Integratie - sociale cohesie - sociaal kapitaal: complexe relaties

Integratie - sociale cohesie - sociaal
kapitaal: Complexe relaties
Inzichten uit wetenschappelijke literatuur
1. Drie belangrijke begrippen
1.1. Integratie
1.1.1. Gebrek aan een duidelijke definitie
Er is een gebrek aan duidelijkheid over de precieze betekenis van het concept ‘integratie’. Dit wordt
veroorzaakt door twee belangrijke eigenschappen van het concept (Vancluysen et al., 2009; Van
Craen et al., 2007, 2008):
Het concept ‘integratie’ impliceert een evaluatief karakter en een waardeoordeel. Dit zorgt voor
onenigheid over het juiste gebruik en een correcte interpretatie ervan.
Het concept ‘integratie’ is een multidimensioneel concept. Deze multidimensionaliteit (zie
verderop) zorgt voor een intern complex karakter: elke dimensie kan op een verschillende manier
geïnterpreteerd worden en kan een verschillend belang worden toegedicht.
Het concept ‘integratie’ zal dus vermoedelijk altijd een ‘container’-begrip blijven waarvan de
invulling afhankelijk zal zijn van de individuele karakteristieken van de gebruiker (bijvoorbeeld
eigen waarden en attitudes) van de term en de (vaak veranderende) sociale context waarin de term
gebruikt wordt (Vancluysen et al., 2009; Van Craen et al., 2007, 2008).
1.1.2. Dimensies en subdimensies
Wat houdt de multidimensionaliteit van het concept ‘integratie’ precies in?
Heel wat verschillende onderzoekers hebben dimensies en subdimensies (en hun onderlinge
verbanden) bepaald met betrekking tot het concept ‘integratie’ (Choenni, 1992; Dagevos, 2005;
Dagevos & Schellingerhout, 2003; Esser, 2004; Korys, 2005; Lockwood, 1964; Veenman, 1994;
Vermeulen & Penninckx, 1994).
Van Craen en collega’s (Vancluysen et al., 2009; Van Craen et al., 2007, 2008) hebben de verschillende
voorstellen gesynthetiseerd en onderscheiden twee processen binnen het concept ‘integratie’:
structurele integratie en sociaal-culturele integratie. Binnen het proces ‘structurele integratie’
onderscheiden zij vervolgens vijf subdimensies: politieke rechten, onderwijs, werk, inkomen, en
huisvesting. Binnen het proces ‘sociaal-culturele integratie’ worden vier subdimensies
onderscheiden: attitudes en waarden (waaronder politieke opvattingen), sociaal kapitaal,
taalbeheersing (en –gebruik), en identiteit/identificatie (gevoelens van loyaliteit, thuishoren, enz.)

(zie Figuur 1). In hun publicatie uit 2009 voegen Vancluysen en collega’s hier nog een vijfde
dimensie aan toe: cultureel kapitaal.
Hoewel er een conceptueel onderscheid te maken is, zijn beide processen in praktijk met elkaar
verweven. Er is dan ook sprake van wederzijdse beïnvloeding (maar daarom niet altijd sprake van
een positieve correlatie). Bijvoorbeeld: vloeiend de taal van het gastland spreken zal schoolprestaties
positief beïnvloeden, interetnische contacten kunnen helpen bij het vinden van werk, etc.
Figuur 1: Het concept ‘integratie’ (Van Craen et al., 2007, 2008)
1.2. Sociale cohesie
1.2.1. Een mogelijke definitie
Er bestaan heel wat verschillende definities van de algemene betekenis van het concept ‘sociale
cohesie’. Een voorbeeld hiervan is de definitie die Paul Schnabel gebruikt (2000):
‚Sociale cohesie is de mate waarin mensen in gedrag en beleving uitdrukking geven aan hun
betrokkenheid bij maatschappelijke verbanden in hun persoonlijk leven, als burger in de
maatschappij en als lid van de samenleving.‛
1.2.2. Indicatoren
Net zoals het concept ‘integratie’ wordt ook het concept ‘sociale cohesie’ door verschillende
onderzoekers op heel wat verschillende manieren ingevuld (Berger-Schmitt & Noll, 2000; De Hart,
2002; Durkheim, 1893; Forrest & Kearns, 2001; Gowricharn, 2002; Jenson, 1998; Van den Eede, Wets,
& Timmerman, 2008; Woolley, 1998).
Daarbij valt op dat de uitwerking van het concept ‘sociale cohesie’ vaak in grote mate overlapt met
de uitwerking van het concept ‘integratie’. Soms lijken de twee concepten zelf synoniemen te zijn.
Van Craen en collega’s (Vancluysen et al., 2009; Van Craen et al., 2007, 2008) pleiten er echter voor
om het concept ‘sociale cohesie’ een specifieke inhoud te geven en een plaats te geven binnen het
hierboven beschreven referentiekader voor ‘integratie’ (zie Figuur 2):
2 Integratie – Sociale cohesie – Sociaal kapitaal: Complexe relaties

Figuur 2: De concepten ‘integratie’ en ‘sociale cohesie’ (Van Craen et al., 2007, 2008)
Van Craen en collega’s (Vancluysen et al., 2009; Van Craen et al., 2007, 2008) plaatsen ‘sociale
cohesie’ (en haar indicatoren) meer bepaald op het raakvlak van de processen structurele integratie
en sociaal-culturele integratie. Zoals deze onderzoekers het zelf verwoorden: ‚Het beeld dat
autochtonen en allochtonen van elkaar hebben, de discriminatie-ervaringen die ze meemaken en het
vertrouwen dat etnisch-culturele groepen hebben (in de overheid, in andere maatschappelijke
actoren en in elkaar) kunnen niet los worden gezien van ontwikkelingen in het onderwijs, op de
arbeidsmarkt en op de woningmarkt, noch van het sociaal kapitaal dat aanwezig is in die groepen,
de taalbeheersing van de leden, hun waardeoriëntaties en hun identiteitsbeleving.‛
De subdimensies van structurele en sociaal-culturele integratie kunnen volgens de auteurs
beschouwd worden als factoren die sociale cohesie kunnen faciliteren of belemmeren (en mogen
dus niet zelf als aspecten van sociale cohesie worden beschouwd).
De mate van sociale cohesie in multiculturele samenlevingen kan gemeten worden op basis van
wederzijdse percepties, de mate waarin discriminerend gedrag voorkomt, de mate waarin men
elkaar en sociale instanties vertrouwt, de mate waarin verschillende etnisch-culturele groepen
zich veilig voelen in elkaars buurt, en de mate waarin men actief bezorgd is om elkaars welzijn
(solidariteit) = INDICATOREN
De auteurs geven nog aan dat het niet verstandig is om ‘sociale cohesie’ puur als het eindproduct
van een succesvol integratieproces te beschouwen (zoals onder andere: Gowricharn, 2002; Van den
Eede et al., 2008); er is namelijk veel wederzijdse beïnvloeding. Bijvoorbeeld: Het is mogelijk dat
immigranten met een sterke moslimidentiteit meer onder discriminatie te leiden hebben dan
immigranten die zich niet (langer) als moslim identificeren. Tegelijk is het ook mogelijk dat
frequente ervaringen met discriminatie bij sommige immigranten tot een herontdekking en een meer
intense cultivering van hun moslimidentiteit zal leiden.
1.3. Sociaal kapitaal
Het concept ‘sociaal kapitaal’ wordt binnen het referentiekader van Van Craen en collega’s
(Vancluysen et al., 2009; Van Craen et al., 2007, 2008) beschouwd als een subdimensie van het proces
‘sociaal-culturele integratie’ (zie hierboven, Figuur 2). Verschillende auteurs hebben dit op
verschillende manieren geconceptualiseerd (Bourdieu, 1980; Coleman, 1988; Putnam, 1993, 2000).
Vooral het werk van Putnam (1993, 2000) neemt hierbij een belangrijke plaats in.
Integratie – Sociale cohesie – Sociaal kapitaal: Complexe relaties 3

Het eerder breed, soms erg vaag door Putnam (1993) gedefinieerd begrip `sociaal kapitaal' verwijst
naar:
de aanwezigheid van (veralgemeend) vertrouwen in medeburgers,
het hanteren van normen van wederkerigheid en
het bestaan van (formele) netwerken binnen een samenleving.
In recenter werk van Putnam (2000) beschrijft de auteur twee manieren waarop mensen sociaal
kapitaal kunnen verwerven:
‘bonding’ sociaal kapitaal wordt bekomen door sociale netwerken en relaties binnen homogene
groepen (bijvoorbeeld zelforganisaties voor en door etnisch-culturele minderheden)
‘bridging’ sociaal kapitaal wordt bekomen door relaties tussen mensen uit verschillende etnischculturele
groepen (bijvoorbeeld ‘gemengde’ verenigingen, interetnische buurcontacten)
‘Sociaal kapitaal’ zoals bedoeld in het referentiekader van Van Craen en collega’s (Vancluysen et al.,
2009; Van Craen et al., 2007, 2008) is hetgeen op individueel niveau opgebouwd wordt in interactie
met de omgeving, zowel formeel (via het lidmaatschap van verenigingen) als informeel (via losse
contacten). Interacties kunnen plaats vinden binnen de eigen etnisch-culturele groep (cf., bonding
sociaal kapitaal) of kunnen cross-culturele contacten zijn (cf., bridging sociaal kapitaal).
Opmerking:
Belangrijk hierbij is ook het werk van Ruth Soenen (2006) en Talja Blokland (2008). Zij benadrukken
dat vaak voorbij wordt gegaan aan het belang van de dagelijkse en schijnbaar banale relaties tussen
mensen (vluchtige relaties met onbekende mensen) in een stad. Dit soort vluchtige relaties kunnen
echter leiden tot een herhaaldelijk ontmoeten wat op zijn beurt tot een soort van publieke
familiariteit kan leiden. Daarvan is sprake wanneer je kennis over anderen opdoet (via direct contact
of via derden) en ze gaat herkennen, zonder dat je ze (al) tot je kennissen rekent. Vanuit deze
publieke familiariteit kunnen mensen (onder een aantal voorwaarden) ook sociaal kapitaal voor
elkaar beginnen vormen.
2. Complexe relaties
Het is interessant om inzicht te krijgen in (de complexiteit van) de beïnvloedende relaties tussen de
verschillende subdimensies van ‘integratie’ en ‘sociale cohesie’. Alle mogelijke beïnvloedende
relaties bespreken tussen alle hierboven vermelde subdimensies zou ons echter te ver leiden en zou
ook niet van nut zijn voor het werkveld dat het samenleven in diversiteit wil verbeteren.
Omdat het initiëren en ondersteunen van vormen van (interculturele) ontmoeting en interactie een
concreet handvat biedt om mensen (en bij uitbreiding ook groepen, verenigingen, organisaties
waarbij zij betrokken zijn) meer sociaal kapitaal te laten opdoen, vormt ‘sociaal kapitaal’ als
subdimensie van ‘sociaal-culturele integratie’ onze startfocus.
Een belangrijke vraag die men zich immers kan stellen, is de vraag of men door acties gericht op het
verhogen van sociaal kapitaal ook sociale cohesie tussen mensen kan verhogen? Met andere
woorden: op welke manier beïnvloeden deze verschillende concepten en hun subdimensies elkaar
precies?
4 Integratie – Sociale cohesie – Sociaal kapitaal: Complexe relaties

In wat volgt bespreken we kernachtig wat wetenschappelijk onderzoek ons kan vertellen over de
complexe relatie tussen enerzijds (1) ‘sociaal kapitaal’ en twee subdimensies van ‘sociaal-culturele
integratie’: ‘waardeoriëntaties’ en ‘identiteit’, en anderzijds (2) ‘sociaal kapitaal’ en drie
subdimensies (indicatoren) van ‘sociale cohesie’: ‘wederzijdse percepties’, ‘discriminatie’, en
‘vertrouwen’.
2.1. Sociaal kapitaal versus waardeoriëntaties
2.1.1. Achtergrondinformatie
Onder waardeoriëntaties kan men sociaal-politieke waardeoriëntaties verstaan. Hierin onderscheidt
men een sociaal-economische (bv. houding t.o.v. vakbonden, sociale gelijkheid, klassenverschillen)
en een sociaal-culturele dimensie (bv. houding t.o.v. vrijheid van meningsuiting, euthanasie en
abortus, religie, genderpatronen). Beide dimensies kunnen variëren van ‘progressief’ tot
‘conservatief’ (Felling & Peeters, 1984; Middendorp, 1979). Wanneer men de waardeoriëntaties van
een etnisch-culturele minderheid wil vergelijken met die van een autochtone meerderheid, dan is het
belangrijk niet te vergeten dat ook binnen deze laatste groep waardeoriëntaties erg kunnen
verschillen. Deze verschillen gaan dan vaak gepaard met verschillen in sociale klasse.
2.1.2. Relevante onderzoeken
Studie 1: Tribalat (1995)
Resultaten - Immigranten die in een immigrantenwijk wonen bezoeken vaker
gebedsplaatsen en doen meer inspanningen om de religieuze
voorschriften te volgen dan immigranten die in een buurt wonen
met voornamelijk een autochtone meerderheid.
- Gemengde huwelijken leiden tot een vermindering van
religieuze praktijken.
Studie 2: Phalet & ter Wal (2004)
Resultaten - Marokkaanse en Turkse immigranten met kinderen zijn meer
religieus dan kinderloze immigranten.
- Getrouwde immigranten bezoeken de moskee meer dan
alleenstaanden.
- Immigranten die in overwegend autochtone buurten wonen zijn
in religieuze termen minder traditioneel dan immigranten die in
gekleurde buurten wonen.
Studie 3: Van Craen, Vancluysen & Ackaert (2007)
Resultaten - Leden van de Marokkaanse en Turkse gemeenschappen die in
een buurt wonen met een groot aantal autochtone bewoners,
hebben meer conservatieve sociaal-economische opvattingen dan
immigranten die in een immigrantenbuurt wonen.
- De etnisch-culturele compositie van de buurt heeft geen link met
houding t.o.v. ethische kwesties en genderpatronen.
- Leden van immigrantengemeenschappen die in een
Integratie – Sociale cohesie – Sociaal kapitaal: Complexe relaties 5

immigrantenbuurt wonen hebben meer traditionele religieuze
opvattingen en gedragingen.
- Wanneer men regelmatig praat met iemand van de autochtone
gemeenschap, zorgt dit vermoedelijk voor een meer
geëmancipeerde kijk op genderpatronen (maar de omgekeerde
richting geldt ook).
- Leden van de immigrantengemeenschappen van wie de ouders
nog leven zijn veel feller gekant tegen een hoofddoekenverbod
dan diegenen wiens ouders reeds overleden waren.
2.1.3. Wat onthouden we hiervan?
Percentage immigranten in de buurt versus waardeoriëntaties
Studie 1 geeft aan dat immigranten die in een immigrantenwijk wonen bezoeken vaker
gebedsplaatsen en doen meer inspanningen om de religieuze voorschriften te volgen dan
immigranten die in een buurt wonen met voornamelijk een autochtone meerderheid. Studie 2 en
studie 3 bevestigen dit. Mogelijke verklarende factoren zijn de aanwezigheid van faciliteiten om een
geloof te kunnen belijden en de grotere sociale druk in immigrantenbuurten.
Studie 3 voegt daaraan toe dat leden van de Marokkaanse en Turkse gemeenschappen die in een
buurt wonen met een groot aantal autochtone bewoners, hebben meer conservatieve sociaaleconomische
opvattingen dan immigranten die in een immigrantenbuurt wonen. De etnischculturele
compositie van de buurt blijkt echter geen link te hebben met de houding t.o.v. ethische
kwesties en genderpatronen.
Frequentie van interetnische contacten versus waardeoriëntaties
Studie 3 geeft aan dat wanneer men regelmatig praat met iemand van de autochtone gemeenschap,
dit vermoedelijk zorgt voor een meer geëmancipeerde kijk op genderpatronen (maar dat het effect
in de omgekeerde richting vermoedelijk ook geldt).
2.2. Sociaal kapitaal versus identiteit
2.2.1. Achtergrondinformatie
Religie en etnisch-culturele achtergrond worden beschouwd als belangrijke identiteitsmarkers.
Volgens de sociale identiteitstheorie omvat etnische identiteit zowel een bewustzijn van
lidmaatschap van een etnisch-culturele groep als een evaluatief of affectief element dat een bepaald
gevoel van ‘erbij horen’ benadrukt (Tajfel & Turner, 1979). Volgens Roosens (1998) haalt etnische
identiteit zijn sterkte uit interactie met en oppositie tegen ‘buitenstaanders’. Een bepaalde groep
trekt ‘grenzen’ met betrekking tot een andere groep. Deze externe bron van differentiatie combineert
een groep normaal met een interne bron van identificatie (familiebanden, banden van
verwantschap).
Traditioneel werd aangenomen dat mensen een keuze (moeten) maken tussen verschillende etnische
identiteiten. Klassieke assimilatietheorieën promootten de idee dat na verloop van tijd de
identificatie met de originele etnisch-culturele groep zou uitdoven en vervangen zou worden door
identificatie met de meerderheidsgroep (i.e., een unidimensioneel identiteitsmodel) (Gordon, 1964).
Gaandeweg realiseerde men zich echter dat heel wat mensen met een migratiegeschiedenis (zeker de
6 Integratie – Sociale cohesie – Sociaal kapitaal: Complexe relaties

tweede generatie) meer complexe identiteitspatronen ontwikkelen. Het is meerbepaald mogelijk dat
mensen een dubbele etnische identiteit ontwikkelen (twee-dimensioneel identiteitsmodel) (Hutnik,
1991) waarbij de centrale vraag niet langer is of men zich Belg, Marokkaan of Turk voelt, maar wel in
welke mate men zich Belg en in welke mate men zich Turk of Marokkaan voelt (Vanbeselaere,
Lagrou, Van de Sande, Snauwaert & Soenens, 2003).
2.2.2. Relevante onderzoeken
Studie 1: Nesdale (2002)
Resultaten - Immigranten met veel vrienden binnen hun eigen
minderheidsgroep identificeren zich sterk met het land van
oorsprong terwijl immigranten met veel vrienden binnen de
meerderheidsgroep zich minder sterk identificeren met het land
van oorsprong.
Studie 2: Walters, Phythian & Anisef (2007)
Resultaten - Het assimilatieve patroon van identificatie is meer uitgesproken
bij immigranten met weinig of geen vrienden binnen de eigen
gemeenschap.
Studie 3: Van Craen, Vancluysen & Ackaert (2007)
Resultaten - Geen bevestiging van de negatieve impact van bonding sociaal
kapitaal op gevoelens van Belgische of Limburgse identiteit bij
leden van de Marokkaanse en Turkse gemeenschappen.
- Hoe meer men communiceert met familie in Turkije of Marokko
via telefoon of internet, hoe minder men zichzelf identificeert als
Belg.
- Positief effect van het aantal autochtone vrienden op de sterkte
van de Belgische én de Limburgse identiteit.
2.2.3. Wat onthouden we hiervan?
Frequentie van interetnische contacten versus identiteit
Studie 1 geeft aan dat immigranten met veel vrienden binnen hun eigen minderheidsgroep zich
sterk met het land van oorsprong identificeren terwijl immigranten met veel vrienden binnen de
meerderheidsgroep zich minder sterk identificeren met het land van oorsprong. Studies 2 en 3
bevestigen dat immigranten met vooral vrienden binnen de autochtone gemeenschap zich sterk met
het gastland identificeren, maar studie 3 bevestigt niet dat er een negatieve impact zou zijn van
bonding sociaal kapitaal op gevoelens van Belgische identiteit.
Integratie – Sociale cohesie – Sociaal kapitaal: Complexe relaties 7

2.3. Sociaal kapitaal versus wederzijdse percepties
2.3.1. Relevante onderzoeken
Studie 1: Billiet, Carton & Huys (1990)
Resultaten - In Borgerhout nam het percentage respondenten met een
negatieve attitude ten opzichte van immigranten toe naarmate er
meer immigranten in de buurt wonen. In Genk leidde dit echter
tot meer tolerantie.
- In Genk leidden meer contacten met leden van de
immigrantengemeenschap tot meer tolerantie. In Borgerhout
was het omgekeerde het geval.
Studie 2: Gijsberts & Dagevos (2005)
Resultaten - Het percentage immigranten in een buurt heeft geen invloed op
de percepties van autochtonen ten opzichte van migranten. Wat
echter wel een effect heeft is verandering in het percentage
migranten in de buurt. Hoe groter de toename, hoe negatiever de
perceptie. Dit is gerelateerd aan gevoelens van bedreiging.
Hetzelfde geldt voor de percepties van migranten ten opzichte
van de meerderheidsgroep: hoe groter de toename van
migranten in de buurt, hoe negatiever de perceptie ten opzichte
van autochtonen. Dit zou echter volledig verklaard worden door
het verminderen van contacten met deze groep (zie hieronder).
- Hoe meer contact autochtonen hebben met leden van de
immigrantengemeenschap, hoe meer positief men is tegenover
deze gemeenschap. Er is vermoedelijk ook sprake van
wederzijds beïnvloeding: contact draagt bij tot positieve
percepties, die op hun beurt stimuleren om meer contacten te
leggen. Met betrekking tot de percepties van migranten ten
opzichte van de meerderheidsgroep verdwijnt het effect van
verandering in samenstelling van de wijk wanneer rekening
wordt gehouden met het effect van interetnische contacten:
Leden van immigrantengemeenschappen die in buurten wonen
waar de immigrantenpopulatie toegenomen is, zijn meer negatief
ten opzichte van de autochtone meerderheidsgroep omdat zij
minder contacten hebben met mensen uit deze
meerderheidsgroep.
Studie 3: Van Craen, Vancluysen & Ackaert (2007)
Resultaten - Wanneer ‘ervaring met discriminatie’ in rekening wordt
gebracht, heeft meer of beter contact met leden van de
autochtone gemeenschap een positief effect op drie
(behulpzaamheid, tolerantie, racisme) van de negen
karakteristieken toegeschreven aan de autochtone gemeenschap
door leden van de immigrantengemeenschappen. De richting
8 Integratie – Sociale cohesie – Sociaal kapitaal: Complexe relaties

van het effect is echter niet duidelijk: zorgt meer contact voor
meer positieve percepties, of zorgen meer positieve percepties
voor meer contacten? Vermoedelijk spelen beide effecten een rol.
- Ervaring met discriminatie door leden van de
immigrantengemeenschappen heeft een grotere impact op
percepties (nl. op 6 van de 9 karakteristieken toegewezen aan de
autochtone gemeenschap) dan het aantal interetnische contacten.
Het lijkt erop dat negatieve aspecten van contact sterkere sporen
nalaten dan positieve contacten.
2.3.2. Wat onthouden we hiervan?
Percentage immigranten in de buurt versus wederzijdse percepties
Studie 1 bezorgt ons geen eenduidige resultaten. In Borgerhout is de attitude van de
meerderheidsgroep ten opzichte van immigranten negatiever naarmate er meer immigranten in de
wijk wonen; in Genk geldt echter net het omgekeerde. Studie 2 geeft echter aan dat niet het
percentage immigranten in de buurt de verklarende factor is maar dat de verandering in percentage
een invloed heeft op de percepties van zowel autochtonen ten opzichte van allochtonen als van
allochtonen ten opzichte van autochtonen. Hoe groter de toename van allochtonen in de wijk, hoe
negatiever de percepties ten opzichte van elkaar. Voor de autochtone groep zou dit gerelateerd zijn
aan een toenemend gevoel van bedreiging, voor de allochtone groep aan het feit dat er daardoor
minder contacten zijn met de autochtone groep.
Frequentie van interetnische contacten versus wederzijdse percepties
Studie 1 bezorgt ons opnieuw geen eenduidige resultaten. In Genk leiden meer contacten tussen
autochtonen en allochtonen tot meer tolerantie ten opzichte van de allochtone groep; in Borgerhout
wordt echter net het omgekeerde vastgesteld. Studie 2 bevestigt dat hoe meer de autochtone groep
contacten heeft met de allochtone groep, hoe meer positief men staat ten opzichte van deze laatste
groep. Studie 3 bezorgt ons echter een mogelijke verklaring voor de tegenstrijdige resultaten. In deze
studie brengt men namelijk in rekening dat interetnische contacten niet altijd positieve contacten
zijn. Uit dit onderzoek blijkt dat positieve contacten een positief effect hebben op de perceptie van
autochtonen ten opzichte van allochtonen. Tegelijk toont dit onderzoek echter ook aan dat
ervaringen met discriminatie een nog groter negatief effect hebben op de perceptie en dus nog
sterkere sporen nalaat.
Opmerking:
In het licht van deze resultaten kunnen we ook de contacthypothese vermelden. Deze hypothese
beweert dat directe, persoonlijke contacten tussen leden van verschillende etnisch-culturele groepen
negatieve percepties kunnen corrigeren (Allport, 1954; Hamburger & Hewstone, 1997; Pettigrew &
Tropp, 2006). Persoonlijke ontmoetingen en relaties zouden bijdragen aan wederzijds begrip en
appreciatie. Allport (1954) postuleert vier centrale condities waaronder de contacthypothese opgaat:
gelijke status, gemeenschappelijke doelen, institutionele en normatieve ondersteuning, en het besef
van een overkoepelende, gemeenschappelijke identiteit. Deze condities (die nadien nog door
verschillende auteurs regelmatig geherformuleerd en uitgebreid werden) zijn – volgens Allport –
noodzakelijke maar geen voldoende voorwaarden voor het opgaan van de hypothese. Zo geeft
bijvoorbeeld Tropp (2007) nog aan dat de positieve effecten van interetnische contacten verdwijnen
wanneer bepaalde groepen zich gediscrimineerd voelen.
Integratie – Sociale cohesie – Sociaal kapitaal: Complexe relaties 9

2.4. Sociaal kapitaal versus discriminatie
2.4.1. Relevante onderzoeken
Studie 1: De Rycke, Swyngedouw & Phalet (1999)
Resultaten - Leden van de Turkse minderheid die lid zijn van een vereniging
waarbij meer dan de helft van de leden autochtonen zijn voelen
zich minder gediscrimineerd dan Turkse minderheden die geen
lid zijn van een dergelijke vereniging. In de twee andere groepen
had het lid zijn van een vereniging echter geen enkele invloed op
het zich gediscrimineerd voelen.
- Zowel leden uit de Turkse minderheidsgroep, leden uit de
Marokkaanse minderheidsgroep als laagopgeleide leden uit de
meerderheidsgroep voelden zich meer waarschijnlijk
gediscrimineerd (als groep) wanneer men in een buurt woonde
met veel immigranten.
Studie 2: Van Craen, Vancluysen & Ackaert (2007)
Resultaten - Hoe meer leden uit de Turkse of Marokkaanse
minderheidsgroepen lid zijn van verschillende verenigingen
waar meer dan de helft van de leden bestaat uit leden van de
meerderheidsgemeenschap, hoe meer men in aanraking komt
met discriminatie. Dit resultaat was echter slechts
randsignificant.
- Er is geen link vast te stellen tussen de etnisch-culturele
samenstelling van de buurt en het rapporteren van discriminatie
door leden van de immigrantengemeenschappen (op individueel
niveau).
Studie 3: Sauer (2007)
Resultaten - Leden van de Turkse minderheidsgroep die tijdens de vrije tijd
regelmatig contact hebben met autochtone Duitsers voelen zich
sterker gediscrimineerd dan diegenen die zelden of nooit contact
hebben met autochtone Duitsers.
2.4.2. Wat onthouden we hiervan?
Percentage immigranten in de buurt versus discriminatie
Studie 1 geeft aan dat zowel autochtonen als allochtonen zich als groep meer waarschijnlijk
gediscrimineerd voelen wanneer men in een buurt woont met veel migranten. Studie 2 vindt echter
geen link tussen de etnisch-culturele samenstelling van een wijk en het rapporteren van
discriminatie door de immigrantengemeenschappen. De resultaten van verschillende studies zijn
dus niet eenduidig.
10 Integratie – Sociale cohesie – Sociaal kapitaal: Complexe relaties

Frequentie van interetnische contacten versus discriminatie
Uit studie 1 blijkt dat - bij de Turkse minderheidsgroep - lid zijn van een vereniging waarbij meer
dan de helft van de leden autochtonen zijn een invloed heeft op het zich gediscrimineerd voelen.
Van Craen en collega’s (2008) geven aan dat de contacthypothese een interessant verklarend kader
biedt met betrekking tot dit effect van contact op discriminatie: Leden van
immigrantengemeenschappen die veel contacten hebben met de autochtone populatie hebben
waarschijnlijk goede relaties ontwikkeld met deze populatie en zullen daardoor vermoedelijk
zelden met discriminatie geconfronteerd worden.
Studies 2 en 3 stellen echter net het omgekeerde vast (en ook studie 1 stelt die effect niet vast bij de
Marokkaanse minderheidsgroep en de groep van laagopgeleide autochtonen). Hoe meer men als lid
van een allochtone minderheidsgroep lid is van verschillende verenigingen waar meer dan de helft
van de leden bestaat uit leden van de meerderheidsgemeenschap, hoe meer men in aanraking komt
met discriminatie. de invloed van contact is dus niet altijd positief. Van Craen en collega’s (2008)
formuleren dan ook een alternatieve hypothese: Leden van de immigrantengemeenschappen die
frequente contacten hebben met leden van de autochtone gemeenschap zullen meer frequent
geconfronteerd worden met discriminatie dan leden van de immigrantengemeenschappen die
minder dergelijke contacten hebben.
2.5. Sociaal kapitaal versus vertrouwen
2.5.1. Relevante onderzoeken
Studie 1: Putnam (2007)
Resultaten - Wanneer de etnisch-culturele diversiteit in een buurt toeneemt,
dan vertonen de buurtbewoners (uit elke etnisch-culturele groep)
een kortstondige tendens om in zichzelf te keren. In concrete
termen betekent dit dat samenwerking in de buurt afneemt, dat
het aantal vrienden afneemt, dat altruïsme minder evident
wordt, en dat het vertrouwen (zelfs in iemand uit de eigen
groep) afneemt. Op lange termijn herstelt een buurt zich hier
echter weer van.
Studie 2: Stolle, Soroka & Johnston (2008)
Resultaten - Grotere etnisch-culturele diversiteit in een wijk leidt tot een
afname van vertrouwen bij de meerderheidsgroep. Niet iedereen
is echter even gevoelig voor de samenstelling van de wijk.
- Mensen uit de meerderheidsgroep die regelmatig met hun buren
praten, worden minder beïnvloed door de etnisch-culturele
samenstelling van hun buurt.
Studie 3: Van Craen, Vancluysen & Ackaert (2007)
Resultaten - Hoe meer contacten immigranten hebben met buren uit
immigrantengemeenschappen, hoe minder vertrouwen ze
hebben in de lokale overheid.
Integratie – Sociale cohesie – Sociaal kapitaal: Complexe relaties 11

2.5.2. Wat onthouden we hiervan?
Percentage immigranten in de buurt versus vertrouwen
Studie 1 geeft aan dat wanneer de etnisch-culturele diversiteit in een buurt toeneemt, er bij mensen
een kortstondige tendens ontstaat om meer in zichzelf gekeerd te zijn en minder vertrouwen te
hebben in een ander (ook uit de eigen groep). Studie 2 bevestigt dit voor de meerderheidsgroep (al is
niet iedereen hier even vatbaar voor).
Frequentie van interetnische contacten versus vertrouwen
Studie 2 zegt dat mensen uit de meerderheidsgroep die regelmatig met hun buren praten, minder
worden beïnvloed door de etnisch-culturele samenstelling van hun buurt. Sociaal kapitaal heeft hier
dus een positieve invloed op vertrouwen. Putnam (1993, 2000) benadrukt ook deze impact van
sociaal kapitaal op vertrouwen. Volgens hem is het zo dat hoe meer mensen interageren met elkaar,
hoe meer sociaal kapitaal er wordt opgebouwd en hoe meer het vertrouwen in elkaar en in het
politieke systeem toeneemt.
Studie3 belicht echter een negatief effect van sociaal kapitaal: Hoe meer contacten immigranten
hebben met buren uit immigrantengemeenschappen, hoe minder vertrouwen ze hebben in de lokale
overheid. Vermoedelijk zullen immigrantgemeenschappen waarbij het sociaal leven voornamelijk
georiënteerd is op de eigen gemeenschap minder kennis hebben van de bredere maatschappij en
haar instituten, minder het gevoel hebben dat de lokale overheid om hen geeft, en minder
vertrouwen hebben in lokale instanties.
12 Integratie – Sociale cohesie – Sociaal kapitaal: Complexe relaties

3. Referenties
Allport, G. (1954). The nature of prejudice. New York: Doubleday.
erger-Schmitt, R., & Noll, H.-H. (2000). Conceptual framework and structure of a European system of social
indicators. EuReporting Working Paper No. 9. Mannheim: Zentrum für Umfragen, Methoden und
Analysen (ZUMA).
Billiet, J., Carton, A., Huys, R. (1990). Onbekend of onbemind? Een sociologisch onderzoek naar de houding
van de Belgen tegenover migranten. Leuven: Sociologisch Instituut.
Blokland, T. (2008). Ontmoeten doet er toe: Een essay. Rotterdam: Vestia.
Bourdieu, P. (1980). Le capital social: notes provisoires. Actes de la recherche en sciences sociales, 31, 2-3.
Choenni, C. (1992). Allochtonen en burgerschap. In: van Gunsteren, H. & den Hoed, P. (Eds.),
Burgerschap in praktijken (pp. 57-98). Den Haag: Standaard Uitgeverij.
Coleman, J. (1988). Social capital in the creation of human capital. American Journal of Sociology, 94,
95-120.
Dagevos, J. (2005). Minderheden, armoede en sociaal-culturele integratue. In: Migrantenstudies, 21(3),
pp. 135-154.
Dagevos, J., & Schellingerhout, R. (2003) Sociaal-culturele integratie: Contacten, cultuur en
orieëntatie op de eigen groep. In: Dagevos, J., Gijsberts, M., & van Praag, C. (Eds.), Rapportage
minderheden 2003. Onderwijs, arbeid en sociaal-culturele integratie (pp. 317-362). Den Haag: SCP.
De Hart, J. (2002). Theoretische uitgangspunten, conceptualisering en doelstellingen. In Knol, S.,
Maas-de Waal, C., Roes, T., & de Hart, J. (Eds.), Zekere banden. Sociale cohesie, leefbaarheid en
veiligheid. Den haag: SCP, pp. 3-32.
De Rycke, L., Swyngedouw, M., & Phalet, K. (1999). De subjectieve ervaring van discriminatie. In:
Swyngedouw, M., Phalet, K., & Deschouwer, K. (Eds.), Minderheden in Brussel (pp. 109-148).
Brussel: VUBPress.
Durkheim, E. (1893). De la division du travail social. Paris: Presses Universitaires de France.
Esser, H. (2004). Welche alternativen zur ‘Assimilation’ gibt es eigenlich? In: Bade, K. & Bommes, M.
(Eds.), Migration – Integration – Bildung. Grundfragen und Problembereiche. Osnabrück: Institut für
Migrationsforschung und Interkulturelle Studien, pp. 41-60.
Felling, A., & Peeters, J. (1984). Conservatisme in Nederland nader bekeken. Mens en Maatschappij,
59(4), pp. 339-362.
Forrest, R., & Kearns, A. (2001). Social cohesion, social capital and the neighbourhood. Urban Studies,
38(12), pp. 2125-2143.
Gijsberts, M., & Dagevos, J. (2005). Uit elkaars buurt: De invloed van etnische concentratie op integratie en
beeldvorming. Sociaal en Cultureel Planbureau.
Integratie – Sociale cohesie – Sociaal kapitaal: Complexe relaties 13

Gordon, M. (1964). Assimilation in American Life. The role of race, religion, and national origins.
New York: Oxford University Press.
Gowricharn, R. (2002). Het omstreden paradijs. Over multiculturaliteit en sociale cohesie. Utrecht:
FORUM.
Hamburger, J., & Hewstone, M. (1997). Inter-ethnic contact as a predictor of blatant and subtle
prejudice: test of a model in four West-European Nations. British Journal of Social Psychology,
36(2), pp. 173-190.
Hutnik, N. (1991). Ethnic minority identity. Oxford: Oxford University Press.
Jenson, J. (1998). Mapping social cohesion: The state of Canadian Research. Canadian Police Research
Networks Study No. F-03. Ottawa: Canadian Policy Research Network.
Korys, I. (2005). Dimensions of integration: Migrant youth in Poland. CEFMR Working Paper 3/2005.
Warsaw: Central European Forum for Migration Research.
Lockwood, D. (1964). Social integration and system integration. In: Zollschan, K., & Hirsch, W.
(Eds.), Explorations in social change. London: Routledge and Kegan Paul.
Middendorp, C. (1979). Ontzuiling, politisering en restauratie. Progressiviteit en conservatisme in de jaren
’60 en ’70. Meppel/Amsterdam: Boom.
Nesdale, D. (2002). Acculturation attitudes and the Ethnic and Host-Country Identification of
Immigrants. Journal of Applied Social Psychology, 32(7), pp. 1488-1504.
Pettigrew, T. F., & Tropp, L. R. (2006). A meta-analytic test of intergroup contact theory. Journal of
Personality and Social Psychology, 90(5), pp. 751-783.
Phalet, K., & ter Wal, J. (2004). Moslim in Nederland. Diversiteit en verandering in religieuze betrokkenheid:
Turken en Marokkanen in Nederland 1998-2002. Den Haag: Sociaal en Cultureel Planbureau.
Putnam, R. (1993). Making democracy work. Civic traditions in modern Italy. Princeton: Princeton
University Press.
Putnam, R. (2000). Bowling alone. New York: Simon & Schuster.
Putnam, R. (2007). E Pluribus Unum: Diversity and community in the twenty-first century.
Scandinavian Political Studies, 30(2), pp. 137-174.
Roosens, E. (1998). Primordiale autochtonie. Dilemma van de multiculturele samenleving. Leuven: Acco.
Sauer, M. (2007). Perspektiven des Zusammenlebens: Die Integration türkish-stëmmiger
Migrantinnen und Migranten in Nordrhein-Westfalen. Essen: Stiftung Zentrum für
Türkeistudien.
Schnabel, P. (2000). Vergroting van maatschappelijke cohesie door versterking van de sociale
infrastructuur. Probleemverkenning en aanzet tot beleid. In: R.P. Hortulanus en J.E.M. Machielse
(red.), In de marge. Het sociaal debat, deel 1 (p. 21-34). Den Haag: Elsevier.
14 Integratie – Sociale cohesie – Sociaal kapitaal: Complexe relaties

Soenen, R. (2006). Het kleine ontmoeten: Over het sociale karakter van de stad. Antwerpen – Apeldoorn:
Garant uitgevers.
Stolle, D., Soroka, S., & Johnston, R. (2008). When does diversity erode trust? Neighborhood
diversity, interpersonal trust, and the mediating effect of social interactions. Political Studies, 56(1),
pp. 57-75.
Tajfel, H., & Turner, J.C. (1979). An integrative theory of intergroup conflict. In Austin W.G., &
Worchel, S. (Eds.), The social psychology of intergroup relations. Monterey: Brooks/Cole, pp. 33-47.
Tribalat, M. (1995). Sociabilité. In: Enquête Mobilité Géographique et Insertion Sociale. Rapport Final.
Paris: Institut National d’Etudes Démographiques, pp. 419-442.
Tropp, L. R. (2007). Perceived discrimination and interracial contact: Predicting interracial closeness
among Black and White Americans. Social Psychology Quarterly, 70(1), pp. 70-81.
Veenman, J. (1994). Participatie in perspectief. Ontwikkelingen in de sociaal-economische positie van zes
allochtone groepen in Nederland. Houten/Zaventem, Lelystad: Bohn Stafleu Van Loghum.
Vermeulen, C., Penninx, M. (1994). Het democratisch ongeduld: De emancipatie en integratie van zes
doelgroepen van het minderhedenbeleid. Amsterdam: Het Spinhuis.
Vanbeselaere, N., Lagrou, L., Van de Sande, C., Snauwaert B., & Soenens, B. (2003). Sociale identiteit
en belang gehecht aan nationaliteit: Een onderzoek bij Marokkaanse jongeren in België. In:
Foblets, M.-C., & Cornelis, E. (Eds.), Migratie, zijn wij uw kinderen? Identiteitsbeleving bij allochtone
jongeren. Leuven: Acco, pp. 99-113.
Vancluysen, K., Van Craen, M., & Ackaert, J. (2009). Gekleurde steden: Autochtonen en allochtonen over
samenleven. Brugge: Vanden Broele.
Van Craen, M., Vancluysen, K., & Ackaert, J. (2007). Voorbij wij en zij? De sociaal-culturele afstand
tussen autochtonen en allochtonen tegen de meetlat. Brugge: Vanden Broele.
Van Craen, M., Vancluysen, K., & Ackaert, J. (2008). Integration, social cohesion and social capital:
Complex links and relations. In: Hooghe, M. (Ed.), Social cohesion. Contemporary theoretical perspectives
on the study of social cohesion and social capital (pp. 103-125).
Van den Eede, S., Wets, J., & Timmerman, C. (2008). Conceptnota: ‘Integratie’. Antwerpen: Steunpunt
Gelijkekansenbeleid.
Walters, D., Phytian, K, & Anisef, P. (2007). The acculturation of Canadian immigrants: Determinants
of ethnic identification with the host society. Canadian Review of Sociology, 44(1), p.37-61.
Woolley, F. (1998). Social cohesion and voluntary activity: making connections. Paper presented at CSLS
conference on ‘The state of living standards and the quality of life in Canada’: perspectives and
prospective, Ottawa, October 30-31, 1998.
Integratie – Sociale cohesie – Sociaal kapitaal: Complexe relaties 15