Geldhandel en bankieren in Noordwest-Overijssel in de ...

Geldhandel en bankieren in
Noordwest-Overijssel in de
negentiende en twintigste eeuw
door drs. T. de Graaf
Inleiding
In het verleden is al wel eens iets gepubliceerd over de geld- en effectenhandel
en Banken van Lening in Overijssel in de periode vóór 1800; over
de handel en wandel van de geldhandel vanaf 1800 is echter weinig geschreven.
De weinige werken die er wel zijn, hebben meestal een nogal hagiografisch
en weinig kritisch karakter omdat ze in het kader van een jubileum
of afscheid zijn samengesteld of ze beperken zich tot de activiteit van
één bank in een bepaalde plaats.'
De oorzaken van deze hiaten in de financiële geschiedschrijving zijn divers;
tot de huidige tijd bestaat bij sommige bankiers een zekere koudwatervrees.
Men is bang om opening van zaken te geven over gebeurtenissen
die soms meer dan honderd jaar geleden hebben plaatsgevonden. De belangen
van de huidige cliënten of het imago van de organisatie zullen echter
door het bekend maken van zaken uit zo'n ver verleden niet worden
geschaad.
Een tweede oorzaak voor de gaten in de bancaire historiografie heeft te
maken met het veranderde klimaat aan de Nederlandse universiteiten
sinds de late jaren zestig van deze eeuw. Bepaald historisch onderzoek was
in deze tijd minder populair; vooral studie naar zaken uit het bedrijfsleven,
commerciële activiteiten of het financieel-economische leven stonden op
een laag pitje. Gelukkig is hier de laatste jaren weer verandering in gekomen;
dit heeft geresulteerd in een aantal zeer waardevolle publikaties op
bancair gebied.'
De derde en belangrijkste oorzaak voor leemten in onze kennis van de
geldhandel in vroeger tijd betreft het ontbreken van relevant archiefmateriaal.
Bijna alle kleine plaatselijke kassiersbedrijven zijn in de loop der tijd
overgenomen door grote banken. Vaak zijn na de overname de oude archieven
van het overgenomen bedrijf ter plaatse gebleven. Na verloop van
tijd zijn deze echter - door verbouw/nieuwbouw, verhuizing, verloedering/
verwaarlozing of desinteresse - vernietigd. Het gebrek aan archivalia is
niet alleen van toepassing op de kleine bedrijven, al dan niet in later tijd
overgenomen door de grote algemene banken, maar is tevens van toepassing
op de zelfstandig gevestigde kantoren van de grote landelijke instellingen.
OHB IIOeslukl995 117

Dit artikel wil in deze leemte in de bancaire geschiedschrijving over Overijssel
voorzien. Vanwege de overzichtelijkheid, de hoeveelheid materiaal
en de omvang van de provincie is besloten om dit te verdelen over drie
nummers van de Overijsselse Historische Bijdragen. Dit sluit meteen aan
bij de oude en huidige indeling van Overijssel: Salland, Twente en het
Kwartier van Vollenhove/Noordwest-Overijssel. De Noordoostpolder behoort
sinds de instelling van de provincie Flevoland in januari 1986 formeel
niet meer tot Overijssel. Vanwege de historische verbondenheid alsmede
door het feit dat dat de meeste banken in de Noordoostpolder hun
wortels op het oude land hebben of vanaf het oude land zijn gesticht, is besloten
deze polder mede te behandelen bij dit eerste deelover Noordwest-
Overijssel. De Sallandse steden Zwolle en Kampen zijn in dit eerste deel
van het drieluik ondergebracht. Zwolle uit praktische overwegingen en
Kampen vanwege de oude, informele status van hoofdstad van het Kwartier
van Vollenhove en de financieel-economische relatie met dit gebied.
In volgende nummers van de Bijdragen zal aandacht worden besteed aan
Salland en Twente.
De inleidende paragraaf geeft een algemene overzicht en uitleg over de diverse
soorten bedrijven die in het verleden en heden in de geldhandel
werkzaam zijn geweest of dit nog zijn. Dit zijn achtereenvolgens: het notariaat,
de kassiers, de kredietverenigingen, de spaarbanken, de boerenleenbanken,
de middenstandskredietbanken, de algemene banken, De Nederlandsehe
Bank (DNB) en de Gemeentelijke Kredietbanken. Enkele van
deze categorieën zullen alleen worden aangestipt daar hun werkingsgebied
te weinig raakvlakken met het onderwerp heeft of omdat hier geen (gemakkelijk
bereikbare) gegevens van voorhanden zijn. Hypotheekbanken
en girodiensten worden niet behandeld omdat de werkzaamheden van
deze instellingen te ver afstaan van het doorsnee bancaire werk.
Het onderscheid tussen de diverse nog bestaande financiële instellingen
is vanaf de jaren zestig vervaagd; de spaarbanken die zich voorheen exclusief
met de spaarmarkt bezig hielden, zijn tegenwoordig actief op het gehele
terrein van bancaire dienstverlening en ditzelfde is van toepassing op
de andere financiële instellingen die tegenwoordig een volledig pakket aan
diensten aanbieden.
Na deze inleiding worden in alfabetische volgorde de plaatsen in Noordwest-Overijssel
behandeld waar activiteiten op financieel gebied zijn geweest
of nog zijn. Het drieluik Noordwest-Overijssel/Noordoostpolder,
Salland en Twente zal, na het derde deel, worden afgesloten met een samenvattende
conclusie.
Het notariaat
Vermogende notarissen speelden aan het begin van de negentiende eeuw
een belangrijke rol als bemiddelaar of verschaffer van kapitaal; uit hoofde
van hun werkzaamheid hadden zij regelmatig tijdelijk de beschikking over
gelden van relaties uit koop, verkoop, boedelscheidingen etc. Omdat deze
118

gelden pas na een bepaalde tijd moesten worden overgedragen, was de notaris
in staat het geld tijdelijk uit te zetten. Ook het feit dat de notaris een
persoon met status en gewicht was, en hierdoor vertrouwen genoot, zal in
de financiële activiteiten van de notarissen mee hebben gespeeld. Hun belang
als geldschieter werd pas minder toen in de jaren zestig van de vorige
eeuw de kredietverenigingen opkwamen die in de sterk vergrootte behoefte
naar financiering gingen voorzien.
Hoe groot en hoe belangrijk de rol van het notariaat in deze zaken is geweest,
zal afhangen van de plaats van vestiging; in de stad zal deze rol minder
belangrijk zijn geweest dan bijvoorbeeld op het platteland. Om een
exact beeld te krijgen hoe groot deze kredietverlening was en tegen welke
condities dit ging, zal men van iedere individuele notaris de protocollen!
akten moeten doorwerken om hierover een juist beeld te krijgen. Vanwege
dit zeer omvangrijke karwei worden de notarissen hier niet verder
behandeld. Dat deze activiteiten niet onbelangrijk konden zijn, laten de
ontwikkelingen zien van de notariskantoren Blijdenstein te Enschede en
de achttiende eeuwse bezigheden van de notarissen Jacob Smit en Jan Kol
in Utrecht. Het bedrijf van Blijdenstein ontwikkelde zich tot De Twentsehe
Bank te Amsterdam en de activiteiten van Smit en Kol resulteerden
in de Bank Vlaer & Kol te Utrecht.'
De rol die in het verleden door particuliere vermogende kredietverschaffers,
het patriciaat of de adel, is gespeeld, zal hier niet worden belicht.
Dit onderzoek zal, evenals de kredietverlening door het notariaat, zeer
tijdrovend zijn.
De kassiers
In de eerste helft van de negentiende eeuw werd het grootste deel van het
betalingsverkeer door plaatselijke kassiers verzorgd. De belangrijkste taak
van de kassiers was het bewaren van muntgeld (specie) voor relaties. In
plaats van hiervoor een rente te vergoeden, zoals heden gebruikelijk is,
werd hiervoor een kassiersvergoeding in rekening gebracht. Een andere in
de loop der tijd belangrijker wordende taak was het optreden van de kassier
als intermediair tussen kooplieden. Een koopman kocht goederen op
(leveranciers-) krediet; de leverancier accepteerde als betaling van de
koopman een wissel. Deze wissel, te zien als een cheque op termijn, werd
vaak door bekende kassiers ondertekend om extra vertrouwen in te boezemen.
Via de kassier betaalde de koopman het versehuldigde bedrag en tegen
inlevering van de wissel werd de leverancier uitbetaald. Deze uitbetaling
werd soms eerder verricht dan de betaling door de koper aan de kassier.
De kassier leverde dus krediet; beide partijen betaalden hiervoor een
kleine vergoeding aan de kassier vanwege zijn verleende diensten. Door
deze ontwikkeling werden de kassiers aan het einde van de achttiende
eeuw kredietverstrekkers. Essentieel was, naast de inbewaring gegeven
gelden van relaties, een bepaald eigen vermogen van de kassier. In dit proces
zien we dus de evolutie van kassier tot bankier. De eerste beperkte
zich tot inbewaring nemen van gelden; de tweede bedreef met het inbewa-
119

ing gegeven geld, de deposito's, actieve kredietverlening door deze gelden
uit te lenen. Hoeveel kassiers deze stap in de negentiende hebben gezet,
is niet geheel duidelijk.'
Deze ontwikkeling, de evolutie van parttime kassier tot fulltime bankier,
die zich in West-Nederland bij een deel van de bedrijven reeds in de
eerste helft van de negentiende eeuw had voltrokken, heeft in Noordwest-
Overijssel pas in het vierde kwart van de negentiende eeuw plaats gevonden.'
Tot deze ontwikkeling heeft ook zeker de uitbreiding van het aantal
agentschappen van De Nederlandsche Bank na 1864 bijgedragen. In dat
jaar werden op diverse plaatsen in Nederland agentschappen van DNB geopend,
waardoor niet alleen de kredietverlening door deze instelling zelf
werd uitgebreid maar ook de discontomogelijkheid aanzienlijk werd vergroot.
Door het verdisconteren van kredietpapier van de kassiers bij de
agenten van de DNB werden de kredieten in feite door De Nederlandsche
Bank verleend.
Jacob Kalff (1850-1937), kleinroon van de oprichter van de firma Doijer & Kalft
Onder zijnleiding werd de firma in 1918 in een n.. v. omgezet, de Bank van Doijer &
Kalf! (Foto, ca 1880, in herdenkingsboek De familie Kalf!).
120

Aan het begin van de twintigste eeuw, in 1903, werd door een aantal
kassiers en kleine bankiers de 'Bond voor den Geld- en Effectenhandel in
de Provincie' opgericht, met als zetel Den Haag. Een van de initiatiefnemers
van deze bond was Jacob Kalff (1850-1937), firmant van de Zwolse
firma Doijer & Kalff. Alleen de leden die hun hoofdberoep van de gelden/of
effectenhandel maakten, konden lid worden van deze bond. Zodoende
viel de categorie notarissen af, alsmede de boerenleenbanken,
spaar- en voorschotbanken en de latere middenstandsbanken met een filantropisch
doel. Door deze kwaliteitseis te stellen nam de professionalisering
en het kwaliteitsniveau van de beroepsgroep beduidend toe.'
In de jaren twintig werden in Zwolle de bedrijven die actief waren in de
geldhandel nog steeds als kassier aangeduid. Deze beroepsgroep had toen
echter reeds het het gevecht met de landelijk algemene banken verloren.'
De kredietverenigingen
Vanaf 1853 ontstonden in Nederland coöperatieve kredietorganisaties met
als doel de kleinhandel korte termijnkredieten te verlenen. De oprichters
van deze kredietverenigingen waren zelf ook meestal afkomstig uit de
hoek van detailhandel en winkeliers, voor wie het krijgen van krediet vaak
een probleem was omdat de kassiersbedrijven slechts krediet aan de groothandel
wilde verlenen. Het principe waar alle kredietverenigingen op gebaseerd
waren, was de wederzijdse aansprakelijkheid, het 'crédit mutuel',
een onderlinge verzekering tegen verliezen. Deze van oorsprong Franse
instelling kende in ons land veel navolging; de eerste in Nederland was de
Credietvereeniging van 1853 te Amsterdam. Deze Credietvereeniging had
geen eigen kantoren maar bediende zich van een netwerk van correspondenten.
Naast deze zelfstandige kredietverenigingen creëerden ook een aantal
algemene banken, waaronder de Rotterdamsche Bank in 1864 en de
Twentsche Bankvereeniging B.W. Blijdenstein & Co in 1871, een eigen
kredietvereniging. Behalve het geven van krediet hielden de kredietverenigingen
zich ook bezig met het wisselen van coupons en vreemde munten,
het incasseren van handelspapier en het aannemen van geld à deposito.
Andere activiteiten, zoals bijvoorbeeld de effectenhandel, waren bijna
altijd statutair verboden; het werkgebied was meestal beperkt tot een bepaalde
stad of provincie, zoals bij de in 1866 te Arnhem opgerichtte Geldersehe
Credietvereeniging (GCV). De kredietverenigingen waren voor
hun kredietverlening nadrukkelijk afhankelijk van de discontomogelijkheid
bij De Nederlandsche Bank; hierdoor bestond er van de kant van
DNB dus een verhoogde belangstelling voor de kredietwaardigheid van
deze verenigingen.
Door de schaalvergroting in het bedrijfsleven keerde echter aan het
einde van de negentiende/begin twintigste eeuw het tij zich tegen het instituut
kredietvereniging. De nekslag voor kredietverenigingen was een voorstel
tot wetswijziging van het Wetboek van Koophandel in 1910 die naamloze
vennootschappen verplichtte om met vast kapitaal te gaan werken,
121

wat haaks stond op de aard van kredietverenigingen. De kredietverenigingen
werden gewone banken die voorschotten verleenden, meest korte termijnkredieten.
Vele verenigingen moesten liquideren, gingen op in grotere
banken of reorganiseerden zich. De Credietvereeniging van 1853 fuseerde
in 1918 met Wertheim & Gompertz tot de Bankassociatie, die vervolgens
in 1937 in de Incasso-Bank opging. De Rotterdamsche Bank had reeds in
1893 haar kredietvereniging opgeheven en De Twentsche Bank deed dit in
1927. Ook de Geldersehe Credietvereeniging zag zich in 1916 genoodzaakt
een belangengemeenschap aan te gaan met de Nederlandsche Handel-
Maatschappij (NHM). De GCV kon, aldus gesteund door de NHM, haar
minder rooskleurige kapitaalpositie verbeteren. De GCV bleek namelijk
te voortvarend geweest te zijn in haar kredietverlening alsmede in de uitbreiding
van haar kantorennet. Blijkbaar overmoedig geworden door deze
extra financiële armslag ging de GCV vanaf dat jaar met extra energie
over tot het openen van nog meer bijkantoren. De beperkingen van de
kredietvereniging enerzijds, gecombineerd met een te ruim krediet- en
vestigingenbeleid anderzijds, zorgde er voor dat de GCV, de laatste landelijk
opererende kredietvereniging, uiteindelijk in november 1936 door de
Nederlandsche Handel-Maatschappij werd overgenomen.'
De spaarbanken
Vanaf 1817 werden op diverse plaatsen in Nederland, meestalonder auspiciën
van de 'Maatschappij tot Nut voor 't Algemeen', spaarbanken opgericht.
Deze werden Nutsspaarbanken genoemd. Doel was om het sparen in
de brede laag van minder welgestelden onder de bevolking te bevorderen.
In Overijssel werd de eerste Nutsspaarbank reeds in juni 1818 te Zwolle
opgericht, gevolgd door Kampen en Steenwijk. Deze banken opereerden
alleen in hun plaats van vestiging en waren maar eenmaal per week gedurende
enkele uren geopend.
De eerste landelijke spaarbank was de Rijkspostspaarbank (RPS) te
Amsterdam. Deze werd bij de wet van 25 mei 1880 opgericht door de Nederlandse
overheid. De hoofddoelen die tot deze oprichting hadden geleid
waren: 1) het stimuleren van de spaarzin bij de lagere inkomensgroepen;
2) een uitbreiding van bet aantal kantoren waar men kon sparen; 3) een betere
geografische spreiding; 4) langere openingstijden voor de spaarbanken.
Op 1 april 1881 werd het eerste postspaarbankboekje aangevraagd en
geopend met een inleg van twee gulden. Dit was aan het eind van dat jaar
toegenomen tot een kleine 23.000 spaarbankboekjes met een inleg van
f 850.000,-. De RPS bad meteen de beschikking over zeer veel vestigingen
omdat de loketten van de plaatselijke postkantoren voor dit doel werden
opengesteld. De kantoorhouders kregen hiervoor een vaste jaarlijkse vergoeding
met daarboven een beloning per transactie.
De Nutsspaarbanken moesten wel op het succes van de RPS reageren,
vooralomdat ook vanaf het eind van de vorige eeuw de boerenleenbanken
zich op de spaarmarkt gingen oriënteren. Op initiatief van Frans Walkate,
directeur van de Nutsspaarbank te Kampen, werd in 1907 een overkoepe-
122

lend lichaam voor de lokale Nutsspaarbanken in het leven geroepen om de
gemeenschappelijke belangen te gaan behartigen: De Nederlandsche
Spaarbankbond."
Ten tijde van de Eerste Wereldoorlog volgde een golf van oprichtingen
van plaatselijke Spaar- en Voorschotbanken. In Noordwest-Overijssel waren
Spaar- en Voorschotbanken actief in Blokzijl, Genemuiden, Giethoorn,
Kampen, Steenwijk, Vollenhove, Zwartsluis en Zwolle. Het grootste
deel sneuvelde, door gebrek aan kennis van zaken bij de leiding of gebrek
aan volume, reeds in de jaren 1920-1922. Het resterende deel delfde
het onderspit ten tijde van de economische crisis, begin jaren dertig.
Naast deze particuliere spaarbanken - voor bet grootste deel Nutsspaarbanken
en 'Boaz'-banken - en de Rijkspostspaarbank waren ook de
Raiffeisenbanken en Boerenleenbanken op de spaarmarkt actief. Eind
1928 bedroeg bet ingelegde spaarkapitaal bij de Rijkspostspaarbank f 340
miljoen, bij de particuliere spaarbanken f 354 miljoen en bij de Boerenleenbanken
en Raiffeisenbanken f 423 miljoen." De handelsbanken (algemene
banken) lieten zich pas na de Tweede Wereldoorlog op de spaarmarkt
zien. De eerste was de Hollandsehe Bank-Unie in Amsterdam die
begin jaren vijftig met de uitgifte van spaarboekjes van start ging. Anderzijds
gingen de spaarbanken zich aan het begin van de jaren zestig inlaten
met het aanbieden van algemene bankdiensten.
Vanaf het eind van de jaren zestig zien we, door uitbreiding van de
dienstverlening, een volumevergroting bij de spaarbanken. Diverse Nutsspaarbanken
fuseerden tot Bondsspaarbanken en deze schaalvergroting
ging in de jaren tachtig door tot een eoncentratie in twee spaarbankgroepen.
De Verenigde Spaarbank (VSB-groep) te Utrecht die het grootste
deel van de spaarbanken in West- en Zuidwest-Nederland omvat, vormt
tegenwoordig samen met verzekeraar Fortis AMEV en de Belgische Fortis
AG, 'de Generale van 1824', de Fortisgroep. Een andere eoncentratie
van spaarbanken, die vooral in Noord-, Oost-, Midden- en Zuidoost-Nederland
actief is, is de Samenwerkende Nederlandse Spaarbanken Groep
te 's-Hertogenbosch. Deze SNS-Groep is in 1990 ontstaan door de fusie
van drie grote regionale spaarbanken, waaronder de Bondsspaarbank
Midden, Noord en Oost Nederland te Groningen en de Bondsspaarbank
Centraal en Oost Nederland te Amersfoort. In mei 1994 nam deze groep
ook een verzekeraar over, namelijk NOG-De Jong te Amsterdam.
De Rijkspostspaarbank (RPS) te Amsterdam had reeds eerder aan
schaalvergroting gewerkt. Sinds 1968 werkte men samen met de Post-,
Cheque- en Girodienst (PCGD) te Den Haag en in januari 1986 volgde de
samenvoeging van beide instellingen tot de Postbank te Amsterdam met
de Staat als enig aandeelhouder. De PCGD was in 1918 door de overheid
opgericht ter bevordering van het girale betalingsverkeer. Tot augustus
1923 werden de rekeningen bij de plaatselijke postkantoren verwerkt; op
24 augustus 1923 werd tot automatisering met ponskaartmachines overgegaan.
Doordat maar één dag voor de automatisering was uitgetrokken ontstond
zo'n chaos dat de dienst hierna een jaar gesloten moest blijven, om
de schade te herstellen." De Postbank fuseerde in oktober 1989 met de
123

Nederlandsche Middenstandsbank tot de NMB Postbank-groep. In maart
1991 fuseerde deze nieuwe combinatie met de verzekeraar Nationale
Nederlanden in Rotterdam tot de Internationale Nederlanden Groep.
De Postbank-kantoren, de oude postkantoren, behielden hun naam Postbank;
de NMB-kantoren werden in september 1992 omgedoopt tot INGkantoren.
De boerenleenbanken
Aan het eind van de vorige eeuwontstonden op het platteland de eerste
landbouwkredietbanken op coöperatieve basis." Zij waren opgericht om
te kunnen voorzien in de financieringsbehoefte van de aangesloten participanten,
in eerste instantie alleen boeren. Evenals de detailhandel ondervond
ook de boerenstand problemen bij het verkrijgen van kredieten bij
de plaatselijke kassiers. Om dit probleem op te lossen en te kunnen voorzien
in de eigen financieringsbehoefte was reeds in 1864 in Heddesdorf, in
de Duitse Rheinprovinz, door F.W. Raiffeisen een eigen bank voor de
boeren opgericht. De belangrijkste Raiffeisenbeginselen, en ook de grootste
verschillen met de andere banken waren:
1. de lokale banken strekken hun werkzaamheden slechts over een beperkt
(geografisch) gebied uit.
2. de bestuurders, die uit de plaatselijke sfeer komen, genieten in beginsel
geen honorering.
3. de winst wordt niet uitgedeeld, doch aan de reserve van de bank toegevoegd.
4. de leden van de plaatselijke kredietcoöperatie zijn onbeperkt aansprakelijk
voor een eventueelliquidatietekort.
5. de lokale bank is verantwoordelijk voor het eigen beheer, doch tevens
aangesloten bij een centrale bank."
Na korte tijd waren in Duitsland reeds diverse banken volgens het Raiffeisensysteem
opgericht; oorspronkelijk waren zij uitdrukkelijk voor alleen
boeren bedoeld. Zij trokken gelden aan in de vorm van spaargelden, deposito's
en verstrekten aan hun leden kredietmogelijkheden in diverse vorm,
afhankelijk van de kredietbehoefte. Voor het boerenbedrijf werden gewoonlijk
drie kredietvormen onderscheiden. Allereerst het vlottend bedrijfskrediet:
voor uitgaven tijdens de produktiecyclus, met een duur van 6
tot 12 maanden, bestond de mogelijkheid voor rekening-courantkredieten.
De tweede kredietvorm was vast bedrijfskrediet ten behoeve van duurzame
investeringen met een duur van 1 tot 3 jaar; in deze kredietbehoefte
kon worden voorzien door voorschotten. De derde vorm was het grondkrediet
voor de aanschaf van onroerend goed met een looptijd van 10 jaar
en langer; deze kredietbehoefte kon worden gedekt door de hypothecaire
lening."
De noodzaak in Nederland voor de oprichting van een landbouwkredietbank
werd extra gevoeld door de crisis in de landbouw in de jaren
tachtig van de vorige eeuw. Pas in mei 1896 werd door de burgemeester
124

van Lonneker, Jacobs, de eerste onder deze naam werkzame landbouwersbank
opgericht. Spoedig daarna werden her en der in Nederland soortgelijke,
coöperatieve, banken opgericht. Ter versterking van hun structuur
bundelden de plaatselijke banken zich, evenals in Duitsland, in coöperatieve
centrales. Zo werd de Coöperatieve Centrale Raiffeisenbank te
Utrecht in juni 1898 opgericht en omvatte voor het grootste deel de banken
in Nederland ten noorden van de grote rivieren die op een algemene
of protestantse leest waren geschoeid. De andere centrale, de Coöperatieve
Centrale Boerenleenbank in Eindhoven werd in december 1898 opgericht;
bij deze centrale waren de meeste katholieke banken uit het gehele
land aangesloten." Beide centrales namen de overtollige gelden van
de aangesloten banken over om deze rendabel te maken, verder voorzagen
zij in de extra kredietbehoefte van de banken, en tegenwoordig verrichten
zij ook een groot deel van het administratieve werk ten behoeve
van het betalingsverkeer.
In de loop der tijd werd de beperking tot uitsluitend kredietverlening
aan boeren opgeheven, terwijl de banken zich ook in stedelijke gebieden
gingen vestigen. Vanaf de jaren vijftig ging ook hier de branchevervaging
optreden en vanaf die tijd bewogen de boerenleenbanken zich op alle terreinen
van de financiële dienstverlening en werden alle algemene bankdiensten
aangeboden. Deze branchevervaging tezamen met de schaalvergroting
van de financiële operaties en de toenemende ontzuiling van de
maatschappij, maakten het noodzakelijk dat beide centrales in december
1972 fuseerden tot de Coöperatieve Centrale Raiffeisen-Boerenleenbank
G.A., later afgekort tot Rabobank Nederland te Utrecht. Na deze bundeling
van beide centrales volgden ook op lokaal en regionaal niveau een
golf van fusies en samenbundelingen. Een belangrijke taak van Rabobank
Nederland is tegenwoordig, naast een uniforme reclame en advisering aangaande
de te hanteren tarieven, de controle op de individuele banken in
het kader van de Wet Toezicht Kredietwezen. De plaatselijke banken hebben
echter nog steeds een zeer grote mate van autonornie."
De middenstandskredietbanken
Aan het begin van de twintigste eeuw werden overal in Nederland plaatselijke
en regionaal werkzame middenstandskredietbanken opgericht. Vóór
dit tijdstip kon de kleine ondernemer redelijk gemakkelijk in zijn kredietbehoefte
voorzien door contact te leggen met een kassier, plaatselijke
voorschotbank of kredietvereniging. Echter door de vanaf 1911 optredende
eoncentratie van het bankwezen, waarbij lokale kassiers en banken
werden overgenomen door de landelijk instellingen, werd dit bemoeilijkt.
Een tweede oorzaak van de tanende mogelijkheid tot het verkrijgen van
krediet was het uitbreken van de Eerste Wereldoorlog; uitstaande vorderingen
kwamen moeizaam binnen en de groothandelaars eisten in veel gevallen
contante betaling bij levering. Bij een run op de loketten, na het uitbreken
van de oorlog, werden vele tegoeden opgevraagd waardoor weer
kredieten bij de middenstand moesten worden ingetrokken. Bovendien
125

zorgde de mobilisatie ervoor dat winkeleigenaars voor de militaire dienst
werden opgeroepen, zodat hun arbeidsplaatsen door dure inhuurkrachten
moesten worden ingenomen." Al deze zaken bij elkaar veroorzaakten een
vraag naar middenstandskrediet; doel van deze nieuwe banken was het
verlenen van bedrijfskredieten aan de kleine middenstand. Van de krediettrekkers
werd geëist dat de kredieten gedekt moesten zijn door persoonlijke
of zakelijke zekerheden en de kredieten mochten niet hoger zijn
dan f 25.000,-.18
Zoals gebruikelijk in deze tijd hadden de banken een bepaalde verzuilde
signatuur. De plaatselijke Hanzebanken behoorden tot de roomskatholieke
zuil en waren aangesloten bij een overkoepelende centrale in
Delft (bisdom Haarlem), 's-Hertogenbosch (bisdommen 's-Hertogenbosch
en Breda) of Utrecht (bisdom Utrecht); in het bisdom Roermond waren
de banken werkzaam onder de naam Middenstandsbank voor Limburg.
De Boazbanken maakten deel uit van de protestants-christelijke zuil en
waren in de meeste gevallen aangesloten bij de Centrale Boazbank te
Utrecht. De Middenstandskredietbanken hadden een neutrale signatuur
en waren voor het grootste deel aangesloten bij de 'Algemeene Centrale
Bankvereeniging voor den Middenstand' te Amsterdam. De centrales fungeerden
als organiserend instituut, verschaften krediet aan de aangesloten
banken terwijlovertollige gelden hier konden worden gedeponeerd.
In deze dagen was de kwaliteit van bestuurders, organisatie en toetsing
van kredietaanvragen minder belangrijk dan de (religieuze) achtergrond
van de betrokkenen. De agent van De Nederlandsche Bank in 's-Hertogenboscb
maakte in 1919, nadat de Hanzebank in Den Bosch toegelaten
was tot het disconto van DNB, enkele zeer scherpe observaties: 'Hij acht
de directie en het bestuurscollege absoluut onbekwaam om belangrijke zaken
te drijven; in het college van commissarissen wordt niemand aangetroffen
met enig inzicht in de wijze van financiering van een kleine instelling;
in de kleine plaatsen is het bestuur in handen van jonge mensen die
geen begrip van zaken doen hebben; de reserve is dusdanig dat de bank
niet is opgewassen tegen een belangrijke tegenslag en als laatste, de rekening
depotfondsen is hoogst incourant en minderwaardig en dient op geen
enkele manier het doel van de bank: de financiering van de middenstand'."
Dat deze typering juist was, en niet alleen van toepassing op de Brabantse
situatie, zal blijken uit het plaatselijk overzicht van Noordwest-Overijssel.
Door de grote financiële problemen en liquidaties, vooral in de periode
1920-1922, werd in' december 1927, met overheidssteun en -bemoeienis, de
Nederlandsche Middenstandsbank (NMB) te Amsterdam opgericht. Dit
was een voortzetting van de Algemeene Centrale Bankvereeniging voor
den Middenstand te Amsterdam, de Centrale Boazbank te Utrecht en de
Middenstandsbank voor Limburg. Deze NMB vervulde dezelfde taak als
de afzonderlijke centrales voordien. Na de Tweede Wereldoorlog was er
een beduidende groei door overnames van kleine zelfstandige middenstandsbanken,
maar ook van niet-middenstandsbanken. Lange tijd heeft
de NMB haar typische middenstandskarakter behouden, maar gelijk alle
andere banken, groeide de bank sinds de jaren zestig uit tot een algemene
126

ank. De NMB had wel tot 1977 het monopolie van de door de Staat gegarandeerde
middenstandskredieten. Tot oktober 1989, toen de NMB Postbankgroep
ontstond door de fusie van de Nederlandsche Middenstandsbank
en de Postbank, had de Staat een belang van 23% in de NMB. Lang
heeft deze nieuwe bank niet bestaan, want in maart 1991 fuseerde deze
nieuwe combinatie met de verzekeraar Nationale Nederlanden in Rotterdam
tot de Internationale Nederlanden Groep. De Postbank-kantoren, de
oude postkantoren, behielden hun naam Postbank; de NMB-kantoren
werden in september 1992 omgedoopt tot ING-kantoren.
De algemene banken
De algemene banken in Nederland zijn in de laatste vier decennia van de
vorige eeuw ontstaan." Deze opkomst is veroorzaakt door diverse veranderingen
in het economische klimaat van Nederland. Na de grondwetsherziening
in 1848 werd een meer liberaal-getinte politiek gevoerd; het belastingstelsel
werd vereenvoudigd en in- en uitvoerbeperkingen werden afgeschaft.
De tollen op de Rijn en IJssel werden afgeschaft en de scheepsbouw
werd gestimuleerd door verlaging van de invoerrechten op materialen
die nodig waren bij de scheepsbouw. Vervolgens werden de accijnzen
op tarwe en rogge afgeschaft en door de aanneming van de spoorwegwet
Van Hall in 1860 werd een begin gemaakt met een verbetering van de infrastructuur.
Het opheffen van al deze mercantiele beperkingen en de internationale
economische hausse in de periode 1850-1875 gaf de economie
een flinke steun in de rug. Toen ook nog rond 1870 een einde aan het Cultuurstelsel
in Nederlands-Indië kwam en hierdoor bet particuliere bedrijfsleven
een kans kreeg om in dit gat te springen, zal het duidelijk zijn dat al
deze activiteiten en afschaffing van belemmeringen, een grote vraag naar
krediet deed ontstaan?
De oudste bank, die in deze verhoogde kredietvraag ging voorzien, was
de Nederlandsche Handel-Maatschappij (NHM). Deze was in maart 1824,
op initiatief van koning Willem I in Den Haag opgericht; zij was toen echter
geen bank. Bij de oprichting vormde zij een algemeen im- en export lichaam
met als voornaamste doel de bevordering van de nationale handel
die grotendeels stil had gelegen tijdens de Franse bezetting. Haar werkgebied
lag aanvankelijk vooral in Nederlands-Indië waar de activiteiten sinds
1826 vanuit het kantoor te Batavia, de Factorij, werden gecoördineerd. Na
de afscheiding van België, in 1830, fungeerde de NHM ook als participatieen
financieringsmaatschappij voor de industrie, met name voor de Twentse
textielnijverheid. Vanaf 1882 stelde de Factorij in Batavia zich open voor
kredietverlening, rekening-courant, termijndeposito's en effectenorders.
Enkele jaren later volgden ook de Nederlandse kantoren dit voorbeeld.
Als tweede landelijke bank moet de Twentsche Bankvereeniging B.W.
Blijdenstein & Co worden genoemd; de bank werd juni 1861 in Amsterdam
opgericht als commanditaire vennootschap. Oprichter was de uit Enschede
afkomstige notaris Benjamin Willem Blijdenstein jr. (1811-1866).
Haar belangrijkste werkgebied was in de eerste decennia van haar bestaan
127

voornamelijk de sterk in opkomst zijnde Twentse katoenindustrie met de
financiering van de textielexport naar Nederlands-Indië.
De derde algemene bank, die ook later in Overijssel vestigingen opende,
was de Rotterdamsche Bank (RB); deze werd in mei 1863 in Rotterdam
opgericht om te kunnen voorzien in de groeiende kapitaalbehoefte van bedrijven
in Nederlands-Indië.
De vierde bank, die gaandeweg landelijk ging opereren, was de Amsterdamsche
Bank (AB). Deze werd in december 1871 in Amsterdam, door
voornamelijk Duitse banken, opgericht. Ten gevolge van de Franse herstelbetalingen
aan Pruisen, na de Frans-Pruisische oorlog van 1870-1871,
was er in Duitsland een grote geldruimte ontstaan die ten dele in het buitenland
werd belegd. Doel van de oprichters was de vestiging van een Nederlands
bankbedrijf dat de relatie tussen de Nederlandse en Duitse geldmarkten
zou bevorderen.
De Incasso-Bank (lB) te Amsterdam sloot als vijfde landelijke bank de
rij; deze werd in januari 1891 opgericht en legde zich toe op de incasso- en
disconto-activiteiten, het verstrekken van voorschotten tegen cessie van
handelsvorderingen (een toentertijd nieuwe kredietvorm ten behoeve van
de middenstand) en van handelskredieten.
Met de benoeming in 1904 van Willem Westerman (1864-1935) als directeur
van de Rotterdamsche Bank begon een periode van uitbreiding bij
deze bank. Vanaf 1911, met de fusie tussen de RB en de Deposito- en Administratie
Bank, begaf de Rotterdamsche Bank zich actief op het overnamepad.
Vele lokale kassiers en bankiers werden overgenomen en ondergebracht
in het dochterbedrijf, de Nationale Bankvereeniging. Deze stappen
van de RB gelden als het begin van de eoncentratie en concernvorming van
de algemene banken in Nederland. Schaalvergroting bij de banken hield
gelijke tred met het bedrijfsleven en ging veelal ten koste van de kleinere
banken. De andere grote banken waren wel gedwongen om de RB op deze
weg te volgen, wilden zij zelf niet een toekomstig slachtoffer worden van de
expansiedrang van de Rotterdammers. In het plaatselijk overzicht is duidelijk
te zien hoe expansief deze grote landelijke banken te werk zijn gegaan.
Volledigheidshalve volgt hier nog kort de gang van zaken na de Tweede
Wereldoorlog. In de eerste plaats gingen de banken er toe over nieuwe
kantoren te vestigen in plaatsen waar zij nog niet aanwezig waren. De
tweede en belangrijkste tendens was een verdergaande concentratie. Dit
begon in oktober 1947 toen de twee in Amsterdam gevestigde banken, de
Incasso-Bank en de Amsterdamsche Bank, besloten tot een samenvoeging
van hun bedrijven. De twee banken zouden gezamenlijk beter in staat zijn
om aan de gestegen vraag naar krediet in de naoorlogse herstelperiode te
kunnen voldoen.
In juli 1964 ontstond de Amsterdam-Rotterdam Bank (AMRO) door de
fusie van de Amsterdamsche Bank en de Rotterdamsche Bank; oktober
1964 werd de fusie tussen de Nederlandsche Handel-Maatschappij en De
Twentsche Bank afgerond en deze bank ging verder onder de naam Algemene
Bank Nederland (ABN). De motieven om te fuseren waren de concentratie
in binnen- en buitenland van zeer veel bedrijven in de meest uit-
128

eenlopende bedrijfstakken, waardoor ook het bankwezen gedwongen
werd tot een optimale bedrijfsomvang. De toenemende branchevervaging
in de financiële wereld speelde tevens een belangrijke rol bij beide fusies;
de landbouwkredietbanken gingen zich steeds meer richten op financiering
van niet agrarische instellingen, de spaarbanken gingen algemene
bankdiensten aanbieden en de institutionele beleggers gingen zich inlaten
met middellange kredietverlening aan het bedrijfsleven.
Vanaf ongeveer 1968 begonnen ABN, AMRO, de Nederlandsche Middenstandsbank,
in deze tijd reeds als algemene bank te beschouwen, met
het vestigen van nieuwe kantoren in kleine plaatsen, alsmede met het
stichten van kaskantoren in nieuwbouwwijken van steden waar men reeds
in het centrum gevestigd was. Deze verhoogde activiteit was terug te voeren
op het grotere belang van het retailbedrijf, het afzetten van gestandaardiseerde
diensten aan particuliere relaties, zoals het verlenen van consumptieve
kredieten en woninghypotheken. De in 1918 in Amsterdam gevestigde
Nederlandsche Landbouwbank - in 1947 werd de naam gewijzigd
in Nederlandsche Credietbank (NCB) - en de uit 1925 daterende Rotterdamse
Slavenburg's Bank volgden het beleid van de drie grote algemene
banken op de voet. De naam Slavenburg's Bank werd in oktober 1983 gewijzigd
in Credit Lyonnais Bank Nederland en deze laatste bank lijfde
eind 1987 tevens de NCB in. Het ontstaan van de NMB Postbankgroep in
1989 en ING in 1992 is hiervoor reeds vermeld. In 1990 besloten de ABN
en de AMRO te gaan fuseren en deze fusie werd in september 1991 afgerond
toen de nieuwe bank onder de naam ABN AMRO van start ging."
De Nederlandsche Bank
Deze bank werd in maart 1814 te Amsterdam door koning Willem I als
handelsbank opgericht. Vanaf de oprichting had de bank het alleenrecht
om bankbiljetten uit te geven. De zaken waar DNB zich in deze tijd mee
bezig hield, behelsden: het diseonteren van wissels en handelspapier, het
belenen van effecten, goederen, munten en muntmateriaal, ten derde de
handel in goud en zilver en vermunting of verwerking van dit materiaal en
als laatste het ontvangen van gelden en het verrichten van betalingen ten
behoeve van de Staat en andere staatsorganen. Het kredietbedrijf, in de
vorm van beleningen was ook belangrijk voor DNB zelf. Rond 1900 was
de totale binnenlandse kredietverlening van DNB even groot als die van
de vijf grootste handelsbanken bij elkaar." Vooral na 1863, toen de nieuwe
bankwet werd ingevoerd, werden de bevoegdheden op het gebied van het
in disconto nemen van wissels en handelspapier belangrijk uitgebreid. Dit
diseonteren van 'handelspapier' hield in dat de agent of correspondent van
DNB een papier (wissel) kocht van een kassier of bankier dat berustte op
een reeds aanwezige schuld die op de vervaldag daadwerkelijk zou vervallen.
Omdat de kassier/bankier het reeds voor de vervaldag ten gelde
maakte, werd er een disconto (procentsgewijze korting) toegepast, als onkostenvergoeding
voor de instelling die de wisselontving. Het 'kredietpapier'
had geen handelsoorzaak en het lag ook niet in de bedoeling om de
129

schuld, zo die al zou bestaan, op de vervaldag te laten aflopen. Bij het kredietpapier
werd dus oneigenlijk gebruik gemaakt van de discontofaciliteit
van DNB; korte termijnkrediet werd op deze manier stilzwijgend omgezet
naar lange termijnkrediet. Keer op keer liet de directie van DNB weten
dat de agenten geen kredietpapier mochten accepteren."
De bankwet van 1863 schreef voor dat er een Bijbank in Rotterdam
moest worden gevestigd en dat DNB in iedere provincie minstens één
agentschap moest vestigen; tot die tijd had de bank alleen een vestiging in
Amsterdam. In de kleinere provincieplaatsen zou DNB zich kunnen laten
vertegenwoordigen door correspondenten; afhankelijk van de bevoegdheden,
omzet en grootte van deze correspondentschappen werden deze aangeduid
als eerste, tweede of derde klasse. Het hoofddoel van deze agentschappen
en correspondentschappen was om kredietmiddelen onder het
bereik van de gehele bevolking te brengen, het gebrek aan liquide middelen
in een aantal provinciën op te heffen zodat de economische ontwikkeling
daar niet zou worden geremd. De agentschappen hebben aan dit doel
beantwoord; dankzij hun aanwezigheid is de kredietverlening, in de vorm
van disconteringen en beleningen, in de periode van 1863 tot 1877 van
f 63,1 miljoen tot f 92,8 miljoen gestegen. Ook de verspreiding en het gebruik
van bankpapier werd in Nederland nadrukkelijk door de uitbreiding
van de agentschappen bevorderd, mede omdat de omwisseling van specie
naar bankpapier en vice versa gratis was. De bankbiljettencirculatie steeg
van f 97,4 miljoen in 1864 naar f 175,2 miljoen in 1874. In Twente, in de
grensstreken, was echter in 1900 de circulatie van Pruisische munten nog
steeds groter dan die van Nederlandse munten."
Na de Tweede Wereldoorlog, in 1948, werd voor de tweede keer een
nieuwe bankwet ingevoerd; vanaf dat moment was de bank geheel staatseigendom
en was de ontwikkeling van handelsbank tot centrale bank voltooid.
De taken van de bank werden als volgt vastgesteld: bankier voor de
andere banken en de Staat; regulering en bescherming van de waarde van de
Nederlandse gulden; verzorgen en uitgifte van de bankbiljettencirculatie;
bevordering van het girale betalingsverkeer en het betalingsverkeer met het
buitenland en ten laatste het toezicht uitoefenen op het kredietwezen.
Dit toezicht op de banken werd later bindend voorgeschreven door de
Wet Toezicht Kredietwezen; dit toezicht is onder te verdelen in een bedrijfseconomisch
toezicht en een sociaal-economisch toezicht. In het kader
van het bedrijfseconomische toezicht stelt DNB regels op voor de banken
inzake liquiditeit en solvabiliteit om de belangen van de cliënten te beschermen.
Ook voor fusies en overnemingen is een 'verklaring van geen
bezwaar' van DNB vereist. Het sociaal-economische toezicht houdt verband
met de invloed van de kredietverlening op de hoogte van de bestedingen;
een te hoog bestedingsniveau heeft inflatie tot gevolg."
De banken van lening en gemeentelijke kredietbanken
De banken van lening hebben een lange voorgeschiedenis; in de zeventiende
eeuw waren deze bedrijven reeds actief in de steden in Noord~est-
130

Overijssel. Doordat de exploitant, 'de tafelhouder' in deze tijd door de stedelijke
overheid werd aangesteld, vanaf het begin van de negentiende
eeuw door de gemeenteraad, is er over deze organisaties meer informatie
uit de archieven te achterhalen dan bij de andere hier behandelde instellingen.
Alle Banken van Lening zijn door overheidsingrijpen in 1946 gemeentelijke
instellingen geworden; daarvoor functioneerden de particuliere
pandhuizen onder gemeentetoezicht.
Banken van Lening in de vorm van pandhuizen komen in Nederland alleen
voor in Amsterdam en Den Haag; de kredietnemer verstrekt aan de
kredietgever een onderpand in roerende vorm en ontvangt hiervoor tegen
een vastgestelde rente een krediet.
Alle andere Gemeentelijke Kredietbanken in Nederland zijn alleen actief
op het gebied van de kredietsanering of kredietbemiddeling. De banken
leiden een redelijk florerend bestaan; de winst van deze instellingen
wordt in de meeste gevallen in de gemeentekas gestort of de rentetarieven
voor de cliënten worden verlaagd. Daar de vormen van kredietverlening
bij de Banken van Lening en Gemeentelijke Kredietbanken dusdanig verschillen
van de kredietverlening van de andere financiële instellingen,
wordt in dit artikel verder niet op deze instellingen ingegaan.
Plaatselijk overzicht Noordwest-Overijssel
In dit overzicht, alfabetisch per plaatsnaam gerangschikt, worden de banken
en kassiers die in een plaats werkzaam zijn geweest chronologisch behandeld.
Als niet expliciet wordt vermeld dat een bank of kassier verdwenen
of gefailleerd is, bestaat deze tot op de huidige dag. In het overzicht
wordt de naam en het jaar van oprichting vermeld; bijvoorbeeld te IJsselmuiden
wordt in 1906 de Boerenleenbank opgericht. In 1994 is de Rabobank
actief in IJsselmuiden; deze bank is de rechtsopvolger van de boerenleenbank
uit 1906. In de tekst wordt deze logische opvolging niet vermeld."
Bant
In deze plaats in de Noordoostpolder is de Raiffeisenbank 'De Noord-
Oostpolder' in of voor 1963 met een zitdag gevestigd. Verdere vermeldingen
heb ik niet aangetroffen."
Belt-Schutsloot
In 1950 heeft de Nutsspaarbank te Kampen een zitdag in een openbare gelegenheid
in Belt-Schutsloot. Later wordt deze zitdag niet meer vermeld.
I
Blokzijl
Zover na te gaan zijn in Blokzijl geen plaatselijke kassiers werkzaam geweest;
het geldwezen is altijd verzorgd door instellingen van buiten de
plaats. Van 1922 tot 1928 heeft de Boazbank Zwartsluis en Omstreken en
haar opvolger de Zwartsluizer Bank van 1928-1931 een bijkantoorlzitdag
in Blokzijl. De Nutsspaarbank te Steenwijk is in of voor 1950 met een zitdag
vertegenwoordigd.
131

Kantinebeheerder Smù (rechts) en zijn echtgenote openen op 14 april 1944 bij
zitdaghouder Van der Mersch (links) de eerste rekeningen van het nieuwe kantoor
(Foto ABN AMRO Historisch Archief).
Opening van de zitdag van de Incasso-Bank in de kansine van het werkkamp in
Emmeloord op 14 april 1944 (Foto ABN AMRO Historisch Archief).
132

Vanaf 1 april 1947 zijn er zitdagen van de Boerenleenbank 'Ambt-
Vollenhove'. In 1994 is de Rabobank Brederwiede de enige financiële
instelling in Blokzijl; reeds in 1974 is deze bank aan de Bierkade gevestigd.
Creil
In deze agrarische plaats in de Noordoostpolder zijn vanzelfsprekend vestigingen
van boerenleenbanken gestart. In of vóór 1959 startte de Raiffeisenbank
'De Noord-Oostpolder' haar activiteiten gevolgd in of vóór 1965
door de Boerenleenbank 'Emrneloord'. Vanaf 1972 zijn deze twee banken
verenigd in de Rabobank 'Noordoostpolder' aan de Galamalaan. Andere
banken hebben zich hier niet gevestigd.
Emmeloord
Tijdens de Tweede Wereldoorlog werden in de polder nieuwe boerenleenbanken
opgericht volgens de bekende verzuilde indeling. Begin 1944 werd
de Raiffeisenbank 'De Noord-Oostpolder' opgericht; drie maanden later
gevolgd door een kantoor van de in Amsterdam gevestigde Incasso-Bank.
Anderhalf jaar later, in september 1945, volgde de Boerenleenbank 'Emmeloord'
en begin januari 1946 de Nutsspaarbank te Kampen. De Bank
van Doijer & Kalff te Zwolle was vanaf 1948 in Emmeloord vertegenwoordigd;
de Nederlandsche Middenstandsbank en de Rotterdamsche Bank
sloten de rij in 1950. De vestiging van de Algemene Bank Nederland dateert
uit 1966. In 1972 fuseerden beide boerenleenbanken tot de huidige
Rabobank 'Noordoostpolder'.
Ens
De bancaire vestigingen in Ens lijken sterk op die in Creil; vóór of in 1965
afzonderlijke vestigingen van de Raiffeisenbank 'De Noord-Oostpolder'
en de Boerenleenbank 'Emmeloord'. Vóór of in 1974 verenigd als Rabobank
'Noordoostpolder' aan de Baan.
Espel
In deze plaats in de Noordoostpolder is de Raiffeisenbank 'De Noord-
Oostpolder' in of vóór 1963 met een zitdag gevestigd. Verdere vermeldingen
heb ik niet aangetroffen.
Genemuiden
De eerste bank hier was de in 1908 opgerichtte Boerenleenbank, aangesloten
bij de Centrale Utrecht. De Geldersehe Credietvereeniging was in haar expansieperiode
van 1920-1923 in Genemuiden met een zitdag vertegenwoordigd.
De Boazbank voor Zwartsluis en Omstreken had in de jaren 1925-1926
een agentschap bij de heer J.N. Kramer; na zijn vertrek werd hij niet opgevolgd.
De Zwolse Bank van Doijer & Kalff volgde in ± 1942 met een zitdag.
De Nutsspaarbank Kampen startte begin januari 1946 met een zitdag.
Giethoorn
Net als in Genemuiden was bier in 1918 de Boerenleenbank (Centrale
133

Utrecht) de eerste bank ter plaatse; in het zelfde jaar ging een tweede bank
van start, de Coöperatieve Spaar- en Voorschotbank voor Giethoorn. Deze
Spaarbank werd in 1926 opgeheven.
Grafhorst
De eerste vermelding van een bank in Grafhorst dateert uit 1988; het is de
Rabobank IJsselmond.
Hasselt
Het vestigingspatroon voltrekt zich ook hier op een logische wijze; De eerste
bank was in 1917 de Boerenleenbank (Utrecht). De Zwartsluizet Bank
begon in oktober 1930 met een bijkantoor, maar door de manipulaties van
de directeur te Zwartsluis moest deze bank reeds een jaar later sluiten.
Van de landelijke banken is alleen de Amsterdam-Rotterdam Bank in de
periode van 1974 tot ± 1986 in Hasselt gevestigd geweest.
's-Heerenbroek
De enige vermelding die ik heb aangetroffen betreft een wekelijkse zitdag
in 'De Kandelaar' in 1973 van de Raiffeisenbank Zwolle en Omstreken.
Kampen
De oudste en nog steeds bestaande bank te Kampen is de in december
1820 opgerichtte Spaarbank van het Departement Kampen der Maatschappij
tot Nut van't Algemeen. Deze bank stond in later tijd bekend
onder de naam Nutsspaarbank en Bondsspaarbank en is tegenwoordig
actief als SNS Bank." Begonnen in januari 1821 met een wekelijkse opening
in de Cijnskelder in de Oudestraat vertrok deze spaarbank in 1892
naar de Burgwal. Op initiatief van Frans Walkate, directeur van de Nutsspaarbank
te Kampen, werd in 1907 een overkoepelend lichaam voor de
lokale Nutsspaarbanken in het leven geroepen om de gemeenschappelijke
belangen te gaan behartigen: De Nederlandsche Spaarbankbond. Door
het uitbreken van de Eerste Wereldoorlog ontstond begin augustus 1914
een run op de loketten van de Nutsspaarbank; in enkele dagen werd
voor meer dan een half miljoen gulden van de bank gehaald. Door een beroep
te doen op de kredietfaciliteit van het agentschap van De Nederlandsche
Bank (DNB) te Zwolle en belening van de effectenportefeuille bij
DNB te Amsterdam wist de bank deze problemen te weerstaan. Vanaf
1917, te Urk, begon de bank met het openen van bijkantorenlzitdagen in
de omgeving. In september 1930 werd aan de Burgwal het huidige pand ingebruik
genomen. Pas vanaf het eind van de jaren zestig van deze eeuw
ging de bank zich op bancaire gebieden buiten het spaarbankterrein bewegen.
De steenkolenhandel J.H. van der Dussen, uit 1848, was in 1865 ook actief
in de kassierderij en als commissionair in effecten en wissels. Het bedrijf
werd in oktober 1917 overgenomen door de Geldersehe Credietvereeniging.
De Gebroeders Wolff combineerden in 1865 de boterhandel met de kassierderij;
zij waren verwant met de Firma W.J. Wolff te Zwolle, Gebr. Wolff
134

te Elburg en S.H. Wolff te Harderwijk, allen werkzaam in de geldhandel. De
Kamper firma Wolff was in 1884 nog actief.
Het kassiersbedrijf van J.A. de Jong en Zoonen hield zich in 1865 exclusief
met de geldhandel bezig. In 1871 vestigde het agentschap Zwolle van
DNB een correspondentschap eerste klasse te Kampen. Het correspondentschap
werd waargenomen door J.A. de Jong en Zoonen; in 1877 ging
deze firma failliet wat een verlies van f 600.000,- voor DNB veroorzaakte.
Daarna werd het correspondentschap jarenlang waargenomen door de
Gebroeders van Hasselt.Deze waren in 1865 actief als stoombootreders,
steenfabrikanten en kassiers. Het correspondentschap van DNB werd tussen
1950 en 1959 gesloten.
Een belangrijke kassier was de firma Ruys & Co (

teuren = 1:7. Het verzoek om te mogen diseonteren werd in september 1931
herhaald; blijkbaar stond het water Van der Woude tot de lippen. Eind september
1931 sloot de bank haar loketten. De directeur bleek allerlei speculaties
op de effectenbeurs te Amsterdam hebben verricht, alsmede grote gokschulden
te hebben gemaakt. Van der Woude was voorheen als kassier actief
geweest bij het Zwolse bedrijf Van Esch & Co. Uit deze Zwolse tijd
kende hij A. van der Voort, directeur van de Zwartsluizer Bank. Door allerlei
kredieten en financiële verstrengelingen werd de Zwartsluizer Bank in
het faillissement van de Kamper Bank meegesleurd." In de crisistijd van de
dertiger jaren werden in Kampen geen nieuwe initiatieven ontplooid.
De Amsterdamsche Bank begon na de Tweede Wereldoorlog in 1948
met een vestiging aan de Burgwal; de Rotterdamsche Bank startte kort
daarna, in of vóór 1950, met een kantoor aan de Cellebroedersweg. De
Nederlandsche Middenstandsbank opende in juni 1963 als laatste van de
landelijk opererende banken een kantoor te Kampen.
Kamperveen
De Boerenleenbank 'Kamperveen', aangesloten bij de Centrale Bank te
Utrecht, opende haar loketten in 1911.
Kraggenburg
In deze plaats in de Noordoostpolder is de Raiffeisenbank 'De Noord-
Oostpolder' in of vóór 1963 met een zitdag gevestigd. In 1972 werd de
naam gewijzigd in de Rabobank 'Noordoostpolder'; in 1974 is de bank hier
nog gevestigd. Verdere vermeldingen heb ik niet aangetroffen.
Kuinre
De eerste bank in Kuinre was in 1918 de Boerenleenbank 'Kuinre' (Eindhoven);
het lot van deze bank is verder niet duidelijk.
De ligging bij de provinciegrens zorgde ervoor dat het kantoor Lemmer
van de Friesehe Bank in de jaren 1921 en 1922 een zitdag te Kuinre had gevestigd.
Na de Tweede Wereldoorlog werd in 1947 een nieuwe Boerenleenbank
'Kuinre, Blankenham en Omstreken' opgericht; de bank was
aangesloten bij de Centrale te Utrecht. In 1959 was er voorts een vestiging
van de Landbouwbank en Aan- en Verkoopvereniging 'Steenwijkerwold',
eveneens bij de Utrechtse Centrale aangesloten.
Lutte/geest
In deze plaats in de Noordoostpolder is de Raiffeisenbank 'De Noord-
Oostpolder' in of vóór 1963 met een zitdag gevestigd. Verdere vermeldingen
heb ik niet aangetroffen.
Marknesse
De spaarkas Marknesse werd in maart 1944 opgericht als afdeling van de
Stichting Spaarbank der Centrale Bank te Eindhoven. In september 1945
gevolgd door de oprichting van de Coöperatieve Boerenleenbank (Eindhoven)
te Ens. De spaarkas te Marknesse werd hierdoor overbodig en op-
136

geheven. Deze bank, later genaamd Boerenleenbank 'Emmeloord' en de
Raiffeisenbank 'De Noord-Oostpolder' openden daarna beide vestigingen
in Marknesse. In 1972 werden deze verenigd tot de Rabobank 'Noordoostpolder'
aan de Breestraat.
Nagele
Exact het zelfde beeld als bij Creil, Ens en Marknesse; de Raiffeisenbank
'De Noord-Oostpolder' was in of vóór 1959 alhier gevestigd. De Boerenleenbank
'Emmeloord' volgde in of vóór 1965. Daarna ontstaat in de jaren
1972-1974 door de fusie tussen deze twee de Rabobank 'Noordoostpolder',
gevestigd aan de Noorderlaan.
Oldemarkt
De vestigingen van banken alhier vertonen overeenkomsten met het nabije
Kuinre; de eerste bank was de in 1912 opgerichtte Boerenleenbank
'Oldemarkt', aangesloten bij de Centrale Eindhoven. Evenals het lot van
de Boerenleenbank 'Kuinre', is het verloop van deze bank niet duidelijk.
In 1959 waren te Oldemarkt vestigingen van de Boerenleenbank 'Kuinre'
en de Landbouwbank en Aan- en Verkoopvereniging 'Steenwijkerwold',
beide aangesloten bij de Utrechtse Centrale.
Ramspol
In december 1942 werd de Spaarkas Ramspol opgericht; de bank was een
afdeling van de Stichting Spaarbank der Centrale Bank te Eindhoven.
Door de oprichting in september 1945 te Ens van de Coöperatieve Boerenleenbank
werd de Spaarkas overbodig en daarom opgeheven.
Rutten
In deze plaats in de Noordoostpolder is de Raiffeisenbank 'De Noord-
Oostpolder' in of vóór 1963 met een zitdag gevestigd.
Steenwijk
De oudste en nog steeds bestaande bank te Steenwijk is de in 1842 opgerichtte
Spaarbank van het Departement Steenwijk der Maatschappij tot
Nut van't Algemeen. Deze bank, is na enkele naamswijzigingen, tegenwoordig
werkzaam onder de naam SNS Bank."
Het agentschap Meppel van De Nederlandsche Bank opende in 1870
een correspondentschap derde klasse in Steenwijk; de eerste correspondenten
waren J. en M. Meesters. Na jarenlange aandrang van de gemeenteraad
en de Steenwijker middenstand werd het correspondentschap in
april 1904 van de derde klasse in de eerste klasse ingedeeld. Tussen 1950
en 1959 is het correspondentschap opgeheven.
Ypinus Veurman begon in 1874 als kassier en commissionair in effecten;
in 1915 werd deze firma voortgezet onder de naam Fa. Gebr. Mispelbiom
Beijer te Leeuwarden. Deze firma werd per januari 1918 voortgezet als
Friesehe Bank te Leeuwarden en deze vennootschap werd in januari 1934
opgenomen in de organisatie van de Amsterdamsche Bank. Het kassiers-
137

edrijf van Veurman was in Steenwijk het enige particuliere bedrijf
dat uiteindelijk opging in een algemene bank. Er waren echter meer kassiers
actief; de meeste van deze bedrijven zijn waarschijnlijk failliet gegaan.
K. de Leeuw was reeds vóór 1887 werkzaam als kassier en commissionair
in effecten. Dit bedrijf werd nog in 1909 vermeld. Johan Wolf startte
in 1889 zijn werkzaamheden als bankier, kassier en commissionair in effecten;
in 1914 ging deze firma failliet.
Koopman M.M. de Leeuw was veelzijdig bezig; hij bedreef de kassierderij
(reeds voor 1892), was bandelaar in manufacturen, trad op als zaakwaarnemer,
was lid van de gemeenteraad en was tevens in de jaren 1883-
1886 correspondent voor De Nederlandsche Bank. De kassier en commissionair
in effecten G. Rijkmans werd in de jaren 1895 en 1896 vermeld. In
deze zelfde jaren was ook het reeds in 1865 in Meppel gevestigde bedrijf
van A. de Visser in Steenwijk werkzaam als bankier, kassier en commissionair
in effecten.
Firma Jan Blom werd in Steenwijk vermeld in 1906 en 1909; men was
werkzaam als kassier en commissionair in effecten. Het oprichtingsjaar
1740 heeft, als het juist is, betrekking op de hoofdvestiging van deze firma
in Meppel. De laatste, gedurende een korte periode werkzame firma, betrof
Boschloo & Pothaar. Dit bedrijf bedreef de kassierderij en trad op als
commissionair in effecten de jaren tussen 1906 en 1909.
In de periode vóór en tijdens de Eerste Wereldoorlog werden op vele
plaatsen in Nederland middenstandsbanken opgericht. In september 1914
ontstond de Middenstandsbank voor Steenwijk en Omstreken. In de voor
de banken zeer moeilijke periode, aanvang jaren twintig, ging deze bank
failliet. Het gezonde deel werd voortgezet als agentschap van De Hanzebank
te Utrecht, eveneens een middenstandskredietbank. De opheffing/liquidatie
was reeds in 1923 of in 1924.
De Steenwijker Bank werd twee maanden na de Middenstandsbank in
december 1914 opgericht; waarschijnlijk waren de kassiersbedrijven niet
meer in staat om in de grotere kredietbehoefte, ontstaan door de Eerste
Wereldoorlog, te voorzien. Deze Steenwijkerbank liet een geleidelijke
groei zien en moest alleen eind maart/begin april 1924 een pas op de plaats
maken doordat de problemen bij de Firma Van der Vegte & Van Reede te
Zwolle, een grote run op de loketten van de Steenwijker Bank deed ontstaan.
In december 1955 werd de bank overgenomen door de Nederlandsehe
Handel-Maatschappij.
De derde middenstandsbank, de in juni 1919 opgerichtte Boazbank voor
Steenwijk en Omstreken, was de enige Boazbank in Noordwest-Overijssel
die tot kort na de Tweede Wereldoorlog is blijven bestaan. Na de oorlog
werd de bank als Nederlandsche Middenstandsbank voortgezet.
Het kantoor van de Incasso-Bank (IB), gevestigd in oktober 1946, werd
door de fusie tussen Amsterdamsche Bank (AB) en IB, in 1948 overgebracht
naar het AB-pand aan de Oosterstraat. De Rotterdamsche Bank
startte tussen 1950-1959 met een kantoor. Voor de Boerenleenbank en
Raiffeisenbank verwijs ik naar Steenwijkerwold.
138

Steenwijkerwold
De Landbouwbank en Aan- en Verkoopvereniging 'Steenwijkerwold',
aangesloten bij de Centrale Utrecht, was in 1901 de eerste bank, in Steenwijkerwold.
Zoals de naam echter reeds duidelijk maakt, had deze organisatie
een bredere taak. In 1911 volgde de oprichting van de rooms-katholieke
tegenhanger, de Boerenleenbank 'Steenwijkerwold', aangesloten bij
de Centrale Eindhoven. Zowel in Kuinre, Oldemarkt als Steenwijkerwold,
alle drie plaatsen met een flinke katholieke bevolkingsgroep, zien we de
verzuiling duidelijk weerspiegeld in boerenleenbanken van verschillende
signatuur. Tussen 1966 en 1974 fuseerden de Landbouwbank en Boerenleenbank
tot Rabobank 'Steenwijk'; deze laatste bank fuseerde op haar
beurt in 1993 met de Rabobank 'Brederwiede'.
Tollebeek
In deze in de Noordoostpolder gelegen plaats was de Raiffeisenbank 'De
Noord-Oostpolder' in of vóór 1963 met een zitdag gevestigd. Verdere vermeldingen
heb ik niet aangetroffen.
Tuk
Zowel in 1974 als in 1993 is hier de Rabobank 'Steenwijk' gevestigd; de
voorgangers van deze bank zijn onder Steenwijkerwold vermeld.
Urk
De Nutsspaarbank te Kampen startte in april1917 met een zitdag op Urk.
Het eiland maakte tot 1 januari 1950 deel uit van de provincie Noord-Hol-
Het kantoor van de Amsterdamsche
Bankop Urk, Wijk3 nO.5 (Foto,
ca 1960,ABN AMRO Historisch
Archief).
139

land; de vestiging van een zitdag door kantoor Enkhuizen van de Amsterdamsche
Bank in januari 1942 is dan ook een logische gang van zaken. Meteen
na de Tweede Wereldoorlog, toen de inrichting van de Noordoostpolder
flink werd aangepakt, volgde de opening van diverse vestigingen van
landelijke instellingen; niet alle vestigingen waren blijvers. Achtereenvolgens
werden in of vóór 1950 een correspondentschap van de Nederlandsehe
Handel-Maatschappij geopend (sluiting vóór 1959), in 1958 de
Raiffeisenbank 'De Noord-Oostpolder' (Utrecht), in augustus 1959 de
Rotterdamsche Bank, in of vóór 1965 Slavenburg's Bank (sluiting vóór
1974), in of vóór 1974 de Nederlandsche Middenstandsbank en tenslotte in
of vóór 1974 de Nederlandse Credietbank (gesloten).
Vollenhove
De Boerenleenbank 'Ambt-Vollenhove', in 1907 opgericht en aangesloten
bij de Centrale Utrecht, is de eerste bank in Vollenhove. Deze bank fuseerde
in de tweede helft van de jaren tachtig met de Boerenleenbank-
Raiffeisenbank 'Wanneperveen' tot de Rabobank 'Brederwiede'. In 1993
ging deze bank een fusie aan met de Rabobank 'Steenwijk'. In of vóór
1917 was de Nutsspaarbank van Steenwijk hier met een zitdag vertegenwoordigd.
De derde bank ter plaatse was in de periode 1922-1928 de Boazbank
voor Zwartsluis en in de jaren 1928-1931 haar opvolgster de Zwartsluizer
Bank. De bank werd vertegenwoordigd door de heer J. de Lange
Gzn., die als agent optrad voor Stad- en Ambt- Vollenhove. Door financieel
geknoei van de directeur van deze instelling te Zwartsluis moest de
bank eind september 1931 haar activiteiten staken.
Vóór de afsluiting van de Zuiderzee vormde de visserij en nevenwerkzaamheden
een belangrijke bron van inkomsten. Dit verklaart
de aanwezigheid in Vollenhove van een agentschap van de Centrale
Spaar- en Voorschotbank voor de Visscherij te Arnhem in de jaren 1922-
1936.
In de Tweede Wereldoorlog, vóór april 1944, volgde de vestiging van
een zitdag van de Zwolse Bank van Doijer & Kalff; waarschijnlijk hing
deze vestiging samen met de droogleggingswerkzaamheden van de Noordoostpolder.
Toen Doijer & Kalff in 1950 opging in de organisatie van de
Amsterdamsche Bank, werd de zitdag in Vollenhove beëindigd.
Wanneperveen
De enige bank alhier was de in 1928 opgerichtte Boerenleenbank-Raiffeisenbank
'Wanneperveen', aangesloten bij de Centrale Bank te Utrecht.
Deze bank fuseerde in de tweede helft van de jaren tachtig met de Rabobank
'Vollenhove' tot Rabobank 'Brederwiede'. In 1993 ging deze bank
een fusie aan met de Rabobank 'Steenwijk'.
Wi/sum
De in 1911 opgerichtte Boerenleenbank 'Wilsurn', aangesloten bij de Centrale
Utrecht fuseerde in 1975, als Rabobank 'Wilsum', met de Rabobank
'Kampen'. De nieuwe naam werd Rabobank IJsselmond.
140

Windesheim
In 1973 werd door de Raiffeisenbank 'Zwolle en Omstreken' wekelijks
een zitdag in het Dorpshuis gehouden.
Llsselmuiden
Bancair werd hier het spits afgebeten door de in 1906 opgerichtte Boerenleenbank,
aangesloten bij de Centrale Eindhoven. De Bondsspaarbank
Kampen volgde als tweede bank. De eerste en enige landelijke algemene
bank hier was de ABN die zich in 1981 in IJsselmuiden heeft gevestigd.
Zalk
De in 1916 opgerichtte Boerenleenbank 'Zaik', aangesloten bij de Centrale
Utrecht fuseerde met de Rabobank 'Hattem'. De nieuwe naam werd
Rabobank 'Hattem-Zalk'.
Zwartsluis
De eerste bank in Zwartsluis was de Nutsspaarbank; waarschijnlijk opgericht
rond 1820, in navolging van Zwolle in 1818 en Kampen in 1820. In tegenstelling
tot de nog steeds bestaande banken in Kampen en Zwolle werd
deze bank reeds in 1831 opgeheven.
De volgende poging voor een nieuwe bankstichting was de vestiging van
het correspondentschap derde klasse van De Nederlandsche Bank; dit
agentschap ging in januari 1879 van start. In 1893/1894 werd het nog genoemd;
het is rond 1900 opgeheven. De Steenwijker kassier, bankier en
commissionair in effecten, Johan Wolf, begon in 1898 in Zwartsluis met
een vestiging; deze firma ging in 1914 failliet. De Steenwijker kassier en
commissionair in effecten, DJ. Zweers, sprong in oktober 1914 in deze
opengevallen plaats; het bedrijf was echter geen lang leven beschoren.
De jaren 1910-1920 lieten in Nederland een oprichtingsgolf van plaatselijke
Boazbanken zien, zo ook in Zwartsluis. In ofvóór 1915 was er in Zwartsluis
een bijkantoor van de Boazbank voor Meppel en Omstreken. De eigen
Zwartsluizer Boazbank werd in december 1916 opgericht. De bank had
agentschappen en zitdagen in diverse plaatsen in de omgeving. In 1928 werd
de bank omgezet in een naamloze vennootschap onder de naam Zwartsluizer
Bank. Zij moest haar loketten op 28 september 1931 sluiten. Er was toen
namelijk een tekort van ruim f 700.000,-; het uiteindelijke verlies bedroeg
bijna f 400.000,-. Directeur Van der Voort bleek allerlei speculaties te hebben
verricht, alleen en samen met de directeur van de Kamper Bank, J. van
der Woude. Zij hadden beiden hun opleiding bij de kassiersfirma Van Esch
& Co te Zwolle gehad en kenden elkaar uit die tijd. De Zwartsluizer Bank
werd op 28 februari 1932 ontbonden door de vergadering van aandeelhouders;
de crediteuren kregen in dit faillissement 65% van hun vorderingen
uitbetaald. Het gebouw werd in januari 1937 in gebruik genomen door de
Nutsspaarbank te Kampen voor het toen gevestigde bijkantoor."
Het agentschap Meppel van de Geldersehe Credietvereeniging startte in
1918 met een correspondentschap in Zwartsluis; in 1924, toen de openingsfrequentie
reeds was teruggebracht tot zitdagen op dinsdag en vrijdag,
141

volgde de opheffing. De volgende stichting betrof de zitdag van de Zwolse
Bank van Doijer & Kalff in 1942; vanaf 1950 werd deze voortgezet als zitdag
van de Amsterdamsche Bank. Het correspondentschap van de Incasso-Bank
werd met deze zitdag gecombineerd.
De Rotterdamsche Bank was vóór of vanaf 1950 actief met een zitdag in
'De Stad Groningen'. De bank, toen inmiddels Amsterdam-Rotterdam
Bank geheten, werd tussen 1974 en 1982 opgeheven. In Zwartsluis is geen
eigen boerenleenbank opgericht; in of vóór 1959 waren er wel bijkantoren
van zowel de Boerenleenbank 'Genemuiden' als de Boerenleenbank 'Hasselt'.
Tussen 1966 en 1968 volgde de Nederlandsche Middenstandsbank en
in 1973 de Algemene Bank Nederland.
Zwolle
De oudste nog bestaande bank te Zwolle is de in juni 1818 opgerichtte
Spaarbank van het Departement Zwolle der Maatschappij tot Nut van't
Algemeen. Deze bank wijzigde haar naam in de loop der tijd in Nutsspaarbank
en Bondsspaarbank en is tegenwoordig bekend als SNS Bank. Naast
deze spaarbank zijn in Zwolle in de negentiende en twintigste eeuw diverse
kassiers werkzaam geweest. De belangrijkste vijf waren, in volgorde
van het jaar van oprichting, A. van Deventer & Zn. (1824), Doijer & Kalff
Burgemeester Van Roijensingel v-I te Zwolle. Van. 1931 tot 1950 was hier de Bank
van Doijer & Kalft gevestigd. Daarna tot 1982 in.gebruik bij de Amsterdamsche
Bank en de Amsterdam-Rotterdam Bank. Na een renovatie is het gebouw geschikt
gemaakt voor jongerenhuisvesting (Foto, ca 1955, ABN AMRO Historisch Archief).
142

(1825), Van Esch & Co (1845), Van der Vegte & Van Reede (1864) en
Buisman Gratama & Co (1870). Vier van deze vijf verdwenen in de jaren
1923-1925 en de vijfde, de firma Doijer & Kalff, was in 1918, met grote inbreng
van de Amsterdamsche Bank, omgezet in een naamloze vennootschap.
Omdat de teloorgang van deze bedrijven voor de plaatselijke economie
zeer schokkend moet zijn geweest, worden de ontwikkelingen die
tot deze lokale financiële catastrofe hebben geleid per bedrijf nagegaan."
Firma A. van Deventer & Zn. Dit kassiersbedrijf werd opgericht in 1824; in
1865 was deze firma, als enige in Zwolle, fulltime met de geldhandel bezig.
Aan het einde van de negentiende eeuw was de firma actief als bankier, commissionair
in effecten en geldwisselaar. Zij raakte aan het begin van de jaren
twintig in problemen door te grote kredietverlening. Twee grote blanco kredieten
waren de molenstenen om de nek van Van Deventer. Kunstmesthandel
Krol & Co. te Zwolle had een uitstaand krediet van f 500.000,- en olieslagerij
Firma Reinders & Co had een krediet van f 650.000,- bij Van Deventer.
In november 1920 was de verhouding tussen het eigen kapitaal en reserve/effectendepot
(f 696.000,-) en kredietverlening (f 2.608.000,-) bij een balanstotaal
van f 3.755.000,- in de ogen van De Nederlandsche Bank (DNB), als
enige van de Zwolse kassiersbedrijven, gezond. De verhouding aansprakelijk
kapitaal: debiteuren was met 1:4 ook zeer gezond. Een groot probleem was,
dat van de kredieten, tweederde in blanco was verstrekt, dus zonder onderpand.
Door de surséance van betaling van de Firma Van Esch & Co werd bij
Van Deventer maart 1923 door relaties een bedrag van f 650.000,- aan deposito's
en rekening-courantgelden opgevraagd. De grootste risicofactor, debiteur
Kunstmesthandel Krol & Co. werd begin 1924 ondergebracht bij de bankiers
van de Verenigde Chemische Fabrieken; dit risico was de Firma dus
kwijt. Anderzijds was Krol wel goed voor eenderde van de gehele omzet van
Van Deventer. DNB achtte aansluiting bij eenlandelijke bank, bijvoorbeeld
de Nationale Bankvereeniging te Utrecht wenselijk. Deze was zich op dat
moment aan het oriënteren om zich in Zwolle te vestigen. Door de problemen
bij de Firma Van der Vegte & Van Reede eind maart/begin april1924
ontstond er een grote run op de loketten van Van Deventer. Firmant P. van
Deventer klopte aan bij collega Hendrik Gratama om de bedrijven Van
Deventer en Buisman Gratama & Co te combineren. Wat Van Deventer niet
wist, was dat Gratama op dat moment al geen baas meer in eigen huis was en
De Twentsche Bank in Amsterdam besliste negatief op het verzoek. Een verzoek
tot overname door de Amsterdamsche Bank bleef ook zonder resultaat,
omdat deze via de bank van Doijer & Kalff reeds te Zwolle was gevestigd.
Van Deventer vroeg 14 mei 1924 surséance van betaling aan. Op 24 december
werd dit definitief verleend voor anderhalf jaar met terugwerkende
kracht per 4 juni 1924. Op 8 december 1924 nam de Nationale Bankvereeniging
haar intrek in het grote karakteristieke pand van de Firma van Deventer
aan de Sassenstraat 37/hoek Nieuwe Markt 5; delen van het bedrijf van Van
Deventer werden tevens door de Natobank overgenomen. In november 1925
werden alle crediteuren ten volle betaald en in februari 1927 werd de firma
opgeheven."
143

Doijer & Kalff. In 1809 begonnen de zwagers Antony Doijer (1781-1868),
voormalig trijpfabrikant en agent in assurantiën, en Jacob Kalff (1785-
1859), oorspronkelijk doende in de oliehandel, in Zwolle met een grossierderij
in thee. Doijer werd in dit zelfde jaar correspondent voor Zwolle
voor de Onderlinge Brandwaarborg Maatschappij De Jong & Co te Amsterdam.
In september 1813 werd Jacob Kalff, bij decreet van keizer Napoleon,
benoemd tot makelaar in effecten. Een logisch vervolg op deze activiteiten
was de oprichting op 1 januari 1825 van de firma Doijer & Kalft,
kassiers, commissionairs in effecten en assurantiën. In de eerste dertig jaar
van haar bestaan hield de firma zich tevens bezig met de rederij van schepen
voor de buitenvaart. Dankzij het initiatief en de medewerking van
Doijer & Kalff zijn er in deze tijd diverse schepen op de scheepswerven te
Zwolle gebouwd. Vanaf 1873 trad de firma op als agent voor de Credietvereeniging
van 1853 te Amsterdam. Deze relatie bleef bestaan tot de fusie
van deze instelling in 1918 met Wertheim & Gompertz tot de Bank-Associatie.
Rond 1865 was Doijer & Kalff ook actief in de graanhandel; het
belangrijkste deel van de werkzaamheden bestond in deze tijd uit het bezorgen
van incasseringen. Daarna volgden pas de commissie-zaken in effecten
en assurantiën. Men ontving in deze tijd ook incassopapier van buitenlanders,
o.a. van tabakshuizen uit het Duitse Bremen. Vanaf het einde
van de negentiende eeuw ging de firma zich tot haar kerntaken beperken;
bankier, commissionair in effecten, geldwisselaar en kassier.
Het uitbreken van de Eerste Wereldoorlog veroorzaakte eind juli/ begin
augustus 1914 een run op de loketten van kassiers en bankiers. Jacob Kalff,
kleinzoon van de oprichter, vroeg schriftelijk om financiële steun bij de Amsterdamsche
Bank en de Rotterdamsche Bankvereeniging. De Firma verzocht
om f 50.000,-, maar liever nog f 100.000,- om de moeilijkheden het
hoofd te kunnen bieden. De Amsterdammers en Rotterdammers verwezen
naar het Koninklijk Steuncomite. Deze instelling wilde wel f 30.000,- als lening
verstrekken, maar eiste dan als onderpand degelijke fondsen. Door de
gewijzigde omstandigheden namen de firmanten de beslissing het bedrijf in
een naamloze vennootschap om te zetten. Deze wijziging ging in op 1 januari
1918 en de nieuwe naam werd Bank van Doijer & Kalff N.V. De Amsterdamsche
Bank was financieel betrokken bij de omzetting van de firma in
een n.v. door een 40% participatie in het aandelenkapitaal. Deze deelneming
werd in november 1924 verhoogd tot 50% en in mei 1941 werd de resterende
helft van de uitstaande aandelen verworven. Begin januari 1950
werd in het pand van de Bank van Doijer & Kalff een vestiging van de Amsterdamsche
Bank geopend en de rekeningen van Doijer & Kalff werden
overgebracht naar de AB. Hierdoor verdween de naam Bank van Doijer &
Kalft uit Overijssel. De naam bestaat echter tot op de huidige dag, sinds december
1954 als N.V. Beleggingsmaatschappij van Doijer & Kalff te Amsterdam,
tegenwoordig een dochterinstelling van ABN AMRO. 35
Firma Van Esch & Co. Deze firma werd in 1845 opgericht en hield zich
naast de kassierderij in 1865 ook bezig met de leerlooierij en graanhandel.
Aan het begin van deze eeuw beperkte het bedrijf zich tot de kerntaken:
144

ankier, commissionair en makelaar in effecten. De moeilijkheden ontstonden
kort na de Eerste Wereldoorlog. Het eerste signaal dat er problemen
waren, bleek in maart 1921 toen de agent van De Nederlandsche
Bank te Zwolle op de hoogte werd gebracht van een krediet van ruim vijf
ton aan de firma R. Arends te Wijhe (zie ook bij Buisman Gratama & Co).
Het krediet was in september toegenomen tot f 1,3 miljoen en de debiteur
was niet in staat aan zijn verplichtingen te voldoen. De verhouding tussen
eigen kapitaal (f 100.000,- aan effecten en bankgebouw) en kredietverlening
(f 1,6 miljoen) bij een balanstotaal van f 2.430.000,- achtte DNB, net
als bij de andere Zwolse firma's ongezond, evenals de verhouding aansprakelijk
kapitaal: debiteuren = 1:16. De firmanten, L.I. en P.W.H.l. Vos de
Wael bezaten echter te Zwolle en onder Zwollerkerspel en Raalte onroerend
goed met een geschatte waarde van meer dan een half miljoen. Vlak
voor de aanvraag van surséance tot betaling, op 27 februari 1923, bleek de
vordering op Arends te zijn toegenomen tot f 1,7 miljoen (zes ton aan kredieten
en voor f 1,1 miljoen aan aandelen in de fabriek van Arends).
Toen de surséance van betaling werd aangevraagd, schatte men de totale
schuld op f 2,5 miljoen; het betalingsuitstel werd op 21 maart uitgesproken
voor een periode van een halfjaar. Op 10 oktober 1923 werd het faillissement
uitgesproken. Een familielid van de firmanten, Am. Vos de Wael, wethouder
te Zwolle, trok zich deze zaak dusdanig aan dat hij krankzinnig is geworden."
Firma W.J. Wolff. Dit bedrijf was in 1865 werkzaam in de graanhandel,
leerlooierij en kassierderij. Wolff was verwant aan de Gebroeders Wolff te
Kampen die zich bezig hielden als boterkooplieden en kassiers. De Zwolse
en Kamper Wolff's waren familie van de Gebroeders Wolff te Elburg en
S.H. Wolff te Harderwijk, die ook actief in de geldhandel waren. In 1906
werd de firma W.I. Wolff niet meer vermeld. De zoon van W.I. Wolff, Jacob,
was in 1874 betrokken bij het hierna beschreven faillissement van de
Overijsselsche Bank.
Van der Vegte & Van Reede. Deze firma werd 1 november 1864 opgericht
door Lubbertus van der Vegte en Johan van Reede en later voortgezet
door Willem van der Vegte en Lubbertus van der Vegte, zoon en kleinzoon
van de oprichter en Willem Smeding. Al spoedig wist de firma zich
een plaats naast de al jaren gevestigde firma's te verwerven. In 1879 was de
firma de grootste Zwolse discontant bij het agentschap van De Nederlandsehe
Bank; vanaf 1883 was het bedrijf een vennootschap onder firma. Eind
negentiende eeuw was de firma nog steeds de grootste discontant bij DNB.
In 1921 raakte de firma in moeilijkheden door een krediet van acht ton aan
de firma Groenenberg, Kruithof & Sloet voor de aanneming van werken
voor de Staatsspoorwegen. Net als bij de andere Zwolse firma's was in
1920 de verhouding tussen eigen kapitaal en reserve (f 128.000,-) en kredietverlening
(f 2,9 miljoen) bij een balanstotaal van f 3,6 miljoen verre
van gezond. De verhouding tussen aansprakelijk kapitaal: debiteuren bedroeg
1:22!! De Nederlandsche Bank waarschuwde de firma in maart 1922,
wanneer aan grote kredieten f 1,4 miljoen zou uitstaan, dat voortgaande
145

kredietverlening niet toegestaanzou zijn op straffe van uitsluiting van discontering
van wissels door de firma bij DNB. Deze waarschuwing werd gedaan
vanwege het slechte gehalte van de grote debiteuren. De firmanten
probeerden, om de problemen het hoofd te kunnen bieden, voor hun bedrijf
aansluiting te bewerkstelligen bij de Amsterdamse Incasso-Bank. De
Incasso-Bank besloot, na een grondig onderzoek van de positie van de
firma, hiervan af te zien. September 1922 moest de effectenportefeuille
worden beleend bij DNB om nog krediet te kunnen krijgen; de strop werd
echter steeds verder aangehaald. De verhouding aansprakelijk kapitaal:
debiteuren was eind november 1922 wel verbeterd tot de verhouding 1:6
door verhoging van het eigen kapitaal tot f 350.000,- en verkleining van de
kredietportefeuille tot f 2,1 miljoen. Februari 1923 werden de problemen
opnieuw vergroot door grote opvragingen van deposito's vanwege de aanvraag
van surséance van betaling door de firma Van Esch & Co. April
1923 leek er een uitweg door een mogelijke samenwerking met de Nederlandsehe
Landbouwbank te Amsterdam, die overwoog een vestiging te
Zwolle te openen. Deze dochterinstelling van de Boerenleenbank te Eindhoven
leek bereid het gebouwalsmede de debiteuren- en crediteurenportefeuille
van Van der Vegte & Van Reede over te nemen. Begin augustus
deelde de Landbouwbank mede van de plannen af te zien. Ondertussen
nam de debiteurenportefeuille weer toe, dit tot grote ergernis van DNB.
Januari 1924 probeerde de firma zich aan te sluiten bij de Bank van Doijer
& Kalff (dus de Amsterdamsche Bank). Op 15 maart 1924 was het onderzoek
van de AB afgerond en het antwoord op de aansluiting was negatief.
De firma vroeg 20 maart 1924 surséance van betaling aan; dit werd op 9
april ingetrokken. De firma ging in liquidatie waarbij de crediteuren meteen
50% van hun vorderingen uitbetaald kregen; de liquidatie werd in
november 1927 afgewikkeld door Jacob Kalff, commissaris bij Doijer &
Kalff en oud-firmant Lubbertus van der Vegre."
Buisman Gratama & Co. Deze kassier en commissionair in effecten werd op
1 mei 1870 opgericht door D.Y. Buisman en B. Gratama. Aan het begin van
de twintigste eeuw waren W.R. Vermeulen en H. Gratama firmanten van de
firma. Rond 1920 was Buisman Gratama & Co (BGC) de grootste discontant
bij het agentschap Zwolle van De Nederlandsche Bank alsmede het
grootste kassiersbedrijf te Zwolle. Eind december 1920 werd firmant Hendrik
Gratama bij de directie van DNB ontboden omdat hij teveel krediet had
uitstaan, op dat moment f 10 miljoen. De agent van DNB liet Gratama weten
dat als hij door zou gaan met zijn gevaarlijke gedrag, onder andere uitzettingen
van gelden tegen dubieuze onderpanden, dat DNB hem niet zou steunen
bij problemen. De verhouding tussen eigen kapitaal, reserve en privé
(f 1.378.000,-) en kredietverlening (f 12.130.100,-) bij een balanstotaal van
f 13.514.900,- achtte DNB, net als bij de andere Zwolse firma's ongezond.
Daarentegen was de verhouding aansprakelijk kapitaal: debiteuren = 1:10,
beter dan bij de collega kassiers. De agent van DNB had in deze tijd de indruk
dat de firma teveel kredieten had uitstaan en voor haar winsten teveel
afhankelijk was van speculatieve effectentransacties. In 1919 bedroeg de ef-
146

feetenrekening f 1,5 miljoen, waarop een winst van 1,5 ton werd gemaakt. In
de eerste helft van 1921 werd echter, alleen al op de effectenrekening een
verlies van f 172.000,- geleden. De firma R. Arends te Wijhe (zie ook bij
Van Esch & Co) was een relatie van Buisman Gratama & Co. De vloerzeilen
linoleumfabrikant uit Wijhe had in 1920 voor vier ton aan krediet uitstaan
alsmede een hypotheek van f 675.000,- op de fabriek bij BGC. Februari
1921 overlegden DNB en De Twentsche Bank (DTB) over een voortzetting
van het bedrijf in een nieuwe firma BGC. De oude firma zou dan in liquidatie
moeten treden. Firmant Gratama legde ondertussen contact met de Nationale
Bankvereeniging te Utrecht (Natobank) in verband met een mogelijke
overname. In maart bleek het verlies ongeveer f 1,9 miljoen te bedragen,
zodat de Natobank zich terugtrok. Op 1 juli 1921 trad een nieuwe regeling
in werking waarbij het dochterbedrijf van DTB, de Geldersch-Overijsselsche
Bankvereeniging te Deventer, als commanditair vennoot f 250.000,in
het nieuwe bedrijf BGC zou storten. De leiding werd uitgebreid met de
heren Johan Potasse en Jhr. Willem van Spengler, respectievelijk werkzaam
bij B.W. Blijdenstein jr te Enschede en DTB te Amsterdam. DNB stelde zich
garant voor een totaal bedrag van f 8 miljoen. De regeling zou tot juli 1923
lopen en werd na deze datum zelfs voortgezet. In 1923/1924 overlegden
DNB en DTB, waarbij de laatste vond dat de liquidatie van het bedrijf te
traag verliep. De samenwerking tussen DNB en DTB was in de jaren tussen
1921-1924 dusdanig verslechterd dat men elkaar forse verwijten maakte;
DTB zou alle goede debiteuren uit de portefeuille hebben gehaald en DTB
verweet DNB dat al het vuile werk door DTB was verricht. Een plan voor
een nieuwe n.v. kwam te laat en DTB trok zich per 1 juli 1924 terug zodat
DNB er alleen voor stond. Beide partijen traden in november 1924 weer met
elkaar in overleg en besloten tot liquidatie van de firma BGC.
DTB zou op de geplande liquidatiedatum van BGC een bijkantoor in
Zwolle openen en voor f 2 miljoen aan goede debiteuren overnemen.
DNB zou voor f 6 à 7 miljoen aan slechte debiteuren afwikkelen. De liquidatie
ving aan op 19 januari 1925 en werd pas met ingang van 31 maart
1958 beëindigd. Met ingang van de liquidatiedatum opende De Twentsche
Bank in het pand van Buisman een eigen bijkantoor. De grootste verliezer
blijkt achteraf DNB te zijn met een totale verliespost van bijna f 3
miljoen."
Bij al deze financiële ellende in de jaren twintig werd een belangrijke rol
gespeeld door de Zwolse agent van De Nederlandsche Bank. Dit agentschap
werd in november 1864 geopend en speelde een essentiële rol bij de
kredietverlening, door de disconteringsmogelijkheid die werd geboden
voor de plaatselijke kassiers. In januari 1986 werden de agentschappen
Zwolle en Meppel samengevoegd en verplaatst naar Hoogeveen. De eerste
algemene bank was de in oktober 1872 te Zwolle opgerichtte Overijsselsche
Bank met een kapitaal van f 1 miljoen, waarvan f 300.000,- gestort.
De bank startte haar activiteiten begin januari 1873. De oprichters
waren de Amsterdamsche Bank, met een belang van 25% en met twee
commissarissen in het bestuur vertegenwoordigd, en Wertheim & Gompertz,
beide te Amsterdam en de Rotterdamsche Bank en de firma M.
147

Ezechiels & Zonen, beide te Rotterdam alsmede een aantal Zwollenaren.
Door speculatieve operaties in aandelen Banque territoriale d'Espagne,
op de Parijse Effectenbeurs, joeg directeur Jacob Wollf het gehele uitgegeven
kapitaal van drie ton er door heen. Deze Wolff was een zoon van kassier
W.J. Wolff te Zwolle. Door deze malversatie, ontdekt in april 1874,
raakte de bank in grote financiële problemen en later dat jaar volgde de liquidatie
van de bank. De Nederlandsche Bank leed in deze zaak een verlies
van f 68.000,-.39
Waarschijnlijk heeft dit debâcle iedere lust tot nieuwe activiteiten weggenomen.
Pas in september 1902 volgde een nieuwe poging van de firma
Frowijn & Thiebout, die zich als bankier, commissionair in effecten en wissels,
kassier en geldwisselaar een positie naast de reeds aanwezige kassiers
wilde verwerven. De agent van DNB vroeg zich bij de vestiging van dit bedrijf
wel af of er nog ruimte voor een zesde bedrijf was naast de reeds aanwezige
kassiers; hij verwachtte dat het bedrijf het moeilijk zou gaan krijgen
omdat de andere vijf bedrijven één front vormden. De voorspelling van de
agent kwam uit; jarenlang leidde het bedrijf een marginaal bestaan. In
1930 werd de firma Frowijn & Thiebout overgenomen door de Bank van
Doijer & Kalff.'o
De in februari 1908 opgerichtte Boerenleenbank 'Zwolle', aangesloten
bij de Centrale Eindhoven, bleek wel blijvend en levensvatbaar te zijn.
Hetzelfde was van toepassing op de tegenhanger, de Raiffeisenbank
'Zwolle en Omstreken', aangesloten bij de Centrale Utrecht, die in 1922
werd opgericht.
Een tweede bedrijf dat door particulier initiatief ontstond en dat zich
aan het begin van deze eeuween plaats probeerde te verwerven naast de
reeds bestaande kassiers was het in 1911 opgerichtte bedrijf van G. Veenstra
& Co. Het bedrijf ontplooide activiteiten als kassier en geldwisselaar
en als commissionair in effecten. Veenstra was ook de stuwende kracht
achter de in 1910 opgerichtte Boazbank. Deze Boazbank was als een van
de weinige middenstandskrdietbanken niet aangesloten bij een landelijke
centrale. Door de crisis in het bankwezen aan het begin van de jaren twintig
werd er door De Nederlandsche Bank druk uitgeoefend op de bank om
zich aan te sluiten bij de Algemene Centrale Bank voor de Middenstand.
Het bezwaar van de agent van DNB was vooral de coöperatieve vorm die
dit type bank in tijden van crises kwetsbaar maakte. Vooral toen een bemiddeld
lid, baron De Vos van Steenwijk, vanwege de forensenbelasting
van Zwolle naar Zwollerkerspel vertrok, werd de druk van DNB op de
Boazbank vergroot. Naar aanleiding hiervan - de Boazbank had DNB nodig
om te kunnen diseonteren - werd de organisatie en naam in 1926 gewijzigd
in Zwolsche en Overijsselsche Bank, nog wel als coöperatie, maar bedoeld
als tussenvorm naar de naamloze vennootschap. Deze wijziging
vond in 1929 plaats toen het bedrijf onder dezelfde naam als naamloze
vennootschap werd voortgezet. Doordat de directeur, rnr J.H.F. Koetsier,
zich te buiten ging aan beursspeculaties ging het bedrijf in juni 1931 in liquidatie.
De beoogde fusiepartner uit 1925, de Nederlandsche Middenstandsbank
trad op als liquidatrice." Veenstra, in de Boaz-periode direc-
148

teur, zette zich vanaf 1929, toen de bank in een n.v. werd omgezet, weer
volledig in voor zijn eigen bedrijf. Dit bedrijf werd nog in 1971 vermeld.
De tweede middenstandsbank, naast de Boazbank, was de in mei 1915
opgerichtte Zwolsche Middenstands-Credietbank. In januari 1921 sloot
deze bank zich aan bij de Algemeene Centrale Bankvereeniging voor den
Middenstand te Amsterdam.
Van de landelijk opererende bedrijven was de Bank-Associatie Wertheim
& Gompertz 1834 en Credietvereeniging van 1853 te Amsterdam, de
eerste die zich in 1918 in Zwolle vestigde. Een voorganger van dit bedrijf
was de Credietvereeniging van 1853. Vanaf 1873 werd dit bedrijf in Zwolle
vertegenwoordigd door de firma Doijer & Kalff.
De Geldersehe Credietvereeniging opende in 1917 aan de Ossenmarkt
te Zwolle een agentschap. Het werd in 1919 naar de huidige plaats aan de
Melkmarkt verplaatst. Dit GCV-kantoor functioneerde vanaf het begin
goed en heeft waarschijnlijk geprofiteerd van de malaise bij de Zwolse
kassiersbedrijven in de jaren 1923-1925.
De Landbouwbank te Utrecht was in de jaren 1939-1950 in Zwolle met
een agentschap vertegenwoordigd. Tegenwoordig is dit bedrijf werkzaam
onder de naam Credit Lyonnais Bank Nederland.
Zwollerkerspel
De Landbouwbank en Handelsvereeniging 'Zwollerkerspel' , werd vóór
1917 opgericht. Bij welke Centrale - Utrecht of Eindhoven - deze bank
was aangesloten, is niet duidelijk. Zoals de naam reeds suggereert, had
deze organisatie een bredere taak. In 1973 was het bedrijf nog gevestigd
aan de Schuttevaerkade; zeer waarschijnlijk is kort daarna aansluiting gevonden
bij de Rabobank.
Noten
Met dank aan drs N.A. van Horn en drs H. Waalwijk, beide werkzaam bij De Nederlandsehe
Bank te Amsterdam, voor hun waardevolle adviezen en mijn collega
drs J.J. Mobron, werkzaam bij ABN AMRO Historisch Archief te Amsterdam,
voor het kritisch doornemen van de tekst.
1. J.CH. de Groot en A.M.J. Schoot Uiterkamp, Bibliografie van Overijssel1951-
1980 (Zwolle 1987) 55. In deze bibliografie worden 18 titels genoemd; hieraan
kan onderstaand nummer nog worden toegevoegd: H.J. Dutij, Honderd jaar
De Nederlandsche Bank n. v. in Twente. Hoe de bank in 1865 in Twente aan het
werk ging, wat zij daar deed en iets van wat haar agenten de directie van de
bank tot 1965 over Twente en de Twenten berichtten (Enschede 1982).
2. J. Kymmell, Geschiedenis van de algemene banken in Nederland 1860-1914, deel
1 (Amsterdam 1992). J.J.M. Schipper, R.J. Schotsman en CA.M. Wijtvliet,
Veertig jaar Nederlandse Bankiersvereniging 1949-1989 (Amsterdam 1989).
Joh. de Vries, Geschiedenis van de Nederlandsche Bank V De Nederlandsche
Bank van 1914 tot 1948 Visserings tijdvak 1914-1931 (Amsterdam 1989). Joh.
de Vries, Geschiedenis van de Nederlandsche Bank V De Nederlandsche Bank
van 1914 tot 1948 Trips tijdvak 1931-1948 onderbroken door de Tweede Wereldoorlog
(Amsterdam 1994). D.CJ. van der Werf, De Bond, de Banken en de
Beurzen. De geschiedenis van de Bond voor de Geld-en Effectenhandel in de
Provincie (1903-1974) tegen de achtergrond van de ontwikkeling van het bank-
149

wezen en de effectenhandel in Nederland sinds 1814 (Amsterdam 1988).
CA.M. Wijtvliet, Expansie en dynamiek. De ontwikkeling van het algemene
bankwezen in Nederland, 1860-1914 (Amsterdam 1993).
3. Th.P.M. de Jong, 'Notaris Benjamin Willem Blijdenstein en de Twentsche textielnijverheid';
in: Textielhistorische Bijdragen 13 (1971) 29-37. M.M. Louwerens,
Honderdvijfentwintig NV Crediet- en Depositokas, 1868-1993 Van Kredietvereniging
naar algemene bank (Amsterdam 1993) 44-49.
4. Louwerens, Crediet- en Depositokas 19 en 30.
5. J. Kalff, 'Een provinciaal kassierskantoor in 1865', in: Gedenkschrift uitgegeven
ter gelegenheid van het vijf-en-twintig-jarig bestaan van den Bond voor den
Geld- en Effecten handel in de Provincie op 13 mei 1928 (z.p.z.j.) 5-23.
6. Van der Werf, De Bond, de Banken en de Beurzen 39-43.
7. Gemeentearchief Zwolle: Adresboek van Zwolle 1922, 1924 en 1926.
8. ABN AMRO De Historie (Amsterdam 1993) 23-25.
9. W. Eizenga, De ontwikkeling van de spaarbanken na de Tweede Wereldoorlog
1948-1984 (Amsterdam 1985) 13-14.
10. De Rijkspostspaarbank 1881-1931 Cs-Gravenhage 1931) 7.
11. L. Veldhoen en I. van den Ende, 'Technische mislukkingen; Girodienst jaar
dicht', in: NRC Handelsblad 3 juni 1993.
12. In deze paragraaf wordt gesproken over boerenleenbanken; in deze gevallen
worden mede de raiffeisenbanken beoogd.
13. F. de Roos en D.C Renooij, De algemene banken in Nederland (Leiden/Antwerpen
1980; 8e, geheel herziene druk) 20.
14. I.P.B. Jonker, 'Welbegrepen eigenbelang; ontstaan en werkwijze van boerenleenbanken
in Noord-Brabant, 1900-1920', in: Jaarboek voor de Geschiedenis
van Bedrijf en Techniek 5 (1988) 188-208; aldaar 188.
15. Zie de lijst met aangesloten banken alsmede de regionale spreiding in de in
1948 uitgegeven herdenkingsboeken: Ph.CM. van Campen, P. Hollenberg en
F. Kriellaars, Landbouwen landbouwcrediet 1898-1948 Vijftig jaar geschiedenis
van de Coöperatieve Centrale Boerenleenbank Eindhoven (z.p.z.j.). C
Weststrate, e.a., Gedenkboek uitgegeven ter gelegenheid van het vijftigjarig bestaan
der Coöperatieve Centrale Raiffeisenbank te Utrecht 1898-1948 (Utrecht
1948).
16. De Roos en Renooij, De algemene banken in Nederland 20-21.
17. I. Stoffer, Het ontstaan van de NMB De geschiedenis van haar voorgangers in
de jaren 1900 tot 1927 (Deventer 1985) 16-17.
18. Stoffer, Het ontstaan van de NMB 33.
19. idem 167.
20. Een algemene bank is een kredietinstelling, ingeschreven in het register I van
de Wet Toezicht Kredietwezen, die het bankbedrijf uitoefent in de meest brede
zin van het woord. Vóór 1978 werd voor deze categorie de term handelsbank
gebruikt.
21. Louwerens, Crediet- en Depositokas 22-23.
22. De gegevens in de paragraaf over de algemene banken zijn ontleend aan: ABN
AMRO De Historie, passim.
23. Kymmell, Geschiedenis van de algemene banken 61-63.
24. Louwerens, Crediet- en Depositokas 116.
25. Kymmell, Geschiedenis van de algemene banken 155-159.
26. De Roos en Renooij, De algemene banken in Nederland 12-16.
27. Het plaatselijk overzicht Noordwest-Overijssel is gebaseerd op de navolgende
financiële naslagwerken: Adresboek van banken in Nederland 1974 (Amsterdam
1974); Bankenboekje; jaarlijkse uitgave van het Nederlands Instituut voor
het Bank- en Effectenbedrijf (NIBE) te Amsterdam. Dit boekje geeft vanaf
1971 een overzicht van de in Nederland werkzame financiële instellingen. Het
is de opvolger van het Financieel Adresboek voor Nederland. Financieel adresboek
voor Nederland; van 1896 tot 1959 door uitgeverij De Bussy te Amsterdam
uitgegeven overzicht van de in Nederland werkzame financiële instellin-
150

gen. Het werd in 1971 opgevolgd door het Bankenboekje. Financiële instellingen
in Nederland 1900-1985: balansreeksen en naamlijst van handelsbanken;
W.e. Boeschoten en D.A. Imhülsen eds., DNB Statistische Cahiers Nr.2 (Amsterdam
1987). Jaarverslagen van de banken met een naamloze vennootschapstructuur.
Het Nederlands Economisch-Historisch Archief en de documentatieafdeling
van De Nederlandsche Bank, beide te Amsterdam bezitten een zeer
grote colleetie jaarverslagen. Ledenlijst van de Vereeniging voor den Effectenhandelte
Amsterdam, Vereeniging van Effectenhandelaren te Rotterdam, Bond
voor den Geld- en Effectenhandel in de Provincie te 's-Gravenhage [voor de jaren]
1965-1971; uitgave Nederlandse organisatie van het Effectenbedrijf; (z.p.
z.j.). In het Rijksarchief in Overijssel te Zwolle en in de Gemeentearchieven
van Zwolle en Kampen is een volledige alfabetische lijst (op plaatsnaam) ter
inzage gedeponeerd, met hierin alle financiële instellingen met exacte data van
vestiging, liquidatie alsmede hun adressen.
28. De heer E. van der Linde te Emmeloord, oud-directeur van de Rabobank
Noordoostpolder dank ik hartelijk voor zijn informatie over de Rabobanken
en voorgangers in de Noordoostpolder en het Land van Vollenhove.
29. Het hierna volgende beeld over Kampen is ten dele gebaseerd op de jaarverslagen
van de agent van De Nederlandsche Bank te Zwolle: De Nederlandsche
Bank, Amsterdam, Historisch Archief, [afgekort DNB, HA] 01.619 ha 1.2/179-
01.630 ha 1.2/181,jaarverslagen agentschap Zwolle over de boekjaren 1864-1939.
30. DNB, HA, Oud ArchiefDisconto [OAD], dossier Kamper Bank, 1925-1931 en
dossier Boaz Zwartsluis, 1920-1942. Van de heer R.D. Leenman te Zwartsluis
kreeg ik ter inzage, 'Rapport van het onderzoek naar den toestand der N.Y.
Zwartsluizer Bank, gevestigd te Zwartsluis en naar de oorzaak haar financiële
moeilijkheden, ingesteld in opdracht der Algemeene vergadering van Aandeelhouders
gehouden op 30 october 1931' opgesteld door het accountantskantoor
J. Enklaar te Utrecht. Hiervoor mijn hartelijke dank.
31. Bij het hierna geschetste verhaalover Steenwijk is gebruik gemaakt van de
jaarverslagen van de agent van De Nederlandsche Bank te Meppel: DNB, HA,
01.456 ha 1.2/140-01.560 ha 1.2/141, jaarverslagen agentschap Meppelover de
boekjaren 1864-1945.
32. DNB, HA OAD, dossier Boaz Zwartsluis, 1920-1942 en 'Rapport van het onderzoek
naar den toestand der N.Y. Zwartsluizer Bank ...'.
33. Voor de paragraaf Zwolle is veelvuldig gebruik gemaakt van: DNB, HA,
01.619 ha 1.2/179-01.630 ha 1.2/181, jaarverslagen van de agent van De Nederlandsehe
Bank van het agentschap Zwolle over de boekjaren 1864-1939. Kalff,
Een provinciaal kassierskantoor in 1865, 5-23.
34. DNB, HA OAD, dossier A. van Deventer & Zn., 1890-1927.
35. DNB, HA OAD, dossier Doijer & Kalff, 1899-1954. Kalff, Een provinciaal kassierskantoor
in 1865, 5-23. Doijer & Kalff 1825-1925 (z.p.z.j.) [Herdenkingsboek
bij het honderdjarig bestaan J.
36. DNB, HA OAD, dossier Firma Van Esch & Co, 1898-1927. Th.J. de Vries, Geschiedenis
van Zwolle Deel II Van de invoering der Reformatie tot het jaar
1940 (Zwolle 1961) 346-347.
37. DNB, HA OAD, dossier Van der Vegte & Van Reede, 1890-1927.
38. DNB, HA OAD, dossier Buisman Gratama & Co, 1920-1958.
39. M. de Vries, Tien jaren geschiedenis van het Nederlandsche Bankwezen en de
Nederlandsche Conjunctuur 1866-1876 Cs-Gravenhage 1921) 51-52. Gedenkschrift
uitgegeven ter gelegenheid van het vijf-en-twintig-jarig bestaan van den
Bond,17.
40. DNB, HA, 01.622 ha 1.2/179, jaarverslag agentschap Zwolle over het boekjaar
1902-1903.
41. DNB, HA OAD, dossier Boaz Zwolle, 1921-1931.
151