Slotbeschouwing - Historisch Centrum Overijssel

Slotbeschouwing
door Dr. M.A.M. Franken
In deze slotbeschouwing zullen het verloop en de aard van de patriottenbeweging
in de steden en stadjes van Overijssel die in de voorafgaande bijdragen
behandeld zijn, in hun onderlinge samenhang worden beschouwd. Daarna
worden de resultaten van de onderzoeken bezien tegen het lieht van de
opvattingen die door de geschiedschrijvers over de patriotten in algemene
zin zijn ontwikkeld.
Voor de onderlinge vergelijking van het patriottisme in de Overijsselse
steden heb ik bewust voor de politiek-geografische invalshoek gekozen. Dit
leek zowel vanuit het toenmalige constitutionele kader als vanuit het feitelijke
verloop van de beweging het meest verantwoorde uitgangspunt. Ook in de
vernieuwingsbeweging van de patriotten manifesteert zich de grote mate
van afzonderlijkheid en eigenheid van de verschillende bestanddelen in het
zo heterogeen samengestelde gewest Overijssel.
Binnen de bestaande machtsverhoudingen vormden naast de ridderschap
de drie grote steden Deventer, Zwolle en Kampen het politiek invloedrijkste
element. De afhankelijkheid van de kleinere steden in de provincie ten
opzichte van deze grote broers is een factor die ook gedurende de jaren
1780-1787 geducht meespreekt. Onder deze hiërarchie van de ridderschap
en de drie grote steden dient nog weer onderscheid gemaakt te worden
tussen de steden uit het kwartier van Vollenhove, die in bepaalde situaties
van oudsher enige invloed konden uitoefenen, en de steden uit Salland en
Twente, die in min of meerdere mate nog zuchtend onder het juk van de
drosten en de adel, als onmondige kinderen werden behandeld. Hiermee is
tevens gezegd dat voot; wezenlijke verschuivingen en vernieuwingen in het
bestel de houding van de drie hoofdsteden van doorslaggevende betekenis
zou worden.
210

Dat deze bundel met een bijdrage over Deventer opent is zeker geen
toevalligheid. Het is in deze stad waar de patriottenbeweging het eerst voet
aan de grond krijgt, waar het tot grote spanningen, felle botsingen en zelfs
tot bloedvergieten komt, en waar de reactie zich zowel voor als na de
Restauratie ook het hevigst laat voelen. Zwolle en Kampen volgen de
koploper Deventer op enige afstand en vaak met grote behoedzaamheid.
Als tradities zwaar wegen - en dat doen zij onder het Ancien Régime -, dan
zet Deventer in vergelijking tot de twee andere grote steden zijn traditie
als de meest roerige stad in de Patriottentijd voort.
Het is niet eenvoudig een geheel bevredigende verklaring van deze
voortrekkersrol te vinden. In inwonertal won Zwolle met zijn 10.000
inwoners het royaal van Deventer dat ruim 8000 ingezetenen telde. Demografisch
eonstateren we in de twee steden een stagnatie van de bevolkingsgroei.
In economisch opzicht delen de beide steden en ook Kampen volop in de
heersende algemene malaise. De vermogensindeling geeft ook geen grote
verschillen te zien, al ligt mogelijk in het feit dat in Deventer de verhouding
tussen de lagere middenklasse en de volksklasse (resp. 58,4% en 30,7%)
enigszins anders was dan die in Zwolle (resp. 53,4% en 38,4%) en in
Kampen (resp. omstreeks 30% en 58%) toch een aanwijzing besloten. De
redenering zou dan kunnen luiden dat in een stad met relatief meer
ingezetenen uit de lagere middenklasse en minder onvermogenden betere
voorwaarden aanwezig waren voor actiebereidheid tegen het bestaande bestel.
Inderdaad is het opmerkelijk dat in Kampen, de stad met veruit het
hoogste percentage onvermogenden, waar de gestage bevolkingsgroei economisch
niet kon worden opgevangen en de armoede buitengewoon schrijnend
was, de vernieuwingsdrang het laatst op gang kwam en zich het meest
gematigd toonde. Daarbij neemt Zwolle, gemeten naar de graad van het
radicalisme en naar de verhouding lagere middenklasse-onvermogenden,
een middenpositie tussen Kampen en Deventer in. Vanuit de sterke economische
afhankelijkheid van de volksklasse ten opzichte van de bovenlaag in
zake stadsbaantjes, betrekkingen in de huishouding, bedeling en liefdadigheid,
en wellicht ook vanuit de totale politieke onmondigheid van deze groep
laat zich mogelijkerwijs een geringe bereidheid tot verzet en actievoeren
afleiden. Omgekeerd kan de relatieve oververtegenwoordiging van de lagere
middenklasse in Deventer hebben bijgedragen tot de felheid van het conflict
ter plaatse. Deze hypothese wordt hier in alle voorzichtigheid gepresenteerd,
want de verschillen tussen de steden zijn nu ook weer niet zo aanzienlijk
en de genoemde percentages zijn benaderingen en zeker geen exacte metingen
van de vermogensverhoudingen.
Een andere factor ter verklaring van de voortrekkersrol van Deventer
biedt blijkens de bronnen wat meer houvast: de stad vormde ontegenzeggelijk
het centrum van de verlichte geesten in het gewest Overijssel. We behoeven
hier slechts te wijzen op de aanwezigheid van een kring van patriotse
kopstukken. Rond S. de Vries had zich een uitgebreide maatschappijkritische
vriendenclub geformeerd, waartoe onder meer G. Dumbar, A.G. Besier,
211

Joan Derk van der Capel/en tot den Po/. Mezzotint door J.H. Haid el filius.
Zwolle, ProvinciaalOverijssels Museum.
212

H.l. Jordens, RJ. Schimmelpenninck en niet te vergeten J.D. van der
Capell en tot den Pol zelf behoorden. Ook vanuit het Athenaeum heeft
zeker een uitstralende werking van het verlichte denken plaatsgevonden.
Van der CapelIen kon, geruggesteund door zijn intellectuele relaties, bij
het op gang brengen van de patriottenbeweging te Deventer door middel
van de gilden en de meente een sterke pressie op de magistraat uitoefenen.
Blijkens zijn uitvoerige correspondentie met de Deventer geestverwanten
heeft hij deze contacten inderdaad volop aangewend en uitgebuit. Hij speelde
zijn rol als agitator in Deventer buitengewoon bekwaam, volgde er de
gebeurtenissen op de voet en hield soms zelfs letterlijk de pen van de
plaatselijke patriotten vast.
Deze laatsten konden, althans in de eerste fase van de patriottenbeweging,
gebruik maken van de betekenis en de zelfstandige functie die de gilden te
Deventer nog steeds bezaten. In Zwolle waren zij als zelfstandige organen
minder machtig en in Kampen waren zij volledig ondergeschikt aan de
machtshebbers en van elke politieke invloed verstoken.
Uiteraard kon Van der CapelIen als inwoner van Zwolle ook daar zijn
bekendheid met de plaatselijke situatie ten nutte maken aan zijn politieke
idealen en ambities, maar daar ontbrak het in vergelijking met Deventer
in het patriotse kamp aan een intellectuele, ideologisch-bezielde elite. De
tegenpartij beschikte daar in de persoon van burgemeester L.G. Rouse over
een zeer bekwaam leider, die als een begaafd tacticus al laverende tegen
de opkomende storm in, de vernieuwingsdrang wist te vertragen en in te
perken.
In Kampen had Van der CapelIen aanvankelijk in het geheel geen
contactpersonen van formaat. Ook toen hij die later wel kreeg, bleef zijn
aanhang daar beperkt zoals uit de moeilijke en trage start van de beweging
blijkt. Het aantalondertekenaars van de petities te Kampen bleef tot enkele
honderden beperkt. Nog sterker dan in Zwolle leverde de orangistische
partij onder leiding van A. Vestrinck uitstekend tactisch tegenspel en wist
zelfs tot het einde toe de teugels in handen te houden.
Bij de bestudering van de gebeurtenissen in deze drie steden gedurende
de jaren 1780-1787 springt de grote betekenis van het persoonlijk aandeel
van de plaatselijke politieke leiders sterk in het oog. Wellicht heeft dit juist
binnen de nog zo zeer persoonlijk bepaalde structuur van het Ancien Régime
in grotere mate zijn stempel gezet op de loop der geschiedenis dan wij,
denkend vanuit latere tijden, bij historische processen aannemen. De kleinschaligheid
van de politieke verbanden en de onmondigheid van een
aanzienlijk deel van de bevolking schiepen gunstige voorwaarden voor de
rol van de enkeling.
In het voorafgaande is aandacht besteed aan de onmiskenbare eontrasten
die zich in het verloop en de aard van de patriottenbeweging in Deventer,
Zwolle en Kampen hebben gemanifesteerd, maar dat betekent geenszins
dat er geen even onmiskenbare parallellen in de ontwikkelingen daarin te
signaleren zijn. Zo is het zeker opmerkelijk dat het Deventer patroon, met
213

kleiner of groter succes, in Zwolle en Kampen wordt nagevolgd. Er was in
het patriotse actieprogramma duidelijk één lijn aanwezig.
Dit spreekt heel sterk uit de fasering die het vernieuwingsproces in de
drie steden heeft gekenmerkt. In de jaren 1781 en 1782 verwierf de beweging
zich snel een brede aanhang. De doelstellingen waren nog weinig radicaal
en uitgesproken gematigd. De opposanten realiseerden zich nog allerminst
tot welke eonsequenties hun voorzichtige pogingen tot verbetering zouden
kunnen leiden. Het instrument waarvan zij zich in deze jaren bedienden,
waren de petities. Dit lijkt een tamelijk onschuldig wapen, maar door
middel van de petities wisten zij de sluimerende gevoelens van onvrede
wakker te maken en zich zodoende een grote aanhang te verwerven.
Verder valt op dat de eisen die zij in hun eerste petities verwoordden,
vrijwel uitsluitend betrekking hadden op de buitenlandse politiek van de
Republiek: erkenning van de Verenigde Staten en een alliantie met Frankrijk,
zaken waarbij de positie van de machthebbers in het gewest niet op het
spel stond. Ook in Overijssel bracht de oorlog met Engeland een soort
shockeffect teweeg. Eerst na de petities over de internationale geschilpunten
volgden de rekwesten over drie gewestelijke aangelegenheden: de afschaffing
van de drostendiensten, de readmissie van Van der CapelIen tot de ridderschap
en de regeling van de overstemming in de gewestelijke Staten ten
faveure van de drie hoofdsteden. Eigenlijk betrof het hier alle drie eisen
die tegen de positie van de adel en de drosten gericht waren en als zodanig
geen directe bedreiging vormden voor de magistraten van de drie steden.
Integendeel zelfs, want bij een regeling van de overstemming naar de zin
van de steden zou het zwaartepunt van de macht in het gewest bij hen
komen te liggen.
Bovendien konden deze drie eisen zonder al te veel casuïstiek heel wel
beschouwd worden als een herstel van oude rechten of een regeling van
reeds lang hangende kwesties en niet als revolutionaire vernieuwingen. Toch
moest er vanuit de burgerij de nodige pressie uitgeoefend worden om de
stadsbesturen tot instemming met die eisen te bewegen en geheel overtuigend
doen hun activiteiten ter bevordering van de inwilliging ervan bepaald niet
aan. Uit de tactische overweging dat op deze wijze de patriotten wellicht
de wind uit de zeilen kon worden genomen en om erger te voorkomen,
besloten de heren tenslotte hun medewerking niet te weigeren. De aarzeling
van de regenten laat zich overigens goed indenken, want al waren de drie
eisen inhoudelijk op zich voor hen niet nadelig, door toe te geven aan de
op hen uitgeoefende pressie erkenden zij feitelijk het recht van de burgers
om zich met regeringszaken te bemoeien en dat droeg de kiem van een
revolutionaire ontwikkeling in zich.
In de jaren 1783 en 1784 treedt er een duidelijke radicalisering in de
beweging op. De vernieuwers profileren zich mede onder invloed van de
behaalde successen zelfbewuster en agressiever. Al in december 1782 had
weer Deventer het voortouw genomen met de instelling van een burgercomité,
daarin door Zwolle een maand later gevolgd. In Kampen mislukte de
214

oprichting van een burgercomité, een bewijs te meer van de zwakte van
de patriotten en 'van de sterkte van de magistraat aldaar.
Het ontstaan van burgercommissies markeerde de voortgang van de
vernieuwingsdrang en gaf uitdrukking aan het ontbreken van vertrouwen
in raad en meente ter zake van het wegnemen van grieven en het tot stand
brengen van verbeteringen. De burgercommissies oefenden geheel volgens
de oproep in Aan het Volk van Nederland een controlerende functie uit
op de handel en wandel van de stadsregeringen. Van der CapelIen zag
daarmee zijn eerste actiepunt althans in Deventer en Zwolle verwezenlijkt.
De burgercommissies waren bezien vanuit de 18de-eeuwse verhoudingen
zo al geen revolutionaire dan toch nieuwe organen die zich konden onttrekken
aan de invloed van de heersende oligarchieën, ja wellicht deze laatste onder
curatele konden stellen.
Ook uit de oprichting van de vrijkorpsen blijken het groeiende zelfbewustzijn
en de toenemende kracht van de patriotten. Opnieuw is de volgorde
van het ontstaan van de burgermilities typerend: in september 1783 te
Deventer, in december van datzelfde jaar te Zwolle en eerst in juni 1784
te Kampen. Door hun eigen aanhang te bewapenen schiepen zij zich een
militaire organisatie die binnen de steden min of meer onafhankelijk van
de magistraat in actie kon komen. Ook het tweede punt uit het programma
van Van der CapelIen werd hiermee gerealiseerd. De regenten waren
kennelijk niet meer in staat de oprichting van vrijkorpsen tegen te houden.
In deze jaren groeide er binnen de stadsregeringen steeds meer verdeeldheid.
De patriotten slaagden erin aanhangers op het kussen verkozen te krijgen,
terwijlook een deel van de oude regenten, uit welke motieven dan ook,
hun huik naar de heersende wind hingen. Onder die omstandigheden geraakte
de harde kern van de aristocratische familieregeringen steeds meer in een
netelige defensieve positie.
In 1785 sloegen de patriotten met de beslissing inzake de overstemming
hun grote slag. Met de steun van één edelman konden de drie steden
voortaan hun zin binnen het gewest doorzetten. Het verzekerde hun van
een comfortabele meerderheid waarmee zij hun verdere programma ten
uitvoer konden brengen. Toch hebben zij hun overwinning onvoldoende
weten uit te buiten. Er leek een zekere verzadigingsgraad bereikt. Daartoe
droegen twee elkaar versterkende factoren bij: de radicaliserende stroming
van de voorafgaande jaren begon tegenkrachten op te roepen en -wat erger
was- deed binnen het patriotse kamp toenemende tegenstellingen ontstaan.
Er kwam een scheiding der geesten.
Zo gingen in Deventer de gilden overstag en zochten aansluiting bij de
prinsgezinden. De meentslieden die in de afgelopen periode sterke pressie
op de stadsregeringen hadden uitgeoefend, gingen zich terughoudender
opstellen nu ook hun positie door de radicalen ter discussie werd gesteld.
Zeker, over de wenselijkheid van de afschaffing van het stadhouderlijke
approbatie- en improbatierecht kon men elkaar nog wel vinden, maar die
eensgezindheid viel moeilijker te bereiken ten aanzien van de vrije verkiezing
215

van raad en meente en deze aangelegenheid was eigenlijk de toetssteen van
het werkelijk democratische gehalte. Het werd in Deventer, Zwolle en
Kampen een taaie strijd, waarbij allerlei gevestigde lokale belangen een
geduchte barrière vormden; een strijd die tot chaotische toestanden leidde
en mede door de vertragingstactiek van de tegenstanders vóór de inval van
de Pruisen geen afgetekende overwinning op de machten van het verleden
opleverde. In Deventer wist de contrarevolutie zelfs steeds meer terrein
terug te winnen.
De jaren 1785-1787 hebben de patriotten in Overijssel niet de resultaten
gebracht die we op grond van hun overwinning in 1785 hadden mogen
verwachten. Dat is tekenend voor hun gebrek aan vormkracht en eensgezindheid
over de verder te volgen koers. De bezetting van de naburige Gelderse
stadjes Elburg en Hattem in 1786 bracht wel grote onrust en verontwaardiging
in de drie steden teweeg en dwong hen tot een gezamenlijke inspanning ter
verbetering van hun defensie. Toch hebben ook onverdacht patriotse leiders
beseft dat de vrijkorpsen geen partij konden vormen tegen de professionele
troepen van hun tegenstanders. Het nageslacht heeft de Keezen vaak
geridiculiseerd vanwege de grote kloof tussen hun van vaderlandslievendheid
druipende taal en hun weinig heroïsch gedrag. Inderdaad maken hun daden
in tegenstelling tot hun woorden bepaald geen heldhaftige indruk. Maar
daarmee is niet alles gezegd. Er is bij de patriotten ook sprake van een
soort heilige huiver voor het gebruik van militair geweld als een uiterst,
eigenlijk onoirbaar middel.
Wellicht had zich uit de baaierd van spanningen en tegenstellingen na
1787 een nieuwe radicaliserende golfbeweging losgemaakt, maar de interventie
van de Pruisen maakte een abrupt einde aan de revolutionaire ontwikkeling.
Zoals de patriottenbeweging zelf, zo was ook de Restauratie plaatselijk
bepaald en gekleurd. Het felst sloeg de reactie in Deventer toe, waar het
gehele stadsbestuur werd vervangen en heftige wraakacties van orangistische
zijde woedden. In Zwolle ging het veel kalmer toe en werd slechts een deel
van de regenten gewipt. Wel bleefhet hier nog maanden onrustig en moesten
de soldaten nog regelmatig optreden. In Kampen verliep alles rustig en
werd het stadsbestuur op een enkele gevluchte regent na (voorlopig) gehandhaafd.
De bijdragen over de kleine steden uit Salland en Twente laten er geen
twijfelover bestaan dat ook daar de patriotten zich danig geroerd hebben.
Als de grote gangmaker voor de vernieuwingen trad de Oldenzaalse jurist
J.W. Racer op, die in voortdurend contact met Van der Capell en de krachten
bundelde en de acties coördineerde. De oppositie kon daarbij handig
profiteren van de algemeen heersende afkeer van de afhankelijkheid van
de adel en vooral van de gehate drost Van Heiden Hompesch. Deze
vertrouweling van de stadhouder terroriseerde als een ware despoot het
Twentse platteland en had zich ook allerlei rechten ten aanzien van de
bevolking van de stadjes toegeëigend'). In de beginfase richtte het actieprogramma
van zijn tegenstanders zich dan ook vooral op de afschaffing van
216

de drostendiensten en het herstel van het jachtrecht, het jachtgericht en het
ijkrecht.
Het eigen karakter van de patriottenbeweging in Salland en Twente wordt
vooral bepaald door het streven zich te bevrijden van de heerschappij van
de adel en de drosten, die in deze gebieden nog voor een deelovereind
was gebleven. Niet dat de drostendiensten op zich zelf nog zo heel veel
voorstelden, maar zij waren wel het symbool van een dieper ingrijpend
stelsel van onderdrukking en willekeur, dat wel moest botsen op het streven
naar emancipatie van de burgers der kleine steden en van de boerenbevolking.
De misstanden van het regime verklaren de felheid waarmee het patriottisme
zich in deze aan de periferie van de staat liggende regio's weerde.
Veel hing daarbij uiteraard af van de opstelling van de verschillende
stadsregeringen. Ook in de kleine steden waren specifiek plaatselijke factoren
van grote invloed op de aard en het verloop van de beweging. In Ootmarsum
en Almelo, waar respectievelijk graaf van Heiden Hompesch en gravin Van
Rechteren de feitelijke macht uitoefenden, kwam onder alle lagen van de
bevolking een krachtig en hevig verzet op gang tegen de overheersing en
onderdrukking van de adellijke machthebbers. De strijd had hier het karakter
van een algemene bevrijdingsbeweging. In Oldenzaal was dat minder het
geval. Het kostte Racer en zijn medestanders veel moeite om de heersende
oligarchie te verslaan. De patriotten in dit stadje kregen niet de hele
bevolking achter zich en vormden ook niet altijd een eensgezind front. In
Hardenberg heerste van begin tot einde een goede harmonie tussen de
regenten en de bevolking over de wenselijkheid van hervormingen. Dat
hing ongetwijfeld samen met de zo sterk homogene samenstelling van de
bevolking en de geringe afstand tussen het stadsbestuur en de ingezetenen
ter plaatse.
Maar bij alle plaatselijke verschillen is het volstrekt duidelijk dat de
patriotten in de vier behandelde stadjes zich een grote tot zeer grote aanhang
wisten te verschafTen. Reeds in 1785 hadden zij zich er behalve in Oldenzaal
van de bestuursmacht meester gemaakt. We kunnen deze ontwikkeling goed
volgen in de groeiende samenwerking tussen de stadjes in Twente en Salland.
Een opmerkelijk fenomeen daarin vormt het ontstaan van het Verbond
van Kleine Steden in november 1782. Bij dit verbond van aanvankelijk
enige Twentse stadjes sloten zich in de loop van de volgende jaren eerst
de meeste Twentse, vervolgens de Sallandse stadjes en tenslotte ook Vollenhove
aan. Hun gemeenschappelijk programma, waarvoor zij zich zeer uitvoerig
bedienden van de door Racer opgediepte oude rechten, omvatte de eis om
met een delibererende stem te mogen deelnemen aan de beraadslagingen
van de Staten van Overijssel, de afschaffing van het regeringsreglement en
in het verlengde daarvan de vrije verkiezing van de eigen stadsregering. In
de laatste fase eisten zij zelfs de volslagen autonomie op wetgevend gebied.
Bij de verwezenlijking van dit program trachtten zij zich te verzekeren
van de steun van de patriotten in de drie grote steden. Aanvankelijk waren
dezen daartoe wel genegen, maar toen Deventer, Zwolle en Kampen in
217

1785 de overwinning hadden behaald inzake de regeling van de overstemming,
werd die hulp minder overtuigend en minder vanzelfsprekend verleend.
Zo duurde het tot mei 1787 eer het recht van approbatie en improbatie
werd afgeschaft en de kleine steden daarmee in het bezit kwamen van de
vrije verkiezing van hun eigen bestuur. De terughoudendheid van de drie
grote steden zal wel verklaard moeten worden uit de onzekere situatie die
na 1785 ontstond, maar ook uit de onwil van Deventer, Zwolle en Kampen
om hun pas veroverde machtspositie met de kleine steden te delen. En dit
te meer omdat deze laatste hun eisen wel zeer hoog opschroefden. Ook in
de relatie tussen de grote en de kleine steden zien we dus de eensgezindheid
in het patriotse kamp afnemen.
In vergelijking met de Sallandse en Twentse stadjes is het patriottisme
in Vollenhove, Steenwijk en Hasselt opmerkelijk zwak ontwikkeld. In geen
van de drie stadjes is het tot volle wasdom gekomen en heeft het zich reële
ontplooiïngsmogelijkheden geschapen. De meeste steun verwierven de patriotten
zich nog in Vollenhove, een stadje waar de lagere middenklasse
met 55% relatief sterk vertegenwoordigd was. Maar ook daar komt de
beweging laat, eerst in 1784, op gang. Hoewel de meente en enkele
burgemeesters zich in 1785 en 1786 niet afkerig ten opzichte van de nieuwe
koers opstelden, vermocht zich de vernieuwingsdrang niet echt door te
zetten. Op het beslissende moment, bij de keur van 1786, verloren de
patriotten door het ingrijpen van de Gedeputeerde Staten en de drost de
slag. Het is typerend voor de verhoudingen in Vollenhave dat de beweging
daarna geen kracht meer kon ontwikkelen voor nieuwe initiatieven. Voordat
de Restauratie plaats vond is met de keur van 1787 het oude bewind
hersteld. Er volgden daarna dan ook geen ontheffingen uit het ambt.
In Steenwijk en Hasselt werd het bestel nog minder bedreigd. Beide steden
maakten zich met wisselend succes sterk voor hun recht bij belangrijke
zaken voor de gewestelijke landdag beschreven te worden, maar hun
magistraten voelden bijzonder weinig voor invloed van de burgerij op het
stadsbestuur en hielden de teugels stevig in handen. Zij konden zich deze
houding kennelijk zonder al te veel moeite veroorloven, zoals in Steenwijk
blijkt uit de oprichting van een orangistisch exercitiegenootschap en in
Hasselt uit het openlijke contrarevolutionare ijveren van de stadssecretaris.
Beide stadsbesturen konden daarbij rekenen op de nodige aanhang onder
de bevolking die zich al voor de Restauratie danig roerde en zich daarna
aan baldadigheden ten opzichte van de patriotse minderheid te buiten ging.
Met name Hasselt kan met recht een sterk prinsgezind bolwerk in het
gewest Overijssel worden genoemd. De poging tot werving van eigen
waardgelders noodzaakte de Staten van Overijssel zelfs tot krasse tegenmaatregelen.
De patriottenbeweging in de kop van Overijssel heeft geen echte vuist
weten te maken. De aparte setting binnen het kwartier van Vollenhove zal
daaraan zeker niet vreemd geweest zijn. De oude rivaliteit ten opzichte van
218

de drie grote steden en een gevoel van supenorrteit ten aanzien van de
Sallandse en Twentse stadjes speelde vooral wat Steenwijk en Hasselt betreft
daarin mee. Ook de afwezigheid van heerszuchtige adellijke potentaten in
het Vollenhoofse kwartier zal daartoe hebben bijgedragen. In dit verband
zou een onderzoek naar de situatie op het platteland in de kop van Overijssel
bijzonder gewenst zijn. Voor Staphorst staat vast dat daar de plaatselijke
bevolking in 1787 vrij massaal tegen de weinig talrijke patriotten is te keer
gegaan"). Een heel andere ontwikkeling dus dan op het Twentse en Sallandse
platteland, waar de boeren Van der CapelIen als hun bevrijder toejuichten.
Wanneer we in enkele grote lijnen de aard van de patriottenbeweging in
de grote en kleine steden van Overijssel willen typeren, dan valt in de
eerste plaats het algemeen karakter daarvan op. Daarmee bedoel ik zowel
de geografische spreiding van de beweging - met de beperking dat het
patriottisme in het kwartier van Vollenhove aanzienlijk minder uit de verf
is gekomen dan elders - als de sociale herkomst van haar aanhangers, die
uit alle lagen van de bevolking gerecruteerd werden. Enkele leden van de
ridderschap, regenten uit de plaatselijke oligarchieën, burgers uit de hogere
en lagere middenklasse, de volksklasse en de plattelandsbevolking zijn erin
vertegenwoordigd, waarbij wellicht de lagere middenklasse het meest actief
is geweest.
De Overijsselse patriottenbeweging is voor een aanzienlijk deel een
emancipatiestrijd geweest tegen de machtige positie die de adel en zijn
leiders, de drosten, nog steeds bekleedden. Daarin konden de burgers van
de grote en kleine steden en de boeren elkaar vinden. Dat bood ook de
mogelijkheid aan een bekwame leider als Van der CapelIen om een netwerk
van relaties en contacten in het hele gewest op te bouwen en daarmee de
enge kluisters van de ver doorgevoerde federalistische structuur te doorbreken.
In het verlengde van dit tegen de adel gerichte ernancipatiestreven kreeg
de strijd allengs een meer algemeen democratisch doel, waarbij de vrije
verkiezing van de stadsregeringen centraal kwam te staan. Na de overwinning
op de ridderschap in 1785 botste het nastreven van dit nieuwe doel op
allerlei historisch gewortelde verhoudingen en gevestigde belangen. Het
gevecht binnen de steden om de macht en de rijkdom, aan bepaalde functies
verbonden, de angst van de meer gematigden voor anarchie en sociale
omwenteling, dat alles leidde tot een stollingsproces waarin de dynamiek
van de beweging werd afgeremd. Het particularisme en de persoonlijke
belangen bleken in die jaren nog te taai om een wezenlijke hervorming van
de gewestelijke en stedelijke politieke structuur op korte termijn mogelijk
te maken. Bovendien ontbrak het sinds de dood van Van der CapelIen in
1784 aan een leider die over voldoende gezag in het hele gewest beschikte
om het patriottisme in Overijssel een nieuwelan te geven. Door deze
verlamming kreeg de tegenpartij de gelegenheid haar krachten te bundelen.
Het steeds openlijker en driester optreden van de orangisten in Deventer
spreekt voor zich.
219

Dat de patriottenbeweging overigens niet alleen een politieke strijd om
macht en belangen was, maar ook wel degelijk stoelde op de beginselen
van de Verlichting, komt duidelijk naar voren in de toenemende godsdienstige
tolerantie. In verschillende Overijsselse steden signaleren we de bereidheid
om de dissenters, onder wie ook de katholieken, gelijke staatsburgerlijke
rechten toe te kennen. Alleen de joodse bevolkingsgroep werd daarvan nog
uitdrukkelijk uitgezonderd. Daarentegen ontstond in Deventer een fel verzet
tegen de gelijkberechtiging van de katholieken, maar het zou kunnen zijn
dat het hier meer om economische belangen dan om zuiver kerkelijke
tegenstellingen handelde. Wat stellig ook in de richting van grotere tolerantie
wijst is het feit dat zoveel predikanten met de patriottenbeweging sympathiseerden.
Bij de huidige stand van het onderzoek moet de conclusie luiden
dat veel dominees in Overijssel uitgesproken positief ten opzichte van de
vernieuwingen stonden.
Aan het eind van deze slotbeschouwing en deze bundel wil ik trachten
te bepalen hoe de resultaten van de onderzoeken in de steden en stadjes
van Overijssel zich verhouden tot enkele algemene visies die in de discussie
over de patriottenbeweging naar voren zijn gebracht. Het zal de lezer
duidelijk zijn dat de opvattingen van Colenbrander geen recht doen gelden
aan de betekenis van de patriotten in de Overijsselse steden. De gebeurtenissen
daar in de jaren 1780-1787 vertonen in hoge mate de kenmerken van een
zelfstandig revolutionair proces. De abruptheid van de start, het snelle op
gang komen van de beweging, de schepping van nieuwe organen als
burgercommissies, exercitiegenootschappen, sociëteiten, de radicalisering in
het programma van eisen, de aanwezigheid van een ideologie, het oproepen
van contrarevolutionaire krachten, al deze verschijnselen vallen waar te
nemen. De Overijsselse patriotten waren bepaald geen marionetten die
vanuit het buitenland werden gemanipuleerd en ook laat zich de authenticiteit
van hun bedoelingen en idealen niet afdoen met enkel depreciërende
opmerkingen over hun gebrek aan dapperheid bij de ontknoping in september
1787.
De Overijsselse patriottenbeweging vertoont uitgesproken eigen trekken.
Dat was gezien de zo sterk federale bouw van de Republiek ook moeilijk
anders te verwachten. Zelfs binnen het gewestelijke kader zijn het nog vaak
de specifiek regionale of lokale verhoudingen die de aard en de uitslag van
de strijd bepalen. Daaruit vloeit al voort dat het ontwerpen van een algemeen
geldende conceptie ter verklaring van het wezen van de patriottenbeweging
in de gehele Republiek een zeer gecompliceerde opgave is. Een te strakke
voorstelling van zaken kan bij een dergelijke structuur nooit recht doen
aan de bonte verscheidenheid van het in de historie van ons land hecht
verankerde particularisme. Het Overijsselse patriottisme is allerminst identiek
aan het Hollandse. Daarom dient een synthese van de patriottenbeweging
in de Republiek ruimte te laten aan de eigen verschijningsvormen ervan
in de afzonderlijke gewesten, regio's en steden.
220

In deze beschouwingswijze ligt een waarschuwing besloten tegen het al
te lichtvaardig hanteren van het begrip nationalisme in deze periode.
Natuurlijk, het nationaal besef was groeiende. Van der CapelIen richtte
zich in zijn geruchtmakend pamflet niet voor niets tot het volk van Nederland,
maar het is even veelzeggend dat in het pamflet geen concrete inhoud wordt
gegeven aan de term Nederland. Het was een pakkende leuze, een geslaagde
oproep van een bekwaam agitator om zich tegen de misstanden van het
bestaande bestel te keren. Maar we vinden er geen enkel pleidooi in voor
de wenselijkheid van de ene en ondeelbare staat. Trouwens aan uitlatingen
die pleiten voor een minder gedecentraliseerd staatsbestelontbreekt het bij
de Overijsselse patriotten geheel. De pogingen tot een meer gemeenschappelijk
handelen in het gewest - als het Verbond van de Kleine Steden of de
defensiecommissie van de Staten - waren niet meer dan uit de nood geboren
inspanningen. Het nationale besef begon als een vage geestelijke conceptie
bij een klein verlicht deel van de bevolking te leven, maar het kreeg bij
de Overijsselse patriotten geen enkele concreet politieke vertaling, ook niet
in de jaren van toenemende radicalisering. Onderscheidingen als federalisten
en unitariërs zijn in de Overijsselse Patriottentijd pure anachronismen.
Daarmee is allerminst gezegd dat de patriottenbeweging in deze provincie
louter een gewestelijke oflokale aangelegenheid zou zijn geweest. Integendeel,
de algemene roep om meer invloed van de burgers op de regering had ook
weerklank gevonden in dit bepaald niet-invloedrijke afgelegen gewest. De
ontwikkelingen in Overijssel zijn een bevestiging van de these van Palmer
betreffende de internationale congnrentie van het burgerlijk ernancipatiestreven
in het laatste kwart van de 18de eeuw. Van der CapelIen en zijn
intellectuele geestverwanten hadden kennis genomen ondermeer van de
geschriften van Price, Priestley en Montesquieu. Hun aandacht en enthousiasme
gingen in sterke mate uit naar de onafhankelijkheidsstrijd van de
Amerikaanse koloniën. De invloed van de maatschappijkritische geschriften
reikte verder dan de grenzen van staten en oceanen. De inhoud daarvan
werd door middel van kranten en pamfletten ook in Overijssel gemeengoed
van een bovenlaag van de burgerij. Het is onmiskenbaar dat in dit gewest
de ideeën en de strijd om de verwezenlijking daarvan grote overeenkomst
vertonen met die uit de beginjaren van de Franse Revolutie, ja daar in
grote mate op anticipeerden.
Evenals elders grepen ook de Overijsselse patriotten in hun strijd om
politieke ontvoogding nog sterk terug op aanspraken en rechten uit het
verleden. Hun programma laat zich uitstekend samenvatten in de term van
Grondwettige Herstelling, maar in de politieke vormgeving van burgercommissies,
vrijkorpsen en sociëteiten waren beslist elementen aanwezig die
uitstegen boven de argumentatie vanuit historische rechten. Naarmate de
beweging zich verder ontwikkelde kwamen in de pamfletten en de petities
naast historische argumenten steeds meer ook natuurrechtelijke principes
naar voren.
Palmer, en in zijn voetspoor De Wit en Schama, beschouwden de strijd
221

in de Westeuropese staten en in Noord-Amerika als een krachtmeting tussen
de aristocratische machten van het Ancien Régime en de ontluikende
democratie. Ook in Overijssel richtten zowel de burgers in grote en kleine
steden als de boeren zich tegen de aristocratische machten van de adel en
de gesloten familieregeringen. De ontwikkelingen in deze provincie gedurende
de jaren 1780-1787 laten zich stellig inpassen in de antithese tussen
aristocratie en democratie.
Toch moeten deze termen omzichtig en met veel begrip voor de toenmalige
en geografisch vaak zo verschillende verhoudingen worden ingevuld. Demoeratie
en aristocratie zijn in de historische werkelijkheid geen absolute of
elkaar volstrekt uitsluitende begrippen. De relatie tussen beide laat zich
eerder omschrijven als een lijn met twee eindpunten in het oneindige en
allerlei vage markeringspunten daartussen. Misschien is het beeld van de
regenboog waarbij de kleuren geleidelijk en onmerkbaar in elkaar overgaan
nog toepasselijker.
Nog moeilijker is het om de positie van individuele personen in dit
krachtenveld te situeren. De Wit heeft zeker een verdienstelijke poging
daartoe gedaan door onderscheid te maken tussen orangistische aristocraten,
aristocraten, oudpatriotten en democratische patriotten. Inderdaad laten
verschillende deelnemers aan de Overijsselse krachtmeting zich wel inpassen
in de door hem geconstrueerde categorieën, maar andere laten zich niet of
zeer geforceerd van zijn etiketten voorzien. De situatie in deze jaren is
daarvoor nog te vloeiend, te plaatselijk bepaald; de ontwikkelingen zijn
daarvoor nog te wisselvallig en de belangen van de betrokkenen te controversieel.
Zo laat de vraag in welk hokje kopstukken als Van der CapelIen en
Racer moeten worden geplaatst, zich eigenlijk niet bevredigend beantwoorden.
Mijn conclusie is dat het door De Wit zo strak gehanteerde schema
ter bepaling van de aristocratische of democratische bloedgroep slechts
beperkt bruikbaar is. Liever zou ik met Geyl willen spreken van aristocratisehe
en democratische patriotten in bonte verscheidenheid en veelsoortige
varianten.
De patriottenbeweging in Overijssel is onmiskenbaar een fase in de
ontwikkeling naar een meer democratische structuur of anders gezegd een
emancipatiestrijd van een deel van de hogere en lagere middenklasse om
invloed op het bestuur te verkrijgen. Tegen die achtergrond dient het ideaal
van de Volksregering bij Representatie te worden begrepen. Dat betekent
niets anders dan dat in deze tijd min of meer welgestelde burgers zich
gingen beschouwen als de representanten van het hele volk. Het idee van
een radicale volksregering in de zin van invloed van allen op de regering
paste niet binnen de sociale structuur en het denkpatroon van deze tijd.
De 30, 40 of 50% van de bevolking der Overijsselse steden die tot de
onvermogenden werd gerekend, werden niet beschouwd als volwaardige
burgers. Zelfs voor de meest radicale patriotten in Overijssellag de participatie
van deze numeriek grote groep van de bevolking buiten hun voorstellingsvermogen.
222

Het manipuleren met deze groep was beslist niet iets nieuws in de
geschiedenis van de Republiek. In voorafgaande crises was zij vaak door
de orangisten gebruikt om door middel van straatacties de overwinning te
behalen. Een nieuw verschijnsel is wel dat dit 'proletariaat' in de patriottencrisis
niet zo vanzelfsprekend achter het oranjevaandel aanliep als Oeyl en
De Wit hebben aangenomen. In Deventer en Oldenzaal was dit wel het
geval, maar in Zwolle, Kampen, Hardenberg, Ootmarsum en Almelo beslist
niet. Daar vormde de volksklasse een gezamenlijk front met de patriotten
tegen de door de prins gesteunde machthebbers-). Daar bleef het ook lange
tijd na de bezetting door de Pruisische of Staatse troepen onrustig.
Ter afronding van deze slotbeschouwing wil ik de hoop uitspreken dat
dit onderzoek naar de ontwikkelingen in een tientalOverijsselse steden
gedurende de jaren 1780-1787 een bijdrage moge leveren aan de voortzetting
van de discussie over het patriottisme in het algemeen. Wellicht dat langs
de weg van soortgelijk onderzoek in de andere gewesten een meer compleet
en genuanceerd beeld van de patriottenbeweging in ons land kan worden
ontworpen dat recht doet aan de zo sterk federalistische en particularistische
structuur van die tijd.
Daarnaast zal ter completering van dat beeld zeker aandacht moeten
worden geschonken aan de ontwikkelingen buiten het stedelijk milieu, Dat
is nog een grotendeels braakliggend terrein. In dit verband wil ik wijzen
op de zeer recent verschenen, buitengewoon belangwekkende studie van
J.L. van Zanden: 'De opkomst van een eigenerfde boerenklasse in Overijssel,
1750-1830'.4). Hierin wordt aan de hand van cijfermateriaalover de
ontwikkeling van pachtprijzen, lonen, graanprijzen en ondernemersinkomen
betoogd dat zich in Twente en Salland vooral gedurende de periode
1780-1820 zeer grote verschuivingen hebben voorgedaan ten aanzien van
het grondbezit aldaar. Het zijn de eigenerfde boeren geweest die in hoge
mate geprofiteerd hebben van de verkopen van grondbezit waartoe de
burgerij, de adel en de overheid zich gedwongen zagen. De opkomst van
deze economisch florerende eigenerfde boerenklasse in Twente en Salland
kan een zeer plausibele verklaring bieden voor de kracht waarmee de boeren
juist in deze regio's hun politieke en sociale emancipatie nastreefden en
daarmee voor de populariteit van het patriottisme onder deze bevolkingsgroep.
In ieder geval is deze studie een onderstreping van het belang van
nader onderzoek naar de verhoudingen op het Overijsselse platteland.
Aan het begin van het inleidend hoofdstuk schreven we dat deze bundel
niet is opgezet als een Van der Capellen-gedenkboek. Toch dient in de
laatste zin vermeld dat ook blijkens de bijdragen over tien steden en stadjes
Van der CapelIen tot zijn dood in 1784 de hoofdrol heeft gespeeld in de
geschiedenis 'van de Overijsselse patriottenbeweging.
223

Noten
Voor de volledige titelbeschrijving van de in de noten geciteerde werken wordt
verwezen naar de 'Lijst van geraadpleegde gedrukte bronnen en literatuur'.
1. Zie Gerritsen.
2. Zie A.H. ten Cate.
3. Kossmann, Lage Landen, 18 heeft terecht gewezen op het feit dat de regenten
in Overijssel anders dan in Holland geheel van de stadhouder afhankelijk waren
en dat om die reden de kleine burgerij en de volksmassa in hun sociale afkeer
van de regenten zich daar ook tegen de prins keerden.
4. Zie Van Zanden.
224