Revius als theoloog en predikant van Deventer - Historisch Centrum ...

REVIUS ALS THEOLOOG EN
PREDIKANT VAN DEVENTER'
DOOR
Dr. H. W. TER HAAR.
Het is op vereerend verzoek van het bestuur. der V ereeniging
voor de beoefening van Overijsselseh, Regt en
Geschiedenis.. datfk op dit oogenblik als gast in uw. midden
mag zijn om ook een zijde te belichten van den man.. wiens
geboorte voor 350 jaar wij heden herdenken. .
Het is geen eenvoudige taak het onderwerp te behaadelen
zoo als mij dit werd voorgesteld.
De feiten uit zijn leven zijn u door den vorigen' spreker
genoemd en daarom' wil ik nu trachten u de ziel van' dezen
mensch te doen verstaan.
Ook dit heeft zijneigenaardige .moeilijkheden. Het. gaat
daarbij om de ziel van een mensch van voor 350. jaar. toen
omstandigheden en geestesgesteldheid der wereld zoo geheel
anders waren dan tegenwoordig.
leder mensch is en blijft tot op zekere hoogte een kind
van zijn tijd. d.w.z. dat de tijd. waarin hij leeft een zeker
sternpel op hem, drukt. waarvan hij nooit geheel los, komt.'
De tijd. waarin Revius leefde. mag zeker een tijd .van
groote felheid genoemd worden.
De groote worsteling op godsdienstig en niet mlnder ook
op staatkundig gebied voor de verwerving der volledige zelfstandigheid.
waarin alle geslachten van ons volk hebben
gedeeld. had die felheid tot laaiende hoogte aangeblazen.
Een ieder droeg daarvan de merkteekenen nog in zich,
ook toen reeds rustige tijden waren aangebroken.
Dit geldt ook dus voor hem. die 350 jaar geleden geboren

40
werd. Die gebeurtenissen en de stemming er door gewekt
vormen den achtergrond, waartegen wij al de figuren van
de deelnemers aan de groote beweging dier dagen moeten
zien.
Dit geldt ook zeer nadrukkelijk voor Revius. Hij heeft
volstrekt geen uitzonderlijke plaats ingenomen in de rijen der
Contra-Remonstranten. maar is mede een der voormannen
onder hen geweest.
Daarom moeten wij trachten ons in de geestesgesteldheid
van het gèslacht dier dagen in te leven.
In de eeuwen,. die tusschen hen en ons in liggen, heeft een
zeer groot deel van ons volk een geheel andere kijk gekregen
op dingen des geloofs.
Dit woord "geloof' zelf brengt groote moeilijkheid met zich.
Het heeft feitelijk twee beteekenissen, die scherp uit elkander
moeten worden gehouden, wat lang niet altijd behoorlijk
gèschiedt. .
Wij staan in dit opzicht achter bij de Fransehen en
Engelschen. De Fransehen spreken van Foi en. Croyance,
de Engelschen van Faith en Believe.
Met het eerste woord wijzen zij heen naar de gezindh,eid
van het gemoed tegenover God, de gezindheid van overgave,
liefde, aanhankelijkheid en alles wat ons gemoed vervullen kan
en moet ten opzichte van God. Dit moet als het diepe,
waarachtige wezen van het geloof worden erkend, het innige
besef van de betrekking tusschen God en ons.
. In het tweede woord wordt aangeduid het geheel der
voorstellingen, die de mensch zich heeft gevormd aangaande
God en al het goddelijke. Dit laatste is altijd weer de vrucht
van redelijke bezinning, opgebouwd op degegevens, die
den mensch daarbij ten dienste stonden. De een vindt die
gegevens uitsluitend in den letter des bijbels, waarvan hij
ieder afzonderlijk als rechtstreeksch Godsgetuigenis aanvaardt;
de ander houdt evenzeer rekening met al hetgeen hij in
den bijbel leest, maar ook met alles wat hij in de natuur

41
en gansch de wereld om hem heen waarneemt en waarin hij
niet mlnder een getuigenis van God weet te beluisteren.
De diepste gewaarwordingen en de heiligste aandriften.
de onwrikbare zekerheden in het eigen gemoed zijn voor
weer anderen de grondslag geworden om gewisheid van
God zich te verwerven en hun voorstellingen aangaande
Hem op te bouwen.
Dit geheel van zijn voorstellingen en begrippen. zijn ..leer"
dus. noemt hij evenzeer 'zijn geloof.
Een ieder achtte in die dagen het eigen geloof het eenig
ware. elke andere qeloofsvorm, of elk ander geloof zooals
zij zeiden. had eenvoudig geen recht vanbestaan en was dus
..Ongeloof". .
Wij zien dit alles zoo geheel anders en gevoelen. dat zulk
een oordeelons niet toekomt en dat wij alleen maar spreken
mogen van ..anders geloovigen".
Zoo evenwel zag het geslacht van voor 350 jaar dit
absoluut niet. Wanneer wij ons dus nu verder met Jacobus
Revius gaan bezig houden. moeten wij voortdurend bedenken:
hij was toch ook maar een kind van zijn tijd en kende dus
ook maar die eene tegenstelling Geloof en Ongeloof. Alle
ongeloof was uit den booze en moest daarom tot het uiterste
bestreden worden.
Wanneer hij in 1614 predikant wordt in de Gereformeerde
Gemeente van Deventer komt hij hier als een overtuigd
aanhanger van de Gereformeerde Kerkleer. zooals deze in
de Nederlandsche Geloofsbelijdenis en cie Heidelbergsche
Catechismus was neergelegd.
Tevens was hij voor die leer éen geharnast strijder. zoo
dikwijls deze werd aangevallen.
Het is natuurlijk van algemeene bekendheid. dat de tijd
waarin Revius hier in Deventer beroepen werd. de tijd is
geweest van zeer felle aanvallenop die leer.
Jacobus Arminius. sinds 1603 hoogleeraar te Leiden. had
reeds in het daarop volgende jaar in een openbaar dispuut

i
I
42
-" -

43
onvoorwaardelijke erkenning van Gods absolute souverei-niteit.
Niemand heeft dit beginsel dieper doorgedacht en met
strengere logica uitgewerkt dan Calvijn. In overeenstemming
daarmede heeft hij ook Gods wereldplan ontvouwd.
Het menschdom was door de zonde van Adam en Eva
, in het Paradijs strafschuldig geworden voor Gap en tot het
eeuwig verderf bestemd. In zijn genade had God nog een
middel tot redding open gesteld. Door den verzoeningsdood
van Christus. zag God af van zijn recht van bestraffing
voor een ieder. die in Christus als middelaar Gods geloofde.
Nu had God van eeuwigheid af bepaald. wie de uitverkorenen
zouden zijn. die aan het eeuwig verderf zouden
ontkomen. en wie verworpen zouden blijven. Dit eeuwige
besluit werd daarom het Decretum Horribile of het huiveringwekkende
besluit genoemd.
Bij velen rees nu de vraag op: Kan de mensch deze
genade van God wederstaan of afwijzen?
Ja! zeiden de Remonstranten. want daartoe heeft God ons
het vermogen geschonken. Neen! zeiden de Contra-Remonstranten.
want waar blijft Gods almacht. waar Zijn voorzienigheid
als de mensch tegen God kan ingaan en diens
plan daarmede verijdelen?
Dit was de opleving van het oude conflict van eeuwen
her.
Met groote heftigheid werd van weerszijden partij gekozen
en groote ellende is daaruit voortgekomen.
Het valt het geslacht van onze dagen dikwijls moeilijk
zich in de mentaliteit dier vroegere geslachten in te -denken.
Velen zijn geneigd met hooghartigheid zieh daarvan af te
keeren en laatdunkend te spreken van die ..onzaliqe twisten".
die door de godgeleerden in het begin der 17de eeuw zijn
ontketend.
Zoo dikwijls die uitdrukking van ..onzalige twisten" wordt
gebezigd. ligt daaraan de gedachte ten grondslag: dat zouden
wij geheel andershebben gedaan en van zulk een verbittering.
\

!
44
van zulk een haat en nijd. met al wat daaruit voortvloeit.
zouden wij ons hebben vrijgehouden. het is eigenlijk alles
minderwaardig. Best mogelijk, maar daarmede zijn wij er
niet, dat is alleen nog maar een stilstaan bij de buitenzijde
der dingen, het is een zich blind staren op den vorm waarin
het leven dier oude tijden zich heeft gekleed, maar het ..
is niet de benadering van de ziel dier tijden, en daarom
toch gaat het.
Ik trachtte u duidelijk te maken welk een ernstig beginsel
ten grondslag heeft gelegen aan de formuleering dier leerstukken.
Dit was niets anders dan het diepe besef: Alle qeloofsleven
culmineert in de uitsluitende aanbidding van God
en de handhaving van Zijn onbeperkte heerschappij over
alles wat bestaat, zoodat er niets geschiedt of geschieden
kan buiten en dus nog minder tegen zijn wil.
Elke heenwijzing zelfs naar de mogelijkheid van een ge~
beurtenis, of een daad van menscheri, die buiten dien wil
van God om zou zijn gegaan, gevoelden zij als een aanranding
van Zijn heerschappij, die op geen voorwaarde
mocht worden gedoogd.
Dat was voor hen niets mlnder dan de ondermijning van
den grondslag des geloofs, waartegen zij dus met al hun
kracht in verzet kwamen.
Zij konden en mochten in dit opzicht niet het geringste
toegeven, want dan stond het geheele gebouw der Godsvereering
en feitelijk het geheele gebouw van hun geloofs~
leven wankel.
Dat geloofsleven nu was niet alleen hun eigen kostbaarste
bezit, waar hun eigen zielezaligheid van afhankelijk was,
maar dat geloofsleven was niet minder het kostbaarste bezit
voor geheel de menschheid, waarvan het heil der wereld in
haar geheel afhankelijk moest worden geacht. Het ging
daarbij dus om het bezit der hoogste en heiligste dingen.
Dit is evenzeer de grond van het feit, dat zij gestreden
hebben met die geweldige felheid, met die hartstocht en

45
drift, met die verbittering en dikwijls persoonlijke afkeer en'
verdachtmaking, die de later levenden dikwijls zoo pijnlijk
treft en die zelfs weerzin bij ons kan wekken.
Dit is alles onweersprekelijk, maar laten wij, voordat wij
het vonnis van veroordeeling gereed hebben over zooveel
minderwaardigheid, beginnen met te trachten eerst met deze
allen mede te gevoelen.
Wat heeft er in de ziel dezer strijdenden een brandende,
hartstochtelijke liefde voor God gewoond, die niet gedoogen
kon noch mocht, dat er iets, hoe weinig ook, te kort gedaan
werd aan de verheerlijking van Hem. En als zij eenig spoor
daarvan meenden te ontdekken, kwam gansch hun gemoed
daartegen in opstand.
Wat heeft er in hun ziel een machtig verlangen gewoond
om het godsdienstig leven bloeiend en ongeschonden te
houden en wederom welk een hartstochtelijk verzet rees er
in hen op tegen alles wat de gezondheid van het geloof
zou kunnen schaden.
Aan al die liefde en ijverhebben zij uiting gegeven -in de
vormen van hun eigen tijd, die een tijd van felheid was in
de eerste plaats. zooals ik u trachtte te doen gevoelen. Zoo
zijn hun strijdvormen ook geweest, vormen die de onze
niet meer zijn en wij voegen erbij, gelukkig niet meer zijn,
maar in dien vorm moeten wij allereerst zoeken de ziel. die
zich daarin heeft uitgesproken en dan vinden wij een ziel
vol van groote heilige liefde voor God en al het zijne.
Van dit geslacht nu is Jakobus Revius een kloek en eerbiedwaardig
vertegenwoordiger geweest.
Hij heeft geen uitzonderlijke plaats in de rijen der god~
geleerden ingenomen, maar hij heeft gestaan in de voorste
gelederen.
Dit heeft hij kunnen doen door de groote mate van ge~
leerdheid en scherpzinnigheid die hij bezat. Zijn wetenschappelijke
studiën waren van wijden omvang .geweest en hij
heeft dien schat geheel gesteld iri den dienst van zijn groote

46
levensdoel. de handhaving en uitbreiding van het geloof.
De gebeurtenissen uit zijn leven zijn u door den vorigen
spreker medegedeeld en deze behoef ik dus niet te herhalen.
Toen hij in 1614 in Deventer kwam. was de strijd van
Remonstrant-Contra-Remonstrant in groote felheid gaande.
Hij vond hier als een zijnerambtgenooten Assuerus Matthisius,
die de Remonstrantsche leer aanhing.
Al werd de strijd hier niet met zulk een felheid gevoerd als
in Holland. waar de hoofdmannen van weerszijden tegenover
elkander stonden. toch was de verhouding ook hier
niet verdraagzaam. Revius mengde zich spoedig in den strijd
door een geschrift tegen den predikant D. H. Herbers van
Gouda. waarin het Remonstrantisme verdedigd werd. Met
zijn ..Schriftuurlijk tegenbericht" viel hij krachtig aan. Den
inhoud daarvan laat ik rusten. die kwam steeds weer op
het zelfde neer. Een groot aantal bijbelplaatsen die de medestanders
toejuichten en die aan de tegenstanders voorbijgingen
en hen niet overtuigden. Aan d~ Magistraat van
Deventer werd dit geschrift opgedragen.
Hij betoonde zich een polemist geheel in den geest dier
tijden. met groote heftigheid zijn denkbeelden verkondigend.
Geen verdraagzaamheyt met valsehe leeraars, was de grondtoon
van alles. Het spreekt van zelf dat de verhouding met
Matthisius niet aangenamer werd. Wel had de Magistraat
geweigerd dezen verlof te geven naar Kampen te vertrekken.
in welk besluit een. waardeerinq van zijn persoon lag. maar
de groote meerderheid der gemeente stond achter Revius en
de andere predikanten.
In 1618 gaf Matthisius een geschrift uit ..Onschult" om
aan te toonen, dat hij geen deel had aan den gespannen
toestand. maar onmiddellijk stond Revius klaar en gaf zijn
"Antwoort op zeker schrift Assueri Matthisii". De strijd
zou zeker nog hooger opgevlamd zijn als niet voor de 2de
maal een beroep naar Kampen was gekomen en Matthisius
hier uit de stad mocht verdwijnen.

47
In dat zelfde jaar 1918 werd het groote pleit beslist door
de bijeenroeping van de Dordtsche Synode en was er althans
in deze streken geen aanleiding meer tot verdere bestrijding.
Revius kon nu zijn krachten wijden aan de gemeente van
Deventer en dat heeft hij ook gedaan met groote trouw.
Zooals ik reeds zeide mocht hij zich verheugen in het
feit dat het grootste deel der gemeente achter hem stond in
zijn strijd tegen Matthisius en dat zijne predikaties daardoor
ook een zeer talrijk gehoor trokken.
Toch moeten wij ons niet voorstellen dat zijn dagen hier
nu verder in pays en vreê zijn voorbij gegaan.
Tot het werk van den Kerkeraad behoorde als zeer belangrijk
onderdeel de censura morum. Zoo dikwijls het H. Avondmaal
zou worden bediend werd deze censura gehouden en
. bepaald wie aan het avondmaal mochten deel nemen of niet.
Tot eer van het Calvinisme mogen wij zeggen, dat hoe
sterk de leer der onbepaalde voorbeschikking ook mocht
worden uitgewerkt, de eis~hen van het zedelijk leven niet
mlnder ernstig werden gehandhaafd.
Toen in. 1541 Joh. Calvijn naar Genève teruggeroepen
was en weldra zijn stempel op de stad drukte, werd spoedig
van hem getu~gd, dat hij een stad vol lichtekooien had gevonden,
maar dat hij een stad van engelen er van had gemaakt.
Nu zullen wij die engelachtigheid dier Geneefsche burgers
maar in het midden laten, er liep natuurlijk veel gedwongen
fraaiigheid onderdoor, maar in ieder geval ligt in dit getuigenis
uitgesproken, dat het aan hem gelukt was, de onbeschaamde
uiting van losbandigheid voor zijn komst, een
der kenmerken dier stad, te betoomen en een sfeer van
ingetogenheid daarvoor in de plaats te brengen. Zoo ging
het feitelijk overal waar waardige aanhangers van het Calvinisme
de heerschappij hadden. Streng, onmeedoogend strenq,
was menigmaal de houding van de predikanten, die den
kerkeraad beheerachten.

48
Wij kunnen ons gemakkelijk voorstellen welk een plaats
Revius daarbij zal hebben bekleed. Dat dit meermalen aanleiding
gaf tot scherpe conflicten, vooral wanneer deze censuur
personen betrof uit de hoogere krinqen, kan men zich
gemakkelijk voorstellen. .
Van een karakter als Revius was het echter niet te denken.
dat hij van zijn ingenomen standpunt en eenmaal uitgesproken
vonnis een duimbreed zou prijsgeven en gewoonlijk won de
kerkeraad het pleit.
Buiten de kerkelijke gemeenschap té worden gesteld. was
een gedachte. die in die tijden ieder lid der kerk afschrikte
en hem er tenslotte toe bracht het hoofd te buigen.
Ditkomt ook heel sterk uit in den strijd met den Rector
van het Gymnasium. Daarin mengden zich helaas vele scherpe.
persoonlijke grieven.
Een groot leed is in het leven van Revius geweest.
dat zijn oudste zoon zich aan ergerlijk wangedrag schuldig
maakte. waardoor de huiselijke vrede werd verstoord. De
Rector werd daarin ook gemengd en toen deze eenigszins
vat op zich gaf. werd aanstonds de censuur op. hem toegepast.
de deelneming aan het avondmaal hem ontzegd. Eerst
hield hij zich groot en zeide geen gemeen~chap van het
avondmaal met dergelijke menschen te begeeren en nog
minder uit de hand van zulke' predikanten het te willen
ontvangen. Dat klonk nu heel fier en kloek. maar het einde
was. dat hij het hoofd boog en weer toegelaten werd.
Dit geval is wel het meest in het oog vallend geweest
en heeft in de gemeente- natuurlijk een groote beroering gebracht.
daarde een voor den kerkeraad. de ander voor den
rector partij koos.
Dergelijke gevallen kwamen natuurlijk meermalen voor.
al bleven zij dan ook van geringer afmetingen.
In dit alles zien wij Revius als een ernstig. krachtig pastor
over zijn gemeente waken.
Helaas. dat hij ook in deze beslommeringen spoedig tot

49
groote heftigheid werd verleid. waardoor hij den strijd
noodeloos verscherpte. Het is zeker een uiting geweest van
zijn karakter. maar tevens ook een vrucht van den geest des
tijds.
Bij het ons voor den geest roepen van de houding dier
Calvinistische predikanten. ontvangen wij meermalen den
indruk van een groote heerschzucht. Zij hebben niet gerust.
voordat zij hun inzicht hadden doen zegepralen.
Wij mogen daarbij evenwel. nooit uit het oog verliezen.
dat die heerschzucht niet -hun eigen persoon betrof. maar
allereerst het gezag en het gebod der Kerk. waarvoor zij
hadden op te komen.
Te midden van al de werkzaamheden als predikant heeft
hij ook voortdurend gelegenheid gevonden tot wetenschappelijk
werk. dat ons hem doet kennen als een man van zeer
groote geleerdheid en liefde voor de wetenschap. in het
bijzonder de taalwetenschap. .
Zoo vertaalde hij in 1623 de Nederl. geloofsbelijdenis in
het Grieksch en de Catechismus in het Latijn. zuiver en
alleen als letterkundig werk. In 1627 werd het opnieuw
uitgegeven. wel een bewijs. dat het de aandacht getrokken
had.
Bovendien kreeg het nog practisch belang. daar in die
dagen P~lUSUrbanus VIII de Oostersche kerken met hef
Westen zocht te vereenigen onder gezag natuurlijk van den
Paus te Rome.
De patriarch van Constantinopel wilde daarvan begrijpelijker
wijze niets weten en bood een welberaden tegenstand.
Deze patriarch Cyrillus Lucaris had bovendien Protestantsche
neigingen en werd daarin gesteund door den ambassadeur der
Generale Staten Comelis Haga. Deze. zelf een overtuigd Calvinist.
bracht den patriarch in kennis met de Grieksche vertaling
der Confessie en maakte hem tot een beslist aanhanger
van de Gereformeerde leer. Hij wist ook van de Staten
gedaan te krijgen dat een groot aantal exemplaren van Revins'
4

50
vertaling naar Constanttnopel werd gezonden. Door allerlei
omstandigheden evenwel heeft dit alles geen blijvenden
invloed geoefend.
Een ander werk van wetenschappelijk karakter was. dat
hij het boek van Laurentius Valla waarin de tekst van de
Vulgata met de Grieksche van het N. T. wordt vergeleken.
een werk lang verborgen gebleven. opnieuw uitgaf.
Daarin betoonde Revius zich een scherpzinnig taalgeleerde'
en grondig kenner der oudheid.
Door dit alles was hij dan ook in alle opzichten waardig
om tot revisor van de Statenvertaling te worden benoemd.
waarover Mr. v. 't Hoff u heeft gesproken.
In 1643 opende zich eennieuwe werkkring voor hem.
De Regent van het Staten College te Leiden. een tehuis voor
minbemiddelde studenten, Festus Hommius. was door ouderdom
genoodzaakt zijn betrekking neer te leggen en Revius
werd in zijn plaats benoemd.
De Magistraat en Kerkeraad wilden hem eerst niet loslaten.
maar hebben ten slotte toegegeven.
Deze werkkring lokte hem zeer aan. Hij zou voortdurend
door de leidinq, die hij aan de Studenten te geven had bij
het, houden van disputen, telkens met de wetenschappelijke
wereld in aanraking komen. iets waarnaar zijn hart uitging.
en met groote
taak aan.
opgewektheid gordde hij zich voor zijn nieuwe
Het was overigens geen gemakkelijke taak die hij daarbij
op zich nam.
De Studentenwereld dier dagen kenmerkte zich maar al te
vaak door groote ongebondenheid en zelfs opstandigheid
tegenover de professoren, zooals onlangs nog in een onzer
dag bladen bewezen werd.
Zulk een geest moest wel voortdurend in botsing komen
met de strenge opvatting van een stoeren Calvinist als
Revius. Met groote kracht heeft hij deze taak zoeken te volbrengen.
maar toch niet altijd veel voldoening daarvan gehad.
.

51
Te midden van deze inspannende bezigheden liet hij zijn
pen niet rusten. Het waren nu als steeds weer verschillende
strijdvragen, die naar voren drongen en waarin hij gevoelde
zijn woord te moeten spreken. Zijn vroegere ambtgenoot
uit Deventer Vedelius, die te Franeker hoogleeraar was geworden
in de Theologie en het Hebreeuwsch, had een geschrift
uitgegeven, waarin hij in Remonstrantschen geest het gezag
der Overheid over de Kerk bepleitte.
Nu was er geen punt denkbaar, dat voor een streng
Calvinist meer verwerpelijk werd geacht dan dit.
Geen wonder dat Revius naar de pen greep en in 1642
op zijn oude scherp polemiseerende wijze hem te lijf ging en
daarbij ook weder zijn groote belezenheid en scherpzinniqe
redeneertrant ten beste gaf..
Het opkomend Cartesianisme heeft hem evenzeer nog
uit zijn tent gelokt, maar dat alles behoort niet bij het onderwerp,.
dat mij was toevertrouwd.
Zoo hoop ik hiermede dezen merkwaardigen man van
groote gaven en van een gaaf karakter, een, die aan velen
van onzen tijd langzamerhand wat verre was komen te staan,
weer eenigszins nader tot u te hebbengebracht, zoodat wij
trots alle eigenaardigheden, die ons absoluut niet meer aantrekken,
toch waardeering voor hem kunnen gevoelen als
een kloek strijder voor de zaak en bovenal voor de eer van
God en niet voor zich zelf.
Ik heb gezegd.