Kroese, W.T., De Eisch van Zijne Keizerlijke Majesteit…! - Historisch ...

Opgedragen aan K. A be, T. Taniguchi, K. K awasaki en Jaan Gelderman,
Prol Dr. J. Wisselink, Ir. B.A. Gelderman
alsmede aan de twee nationale organisaties: Japan Spinners' Association te Osaka
en Vereniging Kataen-, Rayan- en Linnenindustrie te Velp (Gld.)
I . Inleiding
"BilI, look, ancient Japanese characters! And there, very old samples of textiles!
What does it all mean? Did you, Dutchmen, teach us in the past how to make
textiles? ' "
Dit waren sommige van de enthousiaste kreten die mijn vriend Kojiro Abe in
september 1960 slaakte toen wij samen een kleine expositie bezochten die ingericht
was in het Koninklijk Museum voor de Tropen in Amsterdam 1). De Japanse
karakters kwamen voor in het " paspoort", dat de Shogun Ieyasu in 1609 had
verleend aan de Vereenigde Oost-Indische Compagnie om handel te drijven met
Japan 2). De textielstaaltjes zaten in enkele dossiers geplakt, waarvan sommige
als titels droegen: "De Eisch van Zijn Keizerlijk Majesteit" 3).
Van het paspoort van Shogun Ieyasu konden afschriften worden gemaakt. Deze
werden een jaar later, toen IFCA TI de Algemene Ledenvergadering in Osaka
hield, door de Nederlandse K.R.L.-ind ustrie 4) aangeboden aan de tien grote
concerns van de Japanse textielindustrie, de zogenaamde Ju-

Afb. 2. A kte van vrijgeleide voor alle havens in Japan verleend door de Shogun
leyasu ten behoeve van de Nederlanders, 1609.
Nr. la in het A rchief van de Nederlandse Fa ctorij in Japan. Algemeen Rijksarchief,
's-Gravenhage.
Vertaling:
Tentijde dat de Hollandsche schepen de zee oversteken naar Japan, in welke
havens (golf. baai) zij ook mogen aanleggen, er mag geen overtreding (o neenigheid)
zijn. Van nu af aan moet men deze instructie (bedoeling, intentie) in acht nemen
en zonder bezwaren hen laten komen en gaan; zelfs het minste verzuim (o nachtzaamheid)
zal er niet mogen zijn. Ten getuigenis waarvan K eicho (regeringsperiode
1596- 1614), 14e jaar (1609), 7de maand, 25ste dag.
Jacques Groenewegen.
Aantekening omtrent het gestempelde zegel van de Shogun (links boven):
The red seal was especially used for the foreign affairs. This passport would
probably be written, according to the custom of that time, by Kwan-situ Gen Kit/!,
the Buddhist priest and the first secretary of Tokugawa Iyeyasu ( /609 /62 / ).
Minamoto no Iyeyasu.
Tyuzyo wo Hiromu.
Wie de Jacques Groenewegen is geweest, aan wie de akte van 1609 verleend werd.
is niet geheel duidelijk.
Nachod, a.w., Beilage 6, XVII - XIX achtte het mogelijk dat de naam een .. vertaling"
was van de Japanse naamsaanduiding: Tjsaks Koeroenh eike.

26
zijn deze twee Nederlanders geweest die in 1605 naar Patani reisden en van daaruit
op het zenden van meer schepen naar Japan aandrongen.
Het doel van de eerste " hofreis" naar Yedo, die door Van den Broeck en Puyck
te zamen met hun assistent Jacques Specx en met Melchior van Santpoort als
begeleider werd ondernomen, was bekend. Zij waren erop uit de bevestiging te
verkrijgen van de vier jaar geleden verleende handelsvrijheid.
Dit doel werd bereikt. Een brief van Prins Maurits werd met de daarbij behorende
geschenken door de Shogun aanvaard en beantwoord. Ieyasu gelastte aan alle
Japanse autoriteiten de Nederlanders vrije handel en vrij verkeer toe te staan.
In december 1609 werd een huis in Hirado gehuurd. Jacques Specx kreeg de
leiding van deze eerste factorij onder de titelOpperkoopman. En daarmee werd
een begin gemaakt met de allermerkwaardigste periode van bijna 2 1 /2 eeuw
waarin Nederland voor Japan vrijwel het enige venster was voor het uitzicht op de
wereld daarbuiten.
Een Japan, dat zich na 1635, toen het verbod werd uitgevaardigd dat geen
Japanners het eilandenrijk meer mochten verlaten, volledig afsloot van die
buiten wereld.
3. De factorij in Hirado (1609 - 1641)
Niet dat de Nederlanders de enigen waren die zich beijverden om in contact te
treden met het geheimzinnige Nippon. De Portugezen waren er reeds veel eerder
na me lij komstreeks 1541/15.43 geland.
Aanvankelijk kregen zij veel invloed en hielpen de "sterke man" van die jaren,
Hideyoshi, zelfs bij de stichting van een Japanse eenheidsstaat (1590). Zij
struikelden echter over het feit dat zij de verbreiding van het Rooms-Katholieke
geloof boven alles in hun vaandel voerden. Dit werd hun in 1587 verboden.
Na vele jaren van handeldrijven met wisselend succes werden zij tenslotte in 1639
volledig uit Japan verdreven.
De Engelsen, die in 1613 in Hirado aankwamen, hebben in den beginne pogingen
ondernomen eenzelfde positie in te nemen als de Nederlanders. Hoewel zij
aanvankelijk bevredigende commerciële resultaten boekten, was hun streven toch
vergeefs. Zij verdwenen in 1623 van het Japanse toneel. De Spanjaarden volgden
hen een jaar la ter.
Alleen de Chinezen bleven naast de Nederlanders handel drijven. Voor het
contact met de buitenwereld moge de Chinese factorij van minder - eigenlijk
slechts lokale - betekenis zijn geweest (het betrof het verkeer met de overwal),

28
beschrijven waaraan de Nederlanders in de eerste dertig Japanse jaren van Hirado
waren blootgesteld. Enerzijds moesten zij hun houding bepalen ten opzichte van
hun concurrenten die, zoals wij reeds beschreven, de een na de ander het veld
moesten ruimen. Aan de andere kant moest weer handig en diplomatiek worden
gemanoeuvreerd om het de argwanige Japanners zoveel mogelijk naar de zin te
maken.
Van 1628 tot 1630 werden de verhoudingen vertroebeld door moeilijkheden
voortkomende uit het optreden van Pieter Nuyts, de gouverneur van Formosa,
tegen Japanners op dat eiland. In de jaren 1639 - 1641 moest Fran

nogal geheimzinnig deed over ons contact met Nippon. Men wilde het commerciële
monopolie maar al te gaarne behouden. Waarom dus extra bekendheid van
het bestaan van deze exclusieve handel aan de buitenlandse concurrenten te geven?
In Japan ligt dit gelukkig heel anders. De letterkundige H.R. Kousbroek , die in
1972 de hofreis van Deshima (Nagasaki dus) naar Tokio persoonlijk is nagegaan,
heeft in meerdere courantenartikelen op dit contrast gewezen. Er zullen weinig
Japanners zijn die de merkwaardige geschiedenis van de vestiging van Oranda op
Deshima niet kennen.
Nu is de invloed die van dit contact van ruim twee eeuwen uitging ook bijzonder
groot geweest. Japan heeft ons " venster", hoe klein dit ook geweest moge zijn 1 8),
terdege benut. Er is geen tak van wetenschap te bedenken waarin aan de basis geen
Nederlandse leermeesters met hun leerboeken hebben gestaan. In het bijzonder
geldt dit wel voor de medische wetenschap, de cartografie, de ze ilvaart , de
beeldende kunsten en de plant- en dierkunde. En dan zijn wij zeker nog niet
volledig.
De taal is bijvoorbeeld zeer belangrijk geweest. Op het regiem der officiële tolken
komen wij zo dadelijk nog terug. Een voorbeeld van de importantie van hét
communicatiemiddel bij uitstek - de taal - is , dat het Nederlands de voertaal was
toen vreemde mogendheden in de tweede helft van de vorige eeuw de Japanse
havens wilden openbreken 19). Toen Japanners nadien voor het eerst sedert 1635
de wereld introkken waren zij verbaasd, dat niet overal Nederlands werd gesproken.
Hoe moeten wij ons nu het leven in de beslotenheid van Deshima voorstellen.
Hierover laten wij enkele kanttekeningen volgen .
Veel ruimte bood het flauw gebogen rechthoekige eilandje niet. Van medio
augustus tot eind oktober was de bezetting het talrijkst. Deze bestond dan uit
het Opperhoofd met zijn secondant, twee à drie onderkooplieden en een
vijftiental assistenten. Door de aflossing van de wacht werd het in sommige
regionen zelfs: maal twee l De opperkooplieden moesten ieder jaar wisselen.
Zo kwam het meermalen voor, dat zij met tussenpozen twee à drie keer dit ambt
vervulden.
Deshima was door een brug met het vasteland verbonden. De toegangspoort op de
dam werd 's nachts gesloten en door wachters streng bewaakt. Volgens de officiële
verslagen zouden geen Japanners bij de Hollanders werkzaam mogen zijn.
Dit zou dan de verklaring moeten zijn voor het voorkomen van Javaanse bedienden
op prenten van opperkooplieden. In de praktijk is gebleken dat e r wel degelijk
Japanse vrouwen op Deshima hebben vertoefd.
De controle op het doen en laten van de Nederlanders was zeer streng. Zodra er
schepen uit Batavia waren aangekomen werden zij volledig gevisiteerd door
"metsuke" 20). Zelfs de brieven werden onderzocht om te zien of er soms met
Japanse onderdanen werd gecorrespondeerd.
Ieder, die van boord naar de wal ging, werd aan den lijve onderzocht. Wapens
werden in beslag genomen tot aan het vertrek der schepen. A lleen het opperhoofd
en diens secondant mochten hun statie-degens behouden.
In den beginne mochten de Nederlanders wel als tolk optreden. Dit werd later
29

30
Afb. 3. Jan Cock Blomhoff.
Opperhoofd op Deshima
(1818 - 1823).
met een Javaanse bediende.
Het origineel van deze
reproduktie is geschilderd
door een onbekende artiest
in Nagasaki.
Jan Cock Blomhoff was
van 1809- 1813 de
m edewerker van Hendrik
Doeff (opperhoofd van
1804- 1817) en daarna
diens opvolger.
De schildering komt voor
op een Japans kamerscherm.
thans in het bezit van het
Koninklijk Instituut voor
de Tropen te Amsterdam.

verboden. Hun plaats werd toen ingenomen door het College van tolken, dat tot
150 man kon uitgroeien. Zij waren echter behalve tolk ook nog commercieel agent
en spion . In het begin van de 18de eeuw 21) ontstond een groep intellectuelen ,
de Rangakusha, die zich onafhankelijk van het officiële tolkencollege voor hel
Nederlands interesseerden 22). De belangstelling ging niet zozeer uit naar onze
taal als zodanig, maar naar dit middel om toegang te krijgen tot de verschillende
takken van wetenschap in het Westen. Veel Nederlandse werken werden vertaald
en met bekende opperkooplieden als Isaac Titsingh (1780' - 1782 - 178 3),
Hendrik Doeff (1804 - 1817) en Jan Cocq Blomhoff (1818 - 1823) werd door
meerdere leden van de Rangakusha gecorrespondeerd.
Nederlandse vrouwen mochten niet "meegenieten" van het kluizenaarschap op
Deshima. Ook aan Japanse vrouwen was het - althans officieel - niet toegestaan
het eiland te betreden. Met uitzondering dan van "hetearen", zoals men toentertijd
zei. Vermoedelijk is dit begrip ten onrechte wat te zeer denigrerend gebezigd .
Over een andere beperkende bepaling bestaan verschillende meningen. Uit sommige
historische beschrijvingen blijkt dat de doden niet buiten Deshima begraven
mochten worden. Daardoor zou immers de gewijde Japanse aarde ontheiligd
worden. De overledenen moesten vijf mijl buiten de kust met lood bezwaard aan
de zee worden toevertrouwd. Eerst na 1655 zou het begraven op het vaste land
zijn toegestaan.
Andere geschiedschrijvers melden dat ook vóór 1655 Hollanders op het vasteland
zijn begraven, terwijl tevens additionele motieven voor de verplichting van het
zeegraf worden aangevoerd. In de loop der tijden zijn natuurlijk in al deze voorschriften
wijzigingen aangebracht.
Over het feit dat Deshima in het bijzonder uit hoofde van een gemakkelij ke
controle werd uitverkoren om de vreemdelingen te huisvesten, schreven wij reeds.
Hoe het leefpatroon der Hollanders nu precies voorgeschreven en gemotiveerd ·
moge zijn, het is een feit dat het onze landgenoten bepaald niet gemakkelijk
werd gemaakt. ,
De lijst van beperkingen en voorschriften gaat immers zeer ver do or. Het is we I
merkwaardig te bedenken dat een klein groepje Nederlanders - ieder jaar voor een
deel roulerend - ruim 200 jaar deze opgedrongen leefwijze heeft aanvaard.
De jaarlijkse hofreizen zullen ongetwijfeld als een soort verlossing uit deze
gevangenschap zijn beschouwd.
5. De hofreizen
Zoals wij reeds beschreven werd de eerste zogenaamde hofreis naar Yedo gemaakt
in 1609. Nadien werd deze reis met grote regelmaat herhaald. Gerekend vanaf
1633 - het eerste jaar dat men een dagboek van de factorij hield - zouden er in
totaal 186 van dergelijke reizen zijn gemaakt 23). Het was een - kostbaar 24) -
voorrecht dat alleen voor de Nederlanders was weggelegd.
31

32
Het doel van zo'n reis was e igenlijk dit: het melden van de aankomst van een of
meer schepen, het aanbieden van geschenken en het vragen van toestemming om de
in Deshima aangevoerde goederen te verkopen. Het was een verplichte betuiging
van de onderdanigheid van de vreemde kooplieden aan de Shogun.
Het gezelschap bestond vrijwel altijd uit het opperhoofd, enkele Nederlandse
ambtenaren - waaronder de dokter van Desruma - en hun Japanse tegenspelers.
Een menigte koelies en dragers bracht het gezelschap in totaal op een 150 man.
De wijze van reizen was verschillend. Er waren jaren dat te voet en te paard werd
gereisd. In andere tijden hadden de belangrijkste reizigers draagstoelen 25) ter
beschikking.
De route ging eerst over land. Van Nagasaki naar Shimonoseki. Men scheepte zich
daarna in en voer tot het huidige Kobe. Vandaar werd tot Osaka nog een eind van
binnenwateren gebruik gemaakt tot het langste landtraject naar Yedo werd
ingeslagen. De totale afstand - heen en terug - bedroeg ongeveer 2.000 km. Een
hofreis duurde over het algemeen - het verblijf in Yedo van 2 à 3 weken
inbegrepen - drie maand. De wijze van reizen in aanmerking genomen al met al
bepaald geen sinecure.
De aanbieding der geschenken had volgens een nauwkeurig voorgeschreven
protocol plaats. De Oranda-Kapitan had het in de gehele ceremonie niet makkelijk.
Want vooral daarna werd door alle - vele - aanwezigen een groot aantal vragen aan
de opperkoopman gesteld. In de eerste jaren waren deze van weinig diepgaande
aard. In de geest van: of de huizen in Holland van steen waren; of de winters er
net zo koud waren als in Japan ; of de Nederlandse artsen ook drankjes voorschreven
en dergelijke. Bovendien werd het geheel eigenlijk ontsierd door allerlei
grappenmakerij. De Hollanders werd onder andere gevraagd te dansen, te zingen,
als dronkaard te spelen'
Later, in het begin van de l8de eeuw, werd alles meer serieus. Vooral toen het
opperhoofd Joan de Hartogh 26) resoluut weigerde op een verzoek weer eens te
zingen en te dansen: "Neen" - zo werd dit voorval beschreven: " .... en dat hij niet
gaerne soude sien of toestaen dat sulke belaggelijke saaken jaerlijks een vast
gebruijek souden blijven , maer dat hij in alle andere ordentelijcke manieren van
doen tot Zijn Ed 's dienst soude staen".
Dit maakte indruk en men sneed daarna ernstiger problemen aan door over politiek
en godsdienst, aardrijkskunde en vooral geneeskunde te praten.
De keuze van de "echte" geschenken die werden overhandigd, was overgelaten
aan het initiatief van de bewindhebbers van de V.O.c., later 27) van de Nederlands­
Indische Regering. Daarnaast waren er echter "geschenkgoederen" waar vooraf om
gevraagd was.
In de stukken, die in het Algemeen Rijksarchief te Den Haag bewaard zijn gebleven
en waarvan vele het opschrift dragen: "De Eisch van Zijn Keizerlijk Majesteit
voor het jaar ..... ", vind t men de meest zonderlinge onderwerpen. Sommige
worden door zeer fraaie schetsen verduidelijkt. Een staand "horlogie" was een
geliefkoosd geschenk; allerlei soorten, liefst Perzische , paarden; telescopen of
"manekijkers"; atlassen en globes; medicamenten en medische instrumenten;

andspuiten en kanonnen en natuurlijk ook textiel in velerlei soorten. lJit laatste
was eenvoudiger te leveren dan een struisvogel, een casuaris, herten en apen , of:
"rare gestreepte woudesels uyt Habessina" 28).
Uit de textiel hebben wij een keuze moeten doen. Het was teveel om alles te
"verslaan". Wij beperkten ons daarbij tot die wensen, welke door stalen verduidelijkt
werden. Het liefst hadden wij daar een beschrijving aan toegevoegd van het
Japanse contra-geschenk waarmee elke bezoek aan Yedo werd afgesloten:
Dertig Keyserlycke Rokken 29) , waarmee kostbare zijden kimono's werden
bedoeld. Dit zou een fraai beeld van textiel uit die jaren hebben gegeven .
Alvorens nu een analyse van de stalen te geven, willen wij eerst nog wat dieper
ingaan op de soorten van koopmanshandel, die door de V.O .C . en haar dienaren
werd bedreven.
Direct daarop aansluitend volgt een voorbeeld van de aard en de omvang van de
Nederlandse importen in Japan in het V.O .C .-boekjaar 1742/43 .
6. De verschillende soorten van Compagnieshandel
Indien wij geen nader inzicht zouden geven in de verschillende soorten van handel
der V.O .C. , zou men uit het voorgaande en uit het onderzoek der textielstalen
onwillekeurig de indruk krijgen dat het accent op " rariteiten" lag. Niets is minder
waar!
Allereerst was er de belangrijkste - bulk - handel die " Kompshandel" werd
genoemd . Deze omvatte wat de Japanse uitvoer betreft: voornamelijk steeds
wisselende hoeveelheden koper. Daarnaast kamfer, maar ook wel zilver , goud,
porselein, lakwerk en dergelij ke . Tot 1628 waren er geen restricties voor de
uitvoer van koper. Na de reeds eerder gesignaleerde moeilijkheden rondom de
figuur van Pieter Nuyts, werd het een voortdurende strijd tussen de Nederlanders
en de Japanners over de grootte van het contingent koper. Vele jaren schommelde
deze tussen 6.000 en 11.000 picolof tussen 375 ton en bijna 700 ton. Een groot
quantum indien men zich realiseert, dat het belangrijke handelscentrum -
Amsterdam - in 1753 een hoeveelheid koper in- en exporteerde die dezelfde orde
van grootte had. Met Europa en het Middellandse zeegebied verhandelde
Amsterdam toentertijd namelijk ruim 460 ton van dit metaal (exclusief datgene
wat resulteerde uit de contacten met de Oost- en West-Indische Compagnieën).
Hetgeen in Deshima van overzee werd aangevoerd had een meer gevarieerd
karakter. Het liep uiteen van ruwe of gesponnen zijde (via de contacten van de
V.O.C. met China, Siam en Bengalen), dierenhuiden, lood , kwik(zilver) en hout
tot katoentjes uit India maar ook uit Nederland.
Naast deze grote handel kwam de privéhandel of "Kambang-handel" 30) to t
ontplooiing. Deze werd in 1685 voor het eerst door de Heren XVII toegestaan ,
maar beperkt tot een bedrag van f 140.000,- per jaar. De opbrengsten kwamen
ten goede aan de "bemanning" van Deshima. Erg veel enthousiasme kon de
leiding van de V.O.C. hier niet voor opbrengen . Het vormde echter een goede
33

36
De handel op Japan deeld e in het lo t , dat de Compagnie in de achttiende eeuw
over het algemeen trof: zij ging geleidelijk aan achteruit. In Japan heerste in de
jaren 1716 - 1745 de Shogun Yoshimune. De importen, die wij in deze paragraaf
en in bijlage I nader zullen specificeren, vonden verder plaats onder het regiem
van de opperkooplieden Thomas van Rhee (1740 - 1742), Jacob van der Waeyen
(1741 - 1743 - 1745) en David Brouwer (1744).
Wat waren de oorzaken van de teruggang in de handel? In 1700 had de Japanse
re3ering reeds bepaald dat de Nederlanders niet meer dan 4 à 5 schepen per jaar
mochten zenden. Onder de voorganger van "Keizer" Yoshimune, de Shogun
letsugu (1712 - 1716) was een stelselmatige actie tegen de handel der buitenlanders
(Nederlanders en Chinezen) ontketend. In 1720 werden nieuwe Japanse
voorschriften uitgevaardigd waarbij het aantal schepen werd teruggebracht tot
twee. De invoer werd beperkt tot Tael 300.000 34), terwijl de betaling zou
geschieden in kleine goudstukken 35). De koperuitvoer werd gelimiteerd tot
15.000 Pikol of voor bijna Tael 200.000. Het waren alle weer eens even zovele
inbreuken op de vrijheid van handel waarvan men in Japan aanvankelijk zo hoog
had opgegeven.
Onder Yoshimune werden de kleine gouden munten al spoedig weer ingetrokken.
De oude coubans werden hersteld ; echter tegen een koers van tael 13,60 zilver
(of het dubbele van de oude waarde). In plaats van 15.000 pikol koper mocht
slechts 10.000 pikol worden uitgevoerd.
Rondom de Shogun werden plannen beraamd om in de buitenlandse produkten
als textiel, verfstoffen, specerijen en suiker zoveel mogelijk door eigen produktie
en teelt te voorzien . Aan voetangels en klemmen voor de handel dus geen gebrek.
In het begin van de jaren twintig trad een flinke prijsdaling in. Zo zelfs, dat het
opperhoofd Hendrik Durven (1722 - 1723) alleen tot lossing der schepen wilde
overgaan indien behoorlijke prijzen werden gegarandeerd.
I n 1733 deed het opperhoofd H. van der Bel gedetailleerde voorstellen om de
handel met Japan te reorganiseren . Men hoopte hiertoe de gelegenheid te krijgen
daar de Shogun reeds in 1724 om toezending van Perzische paarden had gevraagd.
Bij levering zouden door de Nederlanders belangrijke handelsconcessies kunnen
worden verworven. Het bleef echter bij het verlenen van een extra contingent van
1.000 pikol koper ; geen overweldigende tegenprestatie dus'
De V.O.c. gaf het echter niet zo ga uw op. Een sergeant werd naar Yedo gezonden
teneinde de paarden te dresseren. Verder werd toegezegd Europese muziekinstrumenten
te leveren. Zelfs zouden musici worden uitgezonden die deze
instrumenten konden bespelen. Ondanks deze service bleef de handel echter
zwaar gebukt gaan onder tal van steeds weer nieuwe frustrerende en beperkende
bepalingen . Zo verhoogde Japan plotseling de koperprijs; zo stelden de bewindvoerders
van Nagasaki een censuur in waardoor het schriftelijk verkeer met Yedo
vrij welonmogelij k werd gem aak t. En zo naderen de jaren 1742/43.
Tengevolge van de Chinees-Javaanse opstand in 1743 zou de V.O.C . niet bij
machte zijn de voor dat jaar door Japan bestelde hoeveelheid suiker te leveren.
Japan bepaalde daarop dat de maximum-invoer slechts Tael 120.000 mocht
bedragen. De koperuitvoer zou tevens tot 5.000 pikol worden teruggebracht.

Afb. 4 Kakeill o no Japanse schildering (papier op zijde) voorstellende Ho llandse
driemaster, 2de helft I 7de eeuw.
De Kakell1ono ( 139,5 x 62 cm) geefl een Nederlandse driemasler lI1el hoog achterkasteel
weer. /-Iel schip is bemand /I1el t:lIropeanen, die gekleed zijn volgens de
mode van ongeveer I óó() à 1670. Dil zou erop kunnen wijzen dal de schildering inde
tweede helfl l'an de I 7de eeuw is onlslaan.
Wanneer echler de versiering van de boegslJriel hel schip als "De Olljan{" idenlificeerl,
/lwel de Kakemono de herinnering aan een reis !'an dil schip naar Japan in
1639 I ó42 bewaren.
R ijksmllseulI/ A mSlerdall/. Inl'. IIr. N. G. 4/9
37

38
Tenslotte zou daardoor met het uitzending van slechts één schip per jaar kunnen
worden volstaan.
AI deze ingrepen werkten zozeer in op de handel met Japan, dat de jaren
1742 - 1747 voor het eerst in de geschiedenis van de factorij te Deshima weinig of
geen winsten opleverden.
Om hierin op korte termijn verandering te brengen had de nieuwe bewindhebber
te Batavia, G.W. baron van Imhoff, tal van maatregelen afgekondigd. Hij beval
onder andere dat de Tael voortaan bij omrekening f 2.- als normale waarde
moest bedragen. De naar Japan gevoerde lading zou zodoende wellicht verlies opleveren
, maar dit moest worden aanvaard terwille van de uitvoer.
Het Japanse staafkoper leverde namelijk in Coromandel de enorme winst op van
circa half miljoen gulden per jaar.
Als men de Tael op f 2.- fixeerde zou dit koper nog goedkoper worden. Mits de
Japanners meer en vooral zuiverder koper wilden leveren zou een verhoging van
de koperprijs acceptabel zijn. In dit verband noemde van Imhoff de mogelijkheid
de hoeveelheid koper te verhogen tot 15 .000 à 20.000 pikol.
Het is niet de bedoeling van deze korte schets het verdere verloop van dit loven
en bieden met de Japanners tot in details te verslaan. Wij noemden slechts
enkele der vele moeilijkheden om het "klimaat" van die tijd te schetsen. De jaren
1742/43, waarin de " Beukesteyn" en de "Polanen" hun handelswaar aanvoerden.
Een overzicht van deze goederen, alsmede de afwijkingen van de eis voor Ao 1743,
zijn in bijlage I vermeld.
In grote trekken werden verscheept per " Beukesteyn" en " Po lanen ":
Tex tiel en garens
Uit Nederland
Uit Bengalen
Uit China
Uit andere landen van herkomst
f 31.618: - : 8
f 121.700 : 15: 8
f 7.307 : 10 :
f 5.373: 8: 8
Overige produkten en hande Isgoederen (waaronder
Zuycker Poeder voor f 57 .383 : 7 : - )
Diverse artikelen aangevoerd ten behoeve van verschillende
V.O .C.-afdelingen
Sluitposten
f 165.999 : 14: 8
106.333 6: 8
15.498: 1 : -
f 6.0"11 5 :
f 293.902 7
Als steeds vormt textiel (zij het met een belangrijke post ruwe zijde uit Bengalen
inbegrepen) een overwegend deel, namelijk circa 56 I /2 procent.

In hoeverre de lading van de schepen onderworpen was aan enkele van de
restrictieve bepalingen welke in het begin van deze paragraaf werden opgesomd
valt moeilijk vast te stellen. Blijkbaar is wel enigszins rekening gehouden met
de geschetste trend. Het aantal "bodems" bedroeg immers twee, terwijl de
waarde van de lading de orde van grootte van Tael 120.000 à f 2, - benaderde.
De altijd gecompliceerde boekhouding van de wijdvertakte V.O.C. maakt het
niet eenvoudig in zo'n kort bestek een juist inzicht te verkrijgen in het al of
niet winstgevend werken van een handelspost als Deshima. In het Journaal van
Batavia , hetwelk op dezelfde periode betrekking heeft 36) komt een post " Ruwe
Winst" , behaald op de zojuist genoemde goederen, van f 154.373: I: - voor.
Na het aanbrengen van enkele correcties wegens verliezen ad f 5.097: - :8
resteert dan aan "suyver winst" f 149.276: - :8.
Nadat dit bedrag weer wordt aangevuld met enkele posten "generale" winsten
ad f 63.949:9:8 wordt het Comptoir Japan ten slotte belast met f 213.225: 10: ­
aan " totaal suyver winst".
Direct daarop worden de twee schepen weer geladen ; hoofdzakelijk met koper
en kamfer. Het "ontlast" Japan voor :
Beukesteyn
Polanen
f 234.83 1 7 :
f221 .1 57: 16: -
f 455.989: 3:
Op deze rekening worden verder afgeboekt: de vaste lasten en de ongelden in
Japan gedurende de tijd van - precies (I) - 12 maand en 16 dagen en wel
f 177 .272:6: - . Via diverse, kleinere lasten (f 534: 18:8) en door restanten der
koopmansgoederen (f 92.935: I I: 8) wordt hieraan vervolgens nog circa 93 mille
toegevoegd, zodat de nieuwe rekening tenslotte met een totaal van f 726.731: 19: ­
word t gesald eerd.
Als men geleidelijk wat meer thuis raakt in deze financiering kan wel met enige
voldoening worden vastgesteld dat - hoe kan het eigenlijk anders - de rekening
van de V.O.c. weer eens als een bus blijkt te kloppen. Immers in het Grootboek
sluit de rekening Japan (nr. 18) met f 219.604: 2: I zijnde het saldo van
Nieuwe ladingen
Kosten Deshima
Div. la sten en restanten
Aangevoerd
Suivere winst
f 293.902: 7: ­
f 2 13.225: 10 : -
f 455.989: 3: ­
f 177.272: 6: ­
f 93.470: 10: -
f 726.731 19: -
f 507.127 : 17 :-
f 219.604: 2: -
39

40
Of dit bedrag straks weer grotendeels goedgemaakt wordt bij verkoop van het
koper en de kamfer? Ach, het blijven voortdurend doorlopende rekeningen.
Schepen worden uitgerust en daartoe koopwaar gekocht. De goederen worden
aangevoerd en verscheept. Na lossing volgt het ten gelde maken. De tegenwaarde
wordt besteed om nieuwe aankopen te doen . De bezettingskosten , in dit geval
van Deshima, worden bestreden ; de retourlading wordt op weg gebracht en
vanuit Batavia naar de verschillende havens van eindbestemming verzonden
(men denke aan het koper voor Coromandel) om daar tegen zo mogelijk "soete"
winsten te worden verkocht. Dan zijn er nog de ongetwijfeld aanzienlijke
generale kosten die ge za menlijk bestreden moeten worden en .... de kringloop
van aankoop - verscheping - verkoop; aankoop - verscheping - verkoop; enz. enz.
begint opnieuw.
Het is overigens - wij herhalen - niet aan ons om in een verhandeling over enkele
textielstalen het al of niet voldoende lucratieve karakter van onze handel met
Japan nauwkeurig af te tasten. De bedoeling van deze tussen-paragraaf is geen
andere geweest dan het geven van enig inzicht in de wij ze waarop de V.O.C .
reageerde op alle wensen en eisen van Japanse zijde. Verlangens waar de volgende
laatste vier paragrafen met een misschien wat te grote eenzijdigheid aan gewijd
zullen worden.
Wij zien nu uit welke artikelen de ladingen van een tweetal schepen in het
midden van de 18de eeuw bestonden; ten dele weten we nu ook waar de
contreien van herkomst van de koopwaar lagen, alsmede welk een overheersende
rol - ook hier weer - de textiel gespeeld heeft in het onderhouden van de handelsbetrekkingen
tussen Japan en Nederland.
Het is mede een rechtvaardiging voor het bestuderen van de textielmonsters
voor zover deze uit de archieven van de factorij van Deshima ter beschikking
kwamen . Deze analyse word t in de thans volgende paragrafen uitgevoerd en
toegelicht.
8. Japanse textielwensen
De textielstalen 37). welke voor onderzoek ter beschikking werden gesteld , komen
voor in het archief van de Nederlandsche Factorij in Japan 38). Deze monsters

zijn te vinden in de volgende zeven stukken uit de
Nummers Jaar
140Y 1813
(wordt behandeld in par. 9)
1410 1817
(zie par. 10)
1411 1818
(zie par. 9)
1413 1820
(zie par. 10)
1416 1823
(zie par. 9)
1418 1825
(zie par. 9)
1422 1829
(zie par. 11)
Aantal blz.
34
8
48
4
17
55
II
Titel
41
De Eyschen van Zijn Keizerlijk Majesteit
voor 't Aanstaande Ao. 1814
Prijs der monsters Chitsen, Hamans en
gestreepte Linnen (stalen 7 tfm 26)
De Eischen van Zijn Keizerlij k Majesteit
voor het Ao. 1819 (staal I)
Waarschouwing van Lakenen, Taffacelassen
en Chitsen voor 1821 (stalen 27
tfm 33)
Apparte Eyschen van den WelEdelen
Heeren Rentmeester en Opperburgemeester
De Eisch van Zijn Keizerlijk Majesteit
voor het Aanstaande Ao 1826
(stalen 2 tfm 6)
Notitie der Koopmanschappen voor
het jaar 1830
(stalen 34 tfm 40)
In de gebruikte stukken uit de nummers 1409 -1411 -1416 -1418, dus de eigenlijke
textiel-eisen, komen de namen van meerdere functionarissen voor. De Keizerlijke
vlag dekt aldus tevens de wensen van Gouverneurs van Nagasaki en Opperburgemeesters,
van Commissarissen der Geldkamer 39), Rentmeesters en Raadsheren.
Ook het College van tolken te Nagasaki liet soms van zich horen. In het
gebruikte stuk uit nummer 1416 komen de namen van 11 hoogwaardigheidsbekleders
voor. In de stukken uit de overige drie nummers worden naast de Keizer
respectievelijk 12 , 26 en 17 andere autoriteiten genoemd.
De andere drie stukken zijn van geheel verschillende aard. Het stuk uit nummer
1410 uit het jaar 1817 is een prijslijst van diverse soorten textiel. De stalen, die
hierin bevestigd werden, zijn het talrijkst - 20 - en tevens het grootste van
afmeting.
Het stuk uit nummer 1413, daterende uit 1820, is te beschouwen als een andere,
meer gedetailleerde omschrijving van bepaalde kwaliteiten laken , wollen stoffen
en chitsen.
Het stuk uit nummer 1422 tenslotte heeft geen betrekking op de kleine geschenkeisen.
Het is een notitie die zeer waarschijnlijk slaat op alle "bulk"-textie1soorten

42
die Japan in 1830 via Deshima wilde importeren. De in dit stuk voorkomende
kwantiteiten alsmede de opsomming van andere koopmansgoederen wettigen
o.i. deze conclusie.
De stalen uit de nummers 1409 en 1416 - alle sitsen - zijn niet onderzocht.
Ten dele omdat deze in voldoende mate in de andere stukken voorkomen, ten
dele ook omdat zij zich niet goed voor een decompositie leenden.
De stalen uit de overige vijf nummers zijn geanalyseerd door T .N.O. te Delft 40).
Een overzicht van de vier stukken met de textieleisen in de sfeer der kleine
geschenkgoederen zal eerst worden gegeven. Daarna volgt de beschrijving van de
analyse der monsters in de stukken uit de nummers 1410 en 1413. Tenslotte
word t de notitie betreffende de totale import in 1830 apart behandeld.
Teneinde in deze drie beschrijvingen het totale beeld niet te zeer te laten vertroebelen
door een uitleg van vaktermen, zullen in twee bijlagen de maten,
gewichten en rekeneenheden (nr. 3) alsmede de textielbenamingen (nr. 4) nader
worden toegelicht.
Afb. 5. Gezicht op Nagasaki met he t eiland Deshillla.
Baay en stad van Nagasaki met de Nederlandsche scheepen Vasco de Gama en
Johanlla éÎisabeth o nder bevel van de Kapiteins Bezell7 er en Mesdagh. Augustus
1825. Collectie Bezem er Inv. nr. 33. Algemeen RijksarchieI 's-Gravenhage.
In de haven uiterst links het rechthoekige eilandje van de Chinese Factorij. R echts
daarvan hel flauw gebogen. rechthoekige eilandje /Jeshima lIlel de Nederlandse
vlag in top.

9. De Eisen van Zijne Keizerlijke Majesteit 4 I )
Zoals wij in de inleiding tot deze studie opmerkten, zullen wij ons in het
navolgende voornamelijk concentreren op de eisen, die door de textielstalen zijn
verduidelijkt. Afschriften van eisen zonder stalen komen reeds voor in het archief
van de V.O .C'. uit de 17e eeuw.
In het nummer 1407 van het Archief van de Nederlandse Factorij in Japan,
daterende uit 1785 , komt eveneens een vraag naar textiel voor, echter zonder staal.
In het oudste door ons behandelde stuk - de keizerlijke eis uit nummer 1409 -
daterende uit 1813, zijn de eisen als volgt omschreven;
Hel stuk Uil nr. /40Y d.d. / 8 /3
50 Ps 42)
50 Ps
220 Ps
Armozijn 43)
dito
dito
Evene
Gestreepte
in soorten.
Als extra toelichting op de laatstgenoemde post lezen wij nog: " Deze Armozijnen
moeten allerbeste in fijn grond, maar de Couleur en Streep zoo als 22 soorten van
Monster Staaltje weezen, die over 16 jaaren afgesneden zijn als I t/m 22 en dezelve
10 Ps iedere zoorten moeten aangebragt worden."
De eisen vervolgende zien we een vraag naar:
150 Ps Taffacelas Ordinair
50 Ps dito Extra fijn
50 Ps dito Gebrokkeerd
120 Ps dito d'Oimala
een 3de "eis" bestond uit 200 Chitzen patanas. De sitzen komen natuurlijk herhaaldelijk
in alle stukken voor. Het zijn de bekende bedrukte katoenen weefsels
die in het eind van de 17de eeuwen in de eerste helft van de 18de eeuw in West­
Europa zo zeer in trek waren.
De laatste wens uit het stuk voorkomende in nummer 1409 is.; 220 Ps "Haman fijn
goud hoofd". In de onderzochte stalen vinden we dezelfde Hamans straks terug.
Het zijn in dit geval fijne gebleekte en uni geverfde katoenen weefsels. De toevoeging
"goud hoofd" zou een aanduiding kunnen zijn van brede goudkleurige dwarsbanen
, welke op bepaalde lengtes werden aangebracht 44) .
Zoals hiervoor reeds is opgemerkt komen in het stuk nr. 1409 geen stalen voor die
zich voor een onderzoek leenden. Van alle gevraagde kwaliteiten konden echter
stalen uit de hierna nog te bespreken stukken worden onderzocht. Voor de Armozijnen
kan verwezen worden naar de onderzoeknummers 2 en 3; de Taffacelassen
zijn geanalyseerd onder de nummers 29 t/m 32; de Chitzen onder nrs. 7 t/m 12,
33 en 39 en de Hamans onder nrs. 13 t/ m 16.
Een van de interessante punten van een onderzoek van oude textielen is, dat de
namen der stoffen in verschillende gebieden en in verschillende tijden voortdurend
veranderen . Een textielnaam in Leiden daterende uit het midden van de 17de eeuw
behoeft niet dezelfde betekenis te hebben als in Londen in dezelfde periode.
43

44
Vijftig of honderd jaar later kan de benaming alweer gewijzigd zijn. Men Illoet zich
het denkbeeld , om via een bepaalde standaardbeschrijving een weefsel door de
eeuwen heen te kunnen identificeren, uit het hoofd zetten. Dit brengt de noodzaak
met zich om elk gevonden gegeven zoveel mogelijk chronologisch en naar gebied
te groeperen. Het is een van de facetten die het onderzoek der textielstalen uit het
Deshima-archief zo interessant maken 45).
De textiel-eisen van "Zijn Keizerlijk Majesteit" voor 1814 worden omringd door
tal van andere wensen. De lange lijst begint met 6 x 7 potten plantjes Agulhout,
Steranijs, Camperbaars, Olibaum, Merrha en Ngus, alsmede 2 x 5 potten plantjes
Paardestaart en Indiaanse Spieca.
Na de textiel komen dan ineens 5 paar Glattig 46) " met wit kop, welke kop en
borst wit en van de Rug tot de Staart zwart van coleur zijn". Dan volgt:
"I Boek Hollandsch almanak van zeven planeten" en "Een boek dat men tot
't maaken van dezen almanak van nooden heeft". Dit wordt afgewisseld door:
"I stel Duikers klok met deselfs gereedschappen" 47) en - men stond blijkbaar
voor niets - ,,20 paar wollen schaapen dezelve over agt jaaren aanbesteed zijnde,
zijn dezelve over zeven jaar aangebragt, maar dewijl dewelke grof en kort van wol
geweest zijn, zijn ze ongebruikbaar geweest. De schaapen, die over 10 jaaren tot
dispens aangebragt zijn, zijn ze zeer goed, omdat dewelke fijn van wol geweest
zijn, deshalve moet zulke soort die ongelubt en geheel wit zonder ander koleur is
aangebragt worden".
Het zou ons te ver voeren alle Keizerlijke wensen te reproduceren. Toch hebben
wij hier en ook in de volgende stukken enkele citaten weergegeven om de
entourage van de textielmonsters te schetsen.
De staaltjes, welke in het stuk in nummer 1409 voorkomen, zijn 19 kleine
knipsels chitsen. Zij dienen ter illustratie van de "Eischen van den WelEdel
Achtbaar Heer Makina Jamato no Camisama, Gouverneur van Nangasakij". Hij
wenst:
,,10 Ps Chitzen beste soort, zoo als staaltje" (hiero,nder zijn 7 kleine staaltjes
geplakt) en: ,,13 Ps Vaderlandsche Chitzen Lang en Breed zoort zoo als staaltje"
(hieronder bevinden zich 12 kleine knipsels).
Het feit dat hier Nederlandse sitsen worden gevraagd duidt aan hoe overbekend
de produkten van de Amsterdamse textieldrukkerijen en hun opvolgers zijn
geweest. De periode van grote bloei was echter ten tijde van het stellen van de eis
al voorbij 48).
Het stuk uit nummer 141 1 d.d. 1818
De wensen van de Keizer voor 1819 (zie in nummer 1411) zijn grotendeels ge lijk
aan die voor 1814 (in nummer 1409). In de groep Armozijnen zijn de 220 Psin
soorten vervangen door 22 Ps Armozijn "gestreepte, ieder een streep twee
stukken. Sitsen worden dtimaal niet gevraagd. De post Hamans wordt uitgebreid
met 20 stuk "fijn gestreepte" . De wenslijst wordt gecompleteerd door 4 Ps
Laaken, witte; 2 Ps Laaken schairood en 2 Ps zwart laaken rassen .

De geanalyseerde stalen (onderzoek nummer I) behoren bij een wens van de
o pperburgemeester Tisamats Seksiro:
N r.
(3 kleine
staaltjes)
Om schrijving
" Laken, schairood
49) met
groote zoom en
beste zoort
moet wezen".
IIflne/ing
in m m
elk staaltje
3 x 10 mm
Gronds/uI Uiterlijk
45
pool: zijde Donkerbruin
grondweefse l fluweel met
zijde 50 ) streepjes zonder
poo l
Behalve deze stukken La aken vraagt de opperburgemeester verder onder meer:
I stuk " Dubbeld e laaken , wit en rood, als er dat zoort niet op Batavia te bekomen
is dan is de andere zoort ook goed".
2 lappies Vaderlandsche stof " ieders een 200 duims lang en waar van een moet zo
als de monster zijn . De monsterlappen is voor beide Ao 18 18 afgegeven".
6 stuk Vaderlandsche Chitsen " beste zoort waar onder de roode Chitsen meer zijn
dan de andere koleur en de andere moet hem el blauw of van andere koleur zijn
en de blom moet groot en middelb aa r zijn".
20 " Iappies verscheide Vad erlandsche stoffen waar onder eenige groot maar met
zilver of goud blom moet wezen".
200 duim goud moor 5') zo nder blom
I Ps "Taffecerasse n 52) extra fijn"
3 Ps "Chitsen met goud blom".
Hel sluk uil nummer /4/fJ d.d. / 823
In het tweede stuk , dat geen staaltjes kon opleveren geschikt voor nader onderzoek,
voork omende in nummer 1416 - (Ao 1823) worden vermeld "Apparte
Eyschen van (I I) Rentmeesters, Opperburgemeesters" en dergelijke functionari
ssen .
Door Rentmeester Takaijukjemon Sama worden 12 Nederlandse beste sitsen
gevraagd " in soorten als volgens mo nster, ieder vier stuks". Hieronder zijn dan
drie kleine staaltjes geplakt.
In hetze lfde archiefstuk vraagt de Commissaris der Geldkamer Takasima Sakbij
Sama verder: ,,8 Ps Vaderlandsc h beste Chitzen die van vogelen en beeltjes
gedrukt zijn". Tevens worden genoemd: "Twee lapjes Vaderlandsch Goud en
Zilveren Stoffen als gevlamde of gebloemde ieder en 10 waaijers lang".
Dit korte lijstje omvat ook nog een hartewens van vele Japanners: ,,1 groote
zilver zakhorlogie die in dubbelde huis is . De groote van 2'/2 duim in diameter".

46
Afb. 6. Het eiland Deshima.
Een schildering in waterverf op zijde door een onbekende Japanse artiest
plm. 1850. (51x76). Cat. nr. 2924d, Rijksmuseum Amsterdam .
Het stuk uit nummer 1418 d.d. 1825
In de eisen voor 1826 (in nummer 141 8) vraagt de Keizer:
44 stuks armozijn gestreept
20 stuks hamans fijn
220 stuks taffacelassen
200 waijers zwart fluweel, met als toevoeging: " Deze zijn voor drie jaaren wel
aangebragt maar zijn van sleg te grond en van ongescholende en de lengte zijn ook
niet meerdere dan 30 waijers dus zijn ongebruikbaar bij zijn Keizerlijke Majesteit,
daarom moeten aanstaand jaar zonder verzuim de beste zoor ten van dikke grond
en van diepe wollig daarvan zoeken en aangebragt worden en dezelfde zonder
blom wezen".
Tenslotte 130 stuks witte hamans fijn waarbij vermeld word t: " Deze zijn voorleden
jaar geeischt dat er de beste soort aangebragt word, docht omdat dezelve dit jaar
niet aangebragt ziin. worden wederom geeischt daarom moeten aanstaand jaar
vast aangebragt worden".
Steeds weer wordt aandrang uitgeoefend toch vooral goede kwaliteit te leveren.

Dit sloeg overigens niet alleen op textiel. De V.O.C. schijnt ook andere goederen
en produkten (onder andere suiker) lang niet altijd in goede handen geleverd te
hebben.
De onderzoek monsters 2 tlm 6 komen voort uit de wensen van de "WeIEd.
Achtbare Heer Fidzikata Idsoemonkamie Sama, Gouverneur van Nagasakkij"
Gevraagd werd achtereenvolgens:
I stuk Laaken purper breed rood, de koleur als monster
I stuk Laaken hooggeel, de koleur zooals monster
I stuk grijn, zwart, zoals monster
10 stuk armozijn
10 dito gestreepte armozijn
10 dito gekoleurde armozijn
I dito grijn gestreepte
3 lappen piky, gebloemd of gestreept
10 stuk Taffacelassen, ordinair
I lap purper fluweel beste soort
I stuk witte hamans fijn breed.
Bij deze wensen behoren de volgende stalen:
Nr. Omschrijving Afmeting
inmm
2 Armozijn in 10 x 20
3 soorten 5 x 20
4 laken, hooggeel IS x 30
5 laken, purper IS x IS
breed soort
6 grijn gestreept IS x 15
Grondstof
zijde
zijde
wol
pool: zijde
grondweefsel:
zijde
ketting &
inslag:
katoen
effect blauw:
katoen
effect rood:
wol
Uiterlijk
47
theekleur
lichtgeel met
blauwe streep
effen, lichtgeel
paarsblauw poolweefsel
lichtgeel met
blauwe en rode
streepjes
Bij nummer 5 maken wij dezelfde opmerking als bij monster nummer I.
Laken kan o.i. alleen een wollen weefsel aanduiden. Het zijden staaltje zal dus wel
weer gebruikt zijn om de kleur aan te geven.
Een derde, laatste vraagteken plaatsen wij bij nummer 6. Grijnen zijn namelijk
zonder uitzondering wollen stoffen. Een vergissing van de analist is hier na een
herhaalde controle uitgesloten. Zeer waarschijnlijk heeft men door het inplakken
van een katoenen staaltje de anders moeilijk te omschrijven streep-figuratie
willen aanduiden. Aan het uittellen van draden was men blijkbaar nog niet toe.
Tot zover de "eisen" en wensen van de Keizer en van alle hoogwaardigheidsbekleders.

48
Door de analyse van de vele stalen, die voorkomen in de 2 stukken uit de nummers
1410 en 1413, kunnen ook die wensen, die vermeld zijn in de 4 stukken welke in
deze paragraaf werden behandeld en die niet bemonsterd zijn, alsnog nader
worden toegelicht.
10. Prijslijsten en evaluaties van de gevraagde textielen
A. Beschrijving der monsters
Het stuk uit nummer 1410 d.d. 181 7
Dit stuk uit nr. 1410 uit het jaar 1817, getiteld: "Prijs der monsters Chitsen,
Hamans en gestreept Linnen", levert zonder veel tekst 20 stalen. Het onderzoek
hiervan geven wij in het tweede deel (B) van deze paragraaf. Tevens vermelden
wij achter de omschrijving van het "uiterlijk" ditmaal ook de prijzen zoals die in
dat archiefstuk zijn genoteerd.
Het is geen gemakkelijke opgave uit deze droge opsomming van maten en prijzen
een samenvattende conclusie te trekkerr. Zelfs in een qua " uiterlijk" homogene
groep als de chitsen komen zowel in de afmeting alsmede daardoor in de prijzen
grote verschillen voor.
De Hamans, hoofdzakelijk uni gebleekt, zijn fijne, hoog geprijsde stoffen.
Opmerkelijk is het voorkomen van zijde naast katoen in ginghams (onderzoek nrs.
17 en 18). Reeds in die tijden ging blijkbaar katoen onder de naam van gestreept
wit " linnen" 5 3 >.
De reeks van 20 betrekkelijk grote stalen heeft nog het meest betekenis voor het
verkrijgen van meer inzicht in hetgeen met de toentertijd gangbare benamingen
voor de verschillende textielsoorten werd aangeduid.
Het stuk uit nummer 1413 d.d. 1820
Nog duidelijker spreken de stalen in het tweede stuk waaraan deze paragraaf is gewijd:
uit nr. 1413 - jaar 1820 - "Waarschouwing van Lakenen, Taffacelassen en
Chitsen voor 1821". Hierin komen zeven stalen voor die als volgt geanalyseerd
werden:
Nr. Omschrijving Afmeting Grondstof Binding Uiterlijke
in mm
27 Laken 20 x 30 wol rood , gevold
schairood
28 Wollen 20 x 50 wol donkerblauw, gevold
stoffen

Afb. 7. Hoe een belangrijk persoon reisde in de J 7de en J 8de eeuw.
Teneinde enig in zicht te geven in de wijze waarop men een hofreis in Japan
maakte, is de prent uit Kaempfer opgenomen. (E. Kaempfer: De beschrijving van
Japan , blz. 30ó-30 7, Amsterdam, J 733). Deze slaat op een stoet waarmee belangrijke
personen in Japan reisden. Dergelijke gezelschappen waren echter meestal
groter in omvang dan de Hollandse afvaardiging naar Yedo. Op de prent komen
niet alle personen voor doch slechts representanten van enkele groepen van het
reisgezelschap.
29 Taffacelassen 20 x 20 katoen dubbel wit, rood, blauw,
extra fijn plat blokpatroon
gebrokte
I ste soort
30 Taffacelassen 20 x 30 dito dito donkerblauw fond met
verbeterde rode en gele streep-
2de soort jes
31 Extra fijn 20 x 30 dito dito donkerblauw fond
2de soort met witte, rode
en gele streepjes
49

Afb. 8. H el JOl/maa/pall de oppcrboekhlludc!" te lia 111 viII.
Een fraglllenl van de rekening lIlet Japan / 743/ 43. h'en lI(lsli/I/lI/ing val/ ('1'/1 de('/
pan de rl/we winslen behaald /I/ el de eXIIIi!"1 /laar Japal/ 1' /1 de a.Iirek lIal/ enkele I'('fliesposten
0111 tOl .. Sl/yvere winste/l ,. Ie kllll1el/. !I/gell/eel/ R ijk.mrcilieF '.I--(;ral'el/­
hage. KA I (J . 774.

32 Extra fijn 20 x 30 dito dito blokpatroon in wit ,
gebrokte geel, bruin, blauw
2de soort
33 ('hitsen 20 x 30 dito plat geel met bruin en
letter 10 15 x 25 zwart met blauw
bedrukt
De toelichting, die vier bladzijden omvat, is niet alleen een beschouwing van de
kwaliteiten maar ook een regelrechte waarschuwing om toch vooral goede waar te
leveren .
Bij het eerste staal rode wol lezen wij bijvoorbeeld:
" De waarde van lakenschairood hangt van zijn koleur af, maar dit zedert eenige
jaaren aangebragt worden zijn licht van koleur en slegt van grond, daarom voorleden
jaar de monster daarvan afgegeven, maar Egter die dit jaar aangebragt zijn,
zijn ook slegt van koleur, daarom moeten zulke soorten zooveel 't mogelijk is niet
aangebragt worden, indien zulke soorten mogten worden aangebragt, zal de prijs
daarvan verminderd worden."
De "waarschouwing" van de post wollen stoffen is nog duidelijker:
" De wolle stoffen, die dit jaar onder de naam van perpetuaanen en Kroonrassen
aangebragt zijn, zijn bij ons niet Gewild, daarom moeten zij in het vervolg niet
worden aangebragt."
Hetzelfde negatieve commentaar wordt ten opzichte van de taffacelassen, extra
fijn , gebrokte, I ste soort, gemaakt. De overige taffacelassen zullen slechts tegen de
normaal geldende prijs geaccepteerd worden als zij kwalitatief op peil zijn.
De " waarschouwing" eindigt met twee opmerkingen over " beste lang Chitsen" en
" Chitsen Letter 10". De beste kwaliteiten chitsen "moden zoo als voorleden jaar
afgegevene monster van goede grond met dubbele druk van bloemen van verscheide
grootte als grootte, middelbare en kleine, en gelijk op Eyschboek staat,
weezen".
Uit al deze raadgevingen blijkt duidelijk dat de uitvoering van de wensen zeer
kritisch begeleid za l worden.
IJ. Analyse I'all de /I1onsters liermeid in de prijslijsten
Hierna volgt de opsomming van het onderzoek der 20 stalen van het stuk
uil nllm/l1er /41 IJ, d.d. / N / 7 vermeld op de volgende twee pagina's.
51

52
Nummers Omschrijving Afmeting Grondstof Binding
Onder- Mon- inmm .
zoek sters 54)
7 13 Chits 40x65 katoen plat
8 17 Chits 35x60 katoen plat
9 16 Chits 45x50 katoen plat
10 8 Chits 30x60 katoen plat
11 6 Chits 40x45 katoen plat
12 7 Chits 30x60 katoen plat
13 12 Hamans 30x60 katoen plat
donkerblauw
14 5 Hamans, fijn 35x55 katoen plat
15 2 dito 30x60 katoen pla t, ketting 2 draden
gelijk gebonden
16 4 Hamans, gemene 30x60 katoen plat
17 15 Gestreepte 30x55 katoen plat
linnen of gingham blauwe
andere soort garens: zijde
18 14 Gingham 30x55 k: ecru: ka- plat
gestreepte toen geverfd:
zijde i: katoen
19 Gestreepte witte 30x55 katoen plat; in de rand van
linnen de ruiten 2 draden
gelijk gebonden
20 21 Surata, 35x70 katoen plat
gestreepte
21 20 dito 35x70 wit en rood: plat, met ingeweven
katoen figuren
22 19 ongemerkt 35x70 witte, rode plat
en blauwe k: 2 dr. samen gegarens:
bonden
katoen i: rood "2 dr. samengehonden
23 10 gestreepte 30x65 witte en dubbel plat
linnen blauwe garens:
katoen
24 11 ongemerkt 35x55 dito dito
25 3 dito 10x45 dito dito
26 18 Gingham 30x45 witte, donker- fantasie
blauwe, rode
garens: katoen
( - 9 spreyen - geen staal opgeplakt)

Nr. Uiterlijk Lengte en Prijs per
breedte SS) stuk in
der stukken taels 56)
7 bedrukt ; blauw fond met witte en rode 13 1 / 2 à 14x35 4:4
bloem 36 à 28 1 / 2
X bedrukt ; geel fond met rode takjes 13x39 1/2

54
11. De beschrijving van de importvraag voor 1830
A. Beschrzjving der monsters in het stuk in nummer 1422 d.d. 1829
In het stuk dat voorkomt in nr. 1422 daterende uit 1829 en getiteld : "Notitie
der Koopmanschappen voor het jaar 1830", worden naast textiel ook andere
koopmansgoederen vermeld. De totale aanvoer wordt begroot op circa Tael
233 .000. Hiervan is circa Tael 127.000 textiel of circa 55 procent.
De zeven stalen die onderzocht worden, zijn de volgende:
Nr. Omschrijving Afmeting Grondstof Binding Uiterlijk
in mm
34 Laken 20 x 25 wol zwart
35 dito 20 x 25 dito violet
36 dito 20 x 25 dito zwart
37 Perpetuaan 20 x 25 dito inslag donkerblauw
keper
38 Kasemier 20 x 25 dito Kasemier helderrood
Schairood keper
39 Chitsen 20 x 30 katoen plat bedrukt
40 Katoen 20 x 20 dito keper 2 stalen uni
lijnwaad 15 x 25 lichtbruin en uni
blauw
Zij dienen ter illustratie van de volgende wensen:
25 st. Lakenschairood en 15 st Lakens dubbeid. Blijkbaar worden met deze
laatste betiteling zogenaamde dubbelweefsels bedoeld daar gesproken wordt van
kleurencombinaties als: hoogrood en groen; wit en purper; geel en hoogrood;
wit en hoogrood, alsmede aan de ene zijde groenolijf en aan de andere zijde
purper. Het is echter ook mogelijk dat "dubbeid." hier aangeeft: weefsels uit
gedoubleerde (dubbele doch niet getwijnde) garens.
75 Stuk perpetuaan in vijf kleuren. Men vraagt speciaal om gerolde stukken in
plaats van "gevouwde als die van Chinezen namelijk vierkantig".
80 Stuk Kazemier in wit en vijf kleuren waaronder schairood.

Als breedte wordt vermeld 23 à 24 duim, met de vermaning dat bij vorige leveringen
soms 21 à 22 duim geleverd werd. Het was zeer moeilijk om dan "voor
kleeding af te snijden".
Bij de vraag naar Chitsen staat aangegeven: ,,30 stuk Goude Chits; de druks moet
bestaan in kruipende bloemen of roos of anjelier; en moeten vele plaatsen zijn
alwaar goud gedrukt zijn".
Daarnaast worden Nederlands Rood Chitsen gevraagd alsmede Bengaals Chits,
Chits Letter I en Chits Letter 10.
Het laatste staal verduidelijkt de wens van 200 st. katoen lijnwaad in uni bruin en
uni blauw.
Evenals in de vorige paragraaf geven wij de altijd wat eentonige opsomming van
alle "Koopmanschappen" te zamen in deel B van deze paragraaf weer. In totaal
telt de post textiel Tael 126.978,50.
De overige koopmansgoederen, die wij tot slot in deel B van deze paragraaf vermeiden,
hebben een waarde van Tael 105,690. Uit dit archiefstuk blijkt dus welk
een groot aandeel de textiel heeft in het massale deel van het handelsverkeer dat
Japan via de V.O .c. met de buitenwereld onderhield.
B. Opsomming der koopmansgoederen
25 st Lakenschairood 11.- Tael 4.675
15 st Laken dubbeid 15,- 3.825
20 st Laken zwart 10,- 3.600
20 st Laken groenolijf 10,- 2 .720
20 st Laken hooggroen 10,- 2.720
20 st Laken wit 10,- 2 .720
15 st Laken olijfaschgraauw 10,- 2 .040
1 5 st Laken geel 10,- 2 .040
15 st Laken blauw 10,- 2.040
15 st Laken purper 10,- 2.040
lOst Laken olijf 10,- 1.360
20 st Laken lichtblauw 10,- 2.720
45 à 46 duim breed, 17 ykjes lang.
Voorbeeld: 25 st Lakenschairood elk 17 ykjes lang
àTaelll-25 x 17x II-TaeI4.675.
lOst Lakenrassen schairood 95,- 950
lOst Lakenrassen groenolijf 85,- 850
7 st Lakenrassen blaauw 90,- 630
lOst Lakenrassen zwart 90,- 900
8 st Lakenrassen purper 85,- 680
55

56
6 x IS st Kroonrassen in schairood, blaauw, zwart,
groenolijf, geel en purper
27 à 28 duim breed 30,- 2.700
88 à 90 wayers lang
5 x IS st perpetuaan in schairood, blaauw , geel
groenolijf en zwart
30 à 31 duim breed 25 ,- 1.875
72 wayers lang
4 x IS st Kazemier in schairood, wit, groenolijf
en zwart 5,- 5.100
2 x lOst Kazemier in geel en oranje 5,- 1.700
23 à 24 duim breed
17 ykjes lang
10 st Grijn schairood 4,5 765
lOst Grijn groenolijf 4 ,3 731
lOst Grijn purper 4 ,3 731
IS st Grijn zwart 4,5 1.147 ,5
lO st Grijn blaauw 4 ,3 731
lOst Grijn donkerbruin 4,3 73 1
5 st Grijn aschgraauw 4,3 365,5
10 st Grijn olijfsenday 4 ,3 731
lOst Grijn wit 4,3 731
23 à 24 duim breed , 17 ykjes lang
fijn van grond en gestreepte rand
25 st Grijn gedrukte 5,- 2. 125
nog nooit eerder aangebragt, niet groot maar
middelmatig kleine druk
25 duim breed, 17 ykjes lang
5 st Grijn gewaterd schairood 2, 1 178,5
5 st Grijn gewaterd groenolijf 2,- 170
5 st Grijn gewaterd aschgraauw 1,8 153
5 st Grijn gewaterd olijfsenday 2,- 170
5 st Grijn gewaterd bruin 1,8
25 à 25 duim breed - 17 ykjes lang
5 x 10 st Saay gekouleurd in rood, blauw , zwart,
asgrauw, lichtbruin 3: 2 1.920
25 à 26 duim breed - 12 ykjes lang

25 st trijp gekouleurd 6,- 2.550
fijn van grond, druk moet klein zijn
19 duim breed - 17 ykjes lang
600 st armozijn gekouleurd 7,- 4.250
500 st armozijn gestreept 7,- 3.500
35 à 36 duim breed - 35 à 36 wayer lang
I .000 st Taffacelas 10: 3 10.300
strepen 3 bij malkander lopend
35 à 36 duim breed - 35 à 36 wayer lang
700 st Taffacelas verbeterd 12 : 5 8.750
extra fijn 15,- 12 .000
35 à 36 duim breed - 35 à 36 wayer lang
fijn van grond , kleine streep
250 st Condrelsche zijde 5:6 1.400
36 duim breed - 36 wayer lang
30 st Goude Chits 30,- 900
29 à 30 duim breed - 17 wayer lang
200 st Nederiandsche Rood Chits 25 : 5 5.100
28 duim breed - 91 à 92 wayer lang
1.500 st Bengaalsche Chits 3 : 2 4.800
33 à 34 duim breed - 18 à -19 wayer lang
2.000 st Chits Lr J 2:3 4.600
33 à 34 duim breed - 17 à 18 wayer lang
3.500 st Chitse Lr. 10 I : 9 6.650
31 à 32 duim breed - 17 à 18 wayer lang
200 st Katoen Lijnwaad 9 1.800
2 1 à 22 duim breed - II wayer lang
300 st Sijlassen 3:2 960
kleuren van de strepen rood op witte
grond
28 duim breed - 22 à 23 wayer lang
Sub-totaal telling textielen 126.978,5
57

12. Samenvatting
De aanleiding tot dit onderzoek was de aanwezigheid van veertig stalen textiel
in het "Archief van de Nederlandse Factorij in Japan" te 's-Gravenhage.
Na een korte inleiding wordt in een vijftal paragrafen nader ingegaan op de
handelsbetrekkingen tussen Japan en Nederland gedurende de jaren 1609 - 1641
(Hirado) en 1641 - 1860 (Deshima). Zowel aan de hofreizen naar Yedo als aan de
verschillende soorten van Compagnieshandel wordt in het bijzonder aandacht
besteed.
In paragraaf 7 wordt een overzicht gegeven van de invoer in Japan in 1742/43,
waarbij textiel het belangrijkste onderdeel vormt.
De daarop aansluitende vier laatste paragrafen zijn gewijd aan de analyse en de
"entourage" van de veertig textielmonsters.
Deze zijn te splitsen in een verduidelijking van de Eischen van Zijne Keizerlijke
Majesteit en in een illustratie van prijslijsten en evaluaties van de door Japan
gevraagde textielen. Bij een beschrijving van de importvraag voor 1830 dienen de
monsters mede ter nadere aanduiding van het gewenste.
In bijlage 4 vindt u tenslotte een beschrijving van een aantal inmiddels uit gebruik
geraakte textielbenamingen. Aan de analyse van de stalen en de vergelijking met
de in bijlage 4 verzamelde historische beschrijving der textielen ontleent dit artikel
onder andere zijn waarde.
59
W.T. KROESE

60
BIJLAGE 1
A. Specificatie der goederen welke in juni 1743 door de V.O .C. naar Japan
werden verscheept
1. Tex tiel en garens
a. gro tendeels uit N ederland
Rkg. Artikel
Bedrag
nr. (guldens stuivers duiten)
24 Croon rassen 2.809 : 19 :
25 Fluweelen, Hollandsche 395 : 16 :
26 Greynen 238 : 2: 8
27 Lakenen, blaauw f 1.505 : II : -
28 dito geele 1.079 : 19 : 8
29 dito groene 2.506 : 13 : 8
30 dito coffy couleer 612 : 18 : - 12.957 : 8
31 dito olijf couleer 527 : 19 : -
32 dito schairood 3.016 : 7:8
33 dito swarte 2.954:17 :8
34 dito witte 752 : 15 : 8
35 Laken rassen 12.629 : 16 :
36 Perpetuanen 2.5 8 7 : 5 : 8
Sub telling 31.61 8 : 8
b. uit Bengalen
147 Allegiassen 7.134 : 7: 8
149 Armosijnen 20.135 : 6: 8
152 Ghitsen 9.728 : 2: 8
155 Gerrassen 1.636 : 9: 8
158 Gingam Taffacelas 14.180 : 9:
159 Guinees Lijnwaad gebleekt 385 : 5 :
163 Pinas Cors 11.944 : 14 : 8
165 Salempoeris gebleekt 3.250 : 8:
170 Zijde stoffen 1.533 : 6 : -
Taffacelas Dherrijs 877 8:
171 Zeijldoek 1.594 : 10 :
174 Goenijs, Lange 26 : 19 : -
175 Goenijsacken IS 2 : 8
179 Zijde, ruu we 49.258 : 7: 8
Subtelling 121.700 : 15 : 8

c. van diverse herkomsten
92 Damastten, chineese f 2.005 :
93 Satteijnen, chineese 5.000 :
95 Armozijnen, chineese 302 : 10 :
121 Guinees bladuw I.H \ H : \5 X
128 Parcallen, fijn, gebleekt 906 : 2:
132 Salempoeris, blaauw 1.18H :
189 Deekens, zourats 6\3 : 4: _.
89 Cattoene garen, Javaans 847 7: _.
Subtelling f \2.680 : \8 : 8
Totaal textiel en garens f 165 .999 : 14 : 8
2. Overige produkten en handelsgoederen
40 Kramerijen 35 : I 8
43 Gedistelleerde wateren 255 : 5 8
44 Brillen 73 : 8:
50 Balancen, diverse I: 19 : 8
SI Gewigten, diverse 122 : 3:
54 Loot in Zeugen en Schuijten 3.450 :
55 Dito in Kassen 580 : 8: 8
59 Garioffel Naguien 309 : -
61 Moernaguien \ 89 : 8 : 8
62 Nooten Museaten in soort 89 : 14 :
64 Peper Swarte Batamse 8.268 :
73 Sappanhout Siams \9 .528 : 7:
74 Sappanhout Bimas 6\5 :
79 Zuijker Candij 376 : 13 : -
80 Zuijker Poeder 57.383 : 7:
81 Schildpads Hoorns 13 .569 : 4 : 8
99 Roosenwater Persiaans 110 : - 8
102 Suijker Kisten 28 : 2: 8
lOS Goederen Diverse 331 8
141 Roggevellen 975 : 5 : -
200 Zeep Zourats 41 18 :
Subtelling f 106.333 : 06 : 8
61

62
3. IJ iverse artikelen. aange)Joeru ten behoeve van
202 De Nego tie Pak huyse n
206 D'Equipage Werff
2 10 D' Artillery
:. 19 De Kleene Winkel
224 De Med icinale Winkel
229 't Ambagts Quartier
234 ' t Graan Maguasijn
239 't Provisie Maguasijn
243 't IJser Maguasijn
Subtelling
4. Sluitposten
28 0 Ongelden op koopmanschappen
277 Japan Comptoir
Subtelling
ad I. Textiel en garens
ad 2. Overige produkten en handelsgoederen
ad 3. Artikelen aangevoerd ten behoeve van div.
afdelingen
ad 4 . Sluitposten
Totaal generaal
B. Afwijkingen van de eisen voor 1743
f
f
f
f
f
f
f
f
134 : -
790 : 2 :
6 : 6 :
1.322 : 18 : 8
487 12 : 8
207 2 :
1.907 : 4 :
10.551 17 :
90 : 19 :
15.498 I
5.711 5 :
360 : -
6.071 : 5 :
165.999 : 14 : 8
106.333 : 06 : 8
15.498 : I :
6.071 : 5 :
293.902 : 7:
De eisen voor Ao 1743 , die de goederen noemt die per "Beukensteyn" en
" Polanen" naar Japan werden gestuurd in 1743, wijken in een aantal opzichten
af van wat in een tweede kolom van de kopie-eis voor 1743 (KA 9904) als
effectief verzonden wordt vermeld.
De afwijking wordt veroorzaakt door de omstandigheid dat een aantal goederen
niet in Batavia voorradig was. De eisen werden namelijk geadresseerd aan en
beantwoord door de Hoge Regering van Batavia uit eigen voorraden; het Nederlands
bedrijf der V.O.C. was er niet direct bij betrokken.

De afwijkingen zijn:
A. Uit Holland en Batallia afkomstige goederen
Moeilijk leverbare kleuren laken (diversen tinten groen en blauw , melkwit en geel)
werden vervangen door naastbijkomende kleuren. Hetzelfde werd gedaan bij de
lakenrassen (grasgroen niet aanwezig) en kroonrassen (blauw, zwart en donkergroen).
Bij poedersuiker werd slechts de helft van de gevraagde hoeveelheid
geleverd ; bij schildpad 2 ( 3 . Er was 50.000 pond tin gevraagd , doch dit werd niet
geleverd . Amandelen, rozijnen en Nederlandse anisette werden ook niet geleverd.
De eis van 2.000 waskaarsen werd overdadig bevonden ; IAOO werden geleverd .
B. Katoenen en zijden stoff en /lil de Weslerkwartieren
Bengaalse stoffen: slechts aan een klein deel van de vraag werd voldaan wat
betreft bepaalde gingams en sitsen , derhalve werden Kassenbaarse sitsen en nog
andere stoffen gestuurd. Hamans waren niet leverbaar. Slechts een derde deel van
de gevraagde Bengaalse zijde werd aangevoerd. Van de gevraagde roggevellen werd
2(5 de uit Coromandel geleverd .
Er was 3 .000 pond katoen uit Suratti gevraagd doch er werd niets gestuurd. De
keizer vroeg in zijn geschenk-eis onder meer tijgerhonden, die niet te krijgen waren.
De secretaris van de keizerin vroeg 2 jachthonden, doch kreeg 30 glazen rui ten en
50 lange waskaarsen.
Een van de gouverneurs van Nagasaki ontving slechts een deel van het door hem
gevraagde kristal; hij ontving verder de gevraagde verrekijker niet.
63

64
IJlJI,;1(; h' :;
Opsomming van Je inhoud van de nummers 1407 - 1422, zoals deze voorkomen
in de beschrijving van M.P.H. Roessingh: " Het archief van de Nederlandse Factorij
in Japan, 1609 - 1>160", p. 61-62.
Met de in paragraaf 8 genoemde 7 stukken (in het navolgende met een X
aangegeven) komen in deze nummers de volgende stukken voor:
1407
1408
1409X
1410
X
1411
X
1412
1413X
1414
1415
Keizerlijke eischen voor 't aanstaande jaar 1786.
De Eijschen van Zijn Keijzerlij k Majesteit voor 't aanstaande Aa 1810.
Aparte Eijsch van Zijn Keijzerlijk Majesteit voor 't aanstaande Aa 1810.
De Eijsch van den Nieuw Geschikte koophandel voor 't aanstaande
Aa 1810.
Notitie der Koopmanschappen in 't aanstaande Aa 1810.
De Eijschen van Zijn Keijzerlijk Majesteit voor 't aanstaande Aa 1814.
Notitie der koopmanschappen ih 't aanstaande Aa 1814.
De Eijsch van den Nieuw Geschikte koophandel voor 't aanstaande
Aa 1814.
Dezelfde drie als in 1409, voor 1818 (maar Eischen Keizer in drievoud).
Prijs der monster-Chitzen, Hamans en gestreepte Linnen (dubbel).
Apparte Eisch voor de Weledele Heren Burgemeesters.
Cambangrekening voor Hollanders Aa 1817 .
Dezelfde drie als in 1409, voor 1819 (waaronder dus:
De Eischen van Zijn Keizerlijk Majesteit voor het Aa 1819).
Cambangrekening voor Hollanders Aa 1818.
Dezelfde drie als in 1409, voor 1820.
Appart Eijsch van de Weledelde Heeren Renterneester, Commissarissen
en Opperburgermeesters voor 't Aanstaande Aa 1820.
Notitie der Kambanggoederen.
Kambangrekening der Hollanders 1820.
Waarschouwing van Lakenen, Taffacelassen en Chitzen voor 1821.
Notitie der Cambanggoederen.
en dezelfde drie als in 1409, voor 1821.
De Eisch van Zijn Keijzerlijk Majesteit voor 't aanstaande Aa 1822.
Notitie der Koopmanschappen
De Nadere Eijsch der Koopmanschappen "
Cambangrekening voor de geldkamer Aa 1822.
Bijzonder Eijsch van de Weledele Achtb. heer Fisikata Josoemono
Camisama, gouverneur van Nagasakij.
Notitie der koopmanschappen 1823 .
Nadere Eijsch der koopmaanschappen .. 1823.
Notitie der Cambanggoederen .. 1823.
Kambangrekening voor geldkamer, 1823.
Bijzondere Eijsch van den Weledele Achtbare Heer Takahasi Etsisen
Camisama, gouverneur van Nagasaki . 1823.

Apparte Eijsch van den Weledele heer Rentemeester, Commissaris der
Geldkamer en Opperburgermeester . . 18 23.
1416 Notitie der Cambanggoederen die voor het Aanstaande 1\0 1824 geeischt
worden .
Waarschouwing der stoffen voor het Aanstaande Ao 1824.
De Eijsch van den apparte koophandel voor . .. 1824.
De Eijsch van zijn Keijzerlijk Majesteit voor. 1824.
Bijzondere Eijsch voor den Weledele Achtb. Heer Takahasi Jetize nno
CamiSama, gouverneur van Nagasakij.
X Apparte Eijschen van den WelEdele Heeren Rentemeester en Oppermeesters.
1417 Notitie der koopmanschappen voor het jaar 1825.
Eijsch van Appart Handel voor 1825 (2 exemplaren).
Geschenken 1824.
Notitie der koopmanschappen voor het jaar 1825 (2e exemplaar).
Waarschouwing der stoffen voor het jaar 1825.
Eijsch van zijn Kijzerlijk Majesteit voor het jaar 1825.
1418X De Eijsch voor Zijn Keizerlijk Majesteit voor het aanstaande Aa 1826.
Notitie der koopmanschappen voor het jaar 1826.
1419
Nadere Eijsch der koopmanschappen voor het jaar 1826.
Eisch der apparte Handel voor het aanstaande Ao 1827.
Notitie der koopmanschappen voor het aanstaande Ao 1827.
Nadere Eijsch der koopmanschappen voor het aanstaande Ao 18 27.
Waarschouwing der stoffen voor het aanstaande Ao 1827.
De Eisch van Z.K.M. ""
1420 Originele Eischen voor 18 28, 1 deel.
1421 De eisch van Zijn Keize rlijke Majesteit voor het jaar 18 29.
De eisch van Nieuwe Geschikte Koophandel voor het jaar 1829.
Notitie der Kambanggoederen
Waarschouwing der koopmanschappen
" "" "
1422 De eerste drie van 1421 , voor 1830
en waarschouwing der goederen voor het jaar 1830.
X Notitie der koopmanschappen
65

66
BIJLAGt' 3
Maten , gewichten, rekeneenheden, marktaanduidingen
Calti: gewicht van 6 ons.
Corge: 20 stuks.
Cov?do of Cobido (Portugees): Bij de V.O.c. = 2/3 van een Amsterdamse El
(deze laatste variërend van 68 cm tot 71 cm).
Bij de East India Company : 1 Cubit 18,
27, 32, of 36
inches.
Portugal: Covado, I kleine Port. el = 66 cm 58) .
Duim: 0,03S5 m .
Ykje: J ll panse lengtemaat, 6 voet en 3 duim = Neder!. ellen = 1,909 m.
Kamba: Japans voor uithangbord. Kambanghandel zou hiervan zijn afgeleid .
Elders heet het: Chin. Kan Pan is uitstellen van goederen of publieke
verkoping (zie par. 6).
Pancado: verkoop in het groot (de pancada: tegelijk).
Pees (afgekort : Ps): stuks; afkomstig van het Portugese: peça.
Pikol: draaglast = 125 pond ; onderverdeeld in 10 gantang en 100 catti (6 ons).
Rouw: ruw, grof, onbewerkt, ongekleurd.
Tael: gewichtseenheden: 1 / 1 6 catti = 37,565 gram.
I tael : 10 maas.
100 condrijn
1000 ren.
Later: Tael- waarde-eenheden: 37,565 gram zilver.
In de handel van Japan met de V.O.c. werd de Compagniestael gebruikt.
De waarde van deze eenheid daalde in de loop der jaren van 70 stuivers
Nederlands geld (in de zeventiende eeuw) tot 32 stuivers (omstreeks 1800).
Voor de Kambanghandel werd een speciale tael gebruikt welke een hogere
waarde had.
In I SIS werd de Kampstael vastgesteld op 40 stuivers (of 160 duiten Ned.­
Ind . geld); De Kambangtael op 192 duiten.
De verhoudingen waren toentertijd 59):
Ned. gulden - Ned.lnd. gulden 2: 3
Komps-tae\ - Ned. Ind. gulden 3 : 4
Kambangtael - Ned.lnd. gulden 3: 4 ,8.
Waayer = 10 duim = 0 ,385 m.

BIJI,A(;h' 4
Textielnamen en kleuraanduidingen 60)
i. A lIegiassen (komt voor in bijlage I)
Naam:
a) Doeken uit Legia zijde (Perzische zijde, oorspronkelijk uit Leigan of
Lahidja) 6 J ) .
b) Afgeleid uit het Turks: alcha alacha: strepen, gestreept 62)
Beschrijving:
a) Fijne zijden doeken ó J).
b) " An important Gujerat cloth of mixed cotton-and-silk, usually striped, red
and white or blue and white; sometimes flowered or embellished with gold and
silver threads."
"A similar cloth was woven under the same name in Bengal but Gujerat "alachas"
usually contained a higher proportion of cotton. A handloom cJoth answering to
the same name (alaiche) is stiJl available in Ahmedabad today (Western India,
17th cent.)." 6 2)
" Alaches or silken stuffs striped, some with gold and silver; for vests and summer
trousers. Bengal , 1660." 63)
"Beside simple striped patterns of English imitation of Indian alaches, they were
sometimes diapered with flora I motives (probably brocaded) or embeJlished with
gold and silver thread . They were popular in Japan as weil as in the Near East and
the Ma lay Archipelago; the principal centre of manufacture being the Cambay­
Gujeratarea. England. 1712."64).
2. Armozijn (par. 9; onderzoeknrs. 2 en 3)
Naall1: wordt in verband gebracht met de Perzische stad Horrnus of Ormuzd 65).
Beschnjl,ing: een dun en soepel zijden weefsel 66).
Aan gebruiksaanwijzingen uit de Westeuropese sfeer zoals: voeringstoffen voor
dekens en spreien; kamerjaponnen ; bekleding voor ledikanten en dergelijke hebben
we voor het gebruik in Japan zeer weinig. Dergelijke universele weefsels
hadden ongetwijfeld een brede scala van mogelijkheden.
3. Chitsen IJ/Sitsen (Chintz - Hng.; Chite - Frans; Zitz - Duits)
(par. 10 en 11; onderzoeknrs. 7 t/ m 13,33 en 39)
Naam: Sanskriet: citra
India : Chint is bont.
Beschrijving: bedrukte, lichte katoenen weefsels.
67

12 . Uliit:venday (par. II B)
Kleuraanduiding waarvan de betekenis onverklaarbaar bleef.
13. Parcallen (bijlage I)
Naam: Perzisch: pargalah = lap.
Beschrijving: dicht geweven katoenen doek. Nu nàg (onder andere in de U.S.A.)
duiden "percals" fijnere katoenen weefsels aan.
Percallen zijn beste soort calicots (8 yd x 1 yd); de moorees zijn iets slechter dan
de percallen en de salempoorees op hun beurt weer iets slechter 83).
Percallas: " a high grade plain cotton c\oth, especially noted for fineness and
regularity o f weave as weil as for durability. Woven in the Madras area and
Golconda, they were the kind of calico best suited for chintz" 84).
Oorspronkelijke Indische effen katoen , soort cambric, mooi wit, enigszins geappreteerd
, dicht geweven uit fijn garen 8S).
14 Pa/anas (zie ook Chitsen) (par. 9)
Naam: (Chitsen van) Patna (Bengalen).
Beschrijving: eenvoudige druks met veel wit fond.
"The designs first attempted in the workshops of Holland, and no doubt
elsewhere also, were an imitation of the lndian chintzes called "Patnas" and
" Surati".
The former were printed in two colours; the latter in one. Red, black or violet
being the colours used. They were not remarkable for the technical perfection"
86).
De "ordinaire" kwaliteit van de sitsen uit Pat na is mede af te leiden uit de volgende
beschrijving ui t Bengalen, 17 /18de eeuw 8 7}.
"Cheap and comparatively inferior grades; never at any time competing with the
chintz piecegoods o f Western India and Cormandel. Only in the last decade of the
17th century, when Euro pean demand for lndian Chintz was at its peak, did Patna
chintz begin to be exported to Europe. Such in white background, lively colours,
not too full of work".
15. Perpe /uanen (par. IJ A .- o nderzoek nr. 37)
Naall/. zou verband houden met de lange gebruiksduur.
IJeschrijving: gekeperde fijn e wollen stoffen .
71

72
In Leiden bekend als: keperweefsels uit fijne kamwol; een sterke, fijne , dicht
geweven serge 88).
In de 17de eeuw omschreven als: gekeperde, fijne wollen stoffen - geverfd laken -
van zeer goede kwaliteit; groen, blauw of rood 89) .
Een Engels produktiecentrum was onder andere Exeter. Gewichtsaanduiding 90) :
" I piece (24 yards x 1 yard) of serge or perpetuaan: 12 à 15 Ibs. lIverage weight".
Later werden deze kwaliteiten ook in Frankrijk geproduceerd , onder andere voor
export naar Spanje en naar Italië (serge Imperiales) 9 I ) .
16. Pinas Cors (bijlage 1)
Naam: onbekend.
BeschriJving:
Gestreepte, vermoedelijk vrij exclusieve ginghams. Uit het V.O .C.-archief blijkt nl. :
Amsterdam - 1697 - eis voor kantoren in Bengalen voor 1699: " Pinasse gingams,
die bij de Engelsen Pineas Cois werden genaemt" (deze zijn duurder dan de gewone
effen gingams).
Amsterdam - 1 756 - eis voor 1758: "Gingams Pinasse; maat 20 x 2 cob" . (l cob
is 2 f3 A'damsche el).
Amsterdam - 1761 - "Penias Coes met veel diversie in de streepen , de meeste aan
de bruijne of donkere trant met geel en wit opgeJigt".
Iets later heet het:
Eis Bengalen 1763: "Pinascords of pennascoes: Onder deeze naam verstaan wij
gestreepte gingams, die op de streepen gejaspeert zijn, en deeze moeten geassorteerd
zijn met diverse fraaije smalle, middelbaare en wijnige breede streepen".
1 7. Rassen (par. 11 B en blÏlage 1)
Naam: zou afgeleid zijn van het Latijnse racus = geschoren.
Beschrijving: Gekeperde wollen stoffen, zeer glad geweven en geschoren .
Kroonrassen : beste soort rassen.
Lakenrassen: speciaal wollen rassen.
Laken rassetten : fijnste rassen.
Soms zouden rassen ook uit (grove? ) zijde vervaardigd zijn.
Posthumus schrijft over de rasindustrie te Leiden: "Zoo wel de ketting als de
inslag werd steeds van getwijnd garen vervaardigd" 92).
18. Saaijen (par. 11 B)
Naam: verbastering van serge?
Beschnïving: lichte, gekeperde wollen stof 93).

Ermine saaijen: beste kwaliteit saaijen (ermine is een oudere naam voor
hermelijn).
Zie ook: Posthumus, De Saai-industrie (blz. 2 57 t/ m 270).
De saai-nering omvatte met de aanverwante stoffen (rassen; ten dele greinen):
de kamwollen (uit kamgaren) weefsels. De grondstoffen waren de lange vezels
van het laagland se schaap (uit Engeland , Schotland, Pommeren en Nederland),
die niet gekaard maar gekamd werden.
I Y. SalemfJoeris (bijlage I )
Naam: Salemporis of Serampore (plaats in Coromandel).
Beschrijving: Deze naam heeft in de loop der tijden voor verschillende weefsels
gegolden:
a. Veelkleurige sitsen doeken 94) ,
b. " One of the staple cotton cloths, woven on the (oast, varying widely in
quality and price . Us ual size : 16 x I yard" 95),
c. "Fijne gebleekte, gemene gebleekte, rouwe diverse en bruijn blaauwe
soorten 96).
Salempoeris, tezamen met ha mans en percallen, zij n geregled grondstof voor de
Europese katoendrukkerijen 97 ).
20. Schaairood
K le l/raandl/iding: Scharlaken rood.
Naam: zou afgeleid kunnen zijn van saya wera (verfwortel uit India).
2 1. Sylassen (oJ chelas) (par. II B)
Naa ll/ : Sanskriet: chela is mantel of sjerp.
lJe.\chrijlling: fijn e, weinig kostbare katoenen stof voor mannenkleding.
Meestal blauwen rood geruit.
Madras: I chela = 2 mourijs.
I mourij = een kleed van 6 à 8 1 / 2 cobido lang en 1- 2 / 3 cobido breed.
H I / 2 x 1_2 / 3 cobido = 5.6 x 1.1 meter 98);
ChilIies (chellies). " A cheap checkered cotton cloth, woven mainly in the Madras
area and exporled to the Malay Archipelago" 9 9).
22. SI/rallen (par. lOB: o l1der zoeknrs. 2U [ / m 22)
Naall/ : Surat in Gujera , West India.
73

Litera tuurlijst
I. C.R. Boxer, Jan Compagnie in Japan; 1600 - 1850. 's-Gravenhage, 1950.
2. Pieter van Dam, Beschrijvinge van de Oost-Indische Compagnie. 7 dIn.
's-Gravenhage, 1927 - 1954.
(Tweede Boek, Deel I - 21 ste Capittel, bewerkt door Dr. F .W. Stapel (I 931)
Glossarium. Aangehaald als Van Dam, Glossarium.
3. Kr. Glamann, Dutch-Asiatic Trade 1620 - 1740. 's-Gravenhage, 1958.
4. Jhr. D. de Graeff van Polsbroek, Drie foto-albums over Japan uit het eind
van de 19de eeuw. 1857 - 1870. Amsterdam. Ver. Ned . Hist. Scheepvaart
Museum.
5. Engelbert Kaempfert, De beschrijving van Japan. Amsterdam, 1733.
6. Arnoldus Montanus, Gedenkwaardige Gesantschappen der Oost-Indische
Maatschappij in 't Vereenigde Nederland aan de Kaisaren van Japan,
Amsterdam, 1669.
7. Or. O. Nachod , Die Beziehungen der Niederländischen Ostindischen
Kompagnie zu Japan im 17then Jahrhundert. Berlin, 1897.
8. Dr. M .E. van Opstal1, De reis van de vloot van Piet er Willemsz Verhoeff naar
Azië, 1607 - 1617. (2 dIn.). 's-Gravenhage, 1972.
9. Or. N.W. Posthumus, De Geschiedenis van de Leidsche Lakenindustrie
(3 din.). 's-Gravenhage, 1908.
10. M.P.H. Roessingh, Het archief van de Nederlandse Factorij in Japan;
1609 - 1860. 's-Gravenhage, 1964.
11. Or. W.I. Smit, De katoendrukkerij in Nederland tot 1813. Amsterdam, 1928.
12. Or. F.W. Stapel, De historie van Japan en de verhouding met Nederlandsch­
Indië (in: Van vriend tot vijand). Amsterdam, 1945.
13. Or. H.N. Ter Veen, Japan. Meppel, 1949.
14. Prof. G.A.Ph. Wyer, De economische betrekkingen tussen Nederland en
Nederlandsch-Indië en Japan (in: Van vriend tot vijand). Amsterdam, 1945.
15. Or. F .C. Wieder, De reis van Mahu en de Cordes (1598 - 1600).
's-Gravenhage, 1923.
75

11 Shogun: Hoewel hiero nde r weleens wordt verstaan " kleine generaal, belast m e t het
verdrijven d er barharen" is ee n meer neutrale vertaling " militaire gouverneur van het
Keizerrijk Japa n".
12 Mikado T e nno: " heer van de Hemel". De Nederlanders spraken over "De
Gcestelycke Keyser".
IJ "Oranda · Ka pit an " , zoals de J apa nners zeid e n.
14 "The " projec ting" isla nd : tha t is the meaning o f Deshima", vertelde mij Ahe al direc t
in Amsterdam.
t 5 Met de a ndere 4 grote sted en : Edo (of Yedo), Miako, Osaka e n Sa kai sto nd Nagasaki
onder controle van d e Ilakufu (de Tent-regering: o nder "tent" te verstaan het
ha ldakijn , d at d e Sh ogun beschermde op het slagveld).
16 Waarschijnlijk legde het fe it dat m en de Nederlanders o p Deshima beter ko n controle
re n veel m eer gewicht in de schaal.
t 7 Mèt een van o nze vestigingen op de Westkust van Afrika.
18 Wat be te kende één scheepsla ding per jaar ; en wat kon zo'n kleine bezetting van de
Factorij aan inlic htinge n geven '? !
19 De Amerikaanse admiraal Pe rry in 1853,
20 Gehe ime p o litie, door ons als "dwarskijkers" betiteld. In feite waren dit ook spionne n,
21 O nder het regiem van Shogun Yoshimune (t 716 - (745).
22 Toch werden later ook tolken · wellicht officie u s · lid van deze groep.
23 Er is een periode geweest waarin slechts eens in de 4 jaar werd gere isd.
24 Eè n reis kostte 30 tot 40.000 gulden ; een groot bedrag voor d ie tijd .
25 Norrimono's.
26 Zijn "jaren" w aren 1726, 1727, t 729,
27 Na de opheffin g van de V.O.c. ging de " goodwill " van de vestiging Deshima over aan
het Ko ninkrijk der Nederl anden, dat zijn zeggenschap weer delegeerde aan de G.G. te
Ila tavia.
28 Twee zehra 's, die in 1776 werden geleverd. De Compagnie st o nd voor niets!
29 Vermoedelijk is dit de oorspro ng van o ns begrip: jap o n.
JO Fe n term , die vermoedelijk teru g te voeren is o p h et Chinese Kan Pan, hetgeen he t
uitsta ll en van goederen of publieke verkoping aanduidt.
3 1 Een Opperkoopma n verd ie nde normaliter slechts f 1.200,' per jaar. Dank zij het
aa ndeel in de Kambangha ndel liep he t inkome n soms tot f 30.000,' p er jaar o p.
Daarm ee werd dit ambt · o nda nks all e " o ntberingen" . veel aantrekkelijker.
32 Aa n de hezoekers word e n er ook altijd de d oor de Nederlanders gesch onke n twee
bronzen lantaarns uit 1636 (dus de Hirado-tijd) getoond.
33 In 't Castee l Anno 1742 en 1743 . He t jaar liep van t /9 - 31/8. Totaaltelling Debet
(na aftrek van een beginsaldo a d f 8.735 .657:9:8) was f 35 .1 98.155:6:· .
34 Ee n Tael was toentertijd in princ ipe gelijkwaardig m e t Ind. Gld. 3.50, Zie bijlage 3 .
3S Couhans, die aangenom e n moesten worden tegen T ael 6,8 zilver of f 23,80 ; spoedig
golden deze n ie t meer dan de helft.
36 Algemeen Rijksarchief. KA · 10774 · pp, t42· 146.
37 De veertig stale n zijn in volgorde van de behandeling in deze studie genummerd.
38 Alge m een Rijksa rchief.
De nummers 1407· 1422 zijn geihventariseerd door M.P.H. Roessingh: " Het archief
van de Nederlandse Fac torij in Japan , 1609 - 1806".
In hij lage 2 wordt een opsomming gegeven van de inho ud van ane nummers 1407·1422
in he t A rchief va n de Nederlandse Factorij in Japan beschreven als " Japa nse eisen,
sta ten , opgemaakt door he t Coll ege van Tolke n, met o pgave van d oor d e Japanse
auto rite it e n verl angde goederen met teken ingen en m onsters (1785 , 1809 . ( 829)".
De heer B.J . Slo t, c hartermeester aan het Algemeen Rijksarchief , heeft aan de publika
ti e van de resultaten van dit o nderzoek bijzonder veel medewerking verleend.
39 Na 172 5 plaatste de " Ke izerlijke Geldkamer" d e o rde rs bij de V.O.c.
40 Aan het Vezelinstituut va n de Nederl andsc he Organ isatie voor Toegepast·natuurwetenschappelijk
Onderzoek (T.N.O .) te Delft is een woord van grote waardering voor dit
we rk hi er ze ker op zijn p laats.
77