2002 - Historisch Centrum Overijssel

Honderd jaar
Zwolse interieurs
19e jaargang 2002 nummer 1 - € 5,75

Annèt Bootsmavan
Hulten en
Wim Huijsmans
(Collectie HCO)
ZWOLS HISTORISCH TIJDSCHRIFT
Groeten uit Zwolle
Ansichtkaart Zwolland
Poststempel 8 januari 1930
'In haast.
Lieve Lien, Juist toen ik de brief aan jou gepost had,
vond ik thuis je briefkaart, waarvoor hartelijk dank.
'k Zal zorgen present te zijn om je intocht hier mee te
maken, 'k Vind 't heel prettig [dat] je komt en ook
m'n ouders hopen je gauw te zien. Watje bezorgdheid
voor vervoermiddel betreft is in orde, we hebben
een geregelde busdienst. Volgende week wordt hier
de brug geopend en begint voor 't eerst hier 't klokkenspel
te spelen, 't Lijkt me bar leuk, 'k zit bijna
onder de toren, dus hooren kan ik 't wel. Misschien
komt er nog wel een feest hier. Adieu Lien tot zondag.
Hart. gr. aan je ouders en jij een z. v. Stien.'
Op 2 oktober 2001 verbleven kroonprins Willem-
Alexander en Maxima tijdens hun bezoek aan
Overijssel enige uren in Zwolle. In september 1928
was de koninklijke familie hier ook. Koningin
Wilhelmina, prins Hendrik en prinses Juliana
brachten toen een bezoek aan de grote provinciale
landbouwtentoonstelling 'Zwolland'. Op de kaart
wordt de koningin welkom geheten.
De ansicht is verzonden door Stien Eelsingh
(1903-1964), de schilderes, aan Lien Heerma van
Voss. Lien en Stien waren op dat moment allebei
met een jongen Stroink verloofd, de broers Fokko
en Herbert. Lien trouwde ook daadwerkelijk met
Fokko; Stien zou haar verloving een paar jaar later
verbreken. Stiens vader was hoffotograaf - vandaar
deze kaart?- en had een zaak in de Kamperstraat.
Stien had zelf een atelier aan de Ossenmarkt,
dus inderdaad bijna onder de Peperbus.
Het carillon werd gefinancierd met geld dat was
overgebleven na de bouw van de (eerste) IJsselbrug,
die op 15 januari 1930 werd geopend. Het
carillon zou uiteindelijk pas op 10 april 1931 voor
het eerst zijn klanken over de stad uitstorten.

ZWOLS HISTORISCH TIJDSCHRIFT
Redactioneel Inhoud
Voor u ligt het eerste nummer van de negentiende
jaargang van het Zwols Historisch Tijdschrift. Na
ruim tien jaar vonden bestuur en redactie het tijd
om het tijdschrift in een nieuw jasje te steken. De
oproep om te komen tot een logo voor de Zwolse
Historische Vereniging is daartoe indirect de aanleiding
geweest; bestuurslid Miriam Schneiders
licht dit verder toe.
De Open Monumentendag 2001 had als thema
'Wonen'. De fototentoonstelling die de Zwolse
Historische Vereniging in dit kader in september
2001 in de Grote Kerk organiseerde, bood zoveel
moois dat de redactie besloot om een selectie hieruit
te publiceren in het tijdschrift. De foto's worden
van commentaar voorzien door Jeanine Otten
en Dirk Baaiman. Niet als voyeurs, kijkend naar
'het bankstel van Mien en haar dressoir met plastic
rozen' (Sonneveld), maar als deskundigen
geven zij in twee artikelen tekst en uitleg bij diverse
Zwolse interieurs. Het zal de lezer wellicht doen
besluiten bij een komende opruimwoede wat
terughoudender te zijn.
De ansicht en het Zwolse glazenmakersgilde
hebben iets gemeenschappelijks. Niet alleen is een
van de auteurs bij beide artikelen betrokken, er is
beide keren sprake van een schilder. Adrianus
Hulsbergen penseelde zichzelf en de overige leden
van het glazenmakersgilde in 1807, terwijl de
bekende Zwolse schilderes Stien Eelsingh in 1930
de afgedrukte ansichtkaart verstuurde. Wie de
'mystery guest' met de hoge zwarte hoed op het
schilderij van Hulsbergen zou kunnen zijn, wordt
ragfijn ontrafeld. Het tijdschrift besluit met een
tweetal boekbesprekingen.
De mededelingen van het bestuur worden zeer
ter lezing aanbevolen, want er vallen binnenkort
weer fraaie prijzen te winnen. Hou in elk geval de
Zwolse Courant van 27 april aanstaande en de
website van de Zwolse Historische Vereniging in
de gaten! Veel leesplezier.
Groeten uit Zwolle Annèt Bootsma-van Hulten en Wim Huijsmans 2
Nieuw omslag Zwols Historisch Tijdschrift Miriam Schneiders 4
Honderd jaar Zwolse wooninterieurs Jeanine Otten 5
Zwolse interieurs nader bekeken Dirk Baaiman 14
Het Zwolse glazenmakersgilde in 1807
Wim Huijsmans, Otto Schutte, Jean Streng 24
Boekbesprekingen 28
Mededelingen 33
Auteurs 34
Omslag: Studeerkamer van Anna Maria van Gilse, Thorbeckegracht 28,
ca. 1910 -1915 (foto P.H.G. van Gilse, collectie HCO)

Miriam Schneiders
Silhouet van de omslag
ZWOLS HISTORISCH TIJDSCHRIFT
Nieuw omslag Zwols Historisch Tijdschrift
Vermoedelijk is het u direct opgevallen: het
Zwols Historisch Tijdschrift heeft een
nieuw jasje. Alleen de omslag is veranderd,
u zult de gebruikelijke rubrieken in de vertrouwde
lay-out aantreffen.
De indirecte aanleiding tot deze verandering
was de oproep tot deelname aan een prijsvraag
van drie jaar geleden. Gevraagd werd een logo te
ontwerpen, waarin het karakter van zowel de
Zwolse Historische Vereniging als de stad Zwolle
duidelijk herkenbaar naar voren zou komen. Een
jury, samengesteld uit leden van het bestuur en de
redactie bijgestaan door deskundige externe adviseurs,
zou uit de binnengekomen inzendingen een
keuze maken. Goede en minder goede ontwerpen
werden beoordeeld. Toch besloot de jury geen van
de inzendingen te honoreren. De plannen lagen
vervolgens stil tot we vorig jaar contact hebben
opgenomen met Ontwerpburo Thijs Verster
(sinds 1 januari 2002 bekend onder de nieuwe
naam Buro 1 Hoog). We kwamen bij Thijs Verster
terecht omdat hij de ontwerper bleek te zijn van
het opmerkelijke silhouet van de stad Zwolle, aangebracht
op de gele omleidingsborden die bij gelegenheid
in de stad - de laatste jaren dus veelvuldig
- geplaatst worden. Thijs had er geen moeite mee
dit ontwerp af te staan aan onze vereniging. Het
siert nu het briefpapier van de Zwolse Historische
Vereniging. Verster was tevens bereid het silhouet
zo aan te passen dat het geschikt was voor de
omslag van het Zwols Historisch Tijdschrift. In
het silhouet zijn ondermeer duidelijk herkenbaar
de IJsselspoorbrug, de Mastenbroekerbrug, de
Peperbustoren, het stadhuis, de Sassenpoort en
molen de Passiebloem. We zijn het tegenwoordige
Buro 1 Hoog zeer erkentelijk voor het gebruik van
dit silhouet. Onze vaste opmaker Ger Bomans van
Different Design Deventer heeft de verdere uitwerking
ter hand genomen. Het resultaat is een
verrassende vormgeving waarmee we het jaar
2002 starten en waarvan we hopen dat u er net zo
tevreden mee bent als wij.

ZWOLS HISTORISCH TIJDSCHRIFT
Honderd jaar Zwolse wooninterieurs
De Open Monumentendag in het weekend
van 8 en 9 september 2001, speelde zich af
rond het thema wonen. Het thema had als
titel 'Huis en haard: monumenten van het
wonen'. Aanleiding voor dit onderwerp was het
feit dat de Woningwet in 2001 honderd jaar
bestond. Tevens sloot de Open Monumentendag
aan bij de Manifestatie Historisch Interieur 2001,
een initiatief vanuit de rijksoverheid dat op grote
schaal aandacht vraagt voor het beheer en het
behoud van het historische wooninterieur.
In het kader van het thema 'Huis en haard'
waren op Open Monumentendag 2001 in diverse
plaatsen veel soorten panden opengesteld die
gebouwd zijn om in te wonen, variërend van villa's,
grachtenpanden en hofjes tot kloosters, weeshuizen
en woonboten. Soms waren het woningen
waar tevens gewerkt werd, bijvoorbeeld een boerderij,
een burgemeesterswoning of een ander
soort dienstwoning. In andere gevallen kon het
gaan om tijdelijk wonen zoals in een logement of
herberg, om buiten wonen, wonen in luxe, of
wonen in het groen. Arbeiderswoningen en sociale
woningbouw hadden eveneens een belangrijke
plaats in het thema.
Er zijn nog heel wat ongeschonden zestiendeen
zeventiende-eeuwse interieurs. Vooral in kastelen
en buitenverblijven is vaak eeuwenlang weinig
of niets aan de inrichting veranderd. Originele
negentiende-eeuwse interieurs van woonhuizen
zijn al moeilijker te vinden en huiskamers uit de
jaren dertig of vijftig van de twintigste eeuw al
helemaal. In Zwolle bestaat voor zover bekend één
ongeschonden kamer uit de jaren vijftig: een
kamertje in het Vrouwenhuis aan de Korte Kamperstraat.
Fototentoonstelling 'Honderd jaar Zwolse wooninterieurs'
Juist foto's van het gewone wooninterieur roepen
een tijdsbeeld op en kunnen een visie geven op
hoe mensen in een bepaalde tijd leven (of leefden).
Wie herinnert zich bijvoorbeeld niet de verschillende
trends in het wonen van de tweede helft
van de twintigste eeuw, zoals de niervormige bijzettafeltjes
en 'Picasso'-gordijnen uit de jaren vijftig,
het nostalgische interieur met spulletjes uit
grootmoeders tijd uit de jaren zeventig of het
zakelijke interieur met chromen buisstoelen en
tafels uit de jaren negentig?
In mei 2001 vatte het bestuur van de Zwolse
Historische Vereniging (ZHV) daarom het plan
op om op Open Monumentendag 8 september
2001 in de Grote Kerk een tentoonstelling van
Zwolse wooninterieurs te organiseren. Door middel
van folders en oproepen in de Zwolse Courant
en huis-aan-huisbladen werden de inwoners van
Zwolle opgeroepen om vóór 1 augustus één of
meer foto's van hun wooninterieur in te sturen.
Het mochten nieuwe maar ook oude foto's zijn,
foto's van woonkamers, keukens, eetkamers,
slaapkamers, studeerkamers, badkamers en kinderkamers.
Ongeveer 50 foto's werden ingezonden.
Het Historisch Centrum Overijssel (HCO)
vulde deze aan met 30 foto's uit eigen collectie.
Veiligheidshalve werden voor de tentoonstelling
in de Grote Kerk van alle foto's digitale fotokopieën
gemaakt. Eigenlijk zou de expositie maar
één dag, namelijk alleen op Open Monumentendag,
te zien zijn, maar tot verrassing en blijdschap
van de ZHV en het HCO gaf de koster van de Grote
Kerk toestemming de expositie tot en met 7
oktober 2001 te laten duren.
De 80 foto's op de tentoonstelling gaven een beeld
van de inrichting van Zwolse woningen in de afge-
Jeanine Otten

lopen honderd jaar. Foto's uit 1916-1918 toonden
het interieur van Naftali Herman Frank, de eerste
chirurg in Zwolle, wonend op Eekwal 31 (nu het
makelaarskantoor De Graaf Van Vilsteren BV); de
jongste uit juli 2001 lieten de inrichting van twee
studentenkamers zien. Bijzonder waren twee
series foto's: één uit 1956 van elk vertrek van een
woonhuis in de Lijsterbesstraat, bedoeld om een
tante in Venezuela op de hoogte te stellen van de
inrichting van de nieuwe woning (zie het artikel
van Dirk Baaiman), en één van een interieur aan
de Herenweg 14, dat zowel in 1927 als in 2001 is
gefotografeerd: dezelfde meubels staan nog op
dezelfde plaats, de huidige bewoner is de kleindochter
van degene die in 1927 zowel het huis als
de meubels heeft ontworpen. In het hiernavolgende
zullen de interieurfoto's van Eekwal 31 uit 1916-
1918, van Herenweg 14 uit 1927-2001 en Thorbeckegracht
28 uit 1915 nader toegelicht worden.
Aanklachtfoto's
Op de tentoonstelling waren vooral interieurfoto's
van de 'gegoede en gewone burgerij' te zien.
Deze had vanaf het begin van de twintigste eeuw
geld om foto's van het interieur te laten maken of
om zelf over een fotocamera te beschikken. Toch
zijn interieurfoto's over het algemeen zeldzaam.
Dit is ook de reden waarom vooroorlogse interieurfoto's
van arbeiderswoningen zeer weinig op
de tentoonstelling te zien waren en foto's van het
interieur van krotwoningen geheel ontbraken.
Anders dan in sommige andere steden in Nederland
zijn in Zwolle in het verleden geen 'aanklachtfoto's'
gemaakt van het interieur van onbewoonbare
sloppen en kelderwoningen. In dit verband
is het opmerkelijk dat C.J.J. Schaepman,
directeur van de Zwolse azijn- en kaarsenfabriek
'De Ster' en medeoprichter van de Zwolse Amateurfotografen
Vereniging, in de jaren 1925-1935
een serie foto's heeft gemaakt van ellendige woonomstandigheden.
Schaepman fotografeerde
(krot)woningen in het Achterom, op het Eiland,
aan het Klein Grachtje en de houten noodwoningen
aan de Vermeerstraat, met als contrast de pas
verrezen nieuwbouwprojecten van de gemeente
Zwolle, van Zwolse woningbouwverenigingen als
Openbaar Belang, Beter Wonen, Providentia,
ZWOLS HISTORISCH TIJDSCHRIFT
Sint-Joseph, de Algemene Zwolse Coöperatieve
Woningbouwvereniging en van particulieren. In
die jaren werd in Zwolle hard gewerkt aan de verbetering
van de volkshuisvesting door het afbreken
van krotwoningen en het bouwen van woningen
voor minder draagkrachtigen. Of de foto's
van Schaepman van onbewoonbare woningen als
'aanklachtfoto's' zijn bedoeld, of dat Schaepman
datgene wilde vastleggen wat verdwijnen zou, is
helaas niet bekend.
Eekwal 31, omstreeks 1916-1918
Van ongeveer 1898 tot 1920 woonde Naftali Herman
Frank (geboren Veendam 2 mei 1860, overleden
Montreux na 1920) op Eekwal 31. Naftali was
de eerste chirurg in Zwolle. Hij was gehuwd met
Charlotte Sara Spanjaard (geboren 1869), het
echtpaar kreeg drie dochters: Dina Henriëtte
(geboren 3 april 1891, overleden 1 september 1900),
Lenie (geboren 31 januari 1893) die na haar huwelijk
in 1914 naar Boekarest verhuisde, en Dora
Hermanna Charlotte (geboren 18 augustus 1901).
Afbeelding 1: foto voorzijde Eekwal 31. Het huis
zelf is een prachtig voorbeeld van de negen tiendeeeuwse
villabouw langs de Zwolse stadsgracht.
Nadat Zwolle vanaf 1790 niet langer vestingstad
was, werden de stadspoorten in de loop van de
negentiende eeuw afgebroken, de stadsmuren
geslecht en de bolwerken 'omgetoverd' in 'stadswandelingen'.
Langs de stadsgracht verrezen
imposante stadsvilla's voor notabelen. Bij de verbreding
van de weg in 1918 sneuvelden de bomen
en kwam de weg vlak langs Eekwal 31 te liggen.
Afbeelding 2: foto studeerkamer. In de boekenkast
staan behalve boeken twee portretfotootjes en
een langwerpige groepsfoto met heel veel heren
(waarschijnlijk medici op een NMG-congres).
Tegen de planken van de boekenkast zijn met
meubelnagels strookjes textiel gespijkerd, zodat er
niet te veel stof op de boeken komt. Rechts naast
de boekenkast een groot olieverfschilderij met een
figuur met een kelk (?) in zijn handen. Onder het
schilderij is een met een motief bedrukte wandbespanning
te zien. Twee leren fauteuils en een klein
rond tafeltje waarop een bosje narcissen en asbakken
met een doosje zwaluw-lucifers staan klaar
voor de rokers. De kolenkachel wordt afge-

ZWOLS HISTORISCH TIJDSCHRIFT
Afbeelding 1: voorzijde
Eekwal^i, omstreeks
1917 (particuliere collectie)
Afbeelding 2: studeerkamer
Eekwal 31,
omstreeks 1917 (particuliere
collectie)

Afbeeldingy. damessalon
Eekw al 31,
omstreeks 191J (particuliere
collectie)
Afbeelding 4: serre
Eekwal^i, omstreeks
1917 (particuliere collectie)
ZWOLS HISTORISCH TIJDSCHRIFT

ZWOLS HISTORISCH TIJDSCHRIFT
schermd door een in het midden scharnierend
tweedelig haardscherm met glazen panelen. Erop
staat een waterketel. Boven de schouw hangt een
spiegel, op de schouw staan een klok, twee kandelaars
en een viertal portretfotootjes.
Afbeelding3: foto damessalon. Gordijnen markeren
de overgang naar de salon en de serre. Links
in de hoek staat een piano waarop portretfotootjes
en een vaasje met tulpen staan. Vijf fauteuils en
een stoel staan in een cirkel opgesteld. In het midden
staat een rond tafeltje op ranke pootjes. Erop
staat een klein bloemenvaasje op een kleedje en
een doosje. Rechts bevindt zich een venster. In de
toegang naar de serre hangen vitrages. Op de achtergrond
zien we door de vensters van de serre een
schip in de stadsgracht met daarachter de schoorpalen
voor het vee op de Beestenmarkt (nu Harm
Smeengekade).
Afbeelding 4: foto serre. De foto's van de
damessalon en de serre zijn op dezelfde dag genomen.
Dat is te zien aan dezelfde vaas met tulpen
die zowel op de piano in de salon als op het tafeltje
in de serre figureert. De inrichting van de serre
doet exotisch aan door de jaloezieën, de vier rotan
stoelen en de elektrische bamboe hanglamp.
Rechts in het hoekje staat een piëdestal met een
elektrische tafellamp, het snoer is om de voet
gewikkeld (in 1916 kreeg Zwolle elektriciteit).
Over het ronde tafeltje in het midden ligt een
gebatikt kleedje, erop staan de al genoemde vaas
met een bos tulpen, een asbak en een waaier.
Herenweg 14 in 1927 en in 2001
Afbeeldingen 5, 6, 7, en 8: op de foto's zien we de
inrichting van Herenweg 14 in 1927 en in 2001.
Zeer bijzonder aan de inrichting is dat meubels uit
1927 in de zakelijke stijl van de Amsterdamse
School bewaard zijn gebleven en in het huidige
interieur zijn opgenomen. Het zijn strak vormgegeven
fauteuils, een in die tijd als modern geldend
dressoir, een theetafel, een eetkamertafel en eetkamerstoelen,
alles in zwart gebeitst eikenhout. De
geglazuurde wandtegels in de woonkamer zijn
gemêleerd bordeauxrood en mosgroen. Opval-
Afbeelding 5: zitkamer
Herenweg 14,1927 (particuliere
collectie)

Afbeelding 6: eetkamer
Herenweg 14,1927 (particuliere
collectie)
Afbeelding 7: eetkamer
Herenweg 14, 2001 (par- l£*
ticuliere collectie)
10 ZWOLS HISTORISCH TIJDSCHRIFT

ZWOLS HISTORISCH TIJDSCHRIFT 11
lend is dat de traditionele schouw heeft plaats
gemaakt voor twee uitspringende hoeken, belegd
met een dik houten blad. Boven het dressoir zien
we een glazen doorgeefluik. Het doorgeefluikje
tussen keuken en woon/eetkamer bestond al in de
negentiende eeuw, maar werd pas na de Tweede
Wereldoorlog standaard in woningen ingebouwd,
totdat het met de komst van de open keuken als
een symbool van ouderwetse burgerlijkheid weer
verdween. Zowel woning als meubels zijn ontworpen
door de eerste bewoner van het huis, Dirk
Hartzuiker (geboren Zwolle 2 oktober 1898, overleden
Zwolle 31 juli 1982).
Dirk Hartzuiker was aanvankelijk kantoorbediende,
maar vertrok in januari 1917 naar Utrecht
om daar een studie bouwkunde te volgen. In
november 1918 keerde hij weer terug in Zwolle. Hij
werd bouwkundig tekenaar bij de gemeente Zwolle
en klom op tot chef tekenkamer. In Zwolle
werkte hij onder de stadsarchitecten Lourens
Krook, Jan Gerko Wiebenga en W.B.M. Beumer.
Halverwege de jaren zestig ging hij met pensioen.
Hartzuiker ontwierp in 1921 een dubbel woonhuis
aan het begin van de Herenweg, in april 1926
ontwierp hij zijn eigen woonhuis Herenweg 14:
een vrijstaande woning met twee bouwlagen
onder een schilddak, met een gedeeltelijk gepotdekselde
voorgevel (zie bouwtekening afbeelding
9). Het huis heeft drie opvallende schoorstenen en
een loggia in de linkerzijgevel.
Op 26 april 1927 trouwde Hartzuiker met
Egberdina van der Gronde. Aanvankelijk woonde
het echtpaar op Herenweg 2. Nadat de bouw voltooid
was, verhuisden ze naar Herenweg 14. Bij
Afbeelding 8: zitkamer
Herenweg 14, 2001 (particuliere
collectie)

Afbeelding 9: bouwtekening
Herenweg 14 (collectie
HCO)
Afbeelding 10: bouwtekening
bijgebouwtje
Herenweg 14 (collectie
HCO)
12 ZWOLS HISTORISCH TIJDSCHRIFT
Herenweg 14 hoort ook het door Hartzuiker in
1926 ontworpen bijgebouwtje (afbeelding 10). Dit
bijgebouwtje was bedoeld voor de smederij van
zijn schoonvader Van der Gronde, die na het
huwelijk bij het echtpaar Hartzuiker-van der
Gronde inwoonde. Van deze smederij is nu nog
alleen de blaasbalg aanwezig. Naast zijn bouwkundige
werk maakte hij tussen de jaren dertig en
veertig een serie tekeningen en aquarellen van
gevelstenen in Zwolle (nu in de collectie van het
Stedelijk Museum Zwolle), schilderde hij landschappen,
was hij lid van de Zwolse kunstenaarsvereniging
Het Palet en zat hij in het bestuur van
de Vrienden van de Stadskern. Herenweg 14 wordt
nu bewoond door een kleindochter van Dirk
Hartzuiker.
Bezoekster Grote Kerk herkent moeder op oude
foto's
Op de eerste dag van de expositie, zaterdag 8 september
Open Monumentendag, vond er een aardig
voorval plaats. Een in Zwolle woonachtige
bezoekster, mevrouw A.H.P. Viehof-van Bolhuis,
herkende op oude foto's uit ca. 1910 haar moeder,
Maria Anna van Gilse (zie voor deze foto het artikel
van Dirk Baaiman). Dat deze foto's bewaard
zijn gebleven mag wel een wonder heten. De glasnegatieven
werden namelijk vorig jaar, samen met
nog wat paperassen, gered liggend op de rand van
een glasbak in Laren. De Larense kringloopwinkel
stond op het punt de glasnegatieven in de glasbak
te gooien, toen de heer B.W. Treijtel uit Ilpendam
toevallig langskwam en vroeg of hij ze mocht hebben.
Hij drukte ze uit nieuwsgierigheid af en zag
dat het om afbeeldingen van Zwolle ging. In juli
2001 schonk hij 30 glasnegatieven aan het Historisch
Centrum Overijssel. Uit documentatie blijkt
dat de foto's tussen 1910 en 1915 zijn gemaakt door
de Amsterdamse arts Peter Heinrich Gerhard van
Gilse (geb. Leer, Duitsland, 1881). De glasnegatieven
zaten in de inboedel van één van zijn dochters,
die na haar overlijden bij een Larense kringloopwinkel
terechtkwam. Een aantal van deze geredde
foto's was op de tentoonstelling in de Grote Kerk
te zien.
Thorbeckegracht 28, woonhuis familie Van Gilse,
1897 -1923
Op 28 november 1890 kwam Alexander Gerhard
van Gilse (geboren Amsterdam 1847) met zijn
echtgenote Henriette Johanne Brouër (geboren
Leer, Duitsland, 1858) en hun zoon Peter Heinrich
Gerhard van Gilse (geboren Leer, Duitsland, 31
mei 1881) vanuit Leer naar Zwolle. Op 18 december
1891 werd in Zwolle dochter Maria Anna geboren.
A.G. van Gilse was van 1890 tot 1923 werkzaam
als predikant van de Zwolse Doopsgezinde
Gemeente. Het gezin woonde aanvankelijk aan de
Schellerweg, van 1897 tot 1923 aan de Thorbeckegracht
28 (op de begane grond zit nu het Grenen
Meubel Centrum). Zoon P.H.G. van Gilse vertrok

ZWOLS HISTORISCH TIJDSCHRIFT
Afbeelding 11: woonkamer Thorbeckegracht28, ca. 1910-1915 (foto: P.H.G. van
Gilse, collectie HCO)
in september 1900 naar Amsterdam om medicijnen
te studeren. Op 30 juni 1910 trouwde hij,
inmiddels arts geworden, met de uit Haarlem
afkomstige Julie van West, eveneens arts. Tussen
1910 en 1915 maakte P.H.G. van Gilse in Zwolle een
serie opnamen in en om het ouderlijk huis Thorbeckegracht
28; van zijn vader in de woonkamer,
van zijn zuster Maria Anna aan de studie, van het
uitzicht op de pakhuizen aan de Waterstraat, van
een familie-uitstapje naar de Agnietenberg. Maria
Anna van Gilse vertrok in oktober 1910 naar
Utrecht om daar rechten te studeren. In november
1913 liet zij zich weer in Zwolle inschrijven. Op
14 december 1922 trouwde zij te Hilversum met
Evert van Bolhuis. A.G. van Gilse en zijn vrouw
verhuisden in juli 1923 naar Hilversum.
Afbeelding 11: woonkamer Thorbeckegracht
28, Alexander G. van Gilse zit aan een ronde tafel
op één poot. Erop ligt een tafelkleed met bladmotief.
Boven de tafel hangt een gaslamp. Voor de
schouw staat een bewerkte gietijzeren kachel.
Boven de schouw een rococo spiegel. Volgens
mededeling van mevrouw A.H.P. Viehof-van Bolhuis
kon deze spiegel opzij geschoven worden
waardoor een wandschildering met een pastoraal
landschap zichtbaar werd. In de hoek van de
kamer staat een grote kast, boven op de kast is een
beeldje zichtbaar. Op de vloer ligt parket, onder de
tafel ligt een wat versleten karpet. In de loop van
de tijd is er veel aan het interieur van Thorbeckegracht
28 verbouwd, de spiegel boven de schoorsteen
is verdwenen, maar de wandschildering is
nog intact.

Dirk Baaiman
Afbeelding 1: werkkamer
van advocaat en
procureur mr. dr. J.G.
Stenfert Kroese, Koestraat
10, ca. 1923 (collectie
HCO)
Zwolse interieurs nader bekeken
Als spin-off van de fototentoonstelling '100
jaar Zwolse wooninterieurs', die van 8 september
tot 8 oktober 2001 in de Grote Kerk
te zien was, hield Dirk Baaiman op 28 september
2001 in het Zwols Historisch Café een korte presentatie
over Zwolse interieurs. Hij was daartoe
uitgenodigd door het bestuur van de Zwolse Historische
Vereniging. Baaiman selecteerde uit de
tentoonstelling veertien foto's en vertelde aan het
verzamelde publiek wat hem als architectuurhistoricus
bij het bekijken was opgevallen. Het hiernavolgende
is een bewerking van zijn presentatie*.
ZWOLS HISTORISCH TIJDSCHRIFT
Werkkamer van advocaat en procureur mr. dr.
J.G. Stenfert Kroese, Koestraat 10, circa 1923
Afbeelding 1: deze foto is heel fascinerend omdat
het interieur, in plaats van uit 1923, ook uit 1892
had kunnen dateren. Alleen de elektrische lamp,
de telefoon en het pak van de heer Stenfert Kroese
wijzen erop dat de foto van een latere datum dan
1892 moet zijn. De degelijkheid van het pak moet
een vorm van waardigheid oproepen, evenals het
bureau waarachter Stenfert Kroese zit. Het is een
bureau in de stijl van de Hollandse neorenaissance,
getimmerd in de jaren 1883-1886 toen deze stijl

ZWOLS HISTORISCH TIJDSCHRIFT
in Nederland in de mode was. De stoel waarop hij
zit, heeft gedraaide poten en past door zijn neozeventiende-eeuwse
stijl bij het bureau. Uit de verschillend
gedraaide poten blijkt dat de meubels
niet in één stijl zijn ontworpen. Het bureau is niet
gepolitoerd en gepolijst, maar bovenop ligt een
glasplaat, een innovatie, want toen het bureau
eind negentiende eeuw gemaakt werd, werd een
vloeiblad gebruikt om de oneffenheden van het
houten blad te maskeren. De telefoon is ook een
noviteit. Opmerkelijk is de draad ervan, die vanaf
het plafond naar beneden komt zakken. Stenfert
Kroese wilde de draad kennelijk niet over de vloer
hebben. De vloer is belegd met parket, met daaroverheen
een geknoopt tapijt. Aan de planken van
de boekenkast zijn met koperen spijkers stofstroken
bevestigd, een uitermate nuttige voorziening
(om te voorkomen dat stof zich op de boeken nestelt),
die iedereen nu echter lelijk vindt. De haard
in de kamer werd 's zomers aan het gezicht onttrokken
door een gordijntje. In de kamer bevindt
zich nog een bijzondere houten stoel, naast het
bureau. In de rugleuning zijn de letters 'IHS'
gegraveerd. De letters zijn een afkorting van 'In
Hoc Signo': een nieuwtestamentische term voor
het kruis van Christus: 'In dit teken (zult gij overwinnen)'.
Dat betekent dat de stoel niet gemaakt is
voor de kamer van Stenfert Kroese, maar afkomstig
is uit bijvoorbeeld een kerk of een pastorie. De
fotograaf heeft voor de opname vermoedelijk in
de deuropening van de kamer gestaan, als het ware
in de positie van de bezoeker, in de as van de
kamer, net als het indrukwekkende bureau en
Stenfert Kroese zelf.
Interieur dokter Evert Klinkert, later dokter B.J.
Kam, Koestraat 22, omstreeks 1926 en in 1987
Afbeelding 2 toont de werkkamer van dokter Klinkert
omstreeks 1926. Elementen daaruit zijn de
vulkachel en de natuurstenen schoorsteen, rechts
staat een uit het derde kwart van de negentiende
eeuw daterende kolommenkast, met prachtige
Ionische kolommen, links een cilinderbureau uit
het midden van de negentiende eeuw of later.
Afbeelding 2: werkkamer
dokter Evert
Klinkert, Koestraat 22,
omstreeks 1926 (foto
Eelsingh, collectie
HCO)

Afbeeldingy. woonkamer
dokter Evert
KMnkert, Koestraat 22,
omstreeks 1926 (foto
Eelsingh, collectie
HCO)
16 ZWOLS HISTORISCH TIJDSCHRIFT
Het is heel zeldzaam wanneer je over foto's van
één en hetzelfde vertrek uit verschillende periodes
beschikt. Dit is het geval bij een aantal vertrekken
in Koestraat 22.
Afbeelding 3 toont de woonkamer omstreeks
1926. Links bevindt zich een buffetkast. Oorspronkelijk
was de buffetkast bedoeld om het eten op uit
te stallen, als het ware tentoon te stellen, voordat
het op tafel gezet werd. De buffetkast fungeerde
als een soort parkeerplaats tussen de keuken en de
tafel. In de kastjes boven en onder het buffet werden
het servies en andere tafelbenodigdheden
opgeborgen. Bij Klinkert heeft de buffetkast een
andere functie gekregen: het is een nutteloos
ornament geworden, een soort 'bergkast', waarop
familiefoto's uitgestald kunnen worden. Bovenop
is een vijfdelig kaststel neergezet. In de vazen werd
misschien wel eens een bloemetje gezet, maar over
het algemeen werden de voorwerpen voor de sier
gekocht. Aan de wand bevindt zich een telefoon.
De kamerdeur is ongelukkig geplaatst: deze draait
de verkeerde kant op, het scharnier zit aan de
rechterkant en de deurknop zit in de hoek. De
deur moet helemaal opengeslagen worden voorbij
de buffetkast, voordat men de kamer kan betreden.
Onhandig.
Afbeelding 4 en 5 tonen de woonkamer in 1987:
in de jaren 1936-1937 zijn enkele vertrekken in
opdracht van Klinkert verbouwd door de meubelontwerper
en architect Gerrit Th. Rietveld (1888-
1964). In Zwolle staan twee werken van Rietveld:
het ene is het in 1957-1959 voor Schrale Beton ontworpen
pand Willemsvaart 21, dat momenteel
(2001) gerestaureerd wordt, het andere is Koestraat
22. De verbouwing door Rietveld van Koestraat
22 heeft vooral betrekking op interieuronderdelen.
Hij heeft geen grote verbouwingsingrepen
als muurdoorbraken uitgevoerd. Een interessant
onderdeel in het interieur (afbeelding 4) is de
losse kast aan de linkerkant, 2,55 meter lang, 55 cm
diep, 1,05 meter hoog (ik weet de maten zo precies,
omdat de kast bij mij thuis gestaan heeft). Bovenop
ligt een gegoten glasplaat van 2,5 cm dik, waarop
dokter Kam de familieportretten en kandelaars

ZWOLS HISTORISCH TIJDSCHRIFT
Afbeelding 4: woonkamer
dokter B.J. Kam,
Koestraat 22,1987 (collectie
Kam)
Afbeelding 5: woonkamer
dokter B.J. Kam,
Koestraat 22,1987 (collectie
Kam)

Afbeelding 6: slaapkamer
dokter Evert
Klinkert, Koestraat 22,
omstreeks 1926 (foto
Eelsingh, collectie
HCO)
18 ZWOLS HISTORISCH TIJDSCHRIFT
heeft neergezet. De schoorsteen, schouw en kachel
die zich oorspronkelijk in de woonkamer van
dokter Klinkert bevonden, zijn gesloopt. Tegen de
nu vlakke wand staat een negentiende-eeuwse
vitrinekast (afbeelding5). De stoelen aan weerszijden
dateren uit de achttiende eeuw. De deur is
blijven zitten en draait nog steeds de verkeerde
kant op.
Afbeelding 6: foto slaapkamer, 1926. Het litsjumeaux
(stel van twee gelijke éénpersoonsledikanten
naast elkaar) is, net als het bureau van
Stenfert Kroese, in Hollandse neorenaissancestijl
uitgevoerd, herkenbaar aan de diamantknoppen
en de frontonnetjes op het hoofdeinde van de beide
bedden. In de hoek van het plafond en de wand
is een kleine platte stuclijst te zien, die in het
behang op de strook en op het plafond met schildering
is aangevuld. De deur bevindt zich ongeveer
twee meter uit de hoek en staat open. Rechts
bevindt zich in de hoek, bijna onzichtbaar in het
behang, nog een tweede deur die toegang gaf tot
een alkoof. Opvallend is de ophanging van de
schilderijen vlak onder het plafond.
Afbeelding y. foto slaapkamer, 1987. Bij de verbouwing
heeft Rietveld de bijna onzichtbare deur
naar de alkoof zichtbaar gemaakt. Het is duidelijk
dat het hier om een dubbele wand gaat. Bij het
wegbreken van de voorwand is een nis ontstaan,
waarin het tweepersoonsbed staat. Voor de symmetrie
is aan de linkerkant van de nis een kast
gemaakt. Naast de slaapkamerdeur links staat een
boekenkast (niet door Rietveld, maar later, in
opdracht van dokter Kam, door een gewone timmerman
gemaakt) die precies in de hoogte en
breedte van het interieur past. De kachel is verdwenen.
Onder het blad van de schoorsteenmantel
staat een kastje dat dokter Kam op maat heeft
laten maken. Het kastje heeft precies de breedte
van de schoorsteen en maakt daardoor het gat van
de schoorsteen onzichtbaar.

ZWOLS HISTORISCH TIJDSCHRIFT
De verbouwing van Koestraat 22 is uitgevoerd
in de zakelijke stijl van de jaren dertig. Rietveld
behoorde tot de 'Stijl'-groep. De Stijl vermeed
principieel elke niet-nuttige vorm, er werd ruimte
geschapen door alles zoveel mogelijk open te houden.
De achtergevel van het pand Koestraat 22 is
door Rietveld nogal drastisch aangepakt. Oorspronkelijk
was het een prachtige gevel met drie
vensters en mooi lijstwerk. Rietveld verving deze
door stalen ramen in een vlak gestucte gevel. Dat
zouden we nu niet meer doen, maar omdat het
'een Rietveld' is, moeten we het toch maar laten
zitten.
Interieur Lijsterbesstraat 33,1956
De Lijsterbesstraat loopt van de Assendorperstraat
naar de Goudsbloemstraat. De woningen aan Lijsterbesstraat
- Goudsbloemstraat en Leliestraat
werden gebouwd in 1928 naar een ontwerp van
architect H.W.T. Schoenmaker. De woning Lijsterbesstraat
33 ligt in de hoek Lijsterbesstraat -
Goudsbloemstraat. De voordeur bevindt zich aan
de Lijsterbesstraat, terwijl de woon- en eetkamer
aan de Goudsbloemstraat gelegen zijn. Een verklaring
voor de vreemde indeling van de woning is
waarschijnlijk dat het oorspronkelijk een woonwinkelhuis
moest worden. Zo was de voordeur de
deur van een winkel, de hal was enorm groot, de
gang was zes meter lang en twee meter breed. De
foto's zijn gemaakt voor een familielid in Venezuela,
om te laten zien hoe het interieur er uit zag in
de Lijsterbesstraat.
Afbeelding 8: moeder en dochter zitten een
beetje geposeerd voor de foto, met een tijdschriftje
in een fauteuil. Het portret van de dochter aan de
muur is geschilderd door een leerling van Stien
Eelsingh. Opvallend zijn de interieuronderdelen
die iedereen wel kent, zoals de worteldoek aan de
schoorsteen. Iedereen had vroeger zo'n doek aan
de muur. Het verwijderen van stof uit de plooien
was een moeilijk werkje. Daarom werd de doek
maar één keer per jaar van de muur genomen, om
uitgeklopt of gestofzuigd te worden. Andere
onderdelen zijn de televisie (heel nieuw in 1956!)
Afbeelding 7: slaapkamer
dokter BJ. Kam,
Koestraat 22,1987 (collectie
Kam)

Afbeelding 8: zitkamer
Lijsterbesstraat 33,1956
(particuliere collectie)
Afbeelding 9: eetkamer
Lijsterbesstraat 33,1956
(particuliere collectie)
20 ZWOLS HISTORISCH TIJDSCHRIFT

ZWOLS HISTORISCH TIJDSCHRIFT 21
en de sanseveria. (Aan de sanseveria heb ik nog
persoonlijke herinneringen. In de jaren vijftig
woonde ik als kind op Curacao. Daar is de sanseveria
een onkruid, dat wel meters hoog kan worden
en met een kapmes verwijderd wordt. Toen
we weer in Nederland kwamen, zag ik bij mijn
oma dat dat onkruid hier als kamerplant in de
vensterbank stond).
Afbeelding 9: opmerkelijk is verder dat het een
kamer en suite betreft; de woonkamer en de eetkamer
worden gescheiden door schuifdeuren met
komgrepen en kasten met panelen. De bewoners
waren echter helemaal niet geïnteresseerd in een
kamer en suite, want de doorgang is volledig
gebarricadeerd door een kastje en een stoel. Interessant
is dat men in de volkswoningbouw zo'n
kamer ensuite maakte en zorgde dat de kamers
goed op elkaar betrokken werden, maar dat de
bewoners in het gebruik liever gewoon twee aparte
kamers wilden, omdat de eetkamer veel meer
een relatie met de keuken heeft dan met de zitkamer.
Afbeelding 10: keuken Lijsterbesstraat 33,1956.
De foto's op de tentoonstelling gaven interessante
informatie over de ontwikkeling van de keuken.
Op de foto van de keuken in de Lijsterbesstraat
zien we een schouw. Dat betekent dat er een trekgat
is voor de afzuiging, er is geen ventilatiekap of
ventilator. Er staat een tweepits gasstel op een
plank boven een nis met een plank of spijlen om
wat op te bergen. Daarvoor is een praktisch gordijntje
bevestigd, iets wat we tegenwoordig niet
meer doen. Rechts is een aanrecht van granito, liggend
op keukenkastjes die, net zoals de bovenkastjes,
speciaal voor het project zijn gemaakt. De
seriegrootte van de keukenkastjes en de aanrechtkastjes
is de seriegrootte van de twintig woningen
die in 1928 aan de Lijsterbesstraat-Goudsbloemstraat-Leliestraat
werden gebouwd. Het zijn dus
geen standaardproducten, zoals we die tegenwoordig
bij bouwmarkten kopen. De granitowerker
kwam in de keuken om ter plekke het granito
aanrecht te maken. In die tijd was het heel
gewoon, maar wie tegenwoordig een granitowerker
in zijn keuken een aanrecht wil laten maken,
zit al gauw in de topklasse van de keukens.
Keuken in het Vrouwenhuis, jaren vijftig
Afbeelding 11: het eeuwenoude Vrouwenhuis, gelegen
aan de Melkmarkt, Korte Kamperstraat en
Voorstraat, bestaat uit een aaneenschakeling van
vertrekken en gangen. Dit keukentje is in de jaren
vijftig ingebouwd in een zitslaapkamer in het
Vrouwenhuis. Nu is het één van de stijlkamers:
Afbeelding 10: keuken
Lijsterbesstraat 33,1956
(particuliere collectie)

Afbeelding u: keuken in
het Vrouwenhuis,
Melkmarkt 53, jaren
vijftig (foto S. Zwiers,
collectie Vrouwenhuis)
Afbeelding 12 en 13: keuken
aan de Molenweg,
voor en na de renovatie,
ca. 1980 (collectie HCO)
22 ZWOLS HISTORISCH TIJDSCHRIFT
het is een onvermoed origineel interieur uit de
jaren vijftig. De kamer werd in die jaren bewoond
door een oudere dame, de aanwezige meubels vertonen
niet de moderne stijl die Goed Wonen in
die jaren propageerde. Het keukentje is een
Bruynzeel keuken, een standaard product, met
standaard kastjes en een standaard aanrechtblad
dat niet van granito, maar van een soort cementplaat
of een bepaald betonachtig mengsel is
gemaakt. Deze platen werden pre-fab gemaakt en
in de ruimte op de kastjes gemonteerd.
Keuken aan de Molenweg, voor en na de renovatie,
circa 1980
Afbeelding 12: vóór de renovatie stond er een keuken
in de seriegrootte van de woningen die in de
jaren dertig aan de Molenweg werden gebouwd.
De keuken werd speciaal voor het project op maat
gemaakt, met een granito aanrechtblad dat ter
plekke werd gestort. De enkele kraan boven de
gootsteen getuigt nog van de tijd dat er alleen
koud stromend water was. In de planken vloer is
een luikje gemaakt. Verder had de keuken een
schouw met een natuurlijke trek.

ZWOLS HISTORISCH TIJDSCHRIFT
Afbeelding 13: de kwaliteiten van zo'n ouderwetse
keuken worden duidelijk, als we deze vergelijken
met de standaard keuken na de renovatie.
Nieuw is de gasgeiser. Het roestvrijstalen aanrecht
is misschien wel praktisch, maar om het mooi te
houden moet je je een ongeluk poetsen. De volslagen
liefdeloosheid waarmee een leiding aan de
muur is bevestigd en waar men de rest van zijn
leven tegenaan moet kijken, spreekt van een
gewijzigde opvatting over 'ambacht'.
Studeerkamer en slaapkamer van Maria Anna
van Gilse, Thorbeckegracht 28, circa 1910 -1915
Afbeeldingen 14 en 15: Maria Anna van Gilse, dochter
van een Zwolse doopsgezinde predikant, studeerde
van 1910-1913 rechten te Utrecht, kwam
daarna weer terug in Zwolle en woonde tot haar
huwelijk in 1922 bij haar ouders op de Thorbeckegracht
28 (zie ook het artikel van Jeanine Otten).
Haar broer Peter van Gilse fotografeerde haar studerend
achter haar bureau en in haar slaapkamer.
De eerste foto toont een studerende jonge
vrouw, modern gekleed, in een modern interieur.
Het bureau in de studeerkamer is door de sobere
decoratie omstreeks 1905-1906 te dateren. De uitvoering
staat in groot contrast met het bureau van
Stenfert Kroese uit het midden van de jaren tachtig
van de negentiende eeuw.
De foto van Maria Anna in haar slaapkamer
toont haar zittend op haar ledikant. Het ledikant
is strak vormgegeven en sober geornamenteerd,
met in de hoeken een motief bestaande uit een
paar lijnen. Dit motief komt ook voor op de wastafel
met marmeren blad, waarop een lampetkan
staat, op het handdoekenrek en op de kledingkast
die nog juist in de spiegel zichtbaar is. Opvallend
is verder de vloerbedekking in de studeerkamer en
de slaapkamer. In de slaapkamer ligt een kleed en
in de studeerkamer een (in die tijd heel moderne)
biezen mat.
* Bewerking door Jeanine Otten van bandopname
28 september 2001.
Afbeelding 14: studeerkamer
van Anna Maria
van Gilse, Thorbeckegracht
28, ca. 1910 -1915
(foto P.H.G. van Gilse,
collectie HCO)
Afbeelding 15: slaapkamer
van Anna Maria
van Gilse, Thorbeckegracht
28, ca. 1910 -1915
(foto P.H.G. van Gilse,
collectie HCO)

Het Zwolse glazenmakersgilde in 1807
Wim Huijsmans, Otto
Schutte, Jean Streng A;an het schilderij van Adrianus Hulsbergen
(1755-1827) waarop hij de leden, zichzelf
-incluis, van het Zwolse glazenmakersgilde
vastlegde, is reeds in diverse publicaties aandacht
besteed. Terecht, want het is een bijzonder schilderij.
Het is het enige groepsportret van Zwolse
middenstanders. De aanleiding was ook bijzonder:
het herstel van de gilden in 1807 nadat ze in
ZWOLS HISTORISCH TIJDSCHRIFT
1798 waren opgeheven. In de praktijk hadden de
gilden in afwachting van nadere wetgeving trouwens
een sluimerend bestaan geleid. De heroprichting
was te danken aan de hier uit Frankrijk
gedropte koning Lodewijk Napoleon, die het overigens
goed met dit voor hem vreemde land en
zijn bewoners voor had.
Het Zwolse glazenmakersgilde in 180/, groepsportret door Adrianus van Hulsbergen; hij beeldde zichzelf af staand uiterst links. Tussen de
staande heren aan de rechterkant valt nog het restant van de hoge hoed te ontwaren van een 'weggemoffelde'persoon. Uiterst rechts
staat, zonder hoed, een (onbekende) knecht. (Collectie Stedelijk Museum Zwolle)

ZWOLS HISTORISCH TIJDSCHRIFT
De leden van het glazenmakersgilde schematisch weergegeven: 1. Johannes van Otten 2. Nicolaus terMeulen
3. Klaas Voskuil 4. Jan Bouwmeester 5. Matthijs Hoefman 6. Adrianus Hulsbergen 7. Johannes Vernhout
8. Leendert Parkementis 9. Evert Veenhuizen.
De gilden in het hele land waren over het herstel
van hun organisaties zeer te spreken, al waren
er in de nieuwe reglementen beperkingen opgenomen
die voorheen niet golden. Met groot enthousiasme
vatte men overal de onderbroken
continuïteit weer op. Het glazenmakersgilde vond
het herstel belangwekkend genoeg om het in een
collectief (zelf)portret vast te leggen. De gildeleden
keken daarbij niet op een vierkante centimeter:
het schilderij meet liefst 180 bij 235 centimeter.
De geportretteerden zitten of staan rond
een tafel met paperassen en ieder draagt een zelfde
deftige hoge hoed. Sommigen roken een lange
pijp. Alleen de knecht is zonder hoed, want waar
zou het zonder sociaal onderscheid met de wereld
heengaan? Duidelijke hoofdletters die het belangrijke
momentum eens benadrukken, bejubelen
het heugelijke feit:
GLAZEMAKERS GILD HERBOREN
DAT VERNIETIGD WAS TE VOREN
WEER HERSTELD IN ZYN GEHEEL
ADRIEANUS KUNST PENSEEL
SCHILDERT ACHTIENHONDERDZEVEN
DEZE LEDEN NAAR HET LEVEN
DIE ZOO ALS MEN EERTYDS PLAG
NU WEER HOUDEN GILDEDAG
Nieuw licht
Maar dit is allemaal bekend, waarom dit schilderij
dan toch opnieuw tot onderwerp van een
beschouwing gemaakt? Nader genealogisch
onderzoek door Otto Schutte bracht meer over de
afgebeelde leden van het gilde aan het licht. Wim
Huijsmans bekeek het schilderij kritisch en wist
een niet-afgebeeld of beter gezegd weggemoffeld
gildelid te identificeren.

26 ZWOLS HISTORISCH TIJDSCHRIFT
Bovendien is inmiddels bekend dat Adrianus
Hulsbergen een stiefbroer had die ook kunstschilder
was, en wel in Friesland. Deze Christoffel
Frederik Franck werd te Zwolle op 4 mei 1755 in de
Lutherse kerk gedoopt. Hij was de zoon van
Christiaan Franck (Vrancke) en Hendrika van
Doesburg. Hendrika hertrouwde in 1772 met de
weduwnaar en timmerman Lambertus Hulsbergen,
de vader van Adrianus. Na de dood van
Christoffel in 1821 werd Adrianus de enige erfgenaam
van zijn nalatenschap. Adrianus ontving
schilderijen, tekeningen, prenten, een schildersezel,
een lessenaar, teken- en schildermateriaal,
een tabaksdoos, een dwarsfluit, een paar zilveren
broeksgespen en wat kleding. De schilderijen
betroffen afbeeldingen met landschappen, portretten,
een boerenkermis, een heremiet, de verrijzenis
van Christus, een Maria en een armoedig
gezin. Wat Adrianus met de schilderijen heeft
gedaan is onduidelijk, vermoedelijk heeft hij ze te
Zwolle verkocht.
De gildeleden
Op het schilderij van Hulsbergen staan de volgende
personen afgebeeld:
1. Johannes van Otten werd op 24 september
1747 in Zwolle gedoopt. Hij trouwde in Zwolle op
7 juni 1773 met Jantje Stolte en op 6 mei 1819
wederom in Zwolle met Aartje Nouland. Johannes
stierf in Zwolle op 1 juni 1832. Hij was verver en
glazenmakersbaas.
2. De rooms-katholieke Nicolaus ter Meulen
werd op 29 november 1740 in de statie van de Koestraat
gedoopt. Hij was de zoon van de molenaar
Johannes ter Meulen en Johanna Kops. Nicolaus
huwde twee maal in Zwolle. De eerste keer op 20
mei 1776 met Johanna Paschala Tidink en
opnieuw op 8 februari 1795 met Anna Maria van
Berkum. Zijn beroep was verver, glazenmakersbaas
en schilder. Nicolaus stierf op 21 juni 1816 in
Zwolle.
3. Op 27 september 1767 lieten de kleermaker
Arent Voskuil en zijn vrouw Lamberta Pasman in
de Grote Kerk hun zoontje Klaas dopen. Deze
Klaas zou als verversknecht beginnen om als verver,
glazenmaker en schilder zijn loopbaan te vervolgen.
Klaas maakte ook aquarellen; in het Stede-
lijk Museum Zwolle wordt er een bewaard. Op 23
november 1789 huwde Klaas in Zwolle met Johanna
Weemhof. Hij stierf in zijn geboorteplaats op
28 juli 1842.
4. Jan, de zoon die de schilder Klaas Bouwmeester
en zijn vrouw Arentien van Arriën op 16
september 1756 lieten dopen, zou hetzelfde vak als
zijn vader kiezen. Jan verdiende gedurende zijn
leven de kost als verver en glazenmakersbaas. Op 8
augustus 1791 huwde hij in de Bethlehemse kerk
met Anna Gesiena van Engelen. Op 28 september
1813 stierf Jan in Zwolle.
5. Matthijs Hoefman werd op 30 mei 1765 in de
Grote Kerk gedoopt. Hij was de zoon van Jan
Hoefman en Willemina Stuul. Bij zijn huwelijk in
de Bethlehemse kerk met Jacoba Erdtsiek op 17
mei 1790 was hij nog verversknecht. Spoedig daarna
werd hij verver en glazenmakersbaas. Hij stierf
in Zwolle op 1 april 1821.
6. Het bekendste personage in dit groepsportret
is de reeds vaker genoemde Adrianus Hulsbergen,
de maker van dit schilderij. Hij werd in
Nijmegen gedoopt op 30 maart 1755 als zoon van
de timmerman Lambertus Hulsbergen en Berendina
van der Linde. Adrianus was aanvankelijk als
fijnschilder en meesterschilder lid van het schildersgilde,
maar na een verzoek aan de magistraat
mocht hij zich inschrijven in het glazenmakersgilde.
Hij meende als verver en glazenmakersbaas
beter voor zijn huishouding te kunnen zorgen.
Adrianus huwde driemaal. De eerste keer op 8
april 1776 in Zwolle met linnennaaister Ida Bouwman.
De tweede maal in het afgelegen Koekange
op 6 november 1791 met de dienstmeid Hendrikje
ten Oever of Oeven. Tenslotte huwde hij in Zwolle
op 16 oktober 1817 met de veel jongere Gesina Platel.
Zij was in 1788 als dochter van de looiersknecht
Simon Platel en Antonia Nieuwmeijer geboren.
Adrianus stierf op 31 mei 1827 als aanspreker. Gesina
overleefde haar man bijna vijftig jaar, zij stierf
in 1875.
7. Te Zwolle lieten Hendrik Jan Vernhout en
Rebekka van den Berg op 28 september 1749 hun
zoon Johannes dopen. Zijn leven lang was hij verver
en glazenmakersbaas. In Wezel huwde hij op
19 augustus 1781 met Geertruid Anthonetta
Rochel. Johannes stierf op 31 mei 1813 in Zwolle.

ZWOLS HISTORISCH TIJDSCHRIFT
8. Antonij, de bierdrager met de deftige achternaam
Parkementis liet op 29 mei 1768 zijn zoon
Leendert in de Broerenkerk dopen. Hij was volgens
het doopregister getrouwd met Jacoba van
Uunen, vermoedelijk een verschrijving want ze
komt als Jacoba van Neuringen in andere bronnen
voor. Leendert verdiende overigens niet met het
bewerken van lamsvellen zijn brood, maar als
schilder en glazenmaker. In de Grote Kerk huwde
hij op 11 mei 1794 met Zwaantje Hassink. Leendert
stierf in Zwolle op 15 mei 1837. Hij was toen de
echtgenoot van Johanna Gesina Weenink.
9. Op 21 juni 1806 werd Evert Veenhuizen
kleinburger van Zwolle. Hij was op 28 april 1776 in
Wijhe geboren als zoon van de schilder Jan Veenhuizen
en Angenis Voerman. In Zwolle zette Evert
het beroep van zijn vader voort. In dezelfde stad
huwde Evert op 25 mei 1806 met Petronella Broekhuizen
en stierf hij op 13 december 1849.
Weggemoffeld
Wanneer je het schilderij van het glazenmakersgilde
bekijkt, lijkt het net of er een persoon is verwijderd.
Een restant van zijn hoge zwarte hoed is nog
zichtbaar, en het is duidelijk dat de aanwezigheid
van een persoon op juist die plek het totaalbeeld
evenwichtiger zou maken.
Wat zou de reden kunnen zijn? Wie was dit
weggemoffelde gildelid?
De meest voor de hand liggende verklaring
zou kunnen zijn het overlijden van een glazenmaker
op het moment dat Adrianus aan het schilderij
werkte. Deze glazenmaker zou dan in 1807 gestorven
moeten zijn, omdat het schilderij in dat jaar
voltooid werd. Een archiefstuk met een opgave
van de glazenmakers en ververs uit het begin van
de negentiende eeuw is helaas niet bewaard gebleven.
Onderzoek in de begraafboeken had uitsluitsel
kunnen geven, maar leverde jammer genoeg
niets op omdat het beroep niet altijd vermeld
werd. Dankzij het kaartsysteem van het voormalige
Gemeentearchief Zwolle (inmiddels opgegaan
in het HCO) was het toch mogelijk verder te zoeken.
Dat kon door in de rubriek 'hoedanigheden'
de fiches met 'glazenmaker' en 'verver' door te
nemen. Van hen zou er een voor december 1807
overleden moeten zijn om in aanmerking te
komen. Uit de periode rond 1800 leverde dat een
dertigtal namen van glazenmakers en ververs op.
Een van deze dertig personen zou dus in 1807
overleden moeten zijn.
Inderdaad was er in september 1807 ene Peter
van Santen overleden. Hij was 34 jaar oud en
woonde in de Smeden, zonder vermelding van
zijn beroep. Met grote waarschijnlijkheid is hij de
op het schilderij weggemoffelde persoon. De
opdrachtgevers wensten blijkbaar dat bij het herstel
van de gilden alleen de levende gildeleden op
het schilderij werden afgebeeld.
Peter van Santen werd op 11 juni 1773 katholiek
gedoopt in de statie in het Hoornsteegje als Petrus,
zoon van Jacob van Santen en Maria Fortuin. Hij
trouwde op 15 mei 1799 in Zwolle met Hendrica
Tentman, die op 29 mei 1805 overleed en in de
Broerenkerk werd begraven. Uit dit zesjarig huwelijk
ontsproten geen kinderen. Op 28 juli 1806
werd aan Peter - evenals aan de andere afgebeelde
personen - patent verleend om het beroep van
verver en glazenmaker uit te oefenen. Als baas of
meester betaalde hij daarvoor vier gulden. De glazen
makersknechten en verversknechten waren
voor dit patent een gulden kwijt. Slechts korte tijd
heeft hij van dit recht kunnen genieten. Hij overleed
op 4 september 1807 en werd vier dagen later
's avonds om 10 uur in de Broerenkerk bij zijn
vrouw begraven. Voor het luiden van de klokken
betaalden zijn erfgenamen twee gulden en 16 stuivers,
waaruit een zekere gegoedheid valt af te leiden.
Bronnen en literatuur
Historisch Centrum Overijssel: de( generale index Zwolle
en het patentregister uit 1806.
E.A. van Dijk, 'Hulsbergen, Adrianus (1755-1827) ku'fistschilder',
in: Overijsselse biografieën 2, Meppel-Arn^
sterdam 1992,76-79.
E.A. van Dijk, Schilders in Zwolle, Zwolle 1993,34-35.
A. Meddens-van Borseen, 'Christoffel Frederik Franck
(1755-1816). Een veelzijdig kunstschilder in Friesland',
in: Fryslan 6 (2000), 22-25.
J.C. Streng, Vrijheid, gelijkheid, broederschap en gezelligheid.
Het Zwolse Sint Nicolaasgilde tijdens het ancien
régime, Hilversum 2001,157-178.

28
Boekbesprekingen
Hilde van Wijngaarden, Zorg voor de kost. Armenzorg,
arbeid en onderlinge hulp in Zwolle 1650 -1700.
Prometheus/Bert Bakker, Amsterdam 2000.
ISBN 90 5333 9671- 346 pagina's. Prijs ƒ 52,75.
De tekeningen van Gesina ter Borch en haar
broers of van Gerrit en Jan Grasdorp behoren tot
de bekendste beelden van het zeventiende-eeuwse
Zwolle. De levendige en realistische figuurtjes van
mannen, vrouwen en kinderen vormen scènes uit
het straatleven waarmee het stadsbeeld, dat we van
de topografische schilderijen en prenten zo goed
kennen, kan worden ingevuld. De ventsters, werklieden
en straatschoffies blijven echter naamloos;
het zijn tenslotte geen portretten.
Toch kunnen we sinds kort een veel beter idee
krijgen van het dagelijks geploeter van deze mensen
aan de arme kant van de Gouden Eeuw. Hilde
van Wijngaarden heeft ze dichterbij gebracht met
haar studie over de armenzorg, waarop ze vorig
jaar in Groningen promoveerde en waarvoor ze in
2000 terecht de Prijs voor de Zwolse Geschiedenis
ontving. Dat ze deze studie heeft kunnen uitvoeren
was behalve aan haar eigen motivatie te danken
aan twee factoren: de inpassing in een landelijk
onderzoeksproject en de aanwezigheid van
uniek archiefmateriaal. Het feit dat er in het Zwolse
gemeentearchief bedeeldenregisters, visitatiebcjeken
en registers van andere uitdelingen zoals
kleding en turf uit ongeveer dezelfde periode
bewaard zijn gebleven, maakte het mogelijk om
een groot aantal mensen gedurende langere tijd te
volgen.
Zwolle was in de tweede helft van de zeventiende
eeuw de grootste stad van Overijssel geworden
met 11 a 12.000 inwoners. Daarvan werd ongeveer
zes procent bedeeld, dat wil zeggen dat deze
min of meer structureel steun ontving van de
Stadsarmenkamer. Dit is in vergelijking met ande-
ZWOLS HISTORISCH TIJDSCHRIFT
re steden tijdens de Republiek geen extreem hoog
aantal, waarbij overigens wel moet worden gezegd
dat de gegevens en de interpretatie ervan vaak heel
verschillend en vooral onzeker zijn. Zo rekenden
de Zwolse armbestuurders niet per huishouden -
alle mensen die in één huis woonden - maar per
gezin. Een moeder en een bij haar inwonende volwassen
dochter konden dus ieder afzonderlijk
steun ontvangen omdat zij ieder als 'gezin' werden
beschouwd. Hilde van Wijngaarden volgt deze
redenatie en komt zo, anders dan in veel vergelijkbare
studies, tot een realistischer beeld van de
zeventiende-eeuwse werkelijkheid.
Het boek is systematisch opgezet en volgt een
vrij strak schema. Dit heeft het grote voordeel, dat
de verschillende aspecten van de armenzorg helder
kunnen worden uiteengezet en dat op deze
manier ondanks het unieke materiaal toch een
vergelijking kan worden gemaakt met de situatie
in andere steden. Nadeel is, dat de mensen zelf wat
achter de theorie verborgen blijven, al raakt men
in de loop van het boek met sommigen van hen
wel enigszins vertrouwd. Nu en dan gunt de
schrijfster ons doorkijkjes a la Van Deursen in het
echte doen en laten van de hoofdpersonen, die
doen verlangen naar meer. Maar het schrijven van
een collectieve biografie was natuurlijk niet het
oogmerk van haar studie. Dat we ons nu een veel
diepgaander voorstelling kunnen maken van de
armenwoninkjes in de Broerentrans dan de
bekende tekening van Gerrit Grasdorp (afgebeeld
op p. 228) is tenslotte al geen geringe verdienste.
Zoals de titel al aangeeft, behandelt Hilde van
Wijngaarden drie aspecten van de armenzorg. Na
een heldere inleiding over armoede in het algemeen
en het dagelijks leven in het zeventiendeeeuwse
Zwolle gaat zij allereerst in op de organisatie
en het functioneren van de armenzorg. De
Stadsarmenkamer, gevestigd in de later afgebro-

ZWOLS HISTORISCH TIJDSCHRIFT
ken verbinding tussen Bethlehemsekerk en Refter,
had in beginsel de zorg voor alle Zwollenaren die
beneden het bestaansminimum dreigden te
komen. Daarbij werd geen onderscheid gemaakt
tussen officiële burgers en inwoners; een goede
reputatie, een langdurig verblijf en eventuele
vroegere verdiensten voor de stad waren belangrijker.
Er bestond ook toen waarschijnlijk al een
uitgebreide informele netwerkstructuur, waarvan
nu en dan sporen terug te vinden zijn in de beslissingen
over het al dan niet verlenen van steun.
Ook de religie speelde in beginsel geen rol. De
gereformeerde diaconie was bij de armenkamer
ondergebracht en lidmaten kregen vaak wel iets
extra's. Maar aan de andere kant kon ook de voorspraak
van een pastoor van een van de schuilkerken
er toe leiden, dat een katholieke arme een uitkering
van de stad ontving.
Het tweede aspect dat aan de orde komt is dat
van de arbeid. Dit levert nu en dan zeer directe
confrontaties op met de echte strijd om het
bestaan. Dat geldt bijvoorbeeld voor de kinderarbeid.
Vergelijking met de algemene situatie in de
zeventiende eeuw blijkt heel slecht mogelijk,
omdat de stelling dat de economie toen mede
door de inzet van kinderen draaiende werd
gehouden niet gebaseerd blijkt te zijn op diepgaand
onderzoek. Het gegeven, dat Zwolse ouders
hun kinderen bewust weghielden van het speciaal
voor hun opgerichte werkhuis (dat mede daardoor
mislukte), lijkt erop te wijzen dat deze
exploitatie niet zo vanzelfsprekend werd gevonden
als historici wel denken. Kijken we hier soms
teveel door een negentiende-eeuwse bril? Een
ander gemis in dit deel van Zorg voor de kost is dat
van een goede sociaal-economische beschrijving
van Zwolle in de vroegmoderne tijd. Zoals veel
schrijvers moet ook Hilde van Wijngaarden terugvallen
op de inmiddels sterk verouderde onderzoeksgegevens
van Slicher van Bath. Zo is haar
stelling op pagina 163, dat de linnenindustrie in
Zwolle en Kampen 'van weinig betekenis was' in
verhouding tot die in Twente onhoudbaar, en
wordt deze trouwens door haar eigen gegevens
over de aantallen beroepsbeoefenaren gelogenstraft.
Een ander interessant aspect is dat van de
knopenmakerij. Deze huisindustrie, die vooral
door (arme) kinderen werd uitgevoerd, had in
Zwolle een enorme omvang aangenomen en de
vraag hoe dit mogelijk was kan niet direct worden
beantwoord. Mijn idee is, dat deze net als het sterk
verbreide schoenmakersvak een direct gevolg is
van de Zwolse veehandel. Knopen werden immers
gemaakt van been. Wellicht kan de archeologie
ons daar meer over vertellen.
Het laatste deel van Hilde van Wijngaardens
studie is gewijd aan de onderlinge hulpverlening.
Deze kon plaatsvinden onder verwanten, tussen
buren, dankzij bekenden maar ook via de al eerder
genoemde, in de bronnen vrijwel ongrijpbare,
informele netwerken. Dat hierover toch iets
gezegd kan worden is een voorbeeld van inlevingsvermogen
maar ook van minutieuze wetenschappelijke
interpretatiekunst. Zorg voor de kost
is daarmee een fraaie tegenhanger geworden van
Zwolle in de Gouden Eeuw door Jean Streng en
Lydie van Dijk. De geschiedschrijving zal er wel bij
varen.
Frits David Zeiler
ï
Woningen in de Broerentrans,
doorGerrit
Grasdorp (collectie Stedelijk
Museum Zwolle).
Afbeelding uit besproken
boek.

Schnitgerorgel in de
Grote of Sint Michaé'lskerk.
Afbeelding uit
besproken boek.
30 ZWOLS HISTORISCH TIJDSCHRIFT
J. Erdtsieck, M.P. Logtenberg en J.M. de Ruiter
(t), Koninklijke instrumenten rond de Peperbus.
Kampen (Stichting IJsselacademie) 2001.
ISBN 90-6697-132-0; prijs €20,40.
In de Hanzesteden Deventer, Kampen en Zwolle
kreeg de orgelbouwkunst in een vroeg stadium
een kans. Voor de orgelhistoricus zijn de oudste
archiefstukken over Zwolse orgels van groot
belang. Deze stukken hebben betrekking op de
Onze Lieve Vrouwe Kerk, de Grote of Sint
Michaëlskerk en de kloosterkerken.
Maarten Albert Vente, de eerste onderzoeker
in ons land die de orgelkunde op academisch
niveau beoefende, heeft velen gestimuleerd bij
orgelhistorisch onderzoek. 1 Door zijn aanstelling
in 1958 als wetenschappelijk hoofdmedewerker
aan het Instituut voor Muziekwetenschap te
Utrecht werd het mogelijk de orgelkunst als verplicht
onderdeel in de studie van de muziekwetenschap
op te nemen. De laatste decennia zijn grote
vorderingen gemaakt op een terrein dat bij het
aantreden van Vente nagenoeg geheel braak lag.
Saillant detail is dat Vente kort voor zijn overlijden
kennis nam van de gewelfschilderingen in de
Broerenkerk, in het bijzonder de schildering die
het middeleeuwse orgel omlijstte. 2 Van zijn hand
verscheen in 1971 het eerste boek van enige
omvang met beschouwingen over de Zwolse
orgelgeschiedenis. 3 Recentelijk verscheen een
kloek boek onder de titel Koninklijke instrumenten
rond de Peperbus.
Dinsdagavond 11 december 2001 vond de presentatie
van dit boek plaats in de Grote of Sint
Michaëlskerk. Voor de muzikale omlijsting zorgde
organist Toon Hagen. De eerste twee exemplaren
werden uitgereikt aan de heer J. Berends, wethouder
van de gemeente Zwolle en aan de heer
J.M. Meulenkamp, directeur van Vestia Projectontwikkeling
BV.
In Koninklijke instrumenten worden de in de
Zwolse kerken, het conservatorium, de Isala klinieken
en het Zonnehuis aanwezige orgels
beschreven en middels een kleurenfoto afgebeeld.
Een hele klus, zeker als men zich realiseert dat het
fotograferen van orgels geen sinecure is wegens de
veelal ongunstige omstandigheden ter plaatse. Een
compliment verdient daarom M.J. Heilhof, want
hij is erin geslaagd met zijn kleurenfotografie een
substantieel aandeel te leveren in de aantrekkelijkheid
van het boek. Slechts een enkele foto is van
mindere kwaliteit (Bethlehemkerk, Broerenkerk,
Noorderkerk).
De ordening van de beschrijvingen vindt
plaats binnen vier tijdsperioden: orgels uit kerken
van voor de reformatie (6), kerken uit de periode
1600 tot 1900 (4), kerken uit de periode 1900 tot
1 95° (4) en kerken uit de periode 1950 tot heden

ZWOLS HISTORISCH TIJDSCHRIFT
(17); in totaal 31 orgels. Binnen de gehanteerde
perioden zijn de kerken alfabetisch op naam geordend
en het toeval wil dat in de eerste twee perioden
een chronologische reeks is ontstaan.
De gehanteerde systematiek bij het kopje
'orgel' voldoet niet. Men vergelijke Windesheim,
hervormde kerk, met de Onze-Lieve-Vrouwe ten
Hemelopnemingbasiliek. Het kerkgebouw van
het Apostolisch Genootschap aan de Pilotenlaan
bezit een orgel van Michael Maarschalkerweerd
uit 1993, aldus het kopje. Maar Maarschalkerweerd
leefde van 1838 tot 1915.
In het Vooraf (blz. 7) wordt gerefereerd aan de
encyclopedie Het historische orgel in Nederland.
De chronologische volgorde in deze encyclopedie
wordt strikt bepaald door de ouderdom van het
oorspronkelijke orgel, voor zover delen, inclusief
kas, resteren en in het huidige instrument zijn verwerkt.
Het eerste deel verscheen overigens twintig
jaar later dan Logtenberg ons wil doen geloven;
prins Claus ontving op 19 februari 1997 in de Dom
te Utrecht het eerste exemplaar.
Iedere orgelbeschrijving wordt voorafgegaan
door een korte geschiedenis van het kerkgebouw.
Waar nodig wordt het kerkgenootschap nader
belicht. Dit facet was bij J. Erdtsieck in vertrouwde
handen.
Voor wat de orgelhistorische aspecten betreft
volstaan we met enige op- en aanmerkingen, die
kunnen worden opgevat als zijnde illustratief voor
het geheel. Voor de orgels gebouwd tot 1840 kon
men te rade gaan bij de gedetailleerde dispositiegegevens
in de encyclopedie. In dit verband is het
merkwaardig dat alleen het eerste deel in de literatuurlijst
staat vermeld.
De volledige orgelgeschiedenis van de Grote
Kerk verdient een fraaie monografie. Met het
onderhavige werk dient men bereid te zijn concessies
te accepteren. In mindere mate speelt deze
overweging een rol bij de Bethlehemkerk, waar
met zevenmijls laarzen door de orgelgeschiedenis
van voor 1825 wordt gestapt op basis van een niet
authentieke bron uit 1965.
Bij de Lutherse kerk staat vermeld: 'Het orgel
werd in 1788 gerenoveerd door Frans Caspar'.
Men leze: Frans Caspar Schnitger, die overigens in
1729 was overleden. Terecht kan worden tegenge-
worpen dat in het kasboek bij de datum 17 juli 1786
wel degelijk melding wordt gemaakt van F.C.
Schnitger. We hebben hier te doen met Frans Caspar
Schnitger junior (1724-1799), die, zoals de jaartallen
laten zien, het vak niet van zijn vader heeft
geleerd: 'aan d'orgelmaker F.C. Schnitger voor het
renoveren van het orgel ingevolge Resolutie van
de Groten Kerkenraad L.Q. (- luydt quitansie)
bet. ad. 130.-.' 4
We zouden dit geen renovatie of restauratie
willen noemen maar een schoonmaakbeurt, eventueel
met herstel van kleine gebreken, waarover
Knock in 1788 berichtte.
Op dezelfde bladzijde 57 wordt een dispositie
uit 1926 vermeld, hoewel het Schnitger-orgel in
1917 was ingeruild voor een pneumatisch instrument
van Standaart. Opvallend is het dat de dispositie
vrijwel geheel overeenkomt met die van
Knock. Waarschijnlijk is hier sprake van een simpele
lees- en drukfout; in plaats van 1726 is zonder
bronvermelding abusievelijk 1926 overgenomen.
Bij de Sint Jozefkerk lezen we dat niet meer te
achterhalen is wie het orgel maakte. Het orgel is
afkomstig uit een Benedictinessenklooster te
Driebergen. Zonder voorbehoud kan het instrument
worden toegeschreven aan Friedrich Fleiter
(1836-1924), die in het jaar 1872 te Munster een
orgelmakerij oprichtte. Dit bedrijf bestaat tot op
de huidige dag. De spelling van de Duitse registernamen
zijn niet alle correct. Het is opmerkelijk
dat de dispositie geen enkele vulstem bezit. Fleiter
bouwde ook het orgel van het inmiddels gesloopte
klooster Bethlehem aan de Molenstraat te Oldenzaal,
in de volksmond aangeduid met het Duitse
klooster. Als gevolg van de politieke situatie waren
de zusters Benedictinessen in 1875 gedwongen hun
klooster in Osnabrück te verlaten. Zij zochten in
Tegelen, Driebergen en Oldenzaal veilige vestigingsplaatsen
voor nieuwe kloosters.
Verdwenen orgels zijn ten dele vermeld,
slechts voor zover zij bij de beschrijvingen van de
huidige instrumenten worden gememoreerd, terwijl
aan kabinet-, secrétaire- en andere huispijporgels
geen aandacht is geschonken. Terecht zijn
de instrumenten van de Ichtus-, Sions- en Stinskerk
niet opgenomen. Organisten zijn buiten
beeld gebleven.

De kassen zijn niet vergeten, maar de behandeling
is summier en beperkt zich doorgaans tot
het noemen van de houtsoort en de delen waaruit
het front is opgebouwd. Interessant zou zijn
geweest ze in een kunsthistorische context te
plaatsen en/of de plaats in het oeuvre van de
maker te verklaren. De auteurs wagen zich niet
aan beoordelingen over de klank van de orgels.
Belangrijke bronnen, als Bouwstenen, Broekhuyzen,
Fock, Knock en de dissertatie van Vente, zijn
niet geraadpleegd.
Onwillekeurig gaat men deze uitgave vergelijken
met Orgels in Kampen, eveneens een uitgave
van de IJsselacademie. 5 Het Kamper orgelboek is
anders van opzet, terwijl het uiterlijk, dat wordt
bepaald door typografie, layout, fotografie, bindwijze
en papiersoort, zonder twijfel onderdoet
voor de Zwolse uitgave. De Kamper uitgave biedt
echter een geluidsdocument in de vorm van een
bijbehorende CD en een professionelere integratie
van de geschiedschrijving van de oude(re) instrumenten.
Dit komt mede tot uitdrukking in de verantwoording
via noten, dertig bladzijden bijlagen,
een literatuurlijst met ruim honderdzestig titels en
registers op persoons- en plaatsnamen.
De Zwolse uitgave komt er wat bekaaid af met
de literatuur en de verklarende woordenlijst. Een
persoonsregister ontbreekt. Zou de gemiddelde
lezer de betekenis kennen van tremulant, temperatuur
en evenredig zwevend, om maar enkele termen
te noemen? Samenvattend: Kampen scoort
met de orgelhistorische inhoud hoger, Zwolle
heeft een aantrekkelijk kijk- en leesboek over
orgels.
Tot aangename verrassing van de aanwezigen
onthulde wethouder Berends tijdens de presentatie
dat hij overweegt een stadsorganist aan te stellen.
Dit betekent meer dan het herstellen van een
zinvolle traditie. Toen het gemeentelijke Scheuerorgel
dreigde te worden verwaarloosd, heeft
schrijver dezes publiekelijk voor het aanstellen
van een dergelijke functionaris gepleit.
Voorheen was de stad eigenaresse van het
orgel in de Grote Kerk en benoemde uit dien
hoofde de stadsorganist (een situatie die in Haar-
ZWOLS HISTORISCH TIJDSCHRIFT
lem nimmer is gewijzigd). In het stadhuis stond
het stadsclavecimbel van Johan Friederich Kirchmann
opgesteld. Het benoemen van een stadsorganist
of een stadsorganist/beiaardier - naar analogie
van de huidige beiaardier - zou Zwolle meer
representatie en uitstraling bezorgen; het is een
extra culturele impuls en het kan worden gezien
als de oplossing voor de zorgplicht ten aanzien
van het Scheuer-orgel.
Het imago van het orgel in het algemeen is er
mee gediend dat het onder de aandacht van velen
wordt gebracht: een universeel instrument met
ongekende muzikale mogelijkheden en een rijke
en boeiende geschiedenis. Om met Hendrik
Andriessen te besluiten: 'Het orgel is in ons land
tegelijkertijd het populairste en het meest miskende
instrument. En het zou een beklagenswaardig
instrument zijn als het zich niet boven de misverstanden,
vergissingen en aanrandingen kon blijven
verheffen door zijn machtig karakter.' 6
H.C.]. Wullink
Noten
1 Maarten Albert Vente (1915-1989) studeerde geschiedenis
aan de Utrechtse universiteit. Na zijn
doctoraal examen was hij achtereenvolgens geschiedenisleraar
in Leeuwarden, Zwolle en Utrecht. In
1942 promoveerde hij bij A. Smijers in Utrecht op
Bouwstoffen tot de geschiedenis van het Nederlandse
orgel in de 16de eeuw. Vente was vanaf 1958 als wetenschappelijk
hoofdmedewerker verbonden aan
het Instituut voor Muziekwetenschap te Utrecht,
later respectievelijk als lector en hoogleraar in de instrumendcunde,
speciaal de orgelkunde.
2 Maarten A. Vente, Utrechtse historische verkenningen.
Bijdragen tot de geschiedenis der orgelcultuur in
de Lage landen tot omstreeks 1630 (Utrecht 1989)
p.'si3O,222,395.
3 Maarten A.Vente, Vijf eeuwen Zwolse orgels 1447-
1971. Een terugblik naar aanleiding van het 250-jarig
bestaan van het Schnitgerorgel in de St. Michaels-
of Grote Kerkte Zwolle 1721-1971. (Amsterdam
1971)-
4 O.B. Wiersma, 'Het voormalig orgel van de Lutherse
kerk te Zwolle, thans in de N.H. kerk te Duurswoude',
Het Orgel 68(1972), 266-269, aldaar 267.
5 W.D. van der Kleij en W.H. Zwart, Orgels en organisten
in Kampen ( Kampen 1995).
6 Idem.

ZWOLS HISTORISCH TIJDSCHRIFT 33
Mededelingen
Jaarvergadering Zwolse Historische Vereniging
Op woensdag 24 april a.s. om 19.30 uur vindt in het Stedelijk
Museum Zwolle, Melkmarkt 41, de jaarvergadering plaats van de
Zwolse Historische Vereniging. Iedereen is van harte welkom.
Op de agenda staan de volgende zaken:
verenigings- en bestuurszaken door voorzitter Hans Dijkstra
het jaarverslag van penningmeester Thijs van Ulsen
verslag van de kascommissie
het jaaroverzicht van secretaris Aad Arendsen
benoeming nieuwe bestuursleden
afscheid van aftredende bestuursleden
discussie over het gevoerde beleid
De leden krijgen de agenda, het financiële overzicht van de penningmeester
en het jaaroverzicht van de secretaris toegestuurd.
Na de pauze, om 20.30 uur, zal de heer dr. Jean C. Streng een
lezing houden over het St. Nicolaasgilde te Zwolle. Hij publiceerde
onlangs een boek over de geschiedenis van dit gezelschap.
Bestuursvacatures
In verband met haar verhuizing zal Jeanine Otten het bestuur verlaten.
Gelukkig is er in deze vacature voorzien. Het nieuwe kandidaat-bestuurslid
is Pieter Winters. Omdat Aad Arendsen (secretaris)
en Thijs van Ulsen (penningmeester) twee bestuurstermij -
nen hebben voltooid, zijn zij aftredend en niet herkiesbaar. Zo
lang er geen nieuwe bestuursleden zijn gevonden zullen zij hun
functie blijven vervullen.
Zwolse Historische Quiz
Dit jaar wordt weer de Zwolse Historische Quiz georganiseerd.
Op zaterdag 27 april verschijnt de voorronde in de Zwolse Courant.
Iedereen kan daaraan meedoen en zijn kennis van de Zwolse
geschiedenis testen. De veertig beste inzenders worden uitgenodigd
om deel te nemen aan de finale op zaterdag 28 september a.s.
in de Statenzaal aan de Diezerstraat. Zij zullen dan samen met een
aantal bekende inwoners van Zwolle laten zien wat zij van de
geschiedenis van Zwolle weten.
Aan de finale zijn fraaie prijzen verbonden:
Rabobank Zwolle stelt de eerste prijs beschikbaar van € 500
Van der Reijd Makelaars BV looft de tweede prijs uit van € 250
Waanders Uitgevers en Boekverkopers stelt de derde prijs
beschikbaar: Van Dale's Spreekwoordenboek
Bovendien biedt Boekhandel Waanders alle deelnemers een fraai
boekwerk aan over de stad Zwolle.
Informatie over de quiz treft u ook aan op de website van de
Zwolse Historische Vereniging.
De Zwolse Historische Quiz wordt georganiseerd door de Zwolse
Historische Vereniging in samenwerking met de Zwolse Courant,
het Historisch Centrum Overijssel en de Bibliotheek Zwolle.
Nieuw websiteadres ZHV
De website van de Zwolse Historische Vereniging is nu sneller te
bereiken via een nieuw adres:
www.zwolsehistorischevereniging.nl
De site wordt regelmatig bijgewerkt, neemt u eens een kijkje.
Afscheid redactielid Jean Streng
Ons zeer gewaardeerd mederedactielid Jean Streng (Dr. J.C.
Streng) is per 1 januari 2002 teruggetreden als redacteur van het
Zwols Historisch Tijdschrift. Jean, die sinds 1994 deel heeft uitgemaakt
van de redactie, wil zijn aandacht en tijd nu weer geheel
aan zijn eigen projecten kunnen wijden. Hoewel wij uiteraard zijn
besluit respecteren, zullen we Jeans specifieke deskundigheid op
het gebied van de zeventiende en achttiende-eeuwse Zwolse
geschiedenis node missen. Jean, we willen je bij deze bedanken
voor de uitermate plezierige samenwerking in de afgelopen zeven
jaar en we wensen je veel succes met je komende publicaties.
Cultuurhistorische @tlas Zwolle
Het Oversticht is bezig om van alle Overijsselse steden een cultuurhistorische
atlas op cd-rom te maken. De cultuurhistorische
@tlas van Zwolle is inmiddels verschenen. In deze @tlas staan
tientallen verschillende soorten kaarten van Zwolle en omgeving,
zoals een plattegrond waarop alle archeologische interessante
plekken te vinden zijn, kaarten met verschillende monumenten,
enzovoort. Al die archeologische en monumentale 'objecten' zijn
voorzien van een beschrijving, ze zijn terug te vinden op de kaart
en bovendien zijn ze op foto's te bekijken. Daarnaast bevat de
@tlas een 'fotoalbum', een woordenboek en een spel waarmee de
lezer zijn historische kennis van de streek kan testen.
De cd-rom is te koop in de boekhandel en in de Gemeentewinkel
voor € 9,10.
Inbinden Tijdschrift
U kunt uw laatste drie jaargangen, 1999 - 2000 - 2001, van het
Zwols Historisch Tijdschrift weer van het fraaie blauwe bandje
met opdruk laten voorzien bij de firma H. Habes, Handboekbinderij,
Thomas a Kempisstraat 91, tel. 4215969. Kosten € 25.

34
Auteur Colofon
Drs. DirkH. Baaiman (1950), is architectuurhistoricus
en werkzaam bij Het Oversticht te Zwolle. Het
Oversticht is het genootschap tot bevordering en in
stand houding van stedelijk en landelijk schoon in
Overijssel en Flevoland. In de rij van publicaties die
in het kader van het Jaar van het Historisch Wooninterieur
zijn uitgebracht, verscheen in 1999 het
Jaarboek van het Cuypersgenootschap, in zijn geheel
gewijd aan bronnen voor interieur-historisch
onderzoek. Hierin publiceerde Dirk Baaiman over
de plattegrondtekening als historische bron.
Drs. Annèt H.M. Bootsma - van Hulten (1953) studeerde
geschiedenis. Momenteel werkt zij als freelance
historicus.
Wim A. Huijsmans (1948) is als medewerker verbonden
aan het Historisch Centrum Overijssel.
Drs. Jeanine Otten (1959) is kunsthistoricus en beheerder
van de Topografisch - Historische Atlas van het
Historisch Centrum Overijssel.
Drs. Miriam Schneiders (1953) is kunst- en architectuurhistoricus.
De toelichting op het nieuwe omslag
schreef zij in haar hoedanigheid als bestuurslid van
de Zwolse Historische Vereniging.
Mr. O(tto) Schutte is secretaris van de Hoge Raad van
Adel. Hij publiceert regelmatig over genealogische
onderwerpen.
Dr. Jean C. Streng (1945) studeerde geschiedenis. Hij is
free-lance historicus en veelvuldig publicist.
H.C.J. Wullink (1944) is als medewerker verbonden
aan Het Oversticht te Zwolle. Hij publiceert over aspecten
van de kunst- en muziekgeschiedenis.
Drs. Frits David Zeiler (1949) is historicus. Hij organiseert
onder meer tentoonstellingen en publiceert
regelmatig over regionaal-historische onderwerpen,
zowel West- als Oost-Nederland betreffende.
ZWOLS HISTORISCH TIJDSCHRIFT
Het Zwols Historisch Tijdschrift is een uitgave van de
Zwolse Historische Vereniging en verschijnt viermaal
per jaar. Leden van de vereniging krijgen het tijdschrift
gratis toegezonden.
Bestuur Zwolse Historische Vereniging
H. Dijkstra, voorzitter
A. Arendsen, secretaris, telefoon: 038-4652369
M.M.H, van Ulsen, penningmeester
G.J. van der Horst, M. van der Laan, J. Otten,
M. Schneiders, leden
Secretariaat
Zwolse Historische Vereniging, postbus 1448,
8001 BK Zwolle
Ledenadministratie
telefoon: 038-4654617
Bezorging tijdschrift:
J. van Ulsen-Nijkamp, telefoon: 038-4654617
Internet adres:
www.zwolsehistorischevereniging.nl
e-mail ZHV: info@zwolsehistorischevereniging.nl
Financiën: girorekening Postbank: 5570775
t.n.v. Zwolse Historische Vereniging
Tarieven lidmaatschap:
65+ (wonend binnen Zwolle) en studenten € 18 /jaar
overige leden € 22/jaar
huisleden € 4 /jaar
Redactie Zwols Historisch Tijdschrift
A.H.M. Bootsma-van Hulten (eindredacteur),
W. Cornelissen, E.A. van Dijk, W.A. Huijsmans,
M. van der Laan, H.A. Stalknecht.
Redactie-adres: Wipstrikkerallee 71,8023 DV Zwolle
e-mail: annetbootsma@home.nl
Vormgeving: Rob van den Elzen bNO (t)
Vormgeving omslag: Ontwerpbureau Thijs Verster
Opmaak: Different Design Deventer
Druk: Waanders, Zwolle
ISSN 0926-7476 © Zwolse Historische Vereniging
Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd en/
of openbaar gemaakt door middel van druk, fotocopie,
microfilm of op welke wijze dan ook, zonder voorafgaande
schriftelijke toestemming van de uitgever.

historisch centrum Overijssel
fr •f i (-
kijk ook op
www.historischcentrumoverijsseL.nl
vooratte actuele informatie
Te Koop gevraagd:
Histöriscke kantoorpanden
4/bpuwjiaar voor 1,900
Inlich|ingen: 038-421 32 90
Valri der Rei)d Makelaars B.V.
VANDERREIJD
Makelaars B.V.
VBO f MAKELAAR
UDNBK4
ADVERTENTIES
We zijn net zo thuis
in de buurt als u
De Rabobank is een bank met een idee. Dat idee heet
samenwerken. Met wortels in de plaatselijke gemeenschap
hebben wij als geen ander een traditie van samenwerken
en bouwen aan relaties.
De Rabobank is een bank van mensen voor mensen.
R$bobank
Zwolle
Daarom zijn wij niet alleen thuis in de
financiële wereld, Maar ook bij u in de
buurt. We weten wat er keft. ook als
het niet om bankzaken gaat. Kortom,
we zijn net zo thuis in de buurt als u.
Met de Rabobank sta je
er niet alleen voor
55 Tel. 038-422120Ó
8011 TM Zwolle Fax 038-4224318
De. letters-te tof f ie I/OA
• Heeft V wfti te i/ierav,
• E-lte OJM wetea nieuwe expositie-....
Ê-en. w-t
• En. een. M&cirOMiLe- pielL MOT de 2-wolse Historische Verem

WAANDERS
uitgevers drukkers boekverkopers
boekverkopers
Eiland 9, Zwolle
Telefoon (038) 421 53 92
uitgevers / drukkers
Faradaystraat 17, Zwolle
Telefoon (038) 465 86 28 / 465 70 01

Terborchstraat 10
2 - € 5,75

Annèt Bootsmavan
H uiten en
Wim Huijsmans
ZWOLLE, — hoek Statlonsw
en Van Nagelstraat
ÏD 51
{Collectie Stedelijk Museum Zwolle)
ZWOLS HISTORISCH TIJDSCHRIFT
Groeten uit Zwolle
Ansichtkaart hoek Stationweg en Van Nagellstraat
Poststempel 14 november 1911
'Eerwaarde Broeder,
Uw brief hebben we Zaterdag in goede gezondheid
ontvangen en met genoegen gezien dat U het ook
goed maakt, maar druk. Nu zoo gaat het mij ook,
van den morgen tot de avond bezet. G. Meijnders is
Zaterdagavond nog een poosje hier geweest, hij is al
druk voor St. Nicolaas. Met den H.E. Heer Deken
aan het hoofd is hier een comité gevormd om Z.E.
Kardinaal v.Rosschum een huldeblijk aan te bieden.
Ook de Heeren Geestelijken uit Zw. geboren met de
Proost Deken Mulder van Wolvega hebben zooiets
op touw gezet.
Nu Heer broer de hartelijke groeten van Vader en
Moederen van Uw Zus Anna.'
Jarenlang was Wilhelmus Marinus van Rossum de
trots van katholiek Zwolle. Deze in 1854 geboren
Zwollenaar maakte een indrukwekkende kerkelijke
loopbaan met als bijzonder hoogtepunt de
benoeming tot kardinaal door paus Pius X in
november 1911. Deze eer was slechts twee Nederlanders
te beurt gevallen en de laatste keer was bijna
vier eeuwen geleden. In Zwolle werd deze
heuglijke benoeming onder meer gevierd met een
plechtig lof en een feestpredikatie in de Dominicanenkerk.
In de ansicht wordt, met verkeerd gespelde
naam van de kersverse kardinaal, aan de
voorbereiding van deze huldeblijken gerefereerd.
De genoemde geestelijke Mulder, proostdeken
van Wolvega, was een boerenzoon uit Wijthmen.
De Van Nagellstraat (met dubbel 1) was in het
begin van de twintigste eeuw een nieuwe straat, de
meeste huizen zijn er gesierd met fraaie Jugendstil-tegeltableau's.
Het gebied waar de straat werd
aangelegd was voordien eigendom van de familie
Van Nagell.

ZWOLS HISTORISCH TIJDSCHRIFT 39
Redactioneel Inhoud
In deze aflevering van het Zwols Historisch Tijdschrift
speelt de negentiende eeuw een belangrijke
rol.
Maria Hansen beschrijft het korte leven van
een meisje 'van stand', Sophie van Haersolte.
Ondanks haar zwakke gezondheid nam zij deel
aan uitjes naar familie, en, juist ter verbetering van
haar gesteldheid, maakte zij reizen naar het buitenland.
Vader Johan Christiaan, lid van de Tweede
Kamer, liet niets achterwege om haar de beste
verzorging te geven. Het mocht niet baten: op 35jarige
leeftijd werd zij op Bergklooster begraven.
Een van de fraaiste straten in Zwolle is de Terborchstraat.
Theo de Boer beschrijft het pand
waarin hij zelf tot voor kort woonde en als antiquaar
gevestigd was: Terborchstraat 10. Hij beschrijft
tevens het ontstaan van de straat. De succesvolle
architect Steven Trooster was verantwoordelijk
voor deze imposante villa, een 'plaatje'
in de stijl van de neorenaissance. De Boer begon al
met het pand in oude luister te herstellen, de nieuwe
eigenaar, makelaar Chris van Beek, zal dit voltooien.
Jan ten Hove zet in zijn artikel uiteen hoe het
nieuwe standaardwerk over de Zwolse geschiedenis
opgezet wordt en hoe de vorderingen zijn. Hij
geeft nu al vast de feiten rond een paar Zwolse
eigenaardigheden weer, nl. de verklaring van de
Zwolse blauwvingers en, zoals hij het noemt, de
Hanzemythe. Het geeft aan hoe elke tijd de
geschiedenis gebruikt om de stad er zo voordelig
dan wel roemrijk mogelijk uit naar voren te laten
komen.
In december 2000 wilde Wim Coster informatie
over een dienstmakker van zijn opa. Wat zijn
oproep opleverde, kunt u in dit nummer lezen.
Feestelijkheden van katholiek Zwolle komen
aan bod bij de beschrijving van de ansichtkaart en
in de bespreking van het boek Carnaval in Zwolle.
Groeten uit Zwolle Annèt Bootsma-van Hulten en Wim Huijsmans 38
Terborchstraat 10: over een likeurstoker, een oubaas,
een bottendokter en een antiquaar Theo de Boer 40
Een nieuwe Geschiedenis van Zwolle Jan ten Hove 56
Een 'redelyk zoet'meisje, Sophia Cornelia
baronesse van Haersolte, 1838-1873 Maria L. Hansen 62
Werd vervolgd: Een oude dienstmakker Wim Coster 73
Recent verschenen Marieke Schaap-Steegmans 75
Boekbesprekingen 77
Mededelingen 80
Auteurs 82
Omslag: Terborchstraat 10-12, een zeer rijk pand in neorenaissancestijl en het
enige in de Terborchstraat dat zowel van binnen (nr. 10) als van buiten nog veel
originele stijlelementen bevat. (Collectie HCO)

Theo de Boer
Plattegrond van Zwolle
uit de Atlas van Kun,
1845. Er is nog nauwelijks
sprake van bebouwing
buiten de stadsgracht.
De huidige Stationswijk
heette toen de
'Landen achter de
Hoven'. Duidelijk valt
het hoornwerk te onderscheiden,
een verdedigingswerk
in de vorm
van een 'M', gelegen
waar nu de Van Karnebeekstraat,
de Zuiderkerkstraat
en de Zeven
Alleetjes lopen. (Particuliere
collectie)
40
ZWOLS HISTORISCH TIJDSCHRIFT
Terborchstraat 10: over een likeurstoker, een
oubaas, een bottendokter en een antiquaar
In 1850 was Zwolle een kleine provinciestad. De
bebouwing bevond zich nog grotendeels binnen
de grachtengordel. Het kaartbeeld uit die
tijd verschilt maar weinig van de vroegste kaart
van Zwolle, rond 1560 getekend door Jacob van
Deventer. Al die tijd had het leven zich binnen de
grachten afgespeeld. Daarbuiten woonden alleen
boeren en tuinders.
De 'uitleg' van de stad begon rond 1860. Met
de aanleg van Assendorp werd een begin gemaakt.
Daartoe was al in 1861 de Sassenpoortenbrug verbeterd
door de bekende Zwolse aannemer B.H.
Trooster. Notabelen begonnen aan de overkant
van de stadsgracht, de huidige Van Roijensingel,
fraaie villa's te bouwen. Omstreeks dezelfde tijd,
in 1864, kreeg Zwolle zijn station; toen nog een
houten gebouwtje bij de Willemsvaart, ver buiten
de bebouwde kom gelegen. Dit stationnetje bleek
al snel te klein. In 1868 verrees een nieuw emplacement,
gelegen op de huidige locatie en gebouwd
volgens de eisen van de hoogste bouwklasse van de
spoorwegen. De aanwezigheid van dit station gaf
een enorme impuls aan de ontwikkeling van de
daar in de buurt gelegen wijken. De Stationsstraat
werd na de gereedkoming van het station aangelegd
als eerste verbinding tussen station en het
stadshart. Straten waren daar verder nog nauwelijks:
van de Terborchstraat valt in deze tijd nog

ZWOLS HISTORISCH TIJDSCHRIFT
niets te bespeuren. Enkele straten bestonden al
wel: de Zeven Alleetjes (welke indertijd een wandelplaats
was voor de binnenstadsbewoners,
beplant met zeven niet even lange rijen lindebomen);
de Deventer Dwarsstraat (de huidige Zuiderkerkstraat)
en de Achtersteeg (de huidige
Tuinstraat). De directe omgeving van de huidige
Terborchstraat heette Hertenkamp. De naam van
de huidige Hertenstraat is hier nog een verwijzing
naar. Het terrein ten zuiden van de gracht, de huidige
Stationswijk, heette oorspronkelijk de 'Landen
achter de Hoven', zoals op een kaart uit 1845 is
te zien. Duidelijk valt daarop het 'hoornwerk' te
onderscheiden, één van de twee voorwerken welke
Zwolle rijk is geweest. Een hoornwerk was een
zeventiende-eeuws verdedigingswerk gelegen buiten
de ommuring en stadsgracht in de vorm van
een 'M'. Deze 'M' is nu nog terug te vinden in de
loop van de Van Karnebeekstraat, de Zuiderkerkstraat
en de Zeven Alleetjes. In 1875 werd een plan
voor een nieuwe wijk tussen station en stadscen-
trum getekend door de Zwolse stadsarchitect J.L.
van Essen. Dit plan werd later uitgebreid doordat
er de Van Nagellstraat en de Hertenstraat aan toe-
Opname halverwege de
Terborchstraat, vanaf
de kant van het station.'
Omstreeks 1885. Het
pand 10-12 is nog niet
gebouwd. (Collectie
HCO)
Al een zeer herkenbare
Terborchstraat,
omstreeks 1885, gefotografeerd
vanaf de kant
van het station. Het eerste
pand links in de
straat, met overdekte
veranda, is Terborchstraat
22. De nummers
10-12 zijn nog niet
gebouwd. (Collectie
HCO)

Steven H.J. Trooster
(1849-1910) in 1885.
(Particuliere collectie)
gevoegd zijn. Het was een gedurfd project, waar de
veemarkt direct naast de spoorbaan geprojecteerd
werd.
Aanleg Terborchstraat
In 1882 werd een tweede straat tussen de inmiddels
grotendeels bebouwde gracht en het station aangelegd:
de huidige Terborchstraat. Deze straat was
het verlengde van de Zeven Alleetjes. Enkele Zwolse
gemeenteraadsleden maakten zich zorgen dat de
aanleg van de nieuwe straten, waaronder de Terborchstraat,
tot een financieel debacle zou leiden.
De discussie in de gemeenteraad getuigt hiervan.
De architect had de kosten in 1880 begroot op
13.163,- gulden bij een breedte van 12 meter en
inclusief aanschaf van de grond, welke nog van het
Weeshuis verworven moest worden. Het college
zag wel heil in de aanleg en vermoedde dat er snel
bebouwing zou plaatsvinden, met name van burgerwoonhuizen.
Mr. J. Gratama, lid van de Zwolse
gemeenteraad, was een van de weinige gemeenteraadsleden
met een vooruitziende blik. Hij
betoonde zich een groot voorstander van de aan te
leggen straat: 'Overal breiden zich de steden bij de
stations uit, de bevolking verplaatst zich bij voorkeur
naar den omtrek van stationsgebouwen'. Ook
de heer J.H. Schellwald was een voorstander: 'Dat
zal een kalme aangename binnenweg zijn, in het
klein gelijk aan de Stationsweg' en spreker hoopte
dan ook, dat er enige villa's zullen worden
geplaatst. Hij achtte het tot stand komen 'van den
weg bepaald een verbetering voor de Gemeente'.
Mr. G. Roijer was een van de tegenstanders, hij
beargumenteerde dat: '... de grond bij het station
daar jaren heeft gelegen voor hij kopers vond...
Wellicht wakkert de lust aan [! ]'. Uiteindelijk werd
het voorstel met dertien tegen vier stemmen aangenomen.
Dit alles speelde zich in het voorjaar van
1880 af. In oktober 1881 werd én het plan voor de
riolering én het bestek goedgekeurd en in 1882 kon
de nieuwe straat aangelegd worden. De straat werd
vernoemd naar de vermaarde zeventiende-eeuwse
Zwolse schilder Gerard Terborch. 'Gerard Terborchlaan'
zou een betere benaming zijn geweest:
de straat werd omzoomd door lommerrijke
bomen en was bijzonder rustig gelegen tussen het
station en het stadshart. Uiteindelijk heeft de heer
ZWOLS HISTORISCH TIJDSCHRIFT
Schellwald gelijk gekregen en werden de villa's
gebouwd. Anno 2001 staan er nog steeds aan beide
zijden bomen: in de winter klimmen de boomklevers
hierin omhoog en in het voorjaar broeden de
pimpel- en koolmezen in nestkastjes. In 1864
woonden er 20.500 mensen in Zwolle, anno 2001
meer dan 105.000; de Terborchstraat heeft als één
van de weinige haar originele karakter behouden.
De gevels van bijna alle panden zijn nagenoeg
identiek aan de oorspronkelijke gevels. De meeste
huizen zijn tussen 1880 en 1890 gebouwd; alleen het
pand met de huisnummers 9-11 dateert uit 1914 en
nummer 17 dateert uit 1924. De aarde die eerst
woest en ledig was, zou omgetoverd worden tot de
'doktersstroate' van Zwolle. Een plattegrond van
Zwolle uit 1904, waar de gehele Stationswijk op
staat, geeft al bijna, op de genoemde latere panden
na, de huidige situatie weer.
ZWOLLE
Frillikutil.

ZWOLS HISTORISCH TIJDSCHRIFT 43
De architect
De architect van Terborchstraat 10 is Stephanus
Hermannus Joseph Trooster, roepnaam Steven.
Steven Trooster werd geboren te Zwolle op 22
december 1849 en is overleden te Utrecht op 26
november 1910. Hij was een zoon van de boven al
genoemde bekende Zwolse aannemer, beter
gezegd projectontwikkelaar avant la lettre, Bernardus
H. Trooster. Over Bernardus is in 2000 in
dit tijdschrift een uitgebreid en aardig artikel verschenen
van de hand van een nazaat. De eerste
levensjaren van Steven zullen wel onbekommerd
zijn geweest daar zijn vader, toen nog, een bemiddeld
man was. Regelmatig verhuisde het gezin
Trooster naar één van de door Bernardus nieuw
gebouwde huizen. Het tot dan bewoonde pand
werd vervolgens, met de nodige winst, verkocht.
Over de opleiding van Steven tot architect is niets
Bouwtekening van het
vooraanzicht van Terborchstraat
10-12 van de
hand van de architect,
Steven J.H. Trooster.
(Collectie HCO)

Plan van de bei-etage
van Terborchstraat 10-
12 van de hand van de
architect, Steven J.H.
Trooster. (Collectie
HCO)
44
concreets bekend, maar vermoedelijk heeft de
zoon het vak van zijn vader geleerd en daarnaast
gestudeerd. Zijn eerste bouwwerk dateert uit 1872,
een verbouwing van een huis aan de Zeven Alleetjes.
In 1881 trouwt Steven met Cornelia Maria
Kamphuis uit Zaandam, de dochter van een welgestelde
familie van houtkopers. Vader Trooster
ging in 1883 failliet. Steven stond zowel zijn vader
als zijn beide broers Bernard Jr. en Martinus
financieel bij. Dit moet een behoorlijke belasting
voor hem betekend hebben; het vermogen dat hij
desondanks bezat is vermoedelijk voor een groot
gedeelte afkomstig geweest van zijn schoonfamilie.
Want Trooster was op het eind van zijn leven
geenszins een onbemiddeld man, hetgeen duidelijk
blijkt uit de akte van scheiding en deling na
zijn overlijden in 1910. Hij liet zijn vrouw de volgende
onroerende zaken, ter waarde van circa
135.000,- gulden, na: vijf huizen in de Terborch-
ZWOLS HISTORISCH TIJDSCHRIFT
straat; tien huizen in de Celestraat; de steenfabriek
'De Koppel' te Houten en een bouwterrein aan het
Wilhelminapark te Utrecht.
Troosters werk
Architect Trooster was in Zwolle zeer succesvol en
bouwde in de tachtiger en negentiger jaren tal van
imposante villa's. Bijna al zijn ontwerpen zijn in
de neorenaissancestijl, een stijl die jarenlang verfoeid
is, maar die tegenwoordig meer en meer
erkenning begint te krijgen.
Panden die hij naast de huizen in de Terborchstraat
ontworpen heeft zijn onder meer:
1882 Het Bestevaershofje, Potgietersingel 5 (nu
Monuta Stichting);
1883 De villa van wijnhandelaar J.F.G. van Reede,
Burgemeester van Roijensingel 18 (nu:
Bramer Bedrijfsmakelaardij);
1884 Ter Pelkwijkpark 18, het voormalig gemeentehuis
van Zwollerkerspel (nu
uitvaartcentrum);
1883 Stationsweg 2. In dit pand is geruime tijd
het Kadaster gehuisvest geweest. In de
nieuwe behuizing van het Kadaster op het
Hanzeland hangt achter de publieksbalie
een zeer fraaie aquarel van Stationsweg 2
van de hand van Trooster.
1889 De Buitensociëteit. Bij de opening van de
Buitensociëteit tegenover het station
schreef het tijdschrift De Opmerker op 8
februari 1890: 'Dezer dagen werd te Zwolle
de nieuwe concertzaal van de Buitensociëteit
feestelijk ingewijd. De geringe beschikbare
middelen waren oorzaak dat bij den
bouw de grootste economie moest worden
betracht. Toch is het den architect, den
heer S.J.H. Trooster, gelukt een gebouw te
stichten dat blijkens de eenstemmige getuigenis
in alle opzichten aan de verwachting
beantwoordt. Aan het slot van de rede viel
den architect een warme ovatie ten deel'.
Ongetwijfeld heeft Trooster meer panden ontworpen
in Zwolle. Hij genoot ook landelijke
bekendheid. De man moet een goed katholiek
geweest zijn, hetgeen blijkt uit de aanpassingen
van het priesterkoor, de kapellen en catechisatie-

ZWOLS HISTORISCH TIJDSCHRIFT 45
lokaal en -kamer in 1888 en 1889 van de Onze-Lieve-Vrouwe
Kerk (de Peperbus), die hij heeft
mogen realiseren.
Troosters visie
In 1895 werd Trooster gekozen in de Zwolse
gemeenteraad. Hij blijkt wederom een man van
grote sociale gevoelens, nu niet alleen voor zijn
armlastige familieleden maar in het bijzonder
voor de arbeidende klasse. Trooster staat namelijk
aan de wieg van de eerste bouwverordening in
Zwolle. Hij had in de gemeenteraad verreweg de
modernste ideeën over het bouwen voor 'Jan met
de Pet'. Gedurende het gehele jaar 1897 weerde
Trooster zich dapper om zijn opvattingen over
bredere straten, grotere huizen, hogere huizen en
huizen met plafonds in de bouwverordening te
krijgen. Dit speelde vooral in de nieuwe wijk
Assendorp, gebouwd als echte arbeidersbuurt
voor de 'spoorhazen'. Helaas, de strijd werd gro-
tendeels verloren door Trooster. Het college van B
en W kwam met een veel 'bekrompener' bouwverordening,
welke in december 1897 werd goedgekeurd.
De handelingen van de Zwolse gemeenteraad
getuigen hiervan:
'Hij [Trooster] kan zich niet begrijpen, dat
Burgemeester en Wethouders de cijfers van 't concept
verlagen willen. Bij een hoogte van 3 M. zal
een vertrek van 48 M 2 , nog niet meer zijn dan 4 bij
4 M, en dat is toch werkelijk niet te veel voor de
woonkamer van een gezin, dat er dan in den regel
nog in slaapt ook en waarin gekookt en gegeten.
Spr. kan het zich niet begrijpen hoe men die afmeting
nog te groot kan noemen. Neem een gezin
van 6 personen: man, vrouw en 4 kinderen, dan
heeft men bij de afmetingen, in het concept aangegeven,
juist 8 M 2 per persoon om te wonen en te
slapen. Het is eigenlijk al te klein. Het geeft op verre
na niet wat uit een oogpunt van gezondheid
mag worden geëischt.'
HOLLANDSCHË SOCIËTEIT VAN LEVENSVERZEKERINGEN, Opgericht in 't jaar 1807 te AMSTERDAA
ZWOLLE. ,j X
3 Bank vnn LMnlng.
H BMhlohomneho Kort.
l BroeroDkork.
pgodo
8 Doioliilrctiitir Kloos
K, C. Kort.
O OerecbUbof.
13 öymnnnlutn.
M UoofUwocbt,
16 Hotel T. a. Oommlnsarts d
Koningin,
10 Induatrfcocbcol.
17 Kseoroo. (Artillerie)
ïïUttro * Voorboo
(Stooradrukkcrt))
CO Pent' an TOosnaf kantoer.
81 RUfcf» U. B. School.
3 &npoort,
ulü.
fU Slaiftm
Btoomtmm.
36 Ht. Ulohnftltitork.

46 ZWOLS HISTORISCH TIJDSCHRIFT
Dit zijn voor die tijd scherpe kritieken van de
architect op het gemeentebestuur. Het bovenstaande
citaat komt uit het raadsverslag van 29
november 1897. Letterlijk alles wat Trooster naar
voren brengt wordt genegeerd. Met een merkwaardig
briefje neemt Trooster twee weken later
afscheid van de Zwolse Raad:
'Aan de raad der Gemeente Zwolle.
Ondergetekende overtuigd dat zijn tegenwoordigen
werkkring hem niet toelaat, het lidmaatschap
van den Raad der Gemeente Zwolle
naar behooren te blijven waarnemen gevoelt zich
genoodzaakt bij deze als zodanig zijn ontslag te
nemen get. 13 dec. 1897'.
Op 14 december 1897, één dag later dan bovenstaand
briefje, laat hij zich uitschrijven uit de
gemeente Zwolle en vertrekt naar Utrecht om
daar directeur / eigenaar van de steenfabriek 'De
Koppel' te Houten te worden. Bij verhuizing naar
een andere gemeente verliest een gemeenteraadslid
zijn lidmaatschap automatisch en het briefje
van de dag ervoor verhuld zeer waarschijnlijk zijn
werkelijke beweegredenen.
Hoewel een zeer succesvol architect in Zwolle,
moet Steven Trooster bijzonder teleurgesteld zijn
geweest in de stad en zijn bestuur. Stadsarchivaris
Thom. de Vries schreef in 1954 achterop de originele
bouwaanvraag van Terborchstraat 10:
'S. Trooster - ofschoon een groot kunstenaarkon
het hier te Zwolle niet volhouden, hij is later
vertrokken naar Utrecht, waar hij eigenaar / directeur
van een steenfabriek werd'.
Waarom Trooster het hier niet vol kon houden
lijkt duidelijk; zijn strijd met het gemeentebestuur
zal hier debet aan zijn geweest. Nader historisch
onderzoek naar deze politieke context en een
oeuvre-catalogus van zijn werk zouden zeker op
hun plaats zijn. Trooster is waarschijnlijk de
belangrijkste Zwolse architect in de tweede helft
van de negentiende eeuw geweest; niet alleen door
zijn werk, maar ook daar hij de 'architect' was van
de eerste bouwverordening in Zwolle van de
moderne tijd.
Ontstaan Terborchstraat 10
Begin jaren tachtig van de negentiende eeuw
kocht de stad Zwolle grote stukken grond rond
het station op. Met als doel wegen, waterleiding en
sloten aan te kunnen leggen. Projectontwikkeling
en speculatie is iets van alle tijden. Steven Trooster,
die behalve het bouwen ook het speculeren
van zijn vader leerde, deed zeker niet voor hem
onder. Hij kocht in oktober 1880 de gehele noordelijke
lap grond gelegen aan de nieuwe Terborchstraat,
de huidige nummers 2 tot en met 22, voor
6704,- gulden. De overheid weerde zich reeds
tegen speculanten met diverse bepalingen tijdens
de verkoop van de grond. Er diende een vijftal villa's
gebouwd te worden. De geveltekeningen
moesten ter goedkeuring aan B en W overlegd
worden en er diende voldoende ruimte voor een
tuin rond de huizen over te blijven. Kortom, het
zouden echte villa's of herenhuizen worden en de
straat mocht niet geheel worden volgebouwd.
Trooster, als een echte projectontwikkelaar, wist
hier een mouw aan te passen en heeft alle villa's,
op één na, paarsgewijs gebouwd en voortvarend
verkocht. Er kwamen uiteindelijk elf huizen in
plaats van vijf. De volgorde van bebouwing is goed
af te lezen uit alle kadastrale kaarten, die bij de
respectievelijke verkoop van de percelen en panden
door Trooster vervaardigd zijn.
Hij startte in 1882 met de verkoop van de nummers
6 en 8 (een kleine tweeling-villa in neorenaissancestijl);
vervolgens werd het enige vrijstaande
huis aan deze kant van de straat gebouwd
en verkocht (nummer 18 in eveneens neorenaissancestijl)
in 1883. Daarna de panden 2, 4,14 en 16
in 1884 en 20 en 22 in 1885. Zelf betrok de architect
het pand nummer 14. Als laatste ontwierp hij de
panden 10 en 12. In mei 1887 diende Trooster een
bouwaanvraag in om de laatste twee huizen te
mogen bouwen (de huidige nummers 10 en 12);
deze aanvraag werd beoordeeld door de toenmalige
stadsarchitect J.L. van Essen. De twee huizen
werden gebouwd in de tuin van nummer 14,
Troosters eigen huis. Op 18 Juni 1887 verleende de
gemeente een bouwvergunning onder nadere
voorwaarden. De beide huizen dienden wel te
worden aangesloten op het gemeenteriool aan de
voorkant en de privaten moesten volgens het tonnenstelsel
aangelegd worden. De panden kwamen
medio 1888 gereed. Gelukkig zijn de originele
bouwtekeningen bewaard gebleven, zowel de

ZWOLS HISTORISCH TIJDSCHRIFT 47
tekening van de gevel als die van de bei-etage. De
tekening van de gevel is er een van grote schoonheid
en toont goed het kunstzinnige vermogen
van de architect. Deze beide tekeningen bevinden
zich in het gemeentearchief. Onlangs zijn uit een
particuliere verzameling de overige originele
bouwtekeningen opgedoken. Te weten een dwarsdoorsnede,
het funderingsplan, het plan van de
achtergevel en de dakconstructie, de eerste verdieping
en de tweede verdieping. Dus het complete
ontwerpplan, hetgeen wel uniek mag heten.
De dubbelwoning Terborchstraat 10-12 werd
gebouwd in een late neorenaissancestijl en is hier
een schoolvoorbeeld van. De neorenaissance was
de derde belangrijke en laatste neostijl en greep
terug op de architectuur van de late zestiende,
vroeg zeventiende eeuw. De panden bevatten veel
decoratief metselwerk van gekleurde verblendsteen
en vormen samen een rijk geheel met een
torentje, portiek entrees en fraaie houten balkons
met overdekte veranda's. De huizen hebben horizontale
gevelbanden en rondbogen kenmerkend
voor deze stijl.
De bouw
Het pand zou gebouwd worden door de aannemer
J. Brals Jr., zoals blijkt uit de aanbesteding en het
onderhandse contract van 15 Juni 1887. De bouw is
niet eenvoudig geweest, getuige een notitie van de
stadsarchivaris Thom. de Vries medio 1954: 'In
1887 ging hij [Trooster] in zijn tuin deze dubbelwoning
plaatsen, links was bestemd voor de bankier
Kalff. Tijdens de bouw van het huizenpaar
ging de aannemer failliet, het ijzerwerk voor het
huis zou worden geleverd door den meestersmid
Geesink aan de Buitenkant (vader van onze archivaris),
maar omdat de aannemer niet betaalde, was
dit voor den smid Geesink een grote strop.'
De Terborchstraat
omstreeks 1910, gezien
naar het station. Het
eerste pand rechts is nr.
10. (Collectie HCO)

48 ZWOLS HISTORISCH TIJDSCHRIFT
Kamer en suite op de bei-etage in 2000. De vloer (Amerikaansgrenen) is afkomstig
uit de St. Jozef Kerk uit de Assendorperstraat en is in 2995 in het pand aangebracht.
(Particuliere collectie)
Inderdaad blijkt uit de archieven van de rechtbank,
dat op 4 februari 1888 het faillissement werd
uitgesproken van aannemer Jan Brals Jr. Het is
niet na te gaan, wie het pand heeft afgebouwd,
misschien de aannemer G. van Unen, die ook een
perceel grond van Trooster in de Terborchstraat
kocht.
Souterrain en bei-etage
In het souterrain huisden natuurlijk de dienstmaagden
in een kamer. Ook was hier een privaat
aanwezig, daarnaast een provisiekamer, een
brandstofkamer en de keuken. Nu bevindt zich
hier een toilet, een pantry, een drietal kamers,
evenals een grote kelderkast en een tweetal stookhokken.
Onder de oorspronkelijke keuken was
een reinwaterkelder aangelegd, welke ook op de
dwarsdoorsnede te zien is. Hierin werd het regenwater
opgevangen dat voor bijvoorbeeld de was
gebruikt werd. Over modern gesproken. Deze kelder
schijnt nog steeds aanwezig te zijn.
De bei-etage verkeert nagenoeg in oorspronkelijke
staat. Zo zijn de zware eikenhouten schuifdeuren
naar de veranda aanwezig, waarachter
metershoge dichte, bewerkte paneeldeuren van
hout, die fungeren als gordijnen. De kamers en
suite worden verdeeld door de oorspronkelijke
houten bewerkte paneeldeuren. De originele kastdeuren,
eveneens in paneel uitgevoerd, en de
schuiframen aan de achterzijde van de kamer zijn
er niet uitgesloopt. Zelfs een groot gedeelte van
het origineel beslag is aanwezig en doet nog steeds
dienst. In beide huiskamers bevinden zich fraaie,
rijk bewerkte schouwen van Belgisch rood en
zwart marmer. Alle tussendeuren zijn origineel.
De voorkamer bezit nog het origineel gestucte plafond,
dit valt moeilijk te beschrijven maar is een
fraai staaltje van ambachtskunst. In de achterkamer
bevindt zich een modernere versie, het oorspronkelijke
plafond is daar in 1974 naar beneden
gekomen. Het enige detail niet overeenkomstig de
bouwtekening van 1887 is het rookkanaal dat in de
keuken getekend staat; dit is in de loop van de
jaren verwijderd.
Men betreedt het pand via een grijze hardstenen
trap van tien treden. Schellen met de originele
bel is nog steeds mogelijk. De dubbele voordeur is

ZWOLS HISTORISCH TIJDSCHRIFT 49
rijk bewerkt en voorzien van bijzonder smeedwerk.
In de gang liggen grote marmeren platen
(geen tegels) en marmeren dorpels. De gang biedt
plaats aan een toilet en het royale en imposante
trappenhuis. De keuken op deze etage is waarschijnlijk
de oorspronkelijke dienkeuken geweest.
De eerste en tweede etage en de schacht
Op de eerste etage treft men een viertal slaapkamers,
alle met de originele plafonds, een ruime
overloop, moderne badkamer en een apart toilet
aan. De ouderslaapkamer, voorzien van een rijk
bewerkt plafond, heeft een groot balkon. Dubbele
deuren geven toegang tot dit balkon. De huidige
indeling is gelijk aan de oorspronkelijke bouwtekening.
Op de tweede etage is het mysterieuze torenkamertje
gelegen, met fraai uitzicht over Assendorp
en de Stationswijk. Op deze etage is eveneens een
royale, volledig afgetimmerde zolder, voormalige
vergaderruimte van een eerdere gebruiker.
In het trappenhuis bevindt zich een lichtschacht
welke gemeenschappelijk eigendom is
met het belendende perceel (nr. 12). De schacht
dient tot ontluchting van de toiletten en zorgt
voor licht in het trappenhuis en staat reeds op de
bouwtekening uit 1887. Hier rust een erfdienstbaarheid
op en deze staat beschreven in de akte
van verkoop van nr. 10 in 1919: 'De lichtkoker die
tussen de genoemde twee percelen ter verlichting
van de trappen en privaten is aangebracht, alsmede
de daarin aangebrachte vaste ladder en glazen
afkisting, zal zijn gemeen eigendom en niet van
aard of bestemming worden veranderd'. Zelfs de
genoemde, circa tien meter lange, ladder is nog
aanwezig.
Interieur
De oorspronkelijke houten vloer (Amerikaans
grenen) van de Sint Jozef kerk uit de Assendorperstraat
is in 1995 in het pand aangebracht. De
katholieke architect Trooster zou dit zeer welgevallig
geweest zijn. Een aangename geur van wijwater
verspreidt zich door het huis...
In 1959 is de achtertuin van het pand volgebouwd
door de toenmalige bewoner Dr. Harmsen
met een garage en een privé-kliniek. Ook hiervan
Het originele gestucte
plafond in de voorkamer,
een fraai staaltje
van ambachtskunst.
(Particuliere collectie)
Het monumentale trappenhuis.
Het licht is
afkomstig uit de inpandige
lichtschacht die
gedeeld wordt met nr.
12. (Particuliere collectie)

Detail van het torentje,
met twee van de vier
rode deurtjes. (Particuliere
collectie)
\m
zijn de bouwtekeningen bewaard gebleven. Er
kwamen een gang en vier kamers bij. Op het platte
dak van deze uitbouw is een fraai dakterras aangelegd,
welke vanuit de keuken op de bei-etage te
bereiken valt.
Kortom, een zeer rijk pand in neorenaissancestijl
en het enige in de Terborchstraat, dat zowel
van binnen als van buiten veel originele stijlelementen
bevat.
Uitbreidingen en verbouwingen
In 1889 is er een akte opgesteld waarbij de sloot,
gelegen achter de percelen 4 tot en met 18, werd
verkocht aan de eigenaren van deze percelen. Op
voorwaarde dat de sloot vervangen werd door een
riool. Deze sloot staat al aangegeven op het eerder
genoemde ontwerp van Van Essen. Een gezamenlijke
schutting als erfafscheiding moest eveneens
aangelegd worden.
ZWOLS HISTORISCH TIJDSCHRIFT
De navolgende eigenaren schaften een stuk sloot
aan:
nr. 4, Samuel Cramer, predikant;
nr. 6, Berend van Unen;
nr. 8, Gerrit van Unen, timmerman;
nr. 10, S.J.H. Trooster;
nr. 12, Losecaat Vermeer, echtgenote van bankier
J. Kalff;
nr. 14, S.J.H. Trooster;
nr. 16, A.H.C, van Riemsdijk, muziekleraar;
nr. 18, S.J.H. Trooster.
De verkopers waren de achterburen Baron
d'Ivoy en Van Nahuijs, hun percelen lagen aan de
Stationsweg. Het perceel van nr. 10 werd vergroot
met circa 50 m 2 . Dit is de enige wijziging aan de
perceelsgrootte zelf.
In de zeventiger en tachtiger jaren van de twintigste
eeuw vonden veel interne verbouwingen
plaats, de bekende schrootjesplafonds en dergelijke.
In 1995 is het woonhuis grotendeels teruggebracht
in de oorspronkelijke staat, waarbij veel
originele onderdelen die 'verstopt' waren nu weer
in volle luister te zien zijn.
De perceelsgrootte is 440 m 2 , waarvan 220 m 2 ,
het souterrain en de uitbouw, anno 2001 in
gebruik is als bedrijfsruimte. Het woonhuis
bestaat uit drie lagen, elk met een oppervlakte van
circa 100 m 2 , totaal 300 m 2 . De inhoud is circa
2000 kubieke meter. In totaal vijftien kamers, vier
toiletten, een badkamer, keuken, pantry, stookhok,
gereedschapsruimte. Twee balkons aan de
voorzijde ieder zeven m 2 , waarvan één overdekt,
en een grote daktuin aan de achterzijde, groot 100
m 2 . Voorts een zijtuin met meerdere parkeerplaatsen
en een kleine voortuin.
Bewoners en eigenaren
Het spreekt vanzelf dat eigenaren en bewoners
niet dezelfden behoeven te zijn. De eigenaren zijn
eenvoudig bij het kadaster na te gaan; voor de
bewoners ligt dit veel moeilijker daar in het bevolkingsregister
niet gezocht kan worden op straat en
huisnummer, maar alleen op naam. De adresboeken
van Zwolle, de wijklijsten, het bevolkingsregister,
alsmede de kohieren van de personele
belastingen zijn van groot belang geweest om de
bewoners in de beginjaren te kunnen opsporen.

ZWOLS HISTORISCH TIJDSCHRIFT
De familie Trooster was vanaf de bouw in 1887
tot het jaar 1919 eigenaar van pand Terborchstraat
10. Eerst S.J.H. Trooster zelf en na zijn dood zijn
weduwe. Hoewel er geruchten zijn dat de bouwheer
het pand bewoonde, is hier in het archief
niets van gebleken. Voor deze theorie zou kunnen
pleiten dat er in het plafond in de voorkamer
metier gebonden versierselen zijn aangebracht,
ondermeer een troffel en een meetlat.
Voorts is het pand één van de rijkst versierde
gebouwen in de Terborchstraat, fraaier uitgevoerd
dan het soberder pand nummer 14. Verder siert de
toren dit pand en niet het grotere nummer 12.
Tenslotte zouden de nissen in het trappenhuis
bedoeld kunnen zijn voor het herbergen van heiligenbeelden.
Dit zijn echter louter veronderstellingen. Misschien
was het wel Troosters voornemen, maar
waren zijn financiële verplichtingen in de tachtiger
jaren te groot. Hiervoor zijn enige aanwijzingen,
zoals het opnemen van een extra hypotheek
op andere percelen. Het is niet onwaarschijnlijk
dat de geldelijke steun aan zijn familieleden en het
failliet gaan van de aannemer, hem parten speelden.
Hoe het ook zij, de Troosters bleven wonen
op Terborchstraat nummer 14 tot hun vertrek uit
Zwolle in december 1897.
De eerste dertig jaar werd het pand dus niet
verkocht, maar alleen verhuurd. Een bonte stoet
huurders heeft in het pand gewoond.
De eerste bewoner van het pand was Jan Salomon
van Deventer; vlak voor de geboorte van zijn
zoon, op 29 november 1888, was hij alweer vertrokken.
Over Van Deventer later meer, hij zal
nog opduiken als eigenaar.
De volgende bewoner is de heer P.H.L. Verweij,
Commies der Posterijen, met zijn gezin
bestaande uit zijn vrouw en twee dochters. Zijn
zoon Otto Arnold is op 18 maart 1895 geboren. Dit
is waarschijnlijk het eerste kind waarvan de wieg
op Terborchstraat 10 heeft gestaan. Het gezin Verweij
woonde vanaf 1889 tot 1895 in Zwolle en vertrok
vervolgens naar Amsterdam.
Daarna betrok de leraar L.A.A. van Kervel met
vrouw en twee zoons het pand. Van Kervel was
leraar aan het Stedelijk Gymnasium gedurende de
jaren 1878-1900. De Van Kervels hebben slechts
één jaar (1896-1897) op Terborchstraat 10
gewoond. Eén van de zoons, Joh. Ludolf Alex., is
in 1913 omgekomen bij een vreselijk spoorwegongeluk
te Mélun, Nederlands Indië.
De vierde bewoner was van 1897 tot 1904 J. van
Wijhe met zijn gezin. Over deze Van Wijhe is weinig
te vinden. De man was boterhandelaar en
medefirmant in de firma Van Son en Van Wijhe,
Terborchstraat 10-12,
een zeer rijk pand in
neorenaissancestijl en
het enige in de Terborchstraat
dat zowel
van binnen (nr. 10) als
van buiten nog veel originele
stijlelementen
bevat. (Collectie HCO)

waarschijnlijk is dit een soort groothandel
geweest. Hij woonde er met zijn vrouw en één
kind en twee dienstbodes, de dames J. Lenters en
Z. Zweers. In het jaar 1904 bleken alle huishoudens
in de Terborchstraat volgens de wijklijsten
tenminste één inwonende dienstbode te hebben,
sommige twee en enkele zelfs drie. Anno 2001
komt het fenomeen inwonende dienstbode niet
meer voor in de straat (en waarschijnlijk ook niet
meer in Zwolle).
In 1905 en 1906 was het pand onbewoond.
Waarom is niet bekend.
De familie C.H. Thiebout verbleef er van 1907
tot 1915. Mr. Carel Hendrik Thiebout was, volgens
een artikel in dit tijdschrift in 2000, een zeer sportief
mens en zelfs de eerste Zwollenaar met een
fiets. Thom. de Vries schreef dat het niet een fiets
was, maar een Draisinne - een loopfiets - die Thiebout
in het midden van de tachtiger jaren van de
negentiende eeuw importeerde. Opmerkelijk is dit
wel: de Draisinne werd uitgedacht in 1816 door
C.L.F.C. Freiherr von Drais von Sauerbrun en verscheen
dus pas rond 1885 in het Zwolse straatbeeld.
Nieuwigheden daar hielden / houden Zwollenaren
niet van. Mr. Thiebout is één van de
medeoprichters van de Vogelbescherming Nederland
geweest. Hij studeerde rechten te Utrecht en
werd vervolgens bankier te Zwolle bij de bank
Frowein en Thiebout en gemeenteraadslid. De
familie Thiebout had in 1914 - 1915 een Belgische
vluchtelinge in huis, mej. C.G. Prince. Zij fungeerde
tevens als lerares. Naast deze juf waren er twee
dienstbodes. De Thiebouts waren een geziene
Zwolse familie.
In 1916 woonde mejuffrouw A.W. Cornelissen
in het pand met D. Askamp als dienstbode. Het
beroep van juffrouw Cornelissen wordt in de
wijklijst omschreven als 'particulier'.
Likeurstoker
lan Salomon van Deventer huurde in 1917 het
pand nogmaals. Hij had blijkbaar de smaak te
pakken. Of rook hij zijn kans? Trooster was
inmiddels overleden en mevrouw Trooster, de
eigenaresse, was al aardig op leeftijd. Inderdaad,
op 4 juni 1919 kocht hij het pand van de weduwe
Trooster. Van Deventer hertrouwde in 1922, zijn
ZWOLS HISTORISCH TIJDSCHRIFT
eerste vrouw was in 1916 overleden, en hij nam
ook zijn nieuwe zwager in huis. Jan Salomon van
Deventer was een bekende Zwollenaar. Hij was
medefirmant van de likeurstokerij Doijer en Van
Deventer en moet een vrolijk mens geweest zijn.
Naast zijn drank-activiteiten was hij actief lid van
het Oranje Comité. Je moest toch voor afzet zorgen,
nietwaar? (Tegenwoordig wordt dat netwerken
genoemd). De firma Doijer en Van Deventer
werd in 1814 opgericht en was vanaf 1866 ruim
honderd jaar gevestigd op de hoek Gasthuisplein /
Wol weverstraat. Tot eind jaren zestig van de twintigste
eeuw, toen het bedrijf verhuisde naar het
industrieterrein de Marslanden. Het is vrij
onlangs verplaatst, nu naar Nijkerk en de naam is
gewijzigd in Intercaves. Het bedrijf stookt niet
meer, maar houdt zich met de wijnhandel bezig.
Van Deventer bewoonde Terborchstraat 10 tot
1929 en verhuisde toen naar een kleiner huis in
Zwolle.
Een 'oubaas'
Opnieuw kocht een in zijn dagen bekende Zwollenaar
het pand. Nu werd de uit Harlingen afkomstige
Mr. Pieter van Kleffens eigenaar. Van
Kleffens was vrijgezel en woonde er met zijn eveneens
ongehuwde zuster Eva. Dit soort gezinssamenstellingen
komt nauwelijks meer voor! Hij
moet een echte heer geweest zijn, fijnbesnaard en
met een voorliefde voor antiek en kunst. Van
Kleffens was jurist en eerst redacteur ter secretarie
op de afdeling Bevolking en Burgerlijke Stand.
Later werd hij (tevens?) plaatsvervangend kantonrechter.
Mr. Pieter had één grote passie, de padvinderij.
Hij was groepsleider bij de Vaandrig
Lengtongroep van 1932 tot en met 1950 en werd in
1945 zelfs 'oubaas', voorwaar een carrière. Pieter
en Eva waren kinderloos, maar ze hadden wel een
extra gezinslid, namelijk de Belgische herder 'Tippie'.
Deze maakte net als zijn baas carrière bij de
padvinders, het beest was namelijk de patrouillehond.
Na de oorlog werden de Van Kleffens
gedwongen een jong gezin in huis te nemen. Wie
dit waren is helaas niet bekend. Er was een grote
woningnood en de overheid besliste dit.
In oktober 1950 kocht de uit onze Oost afkomstige
familie Harmsen het pand. De vorige eigena-

ZWOLS HISTORISCH TIJDSCHRIFT 53
ren bleven nog een driekwart jaar in het pand
wonen tezamen met de nieuwe bewoners. In de
voorkamer woonde de familie Harmsen en achter
de Van Kleffens, alleen gescheiden door de houten
schuifdeur. Over privacy gesproken!
De slaapkamers waren op een dergelijke wijze
verdeeld. Gelukkig kwam het huis dat Van
Kleffens in Heemstede liet bouwen spoedig klaar
en konden ze verhuizen. Het contact tussen beide
families is heel goed geweest, gelukkig maar.
De bottendokter
Dr. W.L. Harmsen was eerst algemeen chirurg en
had zich gespecialiseerd in de orthopedie. Hij was
de eerste orthopedisch chirurg te Zwolle. Zijn
praktijk oefende hij uit in het souterrain. De praktijk
floreerde en in 1959 werd de achtertuin volgebouwd.
Hierdoor kwamen er meerdere behandel-
kamers, zusterruimtes en wachtkamers en een
archief. In 1967 besloot Dr. Harmsen zich in het
ziekenhuis De Weezenlanden te vestigen: de
moderne tijd brak aan voor de medische wereld.
De in Zwolle bekende en geliefde dokter, bijgenaamd
de 'bottendokter', heeft er met zijn vrouw
Eva en drie kinderen gewoond. De kinderen vlogen
uit en de praktijkruimte kwam leeg te staan;
het huis werd te groot en het echtpaar verkocht
het pand in 1969 aan Eurowoningen BV. De
bestemming wijzigde, zoals bij veel grote panden
in die tijd, van woonhuis naar kantoorruimte.
Eurowoningen is een projectontwikkelaar en
bestaat nog steeds. Het bedrijf is in Rotterdam
gevestigd. De 'moderne' projectontwikkelaars
zullen er wel geen weet van gehad hebben dat het
pand gebouwd is door een van Zwolle's eerste
projectontwikkelaars. Directeur van de Zwolse
vestiging was de heer Harrie Tops, die medio
zeventiger jaren bijna 'verongelukte' door het
pand. De heer Tops had beide woonkamers in
gebruik als kantoorruimte en was bezig een zeer
groot project voor te bereiden: een groot winkelcentrum
in Maassluis genaamd de Koningshoek.
Door toevallige omstandigheden werd hij weggeroepen
voor een bespreking in Groningen. Hij
had de achterkamer nauwelijks verlaten of het
kolossale gipsen plafond stortte zich op zijn
Mr. Pieter van Kleffens
(links) in zijn hoedanigheid
als groepsleider
bij de padvinderij. Van
Kleffens bewoonde met
zijn zuster (en hond)
Terborchstraat 10 van
1929 tot 1950. (Particuliere
collectie)
De Harmsens met gasten
in de, toen nog
bestaande, achtertuin
in de vijftiger jaren.
Rechts achter mevrouw
Harmsen, links achter
dokter Harmsen. (Particuliere
collectie)

Dokter W.L. Harmsen,
orthopaedisch chirurg,
omstreeks 1960. (Particuliere
collectie)
54
Het in het souterrain en
de aanbouw gevestigde
antiquariaat van Theo
de Boer in 1998. (Particuliere
collectie) __ J
ZWOLS HISTORISCH TIJDSCHRIFT
bureau. De zware tekentafels op de bovenliggende
etages zijn hier waarschijnlijk de oorzaak van
geweest. Kon de geest van onze oude Zwolse
architect zich niet verenigen met het nieuw te
bouwen winkelcentrum? Eurowoningen BV en
een aantal andere Beleggings BV's (eveneens uit
de Pakhoed-organisatie) bleven eigenaar, maar
het pand werd verlaten.
Het werd verhuurd in 1984 aan wat in de volksmond
'Raalte' heet. Een dependance van het Psychiatrisch
Centrum St. Fransiscushof te Raalte.
Patiënten kregen er dagbehandeling, in totaal was
er plaats voor 36 patiënten. Ze woonden er niet.
De directeur de heer Smilde sprak in een artikel in
de Zwolse Courant medio 1984 dan ook over stoelen
in plaats van bedden. In 1994 verhuisde de dagtherapie
met meerdere andere psychiatrische
instellingen (waaronder het Riagg) naar de Zwolse
Poort en kwam het pand leeg.
De antiquaar
De beleggingsmaatschappij verkocht het pand in
augustus 1995 aan Bea Boetje en Theo de Boer. Bea
studeerde fiscaal recht in Groningen en was tot
2000 werkzaam als fiscaliste bij Deloitte en Touche
in Zwolle. Theo vestigde 'beneden' zijn internet-antiquariaat.
Na zijn studie biologie bij 'Abraham
Kuijper' startte hij in 1978 een tweedehands
boekenzaak in de Steenstraat 4 te Zwolle. Na in
diverse andere Zwolse panden gehuisvest geweest
te zijn, werd Terborchstraat 10 betrokken. Het
woonhuis werd weer in oude luister hersteld. Het
antiquariaat is door de jaren heen sterk uitgebouwd.
Het is gespecialiseerd in antiquarische
boeken over de geschiedenis der geneeskunde en
natuurwetenschappen en verkoopt inmiddels zijn
titels naar 52 landen over de gehele wereld. Bea is
sinds 2001 firmante in het antiquariaat. Hun
dochter Anna Maartje werd op 26 januari 1996
geboren.
Zoals u wellicht al begrepen had, gaat het hier
over ons. In april 2002 hebben wij de Terborchstraat
verlaten; een romantisch pand hebben wij
verruild voor een romantische omgeving in
Drenthe.

ZWOLS HISTORISCH TIJDSCHRIFT
Tot slot een makelaar
Terborchstraat 10 is gekocht door makelaar Chris
C. van Beek. Chris van Beek is geen onbekende in
de Terborchstraat. In zijn jeugd woonde hij op
nummer 16 waar zijn vader, oogarts C.J. van Beek
woonde en praktiseerde. Tot 1993 bewoonde Van
Beek Terborchstraat 14. Daarna vestigde hij zijn
makelaardij op Terborchstraat 22 en ging daar ook
wonen.
Per 1 juli wordt 'Van Beek Makelaardij' in het
aangebouwde gedeelte van Terborchstraat 10
gevestigd. Momenteel worden nog de laatste jaren
zeventig schrootjes in dat gedeelte van het huis
verwijderd. Chris, Caroline en Max (geb. 1998)
van Beek gaan het oude gedeelte bewonen, dat
momenteel daarvoor in gereedheid wordt
gebracht. Op de cv-installatie, de badkamer en de
keuken na zal de woonsituatie dan weer nagenoeg
oorspronkelijk zijn.
Verantwoording
De oorspronkelijk opzet van dit artikel was anders, het
zou een groter werk worden, uit te geven ter gelegenheid
van het vijfentwintig jarig bestaan in 2003 van ons
antiquariaat. De geschiedenis van de Stationsbuurt zou
hierin beschreven worden. Helaas hebben wij de vijfentwintig
jaar in Zwolle niet volgemaakt, we hebben ons
bedrijf en gezin in april 2002 naar Zandpol in het
Drentse veenlandschap verplaatst. Om niet alle gegevens
op de plank te laten liggen is gekozen voor een beschrijving
van de geschiedenis van het pand en zijn bewoners.
Het was een leuk en bijzonder inspirerend
werk. Stoppen met onderzoeken bleek moeilijk. De
meeste bewoners, voormalige eigenaren en gebruikers,
reageerden enthousiast op mijn idee. Zij ontvingen mij
allerhartelijkst en waren zeer behulpzaam met het geven
van inlichtingen en historisch (beeld-)materiaal.
De volgende personen wil ik dank zeggen:
Mevrouw Harmsen, H.v.d. Sterren (Zwolse Poort),
Ph.(Flip) Trooster, Familie Vajgr ( Vaandrig Lengton
Groep), J. Zelle, Johan Admiraal (HCO), Wim Huijsmans
(HCO), Jeanine Otten (HCO), Gert Oostingh,
Donald Veenendaal (fotografie) en Bea Boetje.
En vele anderen, die ik 'even iets mocht vragen'.
Literatuur
Berkenvelder, F.C., Zo was Zwolle rond 1900. Zwolle
1970.
Elberts, W.A., Historische wandelingen in en om Zwolle.
Herdruk Zwolle 1973.
Loo, G.J. van, Zwolle in woord en beeld. Zwolle 1904.
Schalekamp, J., Scouting op een eigen wijze: negentig jaar
Vaandrig Lengton Groep: groep I in Zwolle. Zwolle
2000.
Tromp Meesters, Th. 'De Zwolse familie Thiebout'. In:
Zwols Historisch Tijdschriftrj (2000) 3 pp 76-82.
Trooster, Ph.H., 'Aannemer Bernardus Hermannus
Trooster (1814-1898)'. In: Zwols Historisch Tijdschrift.17
(2000) 3 pp 82-90.
Vries, Th.J. de., Geschiedenis van Zwolle. I en II, Zwolle
1954,1961.
Website Historisch Centrum Overijssel: www.historischcentrumoverijssel.nl
55
Terborchstraat 10 in
2000. (Particuliere collectie)

Jan ten Hove
Elke tijd schrijft zijn
eigen geschiedenis en
schept zijn eigen voorstelling
van het verleden.
Bij de viering van
Zwolle 700 in september
1930 werd op de Grote
Markt uitgebeeld hoe
bisschop Willebrand
Zwolle in 1230 stadsrechten
verleende. (Collectie
HCO)
Een nieuwe Geschiedenis van Zwolle
Elke tijd schrijft zijn eigen geschiedenis en
fabriceert zijn eigen verzinsels. Een prachtig
voorbeeld is het fameuze verhaal van de
Zwolse Blauwvingers. Gemeentebestuur, middenstand
en bewoners lopen vandaag de dag graag
met deze bijnaam te koop, maar dat lag in het verleden
wel anders. Tegenwoordig wordt de herkomst
van de term blauwvingers algemeen
gezocht in het verhaal dat in het verre verleden de
sluwe Zwollenaren een klokkenspel ver boven de
ZWOLS HISTORISCH TIJDSCHRIFT
prijs aan hun Kamper buren hadden verkocht.
Bovendien begon het carillon na de installatie
beledigende liedjes voor de domme kopers te tingelen.
De verontwaardigde Kampenaren besloten
daarop de exorbitante koopsom in zakken vol
stuivers te voldoen, zodat de Zwolse regeerders
dagenlang hun vingers blauw telden.
Een mooi verhaal, maar zoals zo veel mooie
verhalen niet erg waarheidsgetrouw. Voor de historische
oorsprong van de blauwe vingers van de

ZWOLS HISTORISCH TIJDSCHRIFT 57
Zwollenaren moeten we zo'n vijfhonderd jaar
terug in de tijd, naar het begin van de zestiende
eeuw. Zwolle viel toentertijd onder de heerschappij
van de bisschop van Utrecht. Deze prelaat was
niet alleen een geestelijk leider, maar ook een
werelds heerser. Na een toloorlog met Kampen
liepen de Zwollenaren, die vonden dat ze niet voldoende
door de bisschop waren gesteund, in de
zomer van 1521 over naar de hertog van Gelre. Het
schenden van de eed van trouw aan de wettige
landsheer was een vergrijp waaraan in deze tijd
zeer zwaar werd getild. Zwolle keerde al snel weer
terug in het bisschoppelijke kamp, maar in diverse
documenten klaagden de bewoners erover dat ze
in de buursteden 'schandelijk bejegent, voor Blauvingers
uitgekreten, en met andere eerrovende
bewoordingen uitgescholden waren.' De schimpnaam
verwijst naar de opgestoken vingers, waarmee
de Zwolse bestuurders bij de inhuldiging van
de bisschop een zoals later zou blijken valse belofte
hadden afgelegd.
Legendevorming
Het is interessant om te kijken hoe het verhaal van
de Zwolse blauwvingers zich in de loop der
geschiedenis heeft ontwikkeld. De herkomst van
de weinig vleiende bijnaam was aanvang zeventiende
eeuw nog niet vergeten. Een in deze jaren
opgemaakt register met historische aantekeningen
uit het Kamper gemeentearchief vermeldt
onomwonden dat de Zwollenaren 'den naeme van
blauvinghers van haer valsch sweren' hadden verkregen.
Zo'n honderd jaar daarna had de benaming
evenwel een nieuwe betekenis verworven.
Blauwe vingers werden in de achttiende eeuw niet
meer geassocieerd met het plegen van meineed,
maar met het tellen van op twijfelachtige wijze
verkregen geld. Deze verandering komt naar
voren in een notitie uit 1733 van stadsgenoot Pieter
Ie Clercq. Volgens hem deed inmiddels het verhaal
de ronde dat de Zwollenaren in maart 1524 van de
binnen hun muren opgesloten Karel van Gelre
een groot losgeld hadden geëist, 'en dat zij hunne
vingers aan dit geld blaauw getelt hebbende, daar
van den spotnaam van Zwolsche blaauwvingers
zouden gekregen hebben...'.
Weer een eeuw later waren alle associaties met
de Gelderse oorlog verdwenen. In een gedicht uit
1827, dat de burgers van Zwolle moest opwekken
gul te schenken voor de restauratie van de toren
van de Onze Lieve Vrouwekerk, schreef de doopsgezinde
gelegenheidsdichter H.Az. Doijer dat het
klokkenspel van de Peperbus weleer uit armoede
van de hand was gedaan, 'dat evenwel mij innig
spijt, wijl men aan 't geld zich blaauwe vingers
heeft geteld.' Hier wordt de kwalificatie van
blauwvingers voor het eerst opgehangen aan de
- gefingeerde - verkoop van een carillon. Aan welke
partij het klokkenspel zou zijn verkocht blijft
trouwens in het duister. Deze versie leefde in de
volksmond voort tot het eind van de negentiende
eeuw. De huidige lezing stamt voor zover bekend
uit het in 1917 door Josef Cohen op papier gezette
tweede deel van de Nederlandsche sagen en legenden,
waarin het verhaal van de verkoop van het
klokkenspel aan Kampen op smakelijke en uitvoerige
wijze wordt verteld. Een bronvermelding
geeft Cohen niet. Vermoedelijk heeft hij zelf de
inmiddels zeer populaire verhalen over de spreekwoordelijke
domheid van de Kampenaren - de
Kamper uien - verweven met de verzonnen
geschiedenis van een carillonverkoop door de stad
Zwolle. De tegenwoordige 'legende' van de Zwolse
blauwvingers is derhalve nog geen eeuw oud.
Hanzemythe
Een ander, moderner voorbeeld van mythevorming
is de enorme nadruk die vandaag de dag,
met name uit cultuur-toeristisch oogpunt, wordt
gelegd op Zwolle en de Hanze. Het middeleeuwse
Hanzeverbond zelf heeft sinds de recente, op
Zwols initiatief ontstane herleving van de Internationale
Hanzedagen welhaast legendarische vormen
aangenomen. De handelsassociatie wordt
soms zelfs voorgesteld als een voorloper van de
Europese Unie, terwijl het weinig meer was dan
een losse, opportunistische stedenbond, met als
belangrijkste doel het tegenover buitenstaanders
met hand en tand verdedigen van verkregen of
vermeende monopolierechten op handelsgebied.
Voor de economische geschiedenis van Zwolle is
de Hanze nauwelijks van betekenis geweest. Het
verbond richtte zich onder de leiding van Lübeck
en andere Noord-Duitse havensteden vooral op

Verdwaald in de tijd.
Rhijnvis Feith loopt hier
gebroederlijk tussen
middeleeuwse herauten
in Park Eekhout tijdens
de viering van Zwolle
joo in september 1930.
Zwolle stond tijdens
deze festiviteiten in het
teken van het verleden,
dat onder meer aanschouwelijk
werd
gemaakt in een grote
historische optocht.
(Collectie HCO)
de handel met het Oostzeegebied, waar we slechts
zelden Zwolse kooplieden aantreffen. De Zwartewaterstad
moest het vooral hebben van haar rol als
schakelpunt tussen de handelsstromen van Westfalen
en Nedersaksen enerzijds en Holland, Brabant
en Vlaanderen anderzijds. Voor het floreren
van de stedelijke handel waren rust en rechtszekerheid
in het achterland en veilige verbindingen
veel belangrijker dan de krampachtig door de
Hanze verdedigde privileges in ver verwijderde
landen. Grote koggeschepen zijn in de Zwolse
haven vermoedelijk nooit gesignaleerd. Ook binnen
de organisatie van het verbond speelde Zwolle
slechts een figurantenrol.
Zwolle's 'oudheden'
Maar zoals gezegd, elke tijd schrijft zijn eigen
geschiedenis. De eerste integrale geschiedenis van
Zwolle, de vanaf 1767 in vijf delen verschenen en
door de advocaat Burchard Joan van Hattum
ZWOLS HISTORISCH TIJDSCHRIFT
geschreven Geschiedenissen der stad Zwolle, begon
met de volgende woorden: 'Onder het gering getal
Nederlandsche Steden, welkers oudheden vooralsnog
onbekent zijn, en in de duisternis leggen, is
een van de vermaardsten, en meest aansienlijcken
de Hanze- en Rijksstad Zwolle, derde hoofdstad
van Overijssel...'. Sinds Van Hattums informatieve
en nog altijd lezenswaardige kroniek duurde
het bijna tweehonderd jaar voordat er opnieuw
een poging werd gewaagd een stadsgeschiedenis te
schrijven: de tweedelige Geschiedenis van Zwolle
van gemeente-archivaris Thom. J. de Vries, waarvan
het laatste deel in 1961 het licht zag. De zeer
goed in de Zwolse archieven ingevoerde De Vries
presenteerde veel nieuwe feiten, maar zijn werk is
sterk verouderd. Helaas ontbreekt ook een notenapparaat.
In de decennia na het verschijnen van de boeken
van De Vries is de geschiedschrijving van
Zwolle in een stroomversnelling terechtgekomen.

ZWOLS HISTORISCH TIJDSCHRIFT 59
Steeds meer aspecten van Zwolle's 'oudheden' zijn
onderzocht en er zijn tal van nieuwe gezichtspunten
gepubliceerd. Een nieuwe Geschiedenis van
Zwolle is dus geen overbodige luxe. Op initiatief
van het gemeentearchief, nu opgegaan in het Historisch
Centrum Overijssel, is men een aantal
jaren geleden begonnen met het werven van fondsen
voor de financiering van het project. In navolging
van andere stadsgeschiedenissen lag het aanvankelijk
in de bedoeling te werken met een collectief
van auteurs, maar uiteindelijk is besloten
het boek door één historicus te laten schrijven.
Het nadeel van deze werkwijze is dat het boek
slechts de visie van één persoon zal weerspiegelen,
maar daar staat het voordeel tegenover dat de
nieuwe Geschiedenis van Zwolle veel meer dan
een verzameling losse verhalen kan worden. Over
het eindresultaat zal de lezer te zijner tijd zelf moeten
oordelen.
Bij de totstandkoming van het boek is een
breed samengestelde, deskundige redactie betrokken,
die bestaat uit de volgende personen: drs.
F.C. Berkenvelder, dr. H.H.C.C. Clevis, drs. W.
Coster, drs. E.A. van Dijk, drs. J. Hagedoorn, prof.
dr. J.M.M. Hermans, prof. dr. P. Kooij, dr. C. Ribbens,
dr. C. Trompetter, dr. H.N. van Wijngaarden
en drs. F.D. Zeiler. De coördinatie van het
project is in handen van de Stichting IJsselacademie
te Kampen, terwijl het boek zal worden gepubliceerd
door Waanders Uitgevers te Zwolle.
De opzet
Ongeveer tweeënhalf jaar geleden ben ik mijn
werkzaamheden begonnen met het maken van een
opzet voor het boek, dat ongeveer 700 bladzijden
zal tellen. De doelstelling is een wetenschappelijk
verantwoorde weergave van de huidige stand van
zaken met betrekking tot de kennis van het Zwolse
verleden. De inhoud strekt zich uit vanaf het ontstaan
van het landschap en de prehistorie tot de
meest recente ontwikkelingen. Het boek is in
beginsel gebaseerd op de bestaande literatuur.
Nieuw onderzoek in de vele aanwezige bronnen
moet gezien de beschikbare tijd tot een minimum
beperkt blijven. Toch blijkt het in de praktijk geregeld
nodig om ter controle of aanvulling van de
bestaande gegevens alsnog zelf de archieven in te
duiken. Verder dient het boek meer te worden dan
uitsluitend een opsomming van reeds bekende feiten
en moet het voor een groot publiek aantrekkelijk
en makkelijk toegankelijk zijn. De doelgroep is
niet de professionele historicus, maar de in de
Zwolse geschiedenis geïnteresseerde leek. Aan de
illustrering wordt veel aandacht besteed: er komen
675 afbeeldingen in het boek.
Bij de opzet voor de nieuwe Geschiedenis van
Zwolle heb ik gekozen voor een verdeling in een
tiental chronologisch geordende hoofdstukken.
Hierin worden de verschillende aspecten van de
stedelijke samenleving zoveel mogelijk in onderlinge
samenhang en in ruimtelijk verband besproken.
Het wordt dus geen verhaal waarin de politieke,
economische, kerkelijke, sociale, culturele en
geografische geschiedenis afzonderlijk van elkaar
worden behandeld. Al deze elementen moeten in
elk hoofdstuk in een lopend verhaal als het ware
Vanzelf, aan bod komen. Om verder enige structuur
in het verhaal te brengen wordt uitgegaan
van twee centrale thema's, namelijk Zwolle en de
buitenwereld en de geografische en ruimtelijke structuur
van de stad.
Zwolle en de buitenwereld
Deze twee thema's zijn nauw met elkaar verweven:
de scherpe scheiding tussen de stad en de buiten-
Aanbieding op 27
december 1954 van het
eerste exemplaar van de
door stadsarchivaris
Drs. Th. de Vries
geschreven 'Geschiedenis
van Zwolle'. Van
links naar rechts de
auteur, burgemeester
Mr. G.A. Strick van
Linschoten en Mr. H.
Bikkers, directeur
Erven J.J.Tijl NV. (Foto
DolfHenneke, collectie
HCO)

Titelpagina van de
'Geschiedenissen der
stad Zwolle' door Mr.
Burchardjoan van
Hattum, uitgegeven in
1767.
6o ZWOLS HISTORISCH TIJDSCHRIFT
GESCHIEDENISSEN
DER S TAP
ZWOL L E,
BÊHELSENDE E E.N VERHAAL PAN
HAAR E E RSTE B ÉG INSEL'EN 6
FERHEFFINGE TOT EEN STAD, .
EN DE MERKWAARDIGSTE
GEBEURTENISSEN ALDAAR.
FA.N OU DS HER, TOT' BT
NA DES E TT D EN TOE-,
VOORGEVALLEN.
UIT STADS KOEREN , ECTE STUKKEN EN OUDK
•CHRONYKEN BY EEN VE,RGADEB.T,
EN BESCHREVEN
D O O R
MR. BURCHARD JOAN VAN HATTÜM.
EERSTE DEEL.
T E - Z W O L L E
S. CLEMENT, «Ï J.A.VAN SANTEN,
Boekverkopers, i 7 6 -.
wereld kreeg in ruimtelijke zin gestalte in de wallen,
muren en poorten rondom Zwolle. Daarnaast
is de natuurlijke ligging van Zwolle bepalend
geweest voor de functie die de stad ten opzichte
van de buitenwereld vervulde: die van belangrijk
regionaal marktcentrum, knooppunt voor de
doorvoerhandel en verbindingsschakel tussen
oost en west. Welke voordelen hebben de Zwollenaren
gehaald uit de natuurlijke ligging van hun
stad en in hoeverre is de ruimtelijke structuur
aangepast aan de behoeften van het moment?
Deze vraagstelling speelt in op de actualiteit, aangezien
Zwolle met een verzorgingsgebied van
600.000 personen een grotere centrumfunctie
heeft dan ooit en er momenteel tal van zaken spelen
die hiermee in verband staan.
De verwevenheid van beide thema's komt ook
naar voren in de grensfunctie die de stad een groot
deel van haar bestaan heeft vervuld. De nederzetting
waaruit Zwolle voortkwam is omstreeks 800
op een dekzandrug langs de Aa gesticht. Aan die
zandheuvel dankt de stad ook haar naam: Zwolle
is afgeleid van een Germaans woord dat zwelling
oftewel verhoging betekent. Begonnen als een
voorpost van het Karolingische rijk op de grens
met Friesland en het gebied van de Saksen, bleef
Zwolle in de Middeleeuwen onder het wereldlijk
gezag van de bisschop van Utrecht lange tijd een
belangrijke militair-strategische functie vervullen
als uitvalspunt tegen de oproerige Drenten en
Groningers. Ook met het oog op de hertog van
Gelre, die de Veluwe controleerde en regelmatig
de wapens tegen de bisschop opnam, is de grensfunctie
van Zwolle van belang. Na 1528, toen het
centrale Habsburgse gezag van de machtige keizer
Karel V en zijn zoon Filips II in Brussel was gevestigd,
lag Overijssel aan de 'uterste frontire' van de
Nederlanden. Tijdens de republiek der Zeven Verenigde
Provinciën bleef deze situatie min of meer
gehandhaafd. Zwolle was aanvankelijk een frontierstad,
gelegen op de grens van het Staatse en het
Spaanse gebied. Ook na de Vrede van Munster in
1648 werd Zwolle nog altijd beschouwd als een
buitenpost in het Hollandse stedensysteem. In
deze situatie kwam pas in het begin van de negentiende
eeuw verandering, toen Zwolle deel uit ging
maken van de eenheidsstaat van het Koninkrijk
der Nederlanden.
Het thema Zwolle en de buitenwereld zal
onder meer worden toegespitst op de ontwikkeling
van Karolingische nederzetting tot hoofdstad
van Overijssel en de consequenties die deze 'verheffing'
met zich meebracht. Zwolle, tijdens de

ZWOLS HISTORISCH TIJDSCHRIFT 6l
Middeleeuwen beschouwd als het 'kleine zusje'
van Deventer en Kampen, bleef ook tijdens het
ancien régime - de zeventiende en achttiende
eeuw - officieel de derde hoofdstad van Overijssel,
hoewel de stad haar zustersteden inmiddels ruimschoots
had overvleugeld. Haar nieuwe status
werd omstreeks 1800 bevestigd, toen Zwolle officieel
de enige hoofdstad van de provincie werd.
Geografische en ruimtelijke ontwikkeling
Een tweede rode draad in het boek wordt gevormd
door de beschrijving van de geografische en ruimtelijke
ontwikkeling. Dit element vormt als het
ware het decor, de fysieke achtergrond voor het
verhaal. De eeuwenoude ruimtelijke structuur, die
in Zwolle in veel opzichten opmerkelijk gaaf
bewaard is gebleven, is immers het meest zichtbare
aspect van de relatie tussen het heden en het
verleden. Het natuurlijke milieu waarin Zwolle is
ontstaan en gegroeid was bepalend voor de ontwikkelingsmogelijkheden
van de bewoners en
voor de verdere uitbouw van de stad. De loop van
de bevolking, de sociaal-economische geschiedenis,
bestuurlijke en kerkelijke aspecten weerspiegelen
zich in het uiterlijk van de stad. Ook de
geschiedenis van het dagelijks leven, zowel in zijn
tastbare aspecten (materiële cultuur) als in immateriële
zin (gewoonten en gebruiken, mentaliteit),
speelt zich binnen de ruimtelijke structuur van
Zwolle af.
Langs lijnen van geleidelijkheid
Als werktitel ga ik uit van het aan een boek van
Louis Couperus ontleende Langs lijnen van geleidelijkheid.
De loop van de Zwolse geschiedenis
wordt naar mijn idee juist door deze woorden bij
uitstek gekarakteriseerd. De ontwikkeling van de
stad heeft zich steevast zeer geleidelijk voltrokken,
zonder scherpe breuken met het verleden. Zo
heeft Zwolle zich in een eeuwenlang proces langzaam
maar zeker boven Deventer en Kampen uit
weten te werken. Deze lijnen van geleidelijkheid
zijn eigenlijk pas de laatste jaren doorbroken.
Zwolle heeft zich sinds ca. 1980 op stormachtige
wijze ontwikkeld en is razendsnel gegroeid. De
Zwollenaren hebben het hen omringende milieu
en de stedelijke bebouwing altijd aan de eisen van
de tijd aangepast, maar nog nooit zo snel als in de
afgelopen decennia. Geen wonder dat de ruimtelijke
ontwikkeling van de gemeente op dit
moment volop ter discussie staat.
Na het maken van de opzet ben ik begonnen
met het uitwerken van de hoofdstukken. Vragen
over de voortgang van het boek worden gewoonlijk
als volgt beantwoord: gestaag maar traag. De
oorspronkelijke planning is inmiddels al geheel
achterhaald. Het verzamelen van informatie, het
controleren van de aanwezige gegevens en het
vormgeven en schrijven van de hoofdstukken
blijkt veel meer tijd te kosten dan aanvankelijk
werd gedacht. Inmiddels ben ik aanbeland bij het
zesde hoofdstuk, dat het tijdvak 1680-1780 omvat.
Zo werk ik mij langzaam naar het heden toe.
Gelukkig ben ik wel met veel plezier met deze
enorme klus bezig. Per slot van rekening is het een
unieke kans om je enkele jaren bezig te mogen
houden met alle facetten van de geschiedenis van
de eigen woonplaats. Ik hoef bij wijze van spreken
de voordeur van mijn huis in de binnenstad maar
achter me dicht te slaan om in mijn eigen boek te
stappen. Een levenswerk moet het echter ook weer
niet worden. Volgens de huidige planning zal het
boek in het najaar van 2004 verschijnen. Welke
'mythen' er dan weer aan de Zwolse geschiedschrijving
zijn toegevoegd, zal de tijd moeten
leren. Ik hoop op dat moment slechts hetzelfde te
kunnen zeggen als mijn illustere voorganger Burchard
Joan van Hattum aan het slot van zijn voorwoord
deed: 'Sie daar dan de reden en oorsaak van
dese mijn onderneminge: welke, ik vertrouwe, dat
den leser genoegsaam voldoende agten zal, om dit
mijn bestaan te verregtvaardigen, en mij van alle
blaam van een ijdele schrijflust te bevrijden.'
Verantwoording
De tekst van dit artikel is grotendeels ontleend aan de
door mij vervaardigde opzet voor de nieuwe Geschiedenis
van Zwolle. Het verhaal van de Blauwvingers zal -
voorzien van noten - ook in het boek verschijnen.

Maria L. Hansen
Johan Christiaan baron
van Haersolte, heer van
Haerst, 1809 -1881.
Vader van Sophie. (Iconographisch
Bureau)
62 ZWOLS HISTORISCH TIJDSCHRIFT
Een 'redelyk zoet' meisje
Sophia Cornelia baronesse van Haersolte,
1838-1873
Van Sophie's korte leven is niet veel bekend.
Eigenlijk maar een paar momentopnamen;
als eerste zijn dat curieus genoeg de
dagen rond haar prilste begin.
De ouders van Sophie, Johan Christiaan baron
van Haersolte (1809-1881) en Geertruid Agnes
baronesse de Vos van Steenwijk (1813-1874),
trouwden te Zwolle op 26 april 1837. De bruidegom
behoorde tot de notabelen van Zwolle. Sinds
een jaar was hij lid van de ridderschap van Overijssel
en in het jaar van zijn huwelijk werd hij burgemeester
van Zwollerkerspel. Hij nam dat jaar
ook zitting in de Provinciale Staten en werd later
lid van de Tweede Kamer. 1 Het bruidspaar vertrok
vanuit Zwolle op huwelijksreis in gezelschap
van Annette en Reint de Vos van Steenwijk 2 in een
door vier paarden getrokken calèche naar Emmerik.
3 Daar stapten zij voor het eerste traject aan
boord van een Rijnboot. De reis voerde hen naar
Zuid-Duitsland, Zwitserland en Italië.
Na een druk cultureel programma in Duitsland
volgden de overweldigende bergen en watervallen
midden in Zwitserland. Na de wetenschappers
en de kunstenaars was het de beurt aan de
toeristen het nog vrijwel onbekende alpenlandschap
te ontdekken. Het gebied was slechts
gebrekkig in kaart gebracht. Het Zwolse gezelschap
genoot van de 'overheerlyke gezichten', 'die
naar mate men vordert steeds indrukwekkender
worden'. De Amsterdamse schilder H.W. Cremer
legde in centraal Zwitserland in 1832 ongeveer
dezelfde route af als het gezelschap Van Haersolte;
Cremer vond het een moeizame tocht. 4 Van Haersolte
had enkel bewondering voor wat hij zag; de
'Grindelwalder vallij zyn aller treffendst en stout.
De woeste toppen der Alpen dalen loodregt'. Men
bewonderde de besneeuwde bergtoppen, door de
opkomende zon verlicht en weerkaatst in spiegelglad
water.
Het viertal reisde door naar Genève. Rondom
het meer van Genève was het rustig toeven. Het
varen op het meer was 'allerliefst'. Zij maakten een
kalm tochtje aan boord van de stoomboot die tussen
Genève en Villeneuve pendelde. Op deze boot
maakten zij kennis met de Nassause zaakgelastigde
uit Den Haag en diens 'lief duitsch Vrouwtje'.
Het was een plezierige ontmoeting, temeer daar er
door de gestadige regenval weinig van de oevers te
zien was. Zij wandelden door parken die langs het
water gelegen waren; het waren verzamelplaatsen
van kindermeiden met kinderen. Van Haersolte
vond het daar 'veel liever' dan de botanische tuin
die er naast lag.

ZWOLS HISTORISCH TIJDSCHRIFT
Een van die dagen was Geertruid ziek, wat
'haar noopte om byna de gehele dag te bed te blijven'.
Johan Christiaan lastte een voorgenomen
tocht af en bleef bij haar. Vanuit het hotelraam
hadden zij een prachtig uitzicht op het meer en op
een deel van Genève. Na twee dagen voelde Geertruid
zich weer goed genoeg om een kleine wandeling
te maken. De achtste augustus noteerde hij
blij: 'Truitje zoo goed als hersteld', zodat zij hun
reis vervolgden.
De tocht verliep vanaf dat ogenblik anders dan
verwacht. In Genua was cholera uitgebroken
zodat Johan Christiaan een andere route uitstippelde.
Genua, dat wel op hun reisprogramma had
gestaan, werd in geen geval bezocht. Zij zouden
Milaan en Turijn bezoeken en dan via Parma en
Modena naar Bologna reizen, daarna een paar
dagen in Florence verblijven en het Italiaanse
gedeelte van de reis afsluiten in Venetië. Denkelijk
in verband met oprukkende cholera veranderde
Van Haersolte weer van reisroute; de Italiaanse
toer werd bekort tot Como, Bergamo en Verona,
en daarna ging men rap door Tirol naar het veiliger
noorden. Na veertien weken kwamen zij weer
in Zwolle terug. Het echtpaar Van Haersolte
betrok het huis Koestraat 18.
Op 11 mei 1838 werd Sophie geboren. Zij was
vernoemd naar haar grootmoeder Sophia Cornelia
Huygens, douarière van Carel de Vos van
Steenwijk. 'Grootmama Vos' kwam regelmatig op
bezoek in de Koestraat. Sophie zag haar grootouders
Van Haersolte ook vaak; zij woonden in
Zwolle aan het begin van de Melkmarkt, nu Grote
Markt 12-13. Haar vader verbleef als lid van de
Tweede Kamer voor langere perioden in Den
Haag, maar hij schreef vele brieven naar huis.
Sophie kreeg er in de loop der jaren twee broertjes
en zes zusjes bij. 5
Gezicht op het begin
van de Melkmarkt
omstreeks 1880. Sophie''s
grootouders Coenraad
W.A. van Haersolte
en Louise C.E.F.
Hora Siccama woonden
in het derde pand van
links, nu Grote Markt
12-13. Tegenwoordig
herbergt dit pand een
Mac Donalds vestiging.
(Collectie HCO)

64
Brief van de zevenjarige Sophie aan haar vader (sterk verkleind weergegeven):
'Zwolle ï descembre 1845. Lieve Papa! Ik wil u eindelijk eens schrijven. Ik leer'
zonder humeur bij mijnheer Hempeenius, en ik houd veel meer van de piano te
hooren. Ik leer veel bij defransche meester en hij geeft mij veel te doen, en Mama
heeft hem verzocht mij wat minder op te geven. De zusjes en ik zijn redelijk zoet,
en Willem is heel wel. Zondag is RudolfSloet hier geweest Ermanse kon niet
komen, om dat zij bij Hansje Sandberg ging spelen. De zusjes en ik hebben ieder
een heel mooi boekje gekregen van Tante Truitje. Heel veel complimenten van
Louize en Annette. Ik noem mij U liefhebbende dochter Sophie van Haersolte.'
(Familiearchief Van Haersolte, HCO)
ZWOLS HISTORISCH TIJDSCHRIFT
Het meisje Sophie
Sophie was zoals zij zichzelf beschreef een 'redelyk
zoet' meisje. Zij verdiende veel 'goede merkjes'
en af en toe een 'leelijk'. Zij leerde eerst met potlood
schrijven, en toen zij ongeveer vier jaar oud
was mocht zij bij de meester met inkt schrijven.
Als zij haar best deed, kon zij het heel mooi. In
huis werd veel Frans gesproken. Voor de kinderen
was er een Zwitserse 'bonne' en Sophie kreeg een
energieke leraar Frans die haar overlaadde met
huiswerk. Toen zij een jaar of tien was, schreef zij
haar brieven in het Frans. Sophie werd op speelse
wijze met de Engelse taal bekend gemaakt; zij had
plakkertjes waarop de dagen van de week in het
Engels stonden. Op elke plakker een andere dag.
Er was ook een serie in het Frans. Zij gebruikte de
plakkertjes als sluitzegel voor brieven.
Sophie had geen hekel aan de lessen maar als
een meester op vakantie ging, had zij net als de
andere kinderen feest. Met muziekles had zij in
eerste instantie weinig op. Zij reageerde weerspannig.
Gelukkig voor haar moeder was het bijna
'Sint Niklaas' en Sophie zou toch wel graag
cadeautjes krijgen. Het bedekte dreigement stimuleerde
Sophie en de muzieklessen werden leuker
dan zij had gedacht. Met enorme koeienletters
en de nodige taal en schrijffouten schreef de
zevenjarige Sophie aan haar vader: 'Ik leer zonder
humeur bij mijnheer Hempeenius, en ik houd
veel meer van de piano te hooren'.
Als de Sint in het land was, brachten Sophie en
haar zusjes ieder een schoen naar 'Groot Mama,
Tante en Mama'. Door de spanning waren de
meisjes al vroeg wakker. 'Voort toen wij klaar
waren, gingen wij zien wat hij bij Mama en Tante
gebragt had'. De cadeautjes stonden op tafel. Sophie
kreeg een loterijspelletje. Opgetogen liepen de
meisjes naar hun grootouders aan de Melkmarkt.
Vanuit het huis keken en luisterden zij naar de
muzikanten die daar speelden. Na het concert
kwam de 'bonne' met het jongste zusje en samen
gingen zij kijken welke presentjes de goedheiligman
bij grootmama Vos had achtergelaten. Voor
Sophie was er een wastafeltje. Zij verzocht haar
vader om Sinterklaas voor alle cadeaus te bedanken.

ZWOLS HISTORISCH TIJDSCHRIFT 65
Ook met haar verjaardag kreeg Sophie cadeautjes
en 'veel lekkers'. Op verzoek van haar moeder
nam haar vader Haagse beschuitjes mee. Sophie
hield van poppen en van poppenkleertjes. Zij
spaarde een theeserviesje bij elkaar; op haar zesde
verjaardag kreeg zij er een paar 'heele mooije porseleine
kopjes en schoteltjes' bij. Zij was blij met
'hele mooije theedoekjes', 'paars en wit van ieder
soort twee'. De doekjes zoomde zij zelf. Handwerken
hoorde bij de opleiding van meisjes. Diverse
familieleden werden verblijd met gebreide kousenbanden,
zelfgemaakte beursjes en speldenkussens.
Als kind werd Sophie geportretteerd; op een
kleine aquarel werd zij ten voeten uit afgebeeld.
Toen zij veertien was, maakte de kunstenaar Hoffman
een crayontekening van haar. Hoffman was
de tekenleraar van Sophie. Mogelijk had hij een
artistiek uiterlijk; Sophie's moeder wist dat hij een
'Zwolsche jongen' was, maar zij zou het 'aan zijn
voorkomen nooit zeggen'. Sophie vond hem 'Ie
plus aimable de mes maitres'. Het portret beviel
haar vader goed, want enige jaren later kreeg Hoffman
de opdracht ook een van de andere dochters
te portretteren. 6
Sophie's lichaamshouding was niet goed. Op
de leeftijd van zeven jaar kreeg zij ter correctie een
'machine', een corset aangemeten. Toen zij het
paste bleek het veel te wijd te zijn. Goed aangeregen
vielen de baleinen aan de voorkant over elkaar
terwijl het aan de achterkant nog veel te ruim
bleef. Om het geval enigermate op de plaats te
houden trok Sophie haar schouders op waardoor
zij een 'misvormd figuur' kreeg. De machine ging
retour en werd passend gemaakt. Het corset was
niet genoeg om Sophie's houding voldoende te
corrigeren, zij mocht niet te veel zitten en zij
moest veel bewegen. Voor haar grootmoeder was
Sophie levendig genoeg, zij mocht komen logeren.
Haar broertje mocht niet mee, grootmoeder vond
hem veel te wild.
Met mooi weer was Sophie vaak in de tuin te
vinden. Zij had een eigen kersenboompje. Het
'groeit braaf, hield zij haar vader op de hoogte.
Op Dikninge, het ouderlijk huis van haar moeder,
hielp zij met het plukken van kruiden voor de
kruidenazijn. Haar vader was een liefhebber van
bloemen. Vanuit Den Haag stuurde hij regelmatig
bloemen voor de tuin op. Sophie's moeder mopperde
over zijn koopzieke gedrag toen hij alweer
een mand met camelia's liet bezorgen.
Sophie schreef haar 'Lieve Papa' ook over haar
verjaardag, over haar schoolwerk, over haar
gezondheid en ander nieuws: 'Annette bijt nooit
geen nagels meer', het nieuwe neefje Godertje was
gedoopt en met de zusjes had zij aan de jarige
Caroline 'un petit ménage de bois' gegeven. Zij
vertelde welke kinderen bij haar hadden gespeeld
en hoeveel tanden bij haar broertje waren doorgekomen.
Zij verwachtte dat haar vader terugschreef.
Als hij in gebreke bleef, maande Sophie's
moeder hem te schrijven; 'Sophie verlangt zeer
naar een brief van U'. Maar het allermooiste was
toch als hij naar Zwolle kwam. Zij verlangde meer
dan eens dat hij 'weer in huis' kwam.
Acht jaar oud werd Sophie erg verkouden. Zij
hoestte veel en transpireerde. De dokter adviseerde
's avonds voetbaden en 'pappen op de borst'.
Zij werd twee weken boven in bed gehouden. Pas
Sophie's grootvader Mr.
Coenraad W.A. baron
van Haersolte, heer van
de Doorn etc, 1783 -
1862. Sophie was vierentwintig
toen haar beide
grootouders van Haersolte,
anderhalve
maand na elkaar, overleden.
(Iconographisch
Bureau)

C«*
Briefje van Sophie aan
de 'LieveKaptein', 3
maart 1849. Mogelijk
schreef en verstuurde zij
nog een tweede versie
vanwege het 'ennetje'
teveel achter Zwolle.
(Fa m iliearch ief Va n
Haersolte, HCO)
66 ZWOLS HISTORISCH TIJDSCHRIFT
toen zij weer iets gegeten had mocht zij naar beneden.
De tuin mocht zij nog niet in. Haar hoest
klonk steeds 'dieper' en zij gaf'nog al op'. De dokter
constateerde een lichte vorm van kinkhoest.
Het was in huis een complete ziekenboeg, de
meeste kinderen hoestten en waren verkouden, of
hadden kinkhoest. Twee maanden later was
Sophie alle narigheid weer vergeten.
\
Een reislustige Sophie
Van Haersolte had voor zijn huwelijk veel gereisd,
voornamelijk per schip. Hij had de Middellandse
Zee doorkruist, hij kende de kust van Zuid-Amerika,
hij was de Stille Zuidzee overgestoken en hij
was in Oost-Indië geweest. Sophie had van haar
vader blijkbaar een voorliefde voor schepen en
reizen geërfd. Zij was elf jaar toen het schip de
Saramacca in het Zwartewater voor anker lag. Zij
schreef een brief aan de 'Lieve Kaptein' met het
verzoek 'mede op zee' te gaan. Sophie wilde het
reisje samen met haar twee jaar jongere zusje
Louise en hun gouvernante maken. Als de kapitein
hen aan boord wilde hebben en hen 'een
kamertje geven, wij zullen uw geen moeite en
drukte veroorzaken. Wij zullen een klein koffertje
mede nemen om er goed, boeken en schriften in te
leggen, en de meesters zullen ons werk opgeven.
Wij hebben er de geheele middag over gesproken;
als het u belieft weigert het ons niet.' Zij ondertekende
met: 'Ik noem mij Sophie van Haersolte'.
Het is onwaarschijnlijk dat de Saramacca een zeewaardig
schip was; het Zwartewater was geen zeehaven.
Maar voor een klein meisje was het een
imponerend schip.
Zij schreef de brief zo mooi mogelijk op versierd
briefpapier; de vier hoekornamentjes zijn
helder rood. Toen zij klaar was, maakte zij een
foutje. Of zij de brief nu opnieuw schreef vanwege
een ennetje achter Zwolle te veel en de andere
bewaarde, of dat het van verzenden nooit gekomen
is; het doet niets af van de reislustige verlangens
van een klein meisje.
Jaren later, toen zij tweeëntwintig was, maakte
Sophie eindelijk eens een zeereisje voor de kust
van Den Haag. Het was niet zo plezierig als zij had
verwacht. Echt zeeziek werd zij niet, maar zoals
haar vader het noemde, zij werd 'zee dol'. Het
diner van die avond liet zij passeren. Het tochtje
had geen verdere gevolgen voor de gezondheid
van Sophie.
'Douce caquetage'
Voor gezelschap hoefde Sophie het ouderlijk huis
niet te verlaten. Het kon thuis gezellig druk zijn.
Zij ging wel vaker voor korte of langere logeerpartijen
naar familie en vrienden, zoals dat in de

ZWOLS HISTORISCH TIJDSCHRIFT
hogere standen gebruikelijk was. Vooral in de
zomermaanden was het bij hen een komen en
gaan in de buitenhuizen. Haar grootvader bezat
het huis Den Doorn, vlak bij Zwolle. Terwijl Sophie
uit logeren ging hield zij door brieven contact
met de anderen. Zij mopperde over de slecht leesbare
brieven van Louise, en verzocht haar wat
minder slordig te schrijven en vooral de puntjes
op de i te zetten. Zusje Caroline was net zo min in
staat netjes te schrijven. Zij schrapte en streepte,
wat de leesbaarheid niet ten goede kwam. Henriëtte
deed tenminste haar best duidelijk te schrijven.
Sophie was 'weinig content' toen een van de
zusjes haar niet terug schreef, maar wel een brief
stuurde aan 'het freuletje van Heerdt'. 'Zy zal het
U inpeperen' verzekerde hun vader de nalatige
schrijfster.
Een steeds terugkerend uitje waren de bezoeken
aan kuuroorden. De kinderen uit het gezin van Van
Haersolte hadden ieder zo hun eigen reden om de
baden op te zoeken. Sophie leed aan kortademigheid,
Caroline had last van zenuwpijnen en Betje
kreeg astma. Willem ging op twaalfjarige leeftijd al
naar Spa, wellicht uit voorzorg. Zoals Annette de
baden van Scheveningen bezocht. Louise had vaak
last van hoofdpijn en ging ook naar Scheveningen,
Koestraat 18, het ouderlijk
huis van Sophie. De
•-—| foto dateert uit 1986.
(Collectie HCO)

68
samen met een nichtje en onder begeleiding van
een juffrouw. Zij namen baden en op het strand
reden zij op een ezeltje of wandelden langs de zee.
Na twee dagen mooi zomerweer was Louise's
hoofdpijn verergerd, maar een bezoek aan een badplaats
was klaarblijkelijk niet alleen bedoeld voor de
gezondheid.
Het was altijd heerlijk om elkaar weer te zien.
Van Haersolte amuseerde zich met de 'douce
caquetage', het gebabbel en gekwetter van de
begroetingen. Als hij zelf niet aanwezig was, vulde
hij zijn brieven met nieuws 'voor een koffy discours'.
Zo nu en dan was een van de gezinsleden echt
ziek; in 1859 was Caroline zo ziek dat zij een paar
weken het bed moest houden. Een bijkomend
maar voor de jonge meisjes bepaald niet het kleinste
probleem waren de haren van Caroline. Door
het liggen zat het zo in de war dat Sophie meende
dat het niet meer te ontwarren viel. Hun vader
opperde een resolute oplossing: het haar moest
maar afgesneden worden.
De winter was het seizoen voor diners en soupers
bij familie en vrienden. Nadat Sophie 'gepresenteerd'
was, nam zij ook deel aan feesten en partijen
en schouwburgbezoek. In de huiselijke kring
maakte Betje muziek waar de anderen dan vrolijk
op dansten. Voor Sophie was het plezier van het
dansen niet weggelegd. Met regelmaat voelde zij
zich niet goed. Zij tobde al op jeugdige leeftijd met
haar gezondheid, zij had bij vlagen last van ernstige
benauwdheid. Als Sophie zich wat beter voelde
werd zij weer vrolijk en ging weer op stap. Zo ging
het na een ongezonde periode in de zomer van
1855 stukken beter. Zij had er plezier in met kennissen
naar het Engelse Werk te gaan en aansluitend
logeerde zij een paar dagen bij haar grootmoeder
op Dikninge. Zij werd door haar oom
Reint naar huis gebracht. Onderweg haalden zij de
meisjes Van Ittersum op, die ook naar Zwolle
teruggingen na een paar weken buiten gelogeerd
te hebben.
De 'Fièvre Gernicieuse'
Waarschijnlijk in het begin van de jaren zeventig
overkwam Sophie een 'accident' dat haar toch al
slechte gezondheid ernstig aantastte. Soms had zij
ZWOLS HISTORISCH TIJDSCHRIFT
pijn in haar rechter bovenbuik, vlak onder het
middenrif. Men vermoedde dat het iets met de
lever te maken had. Die pijn was steeds van tijdelijke
aard maar de benauwdheid bleef. Sophie kon
vrijwel niets meer doen. Ze lag maar op de canapé
wat rond te kijken. In de perioden dat zij zich wat
beter voelde, viel zelfs borduren haar nog te zwaar
en ging het schrijven moeizaam.
Sophie hield zich volgens haar vader meer dan
andere gezonde mensen bezig met de dood en
haar verwachtingen voor het hiernamaals. Het
overlijden van haar beide grootouders Van Haersolte
anderhalve maand na elkaar moet de toen
vierentwintigjarige Sophie diep getroffen hebben.
Zij hield de nagedachtenis aan de doden in leven,
speciaal die van haar lievelingstante Henriëtte. Zij
bezocht regelmatig haar graf in de familiegrafkelder
op de begraafplaats Bergklooster te Zwolle.
Haar vader vond dat het zo niet langer ging en
stuurde Sophie in gezelschap van Louise naar
Marburg. De daar residerende geneesheer wilde
haar situatie eerst eens veertien dagen bekijken
voor hij tot een behandeling overging die nadelige
gevolgen kon hebben voor Sophie's zenuwgestel,
dat door haar oude kwaal zeer was aangetast. Als
zij na veertien dagen 'aanmerkelijk hersteld' zou
zijn, was de behandeling misschien zelfs onnodig.
Sophie begreep dat zij niet zo spoedig zou genezen
als zij gehoopt had. Men was al tevreden als zij
'altans niet verloor'. Vooreerst gaf de dokter het
advies veel te wandelen, met koud water te wassen
en 'gympartie'. Louise vreesde met de arts dat
Sophie het laatste 'minder getrouw' zou doen.
Maar ook de beide andere adviezen zullen Sophie
niet meegevallen zijn.
Na veertien dagen stelde de arts een kuur voor.
Van Haersolte ging onmiddellijk accoord, en deed
een voorstel een kuur van vier weken in Godesberg
te houden. Als Sophie dat wilde doen, dan
kwam Van Haersolte zijn dochters in Marburg
ophalen en zou hij hen in Godesberg onder dak
brengen. Maar eerst moest Sophie een beetje normaal
kunnen leven, anders viel er aan reizen niet
te denken.
Sophie werd niet in Godesberg geïnstalleerd,
maar in Neuheim. En Louise werd afgelost door
Caroline. Sophie was ziek en zwak, zij verdroeg

ZWOLS HISTORISCH TIJDSCHRIFT 69
geen drukte. Op een dag stond nicht Elise de Vos
van Steenwijk voor de deur. Na onenigheid met
haar vader over een huwelijk met haar 'beau',
zocht Elise haar toevlucht bij Caroline. Weg was
de rust in Neuheim. Van op een afstand kwam
Van Haersolte voor de geplaagde Sophie op. Elise's
gedrag vond hij 'indringerig' en Caroline's
gedrag was 'aller schandaligst'. Zij kreeg van haar
vader opdracht Elise te verzoeken zo min mogelijk
gebruik te maken van de salon omdat 'haar discours
en drukte vooral Sophie onaangenaam' zou
zijn. Bij het dejeuner en diner mocht slechts een
klein en gesloten gezelschap aanwezig zijn. Als
Caroline en Elise lawaai maakten, moesten ze dat
maar op de slaapkamer doen in plaats van Sophie
naar boven te verjagen. In een brief 'voor u en
Sophie alleen' vertelde hun vader dat Elise niet
gelogen had over haar vaders toestemming voor
het huwelijk, maar de hele waarheid was het niet.
Tegen zijn zin was De Vos van Steenwijk accoord
gegaan omdat hij er anders door de rechter toe
gedwongen zou worden. En trouwens, vroeg Van
Haersolte, wat deed Elise eigenlijk in Neuheim?
Baden gebruiken? Sarcastisch vroeg hij: 'of weet ze
niet waar ze blijven moet?' Hij vreesde dat haar
'beau' ook kwam.
Half maart 1873 reisde Sophie met haar vader
naar Leiden waar zij door ene professor Thomas
behandeld zou worden. Sophie prees zich gelukkig,
zij was ervan overtuigd dat de professor haar
kon genezen. En inderdaad kon zij na korte tijd al
veel ruimer ademhalen dan zij de laatste jaren
gewend was geweest.
Zij logeerde in het Leidse hotel De Zon, waar
zij twee kamers huurde. In het logement was
Sophie geliefd. De eigenaresse mevrouw Smits
mocht haar graag, en haar medegasten leefden
met Sophie mee. Ook de heer en mevrouw Rauwenhof
7 toonden veel warme belangstelling.
Caroline kwam ook naar Leiden; vanaf half
april logeerde zij in de stad. Sophie was vol goede
moed. Zij liet Caroline een borduurwerk zien
waar zij drie jaar geleden aan was begonnen en
merkte op dat zij 'het welleer zal opvatten en
afmaken'.
Een van de eerste dagen van de maand mei
kreeg Sophie koorts. Mogelijk werd er daarom een
ziekenverzorgster voor dag en nacht aangenomen.
Er kwam ook een meid voor diverse werkzaamheden.
Professor Thomas vermoedde dat zij leed aan
de 'Fièvre Gernicieuse'. Dat was aldus de arts een
bekende maar zelden voorkomende ziekte. Als
Sophie de eerste koortsen doorstond, dan kon hij
met geneesmiddelen een gunstig effect bereiken.
Vóór die tijd was er weinig anders te doen dan het
de patiënte zo prettig mogelijk te maken en te
wachten en te hopen. De oorzaak van de ziekte
was zelden aan te wijzen, zoals men dat ook bij
gewone koortsen niet kon. Van één ding was de
arts heel zeker: het accident van Sophie had niets
met de zo plotseling opgekomen koorts te maken.
De 'Fièvre Gernicieuse' was een gevaarlijke
koorts. De familie herinnerde zich een zekere heer
Buma die aan deze koorts was overleden en vermoedelijk
was ook Napoleon de Derde eraan
bezweken.
Het sterfbed
Op een zondagochtend werd Sophie wakker met
hevige krampen. In allerijl werd de dokter geroepen
die haar krampstillende middelen gaf en uitwendig
met 'pappen' de krampen bestreed. De
behandeling had effect; de pijn nam af. Maar zij
bleef koortsig. Rond het middaguur kwam de arts
terug en constateerde een verhoogde koorts maar
zag nog geen reden tot grote zorg. Caroline stelde
voor dat de dokter hun ouders in Zwolle zou
waarschuwen maar het leek de arts niet nodig hen
nodeloos te verontrusten. Hij was het er wel mee
eens dat Caroline een telegram verzond. Samen
stelden zij een bericht op. Het papier bleef onver-
Overlijdensbericht van
Sophie in de Zwolsche
Courant van 10 mei
1873.
Den 4den Mei 1873 overleed te LEIDEN, aan eene
hevige, -doch kortstondige ziekte, onze geliefde oudste
Dochter SOPHIA COBNELIA, in den ouderdom van
bijna 35 jaren.
ZWOLLE, 9 Mei 1873.
J. C. Baron VAN HAERSOLTE VAN HAERST.
G. A. Baronnesse v. HAERSOLTE v. HAERST,
Baronnesse DE VOS VAN STEENWIJK.

CL...-
De rekening van de aanspreker Van Eijsselsteijn voor de kosten gemaakt voor de
begrafenis van Sophie. De diverse posten getuigen van een begrafenis op stand:
de bekendmaking door een knecht in Leiden van het overlijden; twee aansprekers
en twee voorbellers; twaalf dragers en twee palfreniers; eerste klasse rouwmantels;
politie in Zwolle en Zwollerkerspel; fooien voor twee koetsiers en voor bewakers
aan het station; rouwkleden over de kist en baar; vijfentwintig paar grote
witte handschoenen; het bestellen der begrafenis door drie aansprekers; de eerste
aanspreker; de teraardebestelling door drie aansprekers; de rouw- en twee volgkoetsen
en het logies van de aanspreker en tenslotte de begraafplaats Bergklooster.
In totaal f145,70. Gedateerd 8 mei 1873. (Familiearchief Van Haersolte,
HCO)
ZWOLS HISTORISCH TIJDSCHRIFT
stuurd liggen omdat het met Sophie iets beter
ging. De koorts week niet maar zij at wel een beetje
en zij was helder van geest. Spreken deed zij niet
veel. In de loop van de middag ging het met Sophie
bergafwaarts. Caroline verstuurde het telegram
dat zij adresseerde aan de Zwolse dokter
Meines. Zij vroeg of hij contact wilde opnemen
met haar vader en of zij beiden naar Leiden wilden
komen. Een paar uren later leek het alarm overbodig
te zijn geweest; de koorts was weg. De arts zag
niet in waarom Caroline niet naar de kerk zou
gaan. Juffrouw Smits van het logement zou dat
uurtje bij Sophie blijven.
Sophie zei tegen de juffrouw: 'Juff moest my
maar alleen laten want ik kan myzelf wel redden
en de Juf zal het wel druk in t logement hebben'.
De juffrouw antwoordde haar: 'Het is Zondag en
op t ogenblik heb ik niets te doen'. 'Neem dan dat
boek dat op die tafel legt en gaat wat lezen'. Zij
antwoordde Sophie: 'Ik dank U wel maar ik blyf
liever by U zitten doch zal my wat van t bed verwyderen
daar U t spreken misschien hinderlyk is' en
zij ging elders in de kamer zitten. Al snel zei
Sophie: 'Als gy toch op de kamer blyft komt dan
by myn bed dan kunnen wy nog wat praten' en zij
was 'zeer gewoon spraakzaam en helder'. Zij spraken
over de recente verbetering van Sophie's
gezondheid en hoe jammer het was dat 'dit accident
nu tusschen beiden' kwam. De kwaliteiten
van professor Thomas passeerden ook de revue.
Toen Caroline uit de kerk kwam, was Sophie
nog steeds koortsvrij maar haar krachten namen
met een verbazingwekkende snelheid af. Halsoverkop
werd professor Thomas geroepen; hij
stond versteld over de verandering. Hij voelde
Sophie's pols en constateerde een 'snel wegzinken
der krachten'. Hij diende geneesmiddelen toe 'tot
opwekking van de levenskrachten'. Het bleek
vruchteloos. Radeloos geworden riep de professor
de hulp van een confrater in: professor Huet, een
man van klein postuur. Huet onderzocht haar
hart en lever. Daar was niets verontrustends mee
aan de hand. Waarom de koorts gezakt was, kon
geen van beide artsen verklaren. Sophie had het
onderzoek gelaten over zich heen laten gaan en
vroeg na afloop aan Caroline: 'Wat zegt dat mannetje
toch van my?'.

ZWOLS HISTORISCH TIJDSCHRIFT
Professor Thomas vond de situatie nu wel ernstig
genoeg om er een telegram aan te wijden. Om
acht uur 's avonds seinde hij naar Zwolle: 'Toestand
door toeneemende koorts en benaauwdheid
zeer zorgelyk'. Het was voor de professor buiten
twijfel dat Sophie's leven in gevaar was. Thomas
waarschuwde dat het zeer waarschijnlijk nog die
nacht zou aflopen. Sophie was de enige die dacht
dat het wel weer goed kwam.
Caroline trok zich terug in de naastliggende
kamer terwijl mevrouw Rauwenhof bleef waken.
Gedurende de rest van de avond bleef Sophie's
toestand stabiel. Om half elf kwam juffrouw Smits
haar goedenacht wensen. Sophie hoopte de slaap
te kunnen vatten. Zij was van plan de volgende
ochtend uit bed te komen en dan zo beloofde zij
de juffrouw 'kunnen wy wederom wat praten'.
Juffrouw Smits gaf Sophie een hand en schrok
hevig. Sophie's hand en ook de onderarm waren
ijskoud, 'als van een lyk'.
Om elf uur kwam de ziekenverzorgster het
drankje brengen dat Sophie gewoon was met wat
water weg te spoelen. Dit keer gaf zij aan dat zij
even rechtop wilde zitten. De vrouw hielp haar
overeind. Zij gaf haar het drankje te drinken en
reikte haar het waterglas aan. Sophie nam een paar
slokjes, zij gaf het glas terug en viel dood achterover.
Het was 4 mei 1873.
'Zieke vannacht overleden'
De geschrokken verzorgster riep naar Caroline in
de kamer ernaast. De beide vrouwen stonden hulpeloos
naast het bed. Dat het snel zou aflopen hadden
zij wel begrepen, maar niet zo snel. De dokter
had immers verwacht dat het enige uren zou duren
voordat Sophie's lichaam de strijd zou opgeven.
De professor kwam naar het logement en
betuigde zijn medeleven. Gealarmeerd kwamen
meneer en mevrouw Rauwenhof onmiddellijk naar
De Zon. Mevrouw vroeg Caroline met haar mee
naar huis te gaan maar Caroline wilde bij Sophie
blijven. Slapen deed zij niet. Zij schreef die nacht
een brief naar huis. In Zwolle was men al op de
hoogte gebracht door een telegram van professor
Thomas: 'Niets hielp. Zieke vannacht overleden'.
Johan Christiaan van Haersolte nam zo snel
mogelijk de trein naar Leiden. Hij vond er zijn
zoon Willem die meteen uit Arnhem gekomen
was. Caroline was zeer opgewonden. De gespannen
situatie had zijn weerslag op haar gehad, zij
was de laatste dagen weer door zenuwpijnen
gekweld geweest. Maar nu Sophie dood was, viel
de spanning van haar af en was de pijn verdwenen.
Zij hield zich goed, al verwachtte Van Haersolte in
een later stadium wel een reactie. Van Haersolte
bezocht de professor die herhaalde dat hij er niets
van begreep, en Van Haersolte de verzekering gaf
dat de fatale koorts geen verband hield met
Sophie's kwaal noch met het accident.
Kort daarna arriveerde zus Annette uit Rotterdam.
Zij dineerden met z'n allen, waarna Willem
weer naar huis ging; naar zijn vrouw die bijna vijf
maanden zwanger was van hun eerste kind.
Annette hielp Caroline met het inpakken van
Sophie's spullen. Haar kleding, boeken en borduurwerk,
drankjes en pillen, en een aangebroken
fles Eau des Cartnes. Het was een geurtje waar
Sophie veel van gehouden had.
Ook de volgende dag was er aanloop. Annette's
man Albert Roest kwam naar Leiden. Hij
bracht Annette naar de trein en nam Caroline mee
voor een wandeling 'om haar wat lucht te doen
scheppen'. Van Haersolte ontving zijn zwager de
predikant Carel de Moen. Zij dronken samen
thee. Later in de avond toen iedereen weer naar
huis was en Caroline in bed lag, was Van Haersolte
alleen.
Hij beschreef Sophie's laatste levensdag aan
zijn vrouw. Sophie was 'zonder lyden en geheel
present van geest' overleden. Het was zo gauw
gegaan dat zij het zelf niet had bemerkt. Zij had
niet geweten 'dat het sterven is'. Zij lag met een
kalm gezicht en met een glimlach op de lippen in
de kussens. 'Geen de minste teekens van lyden'.
Sophie's moeder had het zwaar met de dood van
haar oudste kind. Eerst ontving zij telegram na
telegram met onheilstijdingen; het laatste met de
bevestiging van haar bange vermoedens. Troostrijke
brieven konden het leed nauwelijks verzachten.
Zij raakte enige dagen onwel.
Van Haersolte kweet zich van alle financiële
taken. 8 Hij betaalde de openstaande rekeningen
van artsen en apotheek, van hotels, de wasvrouw,
de ziekenverzorgster en de meid. Hij betaalde

Briefhoofd van de logementhouder
en rijtuigenverhuurder
T. Tenthof,
die de koetsen en
koetsier bij de begrafenis
van Sophie verzorgde.
(Familiearchief Van
Haersolte, HCO)
voor de verleende extra service en deelde fooien
uit. Speciaal bedankte hij juffrouw Smits uit De
Zon met vijfentwintig gulden als 'souvenir'.
De begrafenis
Van Haersolte liet het doodsbericht in Leiden
bekend maken. De stad was 'vervult van het plotselinge
en onverwachte sterfgeval' verzekerde hem de
heer Rauwenhof. De bekendmaking te Zwolle werd
in handen van de aanspreker Van Eijselsteijn gegeven.
De begrafenis van Sophie werd vastgesteld op
donderdagochtend om acht uur. Van Haersolte had
besloten dat Sophie werd bijgezet in het graf van tante
Henriëtte 'die zy zoo liefhad' gehad. Hij kocht een
doodskist, huurde een lijkbezorger en een wagen van
het Hollands Spoor; het lijk van Sophie werd met de
laatste avondtrein naar Zwolle gebracht.
Voor de begrafenis te Zwolle huurde Van
Haersolte twee volgkoetsen bij het logement van
de heer Tenthof, elk met twee koetsiers. De kist
was bedekt door een rouwkleed en rustte op een
baar. Twaalf dragers in eerste klasse rouwmantels
gehuld en met witte handschoenen droegen Sophie
naar haar laatste rustplaats op de begraafplaats
Bergklooster. Van Haersolte, Sophie's beide
broers en haar zwager volgden de baar. Haar oom,
de predikant Carel de Moen was ook naar Zwolle
gekomen. Het was geen gewoonte dat er dames in
de lijkstoet meegingen. Alle kinderen kregen een
geldbedrag van hun vader voor het dragen van
rouw. 9
vi/i. cl e. .i-oi_a.u^w t^j de o?cu) (e Kvp oox b .
ZWOLS HISTORISCH TIJDSCHRIFT
Johan Christiaan van Haersolte vroeg zich
treurig af wie als tweede uit het gezin zou volgen
nu er één schakel 'in onze familie ketting gebroken
is'. Het werd zijn echtgenote, zijn 'Lieve Truitje'.
Zij volgde haar dochter Sophie een jaar later in het
graf.
Bron
De gegevens zijn tenzij anders vermeld afkomstig uit
het Historisch Centrum Overijssel Familiearchief Van
Haersolte (237.1), inv. nrs. 112, 113, 119, 121, 178, 179,
182,189 en 207.
Noten
1. Nederland's Adelsboek 1994, 68.
2. Anna Adriana (Annette) de Vos van Steenwijk was
een zus van de bruid, zij was getrouwd met haar volle
neef Reint de Vos van Steenwijk.
3. Van Haersolte hield van het eerste gedeelte van de
reis een dagboek bij: Historisch Centrum Overijssel
FA Van Haersolte (237.1), inv. nr. 112. Het journaal
is onlangs uitgegeven als deel 11 in de reeks Overijsselse
handschriften: M.L.Hansen, Aller Treffendst en
Stout. De huwelijksreis van J.C. baron van Haersolte
naar Duitsland, Zwitserland en Italië in 183/. Epe
2002.
4. Th.H. von der Dunk, 'De ontdekking van de Alpen.
Alpinisme en Alpentoerisme tot de late achttiende
eeuw', in: Opossum, jaargang 4, nummer 13^4 (zomer/herfst
1994), 8396.
5. Louise (1840), Annette (1842), Willem (1845), Caroline
(1846), Betje (1848), Henriëtte (1851), Johan
(1854) en Geertruid (1861).
6. Het formaat van de aquarel was 16 x 13 cm. De maker
is onbekend. De crayontekening van A.F.C.
Hoffman is uit 1852, en was 26 x 20 cm. groot. Beide
portretjes van Sophie en ook dat van haar zusje
zijn in 1945 verbrand (Iconografisch Bureau).
7. Waarschijnlijk bekenden die in Leiden woonden. In
1786 was ene Rauwenhof burgemeester te Elburg.
8. Naar aanleiding van de verzorging, de behandeling
en de begrafenis van Sophie ontving Van Haersolte
meer dan vijftig rekeningen, met een totaal bedrag
van ruim drieduizend gulden.
9. De getrouwde kinderen (Willem en Annette) kregen
elk tweehonderdvijftig gulden, en de ongetrouwde
kinderen (Louise, Caroline, Betje en Henriëtte)
kregen elk tweehonderd gulden. Voor Johan
en Geertruid, allebei nog minderjarig, betaalde Van
Haersolte waarschijnlijk zelf.

ZWOLS HISTORISCH TIJDSCHRIFT 73
Werd vervolgd: Een oude dienstmakker
In het Zwols Historisch Tijdschrift van december
2000 schreef ik over mijn grootvader Klaas
Coster (1892-1965) uit Staphorst en zijn oude
dienstmakker Hendrik Nijmeijer. In de (meestal
sterke, maar voor mij fantastische) verhalen over
mijn grootvaders diensttijd was Nijmeijer één van
de personages. Ik wilde daarom graag meer over
hem weten.
Blijkens het opschrift van een foto die ik vond
tussen de oude papieren was hij afkomstig uit
Westenholte. Nadere informatie leerde dat hij was
geboren op 7 november 1892 en in 1920 getrouwd
met Geertruida Hendrika Buijn. Nijmeijer was
toen inmiddels arbeider bij de Gemeentereiniging
in Zwolle.
Krabbelaar
Het artikel met de vraag om informatie in het
ZHT werd op 12 januari 2001 opgepikt door
'Krabbelaar' in de Zwolse Courant. Het leverde in
eerste instantie weinig op. Maar in juli kreeg ik
dankzij deze rubriek contact met de enige nog
levende dochter van Nijmeijer. Via deze mevrouw
J.L. van Houten-Nijmeijer en haar echtgenoot
H.J.A. van Houten in Warnsveld kwam er een
schat aan informatie los.
Mijn vader, zo schreef Van Houten mij, was
samen met Nijmeijer in Ede opgekomen voor
dienst bij de Landstorm. Beiden kregen ze hun
eerste opleiding bij de cavalerie en later kwamen
ze terecht rondom Leiden, waar ze paarden moesten
africhten voor zowel het berijden als het trekken
van kanonnen (in het leger 'stukken staal'
genoemd). Deze paarden werden tijdens de Eerste
Wereldoorlog via Ierland aangevoerd uit Amerika,
na een, vanwege de Duitse duikboten, gevaarlijke
tocht over zee.
Nijmeijer verdiende graag een centje bij met
de handel in koeken. Ondertussen vond hij ook
nog de tijd om in Leiden zijn toekomstige vrouw
te leren kennen. Hij keerde terug naar zijn geboorteplaats
en trouwde, zoals gezegd, in 1920. Binnen
vier jaar werden er drie kinderen geboren, waarna
Nijmeijer van zijn vader het dringende advies
kreeg eerst maar eens 'pas op de plaats' te maken.
'Gevolg: dochter Johanna Lucia werd acht jaar
later, 8 juli 1931, geboren'.
Op 3 april 1918 (dus nog vóór het einde van de
oorlog) was Nijmeijer in dienst gekomen van de
Gemeente Zwolle. Op 1 mei 1919, zo blijkt uit zijn
personeelsdossier, werd hij op proef aangesteld
als voerman bij de Gemeentereiniging met een
weekloon van twintig gulden. Een jaar later kwam
hij in vaste dienst tegen een loon van f 24,75 P er
week. Weer drie jaar later werd hij naast zijn werk
als voerman in tijdelijke dienst benoemd tot ontsmetter
bij de oven van de gemeentelijke ontsmettingsdienst.
Ovenontsmetter
Tot zijn taak behoorde ook het ontsmetten van
woningen en vaartuigen en van goederen in de
ontsmettingsinrichting van het Sophia ziekenhuis.
Voor dit werk kreeg hij vijftien cent per uur,
boven zijn gewone loon. Ondanks de aantrekkelijke
financiële regeling vroeg hij in 1926 ontslag als
ontsmetter, omdat hij het bezwaarlijk vond telkens
aan zijn gewone werk onttrokken te worden.
Hij was inmiddels chauffeur op een vuilnisauto en
het werk als ontsmetter kostte hem ongeveer een
dag in de week. Hoewel zijn collega Beldman het
werk wel wilde overnemen, werd het ontslag aan
Nijmeijer niet verleend.
De ambtenaar DJ. Sollaart, die was belast met
de leiding van de gemeentelijke ontsmettingsdienst,
gaf namelijk een negatief advies aan B en
W. Het werk van de ontsmetter was volgens hem
zeer verantwoordelijk en kon niet zomaar door
Wim Coster

74
iemand anders worden overgenomen. Zeker niet,
omdat de oven al verouderd was en niet voldeed
aan de eisen des tijds. (!) 'Nijmeijer kent hiervan al
de eigenaardigheden,' schreef Sollaart, 'bovendien
krijg ik zelf al genoeg aanmerkingen te hooren op
de ovenontsmettingen, die indirect tot mij komen
en niet zijn te controleeren, maar door het publiek
gaarne worden verspreid.'
Nijmeijer had zich maar te schikken naar de
wensen van zijn superieur. Nog twintig jaar ging
hij daarmee door, tot er in 1946 een einde aan
kwam. Volgens de directeur van de Gemeentereiniging
veroorzaakten de vrijkomende dampen
van de stoom- en formalineontsmettingen bij Nijmeijer
hevige benauwdheden op de borst. Na zijn
'tijdelijk' dienstverband kreeg hij daarom op 11
februari 1946 eindelijk het lang verwachte ontslag
als ontsmetter. Drie weken later werd hij bevorderd
tot chauffeur 1ste klasse. (Van het werken
met de kwalijke dampen heeft hij volgens zijn kinderen
verder nooit nadelige gevolgen ondervonden).
Op 7 november 1957, dus op zijn 65ste verjaardag,
verliet hij de gemeentelijke dienst. Hij verdiende
op dat moment f 78,72 per week. Bij zijn
afscheid ontving hij van de Gemeente een tinnen
bord (geleverd door H. Kamphof Luttekestraat
14). Zijn echtgenote was het jaar tevoren overleden.
Nog ruim 37 jaar kon hij genieten van zijn
pensioen. De oudste drie van zijn vier kinderen
overleden vóór zijn honderdste verjaardag. De dag
waarop hij die mijlpaal bereikte, begon Nijmeijer
met de woorden 'op naar de tweehonderd'. Hij
wandelde rond die tijd nog regelmatig van het
bejaardencentrum de Polbeek in Zutphen naar
zijn dochter in Warnsveld.
Op 12 juni 1994 overleed hij, op de leeftijd van
101 jaar. *
ZWOLS HISTORISCH TIJDSCHRIFT
Werd vervolgd
Zoals uit bovenstaande mag blijken kreeg ik op de
vraag uit mijn artikel van december 2000 een
alleszins bevredigend antwoord en werd mijn
grootvaders dienstmakker een man van vlees en
bloed. Maar daardoor ontstonden wel nieuwe,
boeiende, vragen. Hoe en waar functioneerde de
gemeentelijke ontsmettingsdienst en wat was er
toch aan de hand met die oven?
Met belangstelling kijk ik uit naar een artikel
waarin op die vragen antwoorden worden gegeven!
De kans is groot, dat ook die antwoorden
weer vragen opleveren. En: daarmee zou een nieuwe
rubriek in dit tijdschrift geboren kunnen zijn:
Werd vervolgd.
Met dank aan de heer en mevrouw van Houten-Nijmeijer
te Warnsveld en aan Wim Huijsmans, werkzaam
op het Historisch Centrum Overijssel. Hij
verschafte de genealogische informatie voor het
eerste artikel en maakte een samenvatting van het
nog bewaard gebleven en niet openbare personeelsdossier,
berustend op het Stadhuis. Dit dossier zal
op korte termijn worden vernietigd. Hoewel wettelijke
richtlijnen dit voorschrijven, valt het mijns inziens
toch te betreuren, dat dergelijke stukken systematisch
de papiervernietiger ingaan. Ze kunnen
immers belangwekkende informatie verschaffen en,
zoals in dit geval, een (aanvullend) beeld geven van
arbeidsomstandigheden en voorwaarden. Maar de
gedachte aan enige selectie vooraf, bijvoorbeeld
door medewerk(st)ers van het HCO, zal waarschijnlijk
overeenkomen met een illusie.

ZWOLS HISTORISCH TIJDSCHRIFT 75
Recent verschenen
Amsman, Michael (red.), Zwolle mijn stad: een
stadswandeling van A naar Z, Zwolle 2000 .
Losbladige uitgave waarvan inmiddels deel 17
(St-Ti) is verschenen.
Beek, H.J. van (red.), Boeren, burgers en buitenlui:
supplement op kwartierstaten uit het gebied van de
NGVafdelingIJssellanden, Zwolle 2001.
Aanvulling op het in 1992 door de afdeling uitgebrachte
eerste kwartierstatenboek: Boeren, burgers
en buitenlui.
Bethlehem, Bart... [et al.] (tekst), 225 Jaar oliemolen
'De Passiebloem', Zwolle 2001 (Informatieblad
Monumentenzorg en Archeologie in Zwolle; nr.
26).
Clevis, Hemmy, Zwolle ondergronds: zeven blikvangers
van archeologische vondsten in Zwolle,
Zwolle 2001.
Coster, Wim, Kort krediet: een geschiedenis van de
Bank van Lening, de Kredietbank en de Stadsbank
van Zwolle, 1636-1999, Zwolle 2001
Beschrijving van de wederwaardigheden van
een kleine vier eeuwen Zwolse volkskredietverstrekking.
Coster, Wim (red.), Een kleine staalkaart van het
Zwols industrieel erfgoed, Zwolle [etc] 2001,
(Zwolse Historische Reeks; nr. 2), (Publicaties
van de IJsselacademie; nr. 142).
Dibbets, G.R.W., Predikant en toerist: het dagboek
van Joannes Vollenhove, Engeland 17 mei — 30 oktober
1674, Hilversum 2001.
'Journael' van de domineedichter dat hij bijhield
tijdens zijn verblijf in Engeland dat hij met
de ambassade in 1674 bezocht na het beëindigen
van de Derde Engelse Oorlog.
Joannes Vollenhove die leefde van 1631-1708
was ondermeer predikant te Zwolle.
Dynamiek van Oud & Nieuw. Zwols monumenten
en archeologiebeleid na de eeuwwisseling. Zwolle
2001.
Uitgave van de Gemeente Zwolle. Hierin
wordt uitleg gegeven over het Zwols cultuurhistorisch
beleid en wordt informatie gegeven over
onderhoud, restauratie en verbouw, vergunningen
en subsidies.
Erdtsieck, J, J.M. de Ruiter en M.P. Logtenberg,
Koninklijke instrumenten rond de Peperbus, Kampen
2001. (Publicaties van de IJsselacademie; nr.
145)-
Gelderen, Jaap van (red.), Cruuthof: opstellen voor
Kees de Kruijter, Kampen 2001.
Vriendenboek voor Kees de Kruijter (1941),
een Zwolse jongen, die in juni 2001 afscheid nam
als actuarius: 'ambtelijk secretaris van de gereformeerde
synode'.
Grenzen: verhalen en gedichten in de streektaal ,
Kampen 2001 (Publicaties van de IJsselacademie;
nr.139).
Uitgave waarin o.a. verhalen van Tonnie Veldkamp
en Minke Kraijer, in Zwols dialect, opgenomen
zijn.
Haan, Jaap de, Tussen Vecht en dal: een historische
reis van Coevorden naar Zwolle in 1843, Enschede
2000.
In modern Nederlands omgezet verslag van
een reis door drie heren per postkoets van Coevorden
naar Zwolle in 1843, voorzien van een
hedendaagse toelichting.
Marieke Schaap-
Steegmans

Deze uitgave is een bewerking van: Een
Drentsch gemeenteassessor met zijne twee neven
op reis naar Amsterdam in 't voorjaar van 1843,
Groningen 1845.
Kook, Mareen ... [et al] (rapportagecommissie),
Rapportage Kwaliteitspanel Holtenbroek: resultaten
onderzoek 2000, Zwolle 2001.
Resultaat van een onderzoek dat door de
bewoners van Holtenbroek is gehouden naar
overlastbeleving in hun wijk.
Streng, J.C., Vrijheid, gelijkheid, broederschap en
gezelligheid. Het Zwolse Sint Nicolaasgilde tijdens
het ancien régime. Hilversum 2001.
Veen, Willem van der, Zwolle in de achteruitkijkspiegel,
deel 3, Zwolle cop. 2001.
Deel drie van de herinneringen van journalist
Willem van der Veen.
Verbeek, Astrid (red.), 75 jaar SV Zwolle: jubileumkrant
juni 1926 -juni2001, [Zwolle] 2001.
Verdaas, Co ... [et al.] (tekstbijdragen), De staat
van de stad: het Zwolse verhaal 'Gewoon blijven
bewegen', Zwolle 2001.
Uitgave van de Gemeente Zwolle naar aanleiding
van de studiedag op 29 maart 2001 waarin de
Zwolse aanpak ten aanzien van de stedelijke ontwikkeling
centraal stond.
Wetering, Jan van de, Vergeten levens, Geschiedenissen
van het Sallandse land. Kampen 2001.
(Publicaties van de IJsselacademie: nr. 144).
Aan de hand van de wederwaardigheden van
een aantal Sallandse families wordt het dagelijks
leven in plaatsen als Wilsum, Zalk en Dieze
beschreven, met nadruk op de achttiende en
negentiende eeuw.
ZWOLS HISTORISCH TIJDSCHRIFT
Oproep: foto van een Schutte bus met gasgenerator
gezocht
Hans Schutte is een boekje aan het samenstellen
over personeel en materieel van het gelijknamige
Zwolse busbedrijf. De tekst zal van de
hand van Willem van der Veen zijn, terwijl
Bert Evenboer het boekje uitgeeft. Wat er nog
ontbreekt is een foto uit de oorlogsjaren van
een bus met een gasgenerator. Wie heeft nog
zo'n foto voor ons?
Hans Schutte, Weteringpark io, 8025 AM
Zwolle, 038-4533566.

ZWOLS HISTORISCH TIJDSCHRIFT 77
Boekbesprekingen
Bert Jan Hartman, Illegaliteit in Zwolle 1940-1945.
De effectiviteit van het illegale werk (Zwolle 2000)
98 p. [Uitgave in eigen beheer; in te zien bij het
Historisch Centrum Overijssel].
De fascinatie voor de Tweede Wereldoorlog is in
sterke mate gericht op twee beeldbepalende elementen:
het verzet en de jodenvervolging. Ook in
lokaal historisch onderzoek gaat de belangstelling
hier veelal naar uit. De doctoraalscriptie waarmee
Bert Jan Hartman zijn studie geschiedenis aan de
Vrije Universiteit heeft voltooid, is gewijd aan de
geschiedenis van het georganiseerde verzet in
Zwolle, bekend onder de aanduiding 'illegaliteit'.
Na een korte uitwijding over de door J.C.H.
Blom aangezwengelde goed- fout discussie, geeft de
auteur aan dat er nog het nodige lokale onderzoek
in Zwolle valt te verrichten. Niettemin leunt het
door hem vervaardigde overzicht sterk op het eerder
verschenen werk van Hilbrink en Ribbens en de
door hen geraadpleegde bronnen. Van de drie
interviews die de auteur met betrokkenen heeft
gehouden, is weinig terug te vinden in de tekst. Tot
nog toe onbestudeerd gebleven archieven met relevant
materiaal zijn blijkbaar niet gevonden. De
bekende collecties van het Gemeentearchief Zwolle
(tegenwoordig HCO), het NIOD (merkwaardig
genoeg steeds NVO genoemd) en het Ministerie
van Defensie duiken ook hier weer op.
Het bescheiden streven van Hartman is het in
kaart brengen van de effectiviteit van de Zwolse
illegaliteit. Impliciet formuleert hij als doel van de
illegaliteit het afbreuk doen aan het optreden van
de Duitse bezetter, die vier doelstellingen kende in
zijn beleid. Het betrof de gelijkschakeling van
Nederland tot een nationaalsocialistische steunpilaar,
de exploitatie van het Nederlands economisch
potentieel, de deportatie van joden en
zigeuners en het voorkomen van steunverlening
aan vervolgde groepen. De laatste doelstelling
wordt een pagina verderop ook ietwat slordig,
want feitelijk alle doelstellingen overkoepelend
omschreven als het ongestoord kunnen uitvoeren
van het politieke en ideologische beleid. In zijn
conclusie over de effectiviteit van de Zwolse illegaliteit,
die nauwelijks afwijkt van het landelijke
beeld, doet Hartman duidelijke maar weinig verrassende
uitspraken. De gelijkschakeling is mislukt,
maar de illegaliteit heeft hierin een beperkte
rol gespeeld. De inspirerende rol van de ondergrondse
pers wordt wat dit betreft belangrijker
geacht, al wordt in deze studie niet ingegaan op
het bereik van bladen als De Stem van Londen.
Ook op het terrein van de economische uitbuiting
kon de illegaliteit niet bogen op een groot aantal
opzienbarende resultaten, al wisten veel arbeidskrachten
op door de illegaliteit verzorgde locaties
onder te duiken. Pogingen om de jodenvervolging
te weerstaan waren zelfs nog minder succesvol.
Daarentegen zou van de vierde doelstelling van de
nazi's (het ongestoord uitvoeren van hun beleid),
zeker in Zwolle, niets terecht zijn gekomen. Deze
laatste conclusie van de auteur is te ongenuanceerd.
De hulp aan piloten mag redelijk succesvol
zijn geweest - al heeft Hartman ongelijk met zijn
bewering dat er in de omgeving van Zwolle nooit
piloten zijn opgepakt - de georganiseerde hulp aan
de vervolgde joden was, met name in de eerste
helft van de bezetting, zeer gering. Hartman gaat
grotendeels voorbij aan het feit dat de bestaande
afwijzende houding tegenover het nazisme niet
automatisch heeft geleid tot verzet in al dan niet
georganiseerde vorm. Hij benadrukt enkele malen
de antinationaal-socialistische opvattingen die
ook al voor de oorlog in Zwolle geuit werden. Hij
maakt echter niet precies duidelijk in hoeverre een
direct verband valt te leggen met het optreden van
de latere illegaliteit.

Bij het bestuderen van de illegaliteit heeft de
auteur zich voornamelijk beperkt tot de vier
grootste organisaties in Zwolle: de OD, de LO, de
Groene (waarvan hij de medewerkers eerst typeert
als gematigd links en vervolgens elke politieke
binding ontkent) en de BS. Hij beschrijft deze
groeperingen op ordelijke en vrij adequate wijze
maar brengt nauwelijks nieuwe gegevens boven
water. Wellicht was het interessanter geweest
indien Hartman zich meer had gericht op de kleinere
verzetsgroeperingen (zoals die waarin de
door Hartman wel genoemde maar onjuist gespelde
Eddy van den Berg een rol speelde), waar de
auteurs van voorgaande publicaties slechts in
beperkte mate aan zijn toegekomen. Daarover vallen
wellicht nog nieuwe gegevens te achterhalen.
De nu gepresenteerde bevindingen over de effectiviteit
van de illegaliteit voegen helaas weinig toe
aan de bestaande kennis.
Kees Ribbens
Wim Coster (red.) Gerrit van der Kooy, Jos Norp,
Peter Renckens, Carnaval in Sassendonk. 4 x 11 jaar
rond De Eileuvers. Kampen, IJsselacademie 2001.
144 blz. ISBN 90 66971223. Prijs € 18,13.
Je kijkt er tijden van tevoren naar uit, of je kijkt
met enige verbazing en meewarigheid naar die
verklede gekken die zich in februari een paar
dagen lang lopen uit te sloven. Veel andere opvattingen
over carnaval bestaan er waarschijnlijk
niet. Het is duidelijk dat tenminste drie van de
auteurs enthousiaste carnavalsvierders - en Eileuvers
- zijn: Gerrit van der Kooy en Jos Norp zijn
allebei prins carnaval geweest en Peter Renckens
heeft allerlei functies binnen de Eileuvers gehad.
Bovendien heeft hij met een vorstelijke broer ook
een beetje prinselijk bloed in de aderen stromen.
Die betrokkenheid heeft zeker voordelen. Na
een inleiding van Wim Coster beschrijven de drie
heren met verve en kennis van zaken het ontstaan
en het reilen en zeilen van 44 jaar De Eileuvers.
Om het zottengetal in ere te houden, vieren carnavalsverenigingen
hun jubilea om de elf jaar. Jos
Norp beschreef de twee eerste perioden, Peter
ZWOLS HISTORISCH TIJDSCHRIFT
Renckens de periode 1979-1990 en Gerrit van der
Kooy de jaren 1990-2001.
De Eileuvers kwamen voort uit een samenwerkingsverband
van verschillende katholieke verenigingen.
In 1956 staken een paar leden van de
Rooms Katholieke Sportclub Zwolle en van de
Katholieke Jongeren Middenstandsvereniging de
koppen bij elkaar. Resultaat was een gezamenlijke
feestavond op 3 maart 1957, die alleen toegankelijk
was voor katholieken.
Het volgende jaar werd de organisatie uitgebreid.
De 'hogere regionen' van katholiek Zwolle
bleken echter geen prijs te stellen op een gezamenlijke
carnavalsviering. Zo wilde kapelaan Bos, de
geestelijk adviseur van het Katholiek Jongeren
Contact, liever zicht houden op de katholieke
jeugd. Het KJC vierde dus zelf feest. Contacten
met de inmiddels in 1962 officieel opgerichte Carnavalsverenigng
De Eileuvers, bleven beperkt.
Wel brachten De Eileuvers in 1964 een bezoek aan
het feest van het KJC.
Hoe de feesten verliepen, wie er allemaal kwamen
en hoe de stemming was, blijft een beetje
onduidelijk. Een klein tipje van de sluier wordt
opgelicht door de tekst van een uitnodiging die De
Eileuvers in 1964 aan het Zwolse bedrijfsleven
richtte. Het feest was niet bedoeld Voor teenagers
en twennies. (...) carnaval is voor de betere middengroepen
met een leeftijdsgrens zo vanaf 30
jaar'. Meer een dansavond dus met een dansorkest.
In de jaren zestig mocht de boerenkapel
D'Heigeneimers de muziek tijdens de polonaise
verzorgen. Gezongen werd er ook. Jaarlijks werd
een lied met de hele zaal ingestudeerd. Het lied uit
1962 'Ik ben een Zwollenaar' is inmiddels uitgegroeid
tot een soort Zwols volkslied.
Heel geleidelijk groeide het carnaval. In de
jaren zestig gingen De Eileuvers zich bezighouden
met het bejaardencarnaval. Ook kwam er een kindercarnaval
waarbij de kinderen vanuit de Zwolse
clubhuizen in optocht naar de binnenstad trokken.
De naam Sassendonk dateert uit 1970. In
november deden de toenmalige prins en zijn adjudanten
een inval in de raadsvergadering. Daar
werd vervolgens geproclameerd dat Zwolle tijdens
de carnavalsperiode omgedoopt zou worden tot
Sassendonk.

ZWOLS HISTORISCH TIJDSCHRIFT 79
Een paar jaar later kreeg Sassendonk voor het
eerst een Stadsprins. Deze werd toen nog gekozen
door De Eileuvers en D'Oelewappers, een andere
carnavalsvereniging. Het jaar daarop was het
gedaan met de samenwerking: de stadsprins was
een Eileuver en D'Oelewappers hadden een eigen
prins.
Sinds de jaren zestig komt de prins jaarlijks
met een speciale trein op het station in Zwolle aan.
Nadat hij daar door een steeds toenemend aantal
carnavalsverenigingen is verwelkomd, gaat de
tocht naar het stadhuis. Daar worden de prins en
zijn gevolg ontvangen door de burgemeester, die
de stadssleutel aan de prins overhandigt. Op dinsdagavond
geeft de prins de stadssleutel weer terug.
Afgezien van deze 'officiële' handelingen, kwamen
er meer en meer nieuwe festiviteiten. De
optocht is voor de niet-carnavalvierende Zwollenaren
het meest opvallende element. Andere
zaken zoals het Zotte Ermenieën Konkoers en het
Concours d'Ouwe'oer vonden en vinden plaats in
besloten gezelschap. De traditionele carnavalslocaties
zoals Suisse en de (Nieuwe) Buitensociëteit,
kregen gezelschap van vele kroegen. Desondanks
ontstond in de jaren negentig een capaciteitsprobleem
en stonden er voor sommige café's lange
rijen wachtenden. Burgemeester Hermans liet
weten dat degene die een feesttent in de stad liet
neerzetten, op zijn steun kon rekenen. Aanvankelijk
was niet iedereen gelukkig met dat initiatief.
Toch beviel de tent die vanaf 1994 op het Grote
Kerkplein verscheen zo goed, dat het een jaarlijks
terugkerende carnavalsaccommodatie is geworden.
Het boek eindigt met een korte beschouwing
over de veranderingen binnen De Eileuvers en het
Zwolse carnaval. Aanvankelijk was het een feest
met uitsluitend binnenactiviteiten voor de eigen
leden. Later kwamen er steeds meer mensen die
buiten verenigingsverband in café's carnaval vierden.
De verenigingen behielden desondanks hun
eigen feestavonden en activiteiten.
Al met al is dit een heel lezenswaardig boek
geworden met veel foto's. Alleen, de titel van het
boek geeft niet aan waar het over gaat. Het boek
gaat over De Eileuvers, niet over het Zwolse carnaval.
Sterker, het boek gaat over de actieve leden
van De Eileuvers. Er is weinig tot niets te vinden
over spontane feestvierders, voorbereidingen
voor de optocht of over origineel uitgedoste individuele
Eileuvers. Hoeveel mensen deelnamen
aan het carnaval en wat ze deden blijft onbekend.
Van andere carnavalsverenigingen en van de vele
muziekkapellen ontbreekt elk spoor. Aan het in
1981 opgerichte overlegorgaan Gezamenlijke Carnavalsverenigingen,
worden slechts 3,5 pagina's
gewijd. Van de discussie die eind jaren negentig
gevoerd werd over de opzet en mogelijke verbeteringen
van de carnavalsviering, is helemaal niets
terug te vinden. Hetzelfde geldt min of meer voor
de foto's. Ook hier zijn veel Eileuvervorsten te
bewonderen en veel officiële gebeurtenissen. De
'gewone' carnavalsvierder blijft een beetje buiten
beeld.
Het boek is hierdoor wel een 'feest der herinnering
en herkenning' geworden, zoals op de achterkant
staat te lezen. Het zijn echter vooral de
goede herinneringen van het Eileuvervorstendom.
Ingrid Wormgoor

8o ZWOLS HISTORISCH TIJDSCHRIFT
Mededelingen
Rectificatie onderschrift
In het vorige nummer van het Zwols Historisch
Tijdschrift, ZHT 19 nr. 1, is helaas een vervelende
fout geslopen in het onderschrift bij de afbeelding
van het schilderij van het glazenmakersgilde op
pagina 24. De maker van het schilderij en lid van
het gilde Adrianus van Hulsbergen beeldde zichzelf
niet staand af, maar zit links aan de tafel. Het
onderschrift bij de schematische weergave van de
geschilderde personen op pagina 25 is wel correct.
Bestuurswisseling ZHV
Op de jaarvergadering van de Zwolse Historische
Vereniging op 24 april jl. werd afscheid genomen
van drie bestuursleden: Aad Arendsen, Thijs van
Ulsen en Jeanine Otten. De eerste twee traden
wegens het voltooien van hun statutaire bestuurstermijnen
af; Jeanine Otten heeft helaas haar
bestuurszetel moeten opgeven vanwege verhuizing
naar Friesland.
Gelukkig kon in alle bestuursvacatures voorzien
worden. Frank Oude Ophuis, docent geschiedenis,
is benoemd tot nieuwe secretaris; mevrouw
Ruth Tillema-Hanf, welbekend in Zwolle, is
benoemd tot penningmeester en Pieter Winters,
student journalistiek, tot gewoon bestuurslid.
Publicaties Werkgroepen ZHV
Op de jaarvergadering van de Zwolse Historische
Vereniging werden ook de activiteiten van de
werkgroepen nog eens belicht. Dankzij de Werkgroep
Zwols Industrieel Erfgoed werd in september
2001 de publicatie Een kleine staalkaart van het
Zwols industrieel erfgoed uitgebracht. Dit boek
geeft eerst een algemene rondgang door het Zwols
industrieel verleden en biedt vervolgens deelstudies
over industrie en scheepvaart, Zwolse bruggen,
rijtuigbouw en wagenmakers, textiel, rijwielindustrie
en -handel en tenslotte - inmiddels
actueel - een geschiedschrijving van Schaepman's
Lakfabrieken BV. Het boek, geredigeerd door
Wim Coster en uitgebracht als deel twee in de
Zwolse Historische Reeks, is rijk geïllustreerd.
Alleen al dit aspect zal vele oudere Zwollenaren
aanspreken, maar inhoudelijk verdient Een kleine
staalkaart ook een ruim lezerspubliek.
In april jl. werd bij de officiële opening van het
nieuwe Eiland het boek Het oude Eiland, de verdwenen
Jordaan van Zwolle gepresenteerd. Dit
boek is de neerslag van het eerste project van de
Werkgroep Zwolse Mondelinge Geschiedenis.
Onder de bezielende leiding van coördinator en
eindredacteur van het boek Jeanine Otten interviewden
de leden van de werkgroep oudbewoners
van het Eiland en omgeving en verrichten verder
aanvullend onderzoek in archieven en literatuur.
Het HCO verrichte daarbij hand en spandiensten.
Het eindresultaat van deze gemeenschappelijke
inspanningen is prachtig geworden; het boek geeft
een beeld van het dagelijks leven op het Eiland
Het oude Eiland
DE VERDWENEN JORDAAN
tlffitó
VAN ZWOLLE Ar'

ZWOLS HISTORISCH TIJDSCHRIFT 8l
maar daarnaast komen ook de historische aspecten
van het gebied aan de orde. Dankzij subsidie
van ING Vastgoed Ontwikkeling BV kon het boek
ook zeer fraai uitgevoerd worden.
Beide genoemde boeken zijn verkrijgbaar in de
boekhandel, de Kleine Staalkaart is met reductie
voor leden van de ZHV ook te bestellen bij de
ledenadministratie.
Stedelijk Museum Zwolle:
objecten uit Zwolle terug in museum
Dat een officiële erkenning als museum met opname
in het Museumregister geen garantie biedt tot
voortbestaan, bewijzen de lotgevallen van de
stichting Nederlands Meetinstituut, Museum IJkwezen
in Delft. Dit museum had een grote collectie
historisch belangrijke maten, gewichten, meet -
en weegwerktuigen en ijkmateriaal. Het was
ondergebracht in een vleugel van het Techniekmuseum.
Aangezien de financiële ondersteuning van het
museum werd stopgezet, is het opgeheven. Enkele
medewerkers van het Instituut Collectie Nederland
hebben de afbouw in goede banen geleid. Zij
probeerden onderdelen van de collectie zoveel
mogelijk op een historisch juiste plaats onder te
brengen. Dat wil zeggen dat de 'originele' meter
en de kilo op hun plaats zijn in de historische collectie
van het Rijksmuseum. Voor wat Zwolle
betreft behoorden een aantal voorwerpen die hier
of gemaakt, of gebruikt zijn op het voormalige
IJkkantoor tot de collectie van het museum. Het
Stedelijk Museum Zwolle werd gepolst voor
onderbrenging van dit deel van de collectie.
Zo kwamen onlangs 58 voorwerpen, variërend
van balansen, gewichten, pijlmaten en foto's van
het Zwolse IJkkantoor terug naar Zwolle. De
gewichten zijn gemaakt bij de firma G.J. Wispelwey
& Co. en in de Ijzer en Metaalgieterij Sallandia
van Schaepman en Helmich.
Voorwerpen die niet in openbare collecties
ondergebracht konden worden, zijn in april 2002
bij Sotheby's in Amsterdam geveild.
Een mooie aanvulling van een andere voormalige
bedrijfstak ontving het museum in het voorjaar
van 2001: een grote lithografie met het interieur en
de gevel van de Stoom-Tabaksfabriek van de Wed.
CD. van den Helm. Deze fabriek stond tussen
Diezerstraat en Gasthuisplein. Ook drie oude
pruimtabakspotten en twee gietijzeren beeldjes
die aan de gevel waren bevestigd, behoorden tot
deze schenking.
Eén van de in Zwolle teruggekeerde foto's uit de collectie van het voormalige
Museum IJkwezen: de opening van het IJkkantoor in de Govert Flinckstraat in
Zwolle, 14 mei 1964. Op de voorste rij v.l.n.r.: de heer Van Weelden (plaatsvervangend
hoofd personeelszaken Economische Zaken), de heer K.M.C. Zevenboom
(directeur van het IJkkantoor Zwolle), burgemeester Roeien en mr. Gross
(vertegenwoordiger Dir. Generaal voor Middenstand en Toerisme). Op de tweede
rij, achter Roeien zit mr. J. ten Doesschate, secretaris van de Kamer van Koophandel.
(Collectie Stedelijk Museum Zwolle)
Index Zwols Historisch Tijdschrift
Dr. BJ. Kam heeft de index van het Zwols Historisch
Tijdschrift bijgewerkt. Deze is op diskette of
op cd-rom bij hem te bestellen, tel. 4214314, of via
bjkam@home.nl

82 ZWOLS HISTORISCH TIJDSCHRIFT
Auteur Colofon
Drs. Annèt H.M. Bootsma - van Hulten (1953) studeerde
geschiedenis. Momenteel werkt zij als freelance
historicus.
Theo S. T. de Boer (1954) studeerde biologie aan de
Vrije Universiteit. In 1978 startte hij een tweedehands
boekenzaak in de Steenstraat te Zwolle. Deze
zaak groeide uit tot het Antiquariaat Theo de Boer,
Medicine 8t Science; een internet-antiquariaat gespecialiseerd
in boeken over de geschiedenis van geneeskunde
en natuurwetenschappen.
Drs. Wim Coster (1953) is historicus en slavist. Hij is
freelance publicist.
Drs. Jan ten Hove (1960) studeerde geschiedenis te
Groningen. Hij is werkzaam als zelfstandig histori-
Wim A. Huijsmans (1948) is als medewerker verbonden
aan het Historisch Centrum Overijssel.
Marieke Schaap — Steegmans (1957) is als bibliothecaris
verbonden aan het Historisch Centrum Overijssel.
Dr. Kees (C.R.) Ribbens (1967) is historicus. Hij schreef
ondermeer Bewogen Jaren, Zwolle in de Tweede
Wereldoorlog. Ribbens promoveerde in 2001. Momenteel
is hij als onderzoeker verbonden aan het
Onderzoeksinstituut voor Geschiedenis en Cultuur
van de Universiteit Utrecht.
Drs. Ingrid Wormgoor (1956) studeerde geschiedenis.
Momenteel werkt zij als freelance historicus.
VAN
BEEK
Deze uitgave kwam mede tot stand
dankzij een bijdrage van:
'Van Beek Makelaardij'
Terborchstraat 10 te Zwolle
Het Zwols Historisch Tijdschrift is een uitgave van de
Zwolse Historische Vereniging en verschijnt viermaal
per jaar. Leden van de vereniging krijgen het tijdschrift
gratis toegezonden.
Bestuur Zwolse Historische Vereniging
H. Dijkstra, voorzitter
F. Oude Ophuis, secretaris
R. Tillema-Hanf, penningmeester
G.J. van der Horst, M. van der Laan, M. Schneiders,
P. Winters, leden
Secretariaat Zwolse Historische Vereniging,
postbus 1448,8001 BK Zwolle, telefoon: 038-4211695
Ledenadministratie en bezorging tijdschrift:
J. van Ulsen-Nijkamp, telefoon: 038-4654617
Internet adres:
www.zwolsehistorischevereniging.nl
e-mail ZHV: info@zwolsehistorischevereniging.nl
Financiën: girorekening Postbank: 5570775
t.n.v. Zwolse Historische Vereniging
Tarieven lidmaatschap:
65+ (wonend binnen Zwolle) en studenten € 18 /jaar
overige leden € 22/jaar
huisleden € 4 /jaar
Redactie Zwols Historisch Tijdschrift
A.H.M. Bootsma-van Hulten (eindredacteur),
W. Cornelissen, E.A. van Dijk, I. Hermans,
W.A. Huijsmans, M. van der Laan, H.A. Stalknecht.
Redactieadres: Wipstrikkerallee 71,8023 DV Zwolle
e-mail: annetbootsma@home.nl
Vormgeving: Rob van den Elzen bNO (t)
Vormgeving omslag: Buro 1 Hoog
Opmaak: Different Design Deventer
Druk: Waanders, Zwolle
ISSN 0926-7476 © Zwolse Historische Vereniging
Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd en/
of openbaar gemaakt door middel van druk, fotocopie,
microfilm of op welke wijze dan ook, zonder voorafgaande
schriftelijke toestemming van de uitgever.

historisch centrum Overijssel
kijk ook op
www.historischcentrumoverijssel.nl
vooratte actuele informatie
Te Koop gevraagd:
Historische kantoorpanden
bouwjaar voor 1900
Inlichtingen: 038 42132 90
Van der Reijd Makelaars B.V.
VAN DER REIJD
Makelaars B.V.
VBOl MAKELAAR
UDNBK4
ADVERTENTIES
We zijn net zo thuis
in de buurt als u
De Rabobank is een bank met een idee. Dat idee heet
samenwerken. Met wortels in de plaatselijke gemeenschap
hebben wij als geen ander een traditie van samenwerken
en bouwen aan relaties.
De Rabobank is een bank van mensen voor mensen.
R$bobank
Zwolle
Daarom zijn wij niet alleen thuis in de
financiële wereld, Maar ook bij u in de
buurt. We weten wat er leeft, ook als
het niet om bankzaken gaat. Kortom,
we zijn net zo thuis in de buurt als u.
ne "fHet Vliege>4\uys"
55 Tel. 038-4221206
8011 TM Zwolle Fax 038-4224318
rdss,ex[& '-fc
De. letterste Hof f ie. I/OA Z.uoUe....
• Heeft V mak ie- i/iereti, wCULig-naax
• Ë-lHe. QJM weZ-eMV nieuwe* expositie.
E-en. pfl/ui w-fc
• E-a een. «ertrawuite. plet «Kr de. 2.wolsa Utsioristbe. 'J&reniejpneff.
E-ea owv ie

N
mmer

Annèt Bootsmavan
Hulten en
Wim Huijsmans
> fes. Ktiss, Amstaröarri. Ho. BOS!
/-*.-
AAN..
86 ZWOLS HISTORISCH TIJDSCHRIFT
Drukwerk
BRIEFKAART
Algemeene Postve
jjde. voor het adrc '
(CA.HTE POSTALE)
-• Universelle)
Oude ViFtcbimirkt. ZWOLLE.!
j B
,.ilrul«iit','divr>Drdio
trlt (taart IA
CIMI poauli doorichfsppift
ID allim
naam in datun ir
ip schiijm.
(Collectie Stedelijk Museum Zwolle)
Groeten uit Zwolle
Prentbriefkaart Oude Vis(ch)markt
De prentbriefkaart toont een prachtig tafereel van
een rustige Oude Vismarkt met op de achtergrond
de Grote Markt en de sociëteit De Harmonie. De
Oude Vismarkt dankt zijn naam aan het feit dat
hier tot 1792 de verkoop van vis plaats vond. Daarna
werd de vis op het Rodetorenplein verkocht.
Onder de Oude Vismarkt stroomde de Grote Aa,
die rond 1860 gedempt werd.
De foto is gemaakt op Koninginnedag. Dat
feest werd vanaf 1898 gevierd op 31 augustus. Vele
vlaggen met wimpels sieren de huizen. Het is hoog
zomer; de man met de mand loopt in hemdsmouwen
over straat en de bomen zitten volop in het
blad.
Het straatbeeld werd nog niet verstoord door
schreeuwende reclames en flikkerende neonverlichting.
De enige reclameuiting bestond uit het
aanbrengen van een uithangbord, zoals links op
de voorgrond: Paul van Hulzen, beddenfabriek.
Rechts zien we op het uitspringende pand Oude
Vismarkt 7 tussen de eerste en tweede verdieping
de naam F.J. Schoemaker. Dit was een stoommeubelfabriek.
We zien de in 1901 gemoderniseerde
gevel. Na een brand in 1907 werd het pand nogmaals
verbouwd en door architect M. Meijerink in
Jugendstil opgetrokken. Meer over de geschiedenis
van de firma Schoemaker kunt u lezen vanaf
pagina 103 in dit themanummer.
Uit het pand van Schoemaker en de adreszijde
van de kaart valt op te maken dat de opname tussen
1901 en 1905 gemaakt is. Vanaf 1905 is de adreszijde
van prentbriefkaarten in tweeën gesplitst: het
rechterdeel voor adresgegevens, het linkerdeel om
te beschrijven. Voor 1905 was de adreszijde uitsluitend
bestemd voor het adres; vandaar dat op
die prentbriefkaarten teksten op de voorzijde
voorkomen.

ZWOLS HISTORISCH TIJDSCHRIFT
111
Inhoud
Groeten uit Zwolle Annèt Bootsma-van Hulten en Wim Huijsmans 86
Zwolse koopmansgeest Redactioneel 88
De Oude Gaper en de firma J. ten Doesschate
Annèt Bootsma-van Hulten 89
Tabaksfabriek Van den Helm Lydie van Dijk 93
Doijer en Van Deventer, likeurstokerij en bitterfabriek
Annèt Bootsma-van Hulten 98
'Richt u in naar uw zin'de firma F.J. Schoemaker & Zn. (1843-1958)
Miriam Schneiders 103
Tingieterij Kamphof (1864-1938) Annèt Bootsma-van Hulten 108
Biljartfabriek Princesse J.A. Hoffscholze Wim Huijsmans en
Menno van der Laan 111
Geweermakers aan de Luttekestraat, de firma H.J. Bremer
Annèt Bootsma-van Hulten 115
Gevavi Wim Huijsmans en Menno van der Laan 117
Walter Stern Wil Cornelissen 119
IJsmakers Talamini op de Grote Markt Jeanine Otten 122
Smederij en rijwielhandel Tensen in Berkum Theo de Kogel 127
Runhaar; specialist in zonweringen en rolluiken Wim Huijsmans 130
Auteurs 134
Omslag: De Oude Gaper, Diezerstraat 14, in volle bedrijvigheid in 1903. Duidelijk
zijn de in de gevel ingehouwen woorden 'Drogerijen' en 'Verfwaren' te zien.
(Particuliere collectie)

Redactioneel
88
Zwolse koopmansgeest
Zwolle heeft bij sommigen altijd de naam
gehad een beetje saaie ambtenarenstad te
zijn. Dat beeld is zeker niet juist. Zwolle was
van oudsher een Hanzestad maar vooral ook een
regionaal centrum waar de handel floreerde. De
industrie nam een bescheidener plaats in maar
was wel degelijk aanwezig. Tegenwoordig zijn er
in de industrie zelfs zo'n 9.000 arbeidsplaatsen
voor handen en daarmee neemt deze bedrijfstak
een volwaardige plaats in het arbeidsbestel in.
Kenmerkend voor een middelgrote stad als
Zwolle waren de vele bedrijven die ter plekke productie
en handel combineerden. Sommige daarvan
bestaan nog steeds. Het zijn de bedrijven die
Zwolle in de vorige eeuw kleur hebben gegeven.
De meeste waren gevestigd in de binnenstad en
konden dan ook niet over het hoofd worden
gezien. Vele Zwollenaren hebben herinneringen
aan zo'n bedrijf.
In het kader van het thema van Open Monumentendag
2002 ('Koopmansgeest') besteedt het
Zwols Historisch Tijdschrift in een extra dik nummer
aandacht aan Zwolse ondernemingen waarbij
ambachtelijk vakmanschap en handel hand in
hand gingen: ze combineerden in oorsprong een
werkplaats met een winkel waar de producten ter
plekke verkocht konden worden.
De keuze van de beschreven bedrijven is verder
tamelijk willekeurig en voor een deel bepaald
door de beschikbaarheid van literatuur of archiefmateriaal.
Sommige bedrijven bestaan nog, zoals
Talamini, andere zijn reeds lange tijd opgeheven,
zoals tingieter Kamphof. Sommige zijn eeuwenoud
geworden, zoals drogisterij de Oude Gaper
(vanaf 1782), andere zijn pas in 1937 gesticht (Walter
Stern). Bijna allen waren in hartje binnenstad
gevestigd, twee in Zwollerkerspel (smederij Tensen
in Berkum en Gevavi in Westenholte).
ZWOLS HISTORISCH TIJDSCHRIFT
Eén ding hebben ze gemeenschappelijk: na de
start was het jarenlang hard werken, waarna
meestal een succesvolle uitbreiding volgde.
Een niet onaanzienlijk deel van de starters
kwam overigens van buiten Zwolle. Meubelmaker
Schoemaker kwam uit Twello, Jurriaan ten Doesschate
kwam uit Goor. Johannes Hoffschulte
kwam in 1840 uit het Duitse Neuenhaus naar
Zwolle, Heinrich Joseph Bremer kwam in 1865
eveneens uit Duitsland en Walter Stern vluchtte in
1936 voor de nazi's naar Nederland. Pietro Talamini
vertrok in 1932 naar Nederland. En daarmee
is het verhaal van de typisch Zwolse ondernemingen
ook een beetje een verhaal van Zwolse nieuwkomers.
Ondernemende types en harde werkers,
die met hun specifieke kennis, zoals het maken
van geweren maar ook ijs, iets wisten toe te voegen
aan de plaatselijke cultuur.
Tot de sanering in de jaren zestig waren vele
bedrijven en bedrijfjes nog in de binnenstad
gevestigd. De meesten kampten met ruimtegebrek,
versnipperde huisvesting en werden geconfronteerd
met verkeerstechnische problemen. De
biljartfabriek Hoffscholze zat aan Achter de Broe-
"ren. Likeurstokerij Doijer en Van Deventer (wie
herinnert zich niet de penetrante zoete geur) had
de hele hoek Gasthuisplein en Wolweverstraat in
gebruik. En de 'markies van de Voorstraat', Runhaar,
maakte, repareerde en verhandelde zijn zonweringen
in de twee panden aan de Voorstraat en
de Ossenmarkt. Vanaf de jaren zestig vestigden
met name de bedrijven waarbij de winkelfunctie
ondergeschikt was of was geworden, zich op nieuwe
industrieterreinen en zijn daarmee een beetje
uit het blikveld van de Zwollenaar verdwenen.
Andere zijn er nog steeds. Samen hebben ze de
geur en kleur van Zwolle bepaald en laten ze zien
dat Zwollenaren een nijver en ondernemend volkje
vormen.

ZWOLS HISTORISCH TIJDSCHRIFT 89
De Oude Gaper en de firma J. ten Doesschate
De bekendmaking in 1990 dat drogisterij de
Oude Gaper haar deuren ging sluiten veroorzaakte
veel beroering in Zwolle. De
drogisterij was al ruim 200 jaar, sinds 1782, in hetzelfde
pand aan de Diezerstraat (nr. 14) gevestigd
en was in de loop der jaren uiterlijk nauwelijks van
karakter veranderd. De winkel was daarmee meer
dan alleen een locale bijzonderheid geworden; het
was ook de oudste drogisterij in Nederland. In de
Oude Gaper was het tot 1990 nog mogelijk allerlei
bijzondere producten te verkrijgen die ter plekke
werden afgevuld in stopflesjes of afgewogen in
papieren zakjes met opdruk. Het oorspronkelijke
karakter van de winkel en de traditionele wijze
waarop het drogisterijvak uitgevoerd werd, spraken
velen aan maar was aan het eind van de twintigste
eeuw niet meer rendabel.
De firma J. ten Doesschate
Dat was in de twee eeuwen daarvoor wel anders.
In 1782 werd er in het pand Diezerstraat 14 een
kaarsenmakerij annex grutterszaak gevestigd.
Wanneer de verkoop van drogerijen daarbij kwam
is niet helemaal zeker, maar dat was in ieder geval
zeker vanaf 1785 het geval. De bedrijfsvoering in
drogerijen bleef vervolgens aan het pand gekoppeld.
Vanaf 1785 waren de achtereenvolgende eigenaren
ook regelmatig aan elkaar verwant.
Rond 1900 bestond de Oude Gaper niet alleen
uit een drogisterij maar ook uit een grossierderij
in drogerijen en verfwaren. Het bedrijf was in die
tijd eigendom van de heer J. ten Doesschate en
zijn echtgenote J. ten Doesschate - Nellensteijn.
De winkel droeg de naam In d'Oude Gaper maar
de grossierderij werd gevoerd onder de naam de
firma J. ten Doesschate. De zaak telde in 1903 elf
personeelsleden.
Jurriaan ten Doesschate (1842-1916) was
afkomstig uit Goor en stamde uit een textielfami-
lie. Hij trouwde in 1878 de Zwolse apothekersdochter
Jansje Nellensteijn (1846-1924). Volgens
de familieoverlevering was Jans (zoals zij
genoemd werd) Nellensteijn een flinke en intelligente
vrouw. Jurriaan en zij moeten hun kennis
van zaken in de praktijk opgedaan hebben, waarbij
(schoon)vader Nellensteijn ongetwijfeld ook
een rol gespeeld heeft.
De grossierderij omvatte de handel in drogerijen,
specerijen, chemicaliën, de fabricage en
handel in verf en de import en handel in levertraan.
In het pand aan de Diezerstraat was behalve
de winkel een kantoor gevestigd, een kruidenzolder
en een verfwarenzolder, een verfkamer en een
chloorafweging, een taplokaal voor olijf- en slaolie,
een taplokaal voor de levertraan, een kistenmakerij
en een schaftlokaal. De firma bezat daarnaast
ook nog een pakhuis aan de Bitterstraat,
gelegen recht tegenover de Nutsschool. De knechten
die in het pakhuis aan de Bitterstraat werkten,
Annèt Bootsma -
van Hulten
De verfkamer in de
Oude Gaper in 1903.
(Particuliere collectie)

In 1888 liet Jurriaan ten Doesschate een nieuw huis aan de Oude Vismarkt 7
bouwen, waar hij met zijn gezin ging wonen. De familie Ten Doesschate woonde
naast de meubelfabriek Schoemaker. Dit bedrijf half zichtbaar op de foto, wordt
elders in dit tijdschrift beschreven. (Particuliere collectie)
ZWOLS HISTORISCH TIJDSCHRIFT
moesten zich 's morgens eerst in de winkel aan de
Diezerstraat melden.
In 1888 liet Ten Doesschate aan de Oude Vismarkt
7, in het verlengde van Diezerstraat 14, een
nieuw huis bouwen waar hij zelf met zijn gezin
ging wonen. Beide panden stonden met elkaar in
verbinding, een situatie die tegenwoordig nog
steeds zo is. De werktijden waren lang, in de jaren
tachtig van de negentiende eeuw begon men om
zes uur 's morgens en werd er tot ongeveer acht
uur 's avonds doorgewerkt. Wel hield men zeker
twee pauzes, om tien uur en om vier uur, waarbij
het personeel koffie en thee kreeg, iets wat toen
nog lang niet algemeen gebruikelijk was. Het echtpaar
Ten Doesschate - Nellensteijn stond in aanzien
bij hun medewerkers. Ter gelegenheid van
hun 25-jarig huwelijk in 1903 kregen ze van het
gezamenlijke personeel een prachtig fotoalbum
cadeau waarin onder meer het hele bedrijf op de
gevoelige plaat werd vastgelegd. Dit album
bevindt zich nog in familiebezit, de bij dit artikel
afgedrukte foto's zijn hieruit afkomstig.
Levertraan en verf
Tot in de jaren zestig van de twintigste eeuw
moesten alle Nederlandse kindertjes in de wintermaanden
levertraan slikken. De levertraan van
Ten Doesschate was wijd en zijd vermaard. Ten
Doesschate importeerde de levertraan zelf rechtstreeks
uit Noorwegen. Hij ging ook zelf op zakenreis
naar Noorwegen. De levertraan werd aangevoerd
in vaten en in de Diezerstraat overgetapt in
flessen die vervolgens hun weg door heel Nederland
vonden. Deze zogeheten 'Lotodinsche' levertraan
werd verkocht onder de naam 'In de
Gekroonde Oude Gaper'. Opmerkelijk was dat de
levertraan in vierkante flessen zat, een idee van
Ten Doesschate omdat vierkante flessen beter in
kisten verpakt konden worden. Op de flessen zat
statiegeld, zij werden, na in sodawater te zijn uitgekookt,
eindeloos hergebruikt.
Een ander vermaard product van de firma Ten
Doesschate betrof verf. Niet toevallig staat nog
altijd op de gevel van Diezerstraat 14 met grote
ingehouwen letters de woorden 'drogerijen' en
'verfwaren' te lezen. De verkoop hiervan beleefde
altijd een hausse in het vroege voorjaar wanneer

ZWOLS HISTORISCH TIJDSCHRIFT
GAPER DiezeRSTRAAT.
de grote schoonmaak werd gehouden. Het was
met name onder de boeren een goed gebruik met
de schoonmaak ook een en ander van een fris
laagje verf te voorzien. De grondleggers van de
huidige verffabriek Van Wijhe leerden het vak bij
Ten Doesschate; D.H. van Wijhe en D. Vermeulen
werkten eerst in de Oude Gaper voor zij in 1916 in
de Goudsteeg voor zichzelf begonnen met een
groothandel in drogerijen en verfwaren. Ten
Doesschate bleek overigens ook een leerschool
voor Zwolse drogisten, de heren Westenberg en
Kinket werkten in de Oude Gaper voordat zij
eigen zaken begonnen.
A.J. ten Doesschate
Rond 1885 nam het echtpaar Ten Doesschate -
Nellensteijn een verweesde neef uit Goor op in
huis. Deze neef, genaamd Anthonij Judany ten
Doesschate (geb. 1862), stak veel kennis op bij zijn
oom en tante; hij bracht dit in praktijk door in
1899 in dezelfde branche voor zichzelf te beginnen.
Er ontstond toen een verwarrende situatie,
twee firma's die zich in dezelfde stad onder bijna
dezelfde naam, firma J. en firma A.J., met dezelfde
handel bezighielden. Ter illustratie, de firma J. ten
Doesschate verkocht zijn levertraan onder de
naam 'In de Gekroonde Oude Gaper'; de firma
A.J. ten Doesschate, in dezelfde vierkante flessen,
onder de naam 'De 3 Gapers'. A.J. was overigens
Het fotoalbum dat het
echtpaar Ten Doesschate
- Nellensteijn ter
gelegenheid van hun 25jarig
huwelijk in 1903
van het personeel aangeboden
kreeg, was versierd
met originele pentekeningen.
Deze fraaie
Jugendstilafbeelding is
daaruit afkomstig.
(Particuliere collectie)
Etiket van de 'Lotodinsche'
levertraan van de
firma J. ten Doesschate,
in de vierkante flessen
verkocht onder de naam
'De Gekroonde Oude
Gaper'. (Collectie
HCO)

De Oude Gaper, Diezerstraat
14, in volle
bedrijvigheid in 1903.
Duidelijk zijn de in de
gevel ingehouwen woorden
'Drogerijen' en
'Verfwaren' te zien.
(Particuliere collectie)
zeer succesvol, uit zijn bedrijf ontstond de bekende
in Wapenveld gevestigde onderneming Euroma,
producent van kruiden, specerijen, mengsels,
sauzen etc. Beide firma's Ten Doesschate bestonden
lang naast elkaar, maar uiteindelijk ging dit
ten koste van de firma J. ten Doesschate. Het
duurde overigens nog tot eind jaren zestig voordat
de firma J. ten Doesschate officieel overgenomen
werd door de toenmalige Handelsvereniging A.J.
ten Doesschate.
ZWOLS HISTORISCH TIJDSCHRIFT
Drie generaties Piquet
Drogisterij de Oude Gaper en de fima J. ten Doesschate
waren toen al lang verschillende wegen
ingeslagen. Jurriaan ten Doesschate was in 1916
overleden. Zijn twee zoons Anton en Gezienus
traden niet in de voetsporen van hun vader maar
begaven zich wel op een aanverwant terrein, zij
werden allebei arts. De dochter van Jurriaan en
Jans ten Doesschate - Nellensteijn, Wilhelmina
Johanna (geb. 1881), trouwde met Jacques Sully
Piquet (1879-1928). Dit echtpaar Piquet - ten
Doesschate zette de Oude Gaper en aanvankelijk
ook de firma J. ten Doesschate voort. De in 1928
weduwe geworden mevrouw Piquet - ten Doesschate
verkocht de firma J. ten Doesschate in 1936
aan de heer B. Deuzeman; haar zoon Jurriaan
Piquet (geb. 1909) zette toen de drogisterij voort.
De Oude Gaper bleef in de twintigste eeuw een
familiebedrijf. Jurriaan Piquet bepaalde tientallen
jaren lang het gezicht van de Oude Gaper; menig
Zwollenaar zal zich hem nog voor de geest kunnen
halen, een kleine levendige man die in witte jas
achter de antieke toonbank van de drogisterij
stond. Vanaf 1957 mocht Piquet zich hofleverancier
noemen, dat predikaat werd aan de Oude
Gaper verleend in 1957 bij het 175-jarig bestaan.
Jurriaan Piquet overleed in 1987. Het was zijn
zoon Eelco Piquet die zich in 1990 gedwongen zag
de deur van de drogisterij te sluiten, waarmee een
eind kwam aan een 218 jaar oud Zwols bedrijf.
Epiloog
Toen de oorspronkelijke drogisterij in 1990 sloot
ontstond er spontaan een actiecomité ter behoud
van pand en interieur. Onder voorwaarde dat het
vertrouwde uiterlijk gehandhaafd werd, was er
van 1992 tot 1996 een Trekpleister-filiaal gevestigd.
Daarna werd het in 1997 een Benetton-winkel. De
Oude Gaper verloor daarmee waarschijnlijk
definitief zijn drogisterijbestemming, maar het
oorspronkelijke karakter is nog herkenbaar.
* Bij deze wil ik graag postuum dank zeggen aan de
heer Mr. J. ten Doesschate, die mij waardevolle informatie
verschafte over zijn grootouders Ten
Doesschate - Nellensteijn. Helaas heeft de heer Ten
Doesschate de verschijning van dit artikel niet meer
mogen meemaken, hij overleed in juni 2002.

ZWOLS HISTORISCH TIJDSCHRIFT 93
Tabaksfabriek Van den Helm
Het Historisch Centrum Overijssel bewaart
in haar collectie drie plakboeken waarin
de laatste eigenaar van de tabaksfabriek
Van den Helm, de heer BJ. Roelfsema, de geschiedenis
van het bedrijf reconstrueert.
In deze plakboeken zijn ook enkele archiefstukken,
brieven en verpakkingsmateriaal opgenomen.
Het onderstaande is op de beschrijving van
Roelfsema gebaseerd en op gegevens uit het
archief van de Kamer van Koophandel te Zwolle.
Kruidenier en tabakshandel
Celius Dirk van den Helm (1749-1833) begon in
1805 met een tabakskerverij. Deze kerverij groeide
in korte tijd uit tot een tabaksbedrijfje in combinatie
met een kruidenierswinkel. Winkel en
bedrijf waren gevestigd in de Diezerstraat op het
huidige nummer 56. Dit pand, 'Het groene Rad'
genaamd, was in 1747 gekocht van de med. dr. Van
Sonsbeek door de vader van Celius Dirk, Jacobus
Casparus van den Helm. Jacobus Casparus woonde
zelf niet in het pand, maar in een erachter gele-
%*•••?%
Lydie van Dijk
Reclameplaat met doorsnede
van de fabriek
aan het Gasthuisplein
(collectie Stedelijk
Museum Zwolle)

Ansichtkaart van de
winkel in de Diezerstraat
met de twee
gevelbeelden (collectie
Stedelijk Museum
Zwolle)
94
gen huis aan het huidige Gasthuisplein. Hij was
lakenhandelaar en gemeensman en overleed in
1795. Zijn kleinzoon Coenraad Derk (1787-1849),
zoon van Celius Dirk, wordt in het patentregister
in 1810 vermeld als winkelier in tabak, snuif, koffie
en thee. Deze Coenraad Derk zette dus het bedrijf
van zijn vader voort. Na zijn dood werd de firmanaam
gewijzigd in Wed. CD. van den Helm.
Overname
De weduwe was Anna Gesina Wispelweij, de tweede
vrouw van Coenraad Derk. Zij leidde het
bedrijf tot haar overlijden in 1856. Daarna heeft
Jacobus Casparus van den Helm, een zoon uit het
eerste huwelijk van Coenraad Derk met Magdalena
van Rees, het bedrijf enige tijd beheerd. In 1872
verkochten de drie kinderen uit het eerste huwelijk
de panden aan de Diezerstraat en het Gasthuisplein
aan Anthonij Dengerink. Bij de koopsom
van f 12.000 waren voorraden ruwe tabak,
MM
ZWOLS HISTORISCH TIJDSCHRIFT
Receptuur
Johannes van den Helm heeft in november1872
zijn inkoopkennis en receptuur van snuif via een
receptenbrief overgedragen aan Anthonij Dengerink.
Volgens de aantekeningen van de heer
Roelfsema is dit document van een ontwapenende
eenvoud.
Voorbeelden hiervan zijn:
• Oud Snuif 20 et verkoop: fabriek stelen
• Roode Snuif 50 et verkoop: gekleurde stelen,
fijn gezeefd, goed vochtig en reuk olie naar
verkiezing (Nagelolie en Bergamot)
• Zwarte reuk Snuif 80 et verkoop: Brokling en
fabriek stelen, fijn ziften, alleen Bergamotolie
Memorandum
• De snuif moet gezeefd worden naar verkiezing
(grof of fijn)
• De reuk olie bij droppels door de aangemaakte
snuif doen, en laten doortrekken I niet door
de pekel doen, dan blijft er te veel aan de rand
van depot waar de pekel in is, hangen. Zoo
kan men alle soort van reuksnuif maken.
(Archief Van den Helm, HCO)
apparatuur en inventaris niet inbegrepen, deze
worden althans niet in de akte van verkoop
genoemd. Ook het kruideniersbedrijf is onvermeld.
Blijkbaar hield men zich vóór 1872 uitsluitend
bezig met de tabaksproductie, met de verkoop
daarvan en met sigarenhandel. De nieuwe
eigenaar Dengerink beschikte kennelijk in ruime
mate over middelen, want in korte tijd waren alle
kosten van koop en overname betaald.
De firma Van den Helm was in die tijd lang
niet de enige tabakskerverij in Zwolle. Rond 1880
waren er dertien tabaksfabrieken in de stad. Landelijk
gezien was het onrustig in deze bedrijftak.
In sigarenfabrieken kwamen stakingen veelvuldig
voor. Dit zal een van de aanleidingen zijn geweest
voor de oprichting van de Vereeniging van
Tabaksfabrikanten in Nederland op 14 februari
1906. De overige tabaksindustrie heeft echter nauwelijks
last gehad van stakingen.

ZWOLS HISTORISCH TIJDSCHRIFT 95
fOA
Gevelbeelden en tabakspotten
Anthonij Dengerink handhaafde aanvankelijk de
naam firma Wed. CD. van den Helm, later gewijzigd
in firma A. Dengerink v/h Wed. CD. van den
Helm. Na zijn dood in 1906 zetten zijn twee zonen
het bedrijf voort. Eigenaar was Hendrik Sybrand
Dengerink. Deze woonde aan het Gasthuisplein
nr. 5. In 1924 verhuisde hij naar Van Nahuysplein
8, in 1937 naar nr. 12. Briefpapier vari 1907 laat de
volgende bedrijfsnaam zien: Stoom-tabaksfabriek
Het Wapen van Amsterdam, opgericht 1805. De
brief is ondertekend met A. Dengerink, voorheen
Wed. CD. van den Helm. Deze naam en het
beeldmerk Het Wapen van Amsterdam werd in
1909 als merk gedeponeerd.
In een van de plakboeken in het HCO zit een
(niet erg scherpe) ansichtkaart van het interieur
van de winkel in de Diezerstraat. Hierop zijn twee
snuiftabakspotten te zien zijn die de heer Roelfsema
enkele jaren geleden heeft overgedragen aan
het Stedelijk Museum Zwolle. Behalve deze
tabakspotten kwamen toen ook de beide beelden
die de ingang van de winkel flankeerden, evenals
een reclameplaat die een doorsnede van de fabriek
laat zien, in bezit van het museum. De gevelbeelden
zijn van beschilderd gietijzer en stellen twee
mannen voor steunend op een karot. Een karot
zijn tabaksbladeren, ontdaan van de hoofdnerf,
om elkaar gewikkeld, gedroogd en vermalen tot
snuif. Op het voetstuk van het ene beeld staat
'sigaren', op dat van het andere 'tabak'.
Volautomatisch
Tot ver in de jaren dertig vervaardigden de meeste
tabaksfabrieken uitsluitend pruim- en pijptabak.
Slechts enkele grote bedrijven fabriceerden daarnaast
ook shagtabak, hoofdzakelijk bestemd voor
de export. In Nederland werd shag vooral verkocht
aan zeelui en verlofgangers en gepensioneerden
uit Nederlands-Indië. De firma Wed.
CD. van den Helm was een van de eerste ondernemingen
die dit betrekkelijk nieuwe artikel met
veel succes op de markt bracht. Een volautomati-
Eén van de twee gevelbeelden
die de winkel
aan de Diezerstraat
flankeerden. Het gevelbeeld
is gemaakt van
beschilderd gietijzer en
stelt een man voor steunend
op een zogeheten
karot. De hoogte van
het beeld is 66 cm. (Collectie
Stedelijk Museum
Zwolle)
Sigarenautomaat trekt aandacht
De winkel van weduwe Van der Helm in de Diezerstraat mag zich verheugen
in ruime belangstelling. Reden is het nieuwtje dat Van der Helm voor haar
zaak heeft geplaatst: een sigarenautomaat. Na inworp va een dubbeltje krijgt
men naar keuze 3,4,5 of 6 sigaren. Een pakje sigaretten kan ook. Sommigen
zien het als een stap in de richtingvan eerbiediging van de zondagsrust. Nu
kunnen de mensen immers op zondag een rokertje kopen zonder dat een
ander er voor hoeft te werken. Critici van de automaat wijzen er echter op dat
de keuze die de machine biedt wel erg beperkt is.
(Zwolsche Courant, 25 oktober 1904, bewerkt)

Door de firma Van den
Helm gebruikte verpakking
(collectie HCO).
Ansichtkaart Thorbeckegracht;
situatie vlak
voor de tabaksfabriek
zich er vestigde (collectie
Stedelijk Museum
Zwolle).
Thorbeckegracht.
96
sche pakmachine, een Quester uit Keulen, werd
daarvoor aangekocht. Het was de laatste gewone
machine die dit Duitse bedrijf nog leverde, daarna
werd volledig omgeschakeld op oorlogstuig.
In 1936 kocht H.S. Dengerink het pand Thorbeckegracht
nr. 8 en verhuisde het bedrijf. Later
wordt ook het aangrenzende pand gekocht. Deze
verhuizing was ongetwijfeld een belangrijke verbetering,
maar een groot bezwaar was dat de
betrekkelijk zware machines op de eerste verdie-
Zicolle,
ZWOLS HISTORISCH TIJDSCHRIFT
ping moesten worden geplaatst, omdat kantoren,
magazijn en expeditie te veel van de ruimten op de
begane grond in beslag namen.
Een tweede overname
Uit een rapport van de gemeente Zwolle naar de
welvaartsbronnen van de stad blijkt dat er in 1937
nog maar één bedrijf over is van de vele tabaksfabriekjes
die er zestig jaar daarvoor waren. De afzet
is, volgens dit rapport, geheel regionaal georiënteerd,
hetgeen de transportkosten drukt. Voor de
werkgelegenheid was de betekenis gering, er
waren maar elf arbeiders in dienst. In 1876 had de
tabaksindustrie nog 28 werknemers.
Op 1 januari 1938 trad H.S. Dengerink uit de
firma. De handelsnaam werd weer gewijzigd in
Firma Wed. CD. van den Helm. Blijkbaar was de
negentiende-eeuwse naam nog steeds een begrip.
Het bedrijf werd eind 1938 overgenomen door
Johannes Lubbert Roelfsema uit Winschoten, die
in Zwolle aan de Stationsweg 7 ging wonen. Roelfsema
was afkomstig uit de tabaksindustrie. Zijn
familie had in Winschoten ook een fabriek.
Het Zwolse bedrijf had een goede naam. Dit
kwam tot uiting in de koopsom. In totaal moest
Roelfsema f52.000 betalen, waarvan f 10.000 voor
goodwill, f 7.000 voor de machines en f 35.000
voor de voorraad tabak. Het machinepark
bestond uit een grote kerfbank, een kleine kerfbank,
een droogtrommel, een koel- en zeefmachine,
een messenslijpmachine, twee pakmachines,
een banderolleerapparaat en een goederenlift.
De overdracht vond plaats op 1 januari 1939.
De huurprijs voor de panden Thorbeckegracht 7
en 8 bedroeg f 1.500.
Moeilijke oorlogsjaren
Het eerste jaar onder J.L. Roelfsema was succesvol.
Er werd een winst gemaakt van ca. f 7.000. Kort
daarop brak de Tweede Wereldoorlog uit. Zoals
voor vele bedrijven, was dit ook voor de tabaksindustrie
een rampzalige tijd. De bezetter richtte het
Rijksbureau voor Tabak en Tabaksproducten op.
Dit bureau saneerde de bedrijfstak, waardoor er in
het hele land nog maar twaalf tabaksbedrijven
over bleven. Hieronder waren de Wed. CD. van
den Helm en de firma Roelfsema in Winschoten.

ZWOLS HISTORISCH TIJDSCHRIFT 97
Bij de volgende sanering vielen de beide bedrijven
echter uit de boot. Om het bedrijf draaiende te
houden en om aan de vraag tegemoet te komen,
werd toestemming gevraagd zogenaamde amateur-tabak
te mogen verwerken. Deze 'amateurtabak'
is tabak die verkregen wordt uit door particulieren
gekweekte tabaksplanten. Deze 'amateurs'
wisten natuurlijk niet hoe zij van de bladeren
goede tabak moesten maken.
De toestemming van het Rijksbureau werd pas
verkregen na herhaalde verzoeken en het toestoppen
van steekpenningen in de vorm van cosmetica.
De firma had te horen gekregen dat men voor
de tabak zelf geen belangstelling had (daar kon
men genoeg van krijgen), en dus werd tabak eerst
geruild tegen cosmetica en dit werd meegenomen
naar het bureau. Voor het verkrijgen van deze toestemming
moest wel een volledige lijst van alle
werknemers worden ingeleverd. Dit kon als
gevolg hebben dat werknemers werden opgeroepen
om in Duitsland te gaan werken. Geen van
hen is echter daar te werk gesteld.
Het einde
Na de Tweede Wereldoorlog werd de firma in
Winschoten opgeheven. Berend Jan Roelfsema, de
zoon van J.L. Roelfsema, werkte aanvankelijk in
Winschoten, maar werdvervolgens mede-eigenaar
van de Vereenigde Tabaksfabrieken Roelfsema
van den Helm in Zwolle. De vennootschap
legde zich toe op de vervaardiging van en handel
in tabaksproducten en aanverwante artikelen, dit
alles in de ruimste zin. Wat onder dit laatste verstaan
werd, blijkt uit een vermelding bij de Kamer
van Koophandel: vanaf 1 april 1953 was de NV Verenigde
Tabaksfabrieken Roelfsema van den Helm
tevens groothandel in rokersartikelen, metaalwaren,
huishoudelijke artikelen, galanteriën, zoetwaren,
luchtbuksen en luchtbukskogels, mondharmonica's.
De groothandel werd gevoerd onder de
naam 'Pyro'.
In 1956 verkocht Roelfsema de Verenigde
Tabaksfabrieken aan collega-tabakshandelaar de
Gebroeders Jakobs uit Meppel. Kort hierop kwam
het in handen van Theodorus Niemeijer uit Groningen.
Toen was het snel afgelopen met de
tabaksindustrie in Zwolle.
Roelfsema ging door met de bovengenoemde
groothandel onder de naam handelsonderneming
Roelfsema - van den Helm, gevestigd aan de
Thorbeckegracht 7. In 1960 waren hier nog negen
personen werkzaam, vier jaar later nog zes.
Het definitieve einde kwam op 1 oktober 1965,
toen de groothandel werd overgenomen door BV
Vipero te Meppel. B.J. Roelfsema aanvaardde een
functie als bedrijfsleider bij de sigarenfabriek Smit
en Ten Hove in Kampen.
Het pand Thorbeckegracht 8 werd al in 1957
verkocht aan Handelsvereniging AJ. ten Doesschate,
die in 1965 ook nummer 7 kocht. Rond
1980 zijn deze panden afgebroken en zijn op deze
plaats nieuwe woningen gebouwd.
Pakmachine aan de
Thorbeckegracht (collectie
HCO).

Annèt Bootsma -
van Hulten
98 ZWOLS HISTORISCH TIJDSCHRIFT
Doijer en Van Deventer, likeurstokerij en
bitterfabriek
De firma Doijer en Van Deventer was jarenlang
een klassiek Zwols familiebedrijf. De
familie Van Deventer bleef met drie generaties
tot 1935 bij het bedrijf betrokken, de familie
Doijer met zes generaties zelfs tot 1989. Hoe de
families Van Deventer en Doijer tot het maken van
alcoholhoudende dranken zijn gekomen, is onbekend.
Wat wel vast staat is de exacte oprichtingsdatum
van het bedrijf en waar het van start ging.
Roode Bessenwijn
'19 Juli 1894. Roode Bessenwijn gemaakt van de
Roode Bessen van Cnopius (208 K°) en van
Wagenberg Festen te Vlijmen (1456 K°). Verhouding
45 K° Bessen & 30 K° Melis op 100 Liter.
Dit jaar besloten de Bessenwijnen te liggen in
het Strooppakhuis, zijnde deze plaats veel warmer
als het Vruchtenpakhuis. De ondervinding
heeft geleerd dat sinds de Bessenwijn gelegen heeft
in het Vruchtenpakhuis, wij ook last hebben
gehad van gistige Bessenwijn, wat wij toeschrijven
aan de vochtigheid van dat lokaal, daarom
dit jaar een proef genomen met het strooppakhuis.
Verder is genomen voor de fabricatie
eenigszins verwarmd water. Het leidingwater
toch is zeer koud & daardoor niet bevorderlijk
voor de gisting. Er is daarom gebruikt 5 liter
kokend water op 40 liter, om de koude weg te
nemen. De te maken fusten zijn op circa 5 liter na
vol gemaakt & iedere avond en morgen na gisting
weer aangevuld met lauw water. Het overloopend
drafis opgevangen voorloopig in een vat
gebracht om later opgestookt te worden'.
(Verslag van de rode bessenwijnproductie uit
1894, archief Doijer en Van Deventer).
'Stookerij van fijne likeuren'
Op 2 mei 1814 werd een likeurstokerij opgericht
door Hendrik Arnoldus van Deventer (1788-1839),
echtgenoot van Sara Catharina Doijer (1788-1871),
met zijn oom Thomas Doijer (1754-1833) als commanditaire
vennoot. Het bedrijf werd gevestigd in
het pand Diezerstraat 58, waar daarvoor bierbrouwerij
'De Witte Leeuw' gevestigd was. Afbeeldingen
van biervaten en een leeuw in de fraaie gevel
herinneren daar heden ten dage nog aan. Dat juist
deze locatie eerst een bierbrouwerij en vervolgens
een likeurstokerij huisvestte, kwam doordat zich
in de tuin een wel bevond, een natuurlijke waterbron,
die zowel voor de brouwerij als de likeurstokerij
een belangrijke grondstof vormde.
Het bedrijf ging van start als een 'Stookerij van
fijne Likeuren, Aromatiek Zwolsch Bitter, Ordinaire
Likeuren' enz. De eerste jaren opereerde de
firma onder de naam H.A. van Deventer en Co. In
1826 werd Van Deventers neef Jan Jacob Doijer
(1801-1875, zoon van Thomas Doijer) mede-firmant;
vanaf dat moment was er ook officieel sprake
van de firma Doijer en Van Deventer.
In het pand aan de Diezerstraat waren aan de
straatkant de winkel en het kantoor gevestigd; aan
de tuinkant, bij de wel, lag de stokerij. De kelder
en zolder dienden voor opslag. De firma maakte
likeuren, bitters, jenever, limonadesiropen en na
enige tijd ook vruchtenwijnen. De opslag van met
name bessenwijn vereiste al spoedig extra pakhuis
en kelderruimte die her en der gehuurd werden.
Oude Vismarkt
Vanwege ruimtegebrek verhuisde het bedrijf in
1866 naar een pand op de Oude Vismarkt, hoek
Wolweverstraat. Dit pand zou goed honderd jaar
de hoofdvestiging van de firma blijven; de gevel
vermeldt nog altijd de naam Doijer en Van
Deventer, Likeurstokerij en de jaartallen 1814 en

ZWOLS HISTORISCH TIJDSCHRIFT 99
FoL
1866. De voorgevel lag weliswaar aan de Oude Vismarkt,
maar het officiële adres was Wolweverstraat.
In dit pand was daarvoor een jeneverstokerij
gevestigd, genaamd 'De Eendracht'. Tegelijkertijd
werd ook de mouterij waar het graan voor de
jeneverstokerij te kiemen werd gelegd aangekocht,
Wolweverstraat 7. Vanwege die graanopslag huisden
hier veel ratten, maar volgens overlevering
werden die door de toenmalige firmant J.J. Doijer
effectief uitgeroeid. De nieuwe behuizing was weliswaar
ruimer, maar had het bezwaar dat men niet
meer kon beschikken over een eigen waterbron.
Zwolle beschikte pas in 1892 over een eigen waterleiding.
Voor de vervaardiging van de vele producten
was veel water nodig dat moest worden
aangedragen vanaf de stadspomp in de Sassenstraat,
hoek Koestraat.
Het ging het bedrijf voor de wind, in de jaren
tachtig werden nog meer panden in de Wolweverstraat
en aan het aangrenzende Gasthuisplein aan-
gekocht voor de opslag en productie. De dranken
werden onder de eigen naam in het hele land, weliswaar
in die tijd nog met de nadruk op het oosten
en noorden, verkocht. Er werd ook geëxporteerd
naar het buitenland.
Rond 1900 waren firmant de heren Jan Jacob
Doijer Jzn. (1859-1920, kleinzoon van de eerste Jan
Jacob) en Jan Salomon van Deventer (geb. 1858,
kleinzoon van Hendrik Arnoldus). Volgens een
beschrijving uit 1947 van 'baas' M. Hendriks,
meesterknecht van 1895 tot 1935, werkten er in die
tijd twee personen op het kantoor, was er een
parttime boekhouder en waren er twee reizigers.
In de fabriek werkten negen vaste krachten: een
meesterknecht, een machinist, een kuiper, twee
kruikenvullers, twee tappers, een knecht en een
jongmaatje voor boodschappen en dergelijke.
Afhankelijk van het seizoen maakte men veelvuldig
gebruik van tijdelijke krachten en werd er,
indien nodig, gewoon langer gewerkt (zie ook
Intercommunaal
telefoonnummer
Briefhoofd van de firma
Doijer en Van Deventer
uit 1918, met daarop
afgebeeld het hoofdpand
aan de Oude Vismarkt/Wolweverstraat.(Briefhoofdencollectie,
HCO)

Door Teun van der
Veen gemaakte schets
van het hoofdgebouw
van Doijer en Van
Deventer aan de Oude
Vismarkt en de door het
bedrijf gebruikte panden
aan de Wolweverstraatuit
1968, vlak
voor de verhuizing naar
de Marslanden. Op de
schets is de neonreclame
in de vorm van een
schenkende fles en een
glas zichtbaar die in die
tijd aan de gevel van het
hoofdgebouw bevestigd
was. (Particuliere collectie)
100 ZWOLS HISTORISCH TIJDSCHRIFT
kader). Omstreeks 1875 werd ook de fabricage van
parfumerieën onder het merk Idoze, afgeleid van
J(an) Do(ijer) Z(woll)e, ter hand genomen. In
1903 werd het merk officieel ingeschreven. Oorspronkelijk
legde men zich hoofdzakelijk toe op
Eau de Cologne die in mandflessen en in fusten
aan de groothandel werd geleverd. Later specialiseerde
men zich ook op flaconverpakkingen en
werd de sortering belangrijk uitgebreid. Idoze
bleef in productie tot 1963, toen het merk werd
verkocht aan een collega in Zutphen.
Vooruitgang
Goed twintig jaar na de aanleg van de waterleiding
deed elektriciteit in Zwolle zijn intrede, in 1915.
Daarvoor werd de verlichting geregeld met gaslampen
en als het nodig was werd er bijgelicht met
kaarsen. In de donkere dagen voor de decemberfeestdagen,
wanneer er erg lange werkdagen werden
gemaakt (zie kader) was dit moeizaam werken.
Elektrische verlichting betekende daarom
een enorme vooruitgang. Van elektrische apparatuur
werd verder overigens nog nauwelijks
gebruikt gemaakt, dat begon pas na de Tweede
Wereldoorlog een grote vlucht te nemen. Omdat
gedistilleerd de hoofdmoot van de bedrijvigheid
uitmaakte, vormden de distilleerketels het belangrijkste
bezit van de firma. Tijdens de oorlog wist
men ze met moeite uit handen van de Duitsers te
houden, onder het mom dat ze gebruikt moesten
worden in de Zwolse gaarkeuken. Zover is het niet
gekomen. Er was een prachtige collectie, een grote
stoomketel voor de distilleerketels, suikersmelters,
een advocaatmachine en alles in rood koper
uitgevoerd. De productie kon in de oorlog maar
zeer beperkt doorgaan, vanwege de rantsoenering
van belangrijke grondstoffen als alcohol en suiker.
Ook na de oorlog duurde het geruime tijd voordat
deze artikelen weer normaal te verkrijgen waren.
Naoorlogse expansie
Na de oorlog veranderde de drankenmarkt snel.
De belangrijkste verandering betrof de massale
overstap op glas (in plaats van aardewerk). Doijer
en Van Deventer was een van de eerste distillateurs
die daarop over ging. Het bedrijf introduceerde
in die tijd ook 'Red Berry', een goede en
lekkere vruchtenwijn. Dit product sloeg aan, er

ZWOLS HISTORISCH TIJDSCHRIFT 101
Uit vroeger tijden; een impressie van de dagelijkse
gang van zaken bij Doijer en Van Deventer
rond 1900.
'Flesschen kregen we per wagon uit Duitschland en
we waren een heelen dag bezig met lossen en opbergen.
Hierbij hielpen de Wijndragers en de welbekende
Gait Mulder (toen nog een jong mensch van
± 18 jaar) met de verhuiswagen om flesschen te
brengen en lege manden terug te nemen.
Glas van kapotte flesschen ging in de glaskelder,
die meteen luik gesloten was en zich ook nog onder
de straat bevond. Ééns in 't jaar moest die leeg. Het
gruisglas ging per schipper naar Loenen a/d Vecht,
vanwaar we ook nieuwe flesschen kregen. Kruiken
kwamen uit Duitschland (Girmscheidt). Stroop
(10 a 20 vaten), suiker (20 zakken a 100 kilo) en
citroenen (80 groote kisten) werden gebracht.
Brandewijn, jenever, cognac, rum, arac, spriritus
96% werden bezorgd door de Wijndragers.
Voor de spiritus waren twee reservoirs, één van
11.000 L inhoud, en één van 13.000 liter. Hieruit
ziet ge dat er veel werk gebeurde buiten het personeel
zelf en kunt ge begrijpen dat er zoo groote
kwantums dagelijks de fabriek konden verlaten.
Iedere dag was de groote wagen vol geladen met
manden, kisten en vaten voor het spoor.
Voorjaars en in 't najaar ging de heer Van
Deventer de groote Twentsche reis maken. Hij was
daar drie weken voor noodig. Daarna ging de heer
Doijer op reis naar Amsterdam en verder geheel N.
Holland, tot Den Helder. Deze reizen gaven veel
commissies en was er volop werk.
De maanden Nov. en Dec. waren drukke
maanden, niet alleen met de verzending, maar dan
kwam er het citroenenpersen ook bij. Twee vrouwen
schilden per dag drie kisten citroenen en twee
mannen waren voor het uitpersen. Twee noodhulpen
vulden het personeel aan om zoo alles op tijd
voor elkaar te krijgen. De feestdagen als St. Nicolaas,
Kerstmis en Nieuwjaar gaven extra werk, en
dan ging het doorgaans tot negen uur 's avonds
door. Tegen dien tijd werden een groot aantal kisten
met likeur in 't voren klaar gemaakt, er stonden
dan welyo stuks om vlotte aflevering te bewerken.
Dan waren er ook vaak orders voor het buitenland.
De commiezen moesten de kisten verzegelen.
Om iets te noemen: 6 kisten met halve flesschen
"Zwolsch Bitter" [maag elixer] naar Egypte, kisten
met likeur naar Batavia, Buitenzorg, Semarang,
Soerabaja. Kisten met Elixer Longue Vita, ook voor
Indië. Kisten met likeur op kruikjes van ïdl. naar
Zweden. Verder ook nog verzending naar Amerika
(Argentinië). Ten tijde van de Transvaalsche Oorlog
naar de Delagoabaai, 48 kisten diverse wijnen, enz.
In het begin van het jaar ging alles gewoon van
7 tot 7. Overwerk werd betaald met 10 cent per uur.
In Juni begon het voorbereidende werk voor de bessencampagne.
Voor de kuiper was er dan veel werk.
De stukvaten AA, BB, enz, 26 in getal, moesten
klaar voor de bessenwijn plus nog een 30tal oxhoofden,
dan 12 stukvaten voor zwarte bessen en 2 voor
boschbessen en 15 halve booten voorframboozen.
Het persen van de roode bessen gebeurde in de
stokerij, maar daar was maar ruimte voor één pers,
waardoor slechts 4 vaten per dag gemaakt konden
worden, en 's middags het werk doorging. De heer
Doijer bleef dan aan de fabriek. Van 's morgens 6
uur tot 's avonds 8 uur was men daarmee bezig.
Later ging dit werk naar de overkant [Wolweversstraat],
waar met 2 persen gewerkt kon worden en
dus per dag meer gemaakt. Daarna kwam de
motor om te draaien, zoodat het toen nog vlugger
ging.
Als de bessen genoeg getrokken waren, kwam
tegen de Zwolsche kermis de verzending. Wij werkten
dan van 's morgens 6 tot 's avonds 9 uur en
zagen anderen kermis vieren, 's Middags in schofttijd
van 5 tot half 6 kwam een kermisman met zijn
orgel een poosje muziek maken. Hij kreeg wat centen
in zijn pet, een bittertje en zijn vrouw een glaasje
limonade. Ze gingen dan weer verder en we gingen
weer aan 't werk met bessen afwegen en in de
vaten brengen voor den volgende dag'.
(Fragment uit een toespraak van de oud-meesterknecht
M. Hendriks - werkzaam bij de firma
van 1895 tot 1935 - ter gelegenheid van de opening
van een nieuwe fabrieksafdeling in juni 1947.
Archief Doijer en Van Deventer).

102 ZWOLS HISTORISCH TIJDSCHRIFT
werden jaarlijks zo'n honderdduizend flessen van
verkocht. Een ander succesvol product was het
merk '1814', onder welke naam binnenlands gedistilleerd
verkocht werd.
Er kwam ook steeds meer systematiek in de
manier van werken; voorheen verpakte men op
order maar geleidelijk ging men steeds meer vooruit
verpakken en op voorraad in het magazijn zetten.
Marslanden
Het bedrijf expandeerde, maar liep daarbij tegen
een oud probleem aan: ruimtegebrek. In de loop
der jaren had het bedrijf een complex panden aan
de Wolweverstraat en het Gasthuisplein aangekocht,
waar eindeloos in was verbouwd en verplaatst.
De verzameling oude panden vereiste echter
veel onderhoud, was bovendien structureel te
klein en totaal ongeschikt om efficiënt naar de
eisen des tijds te kunnen werken. Bovendien
beschikte men midden in de stad niet over een
open opslagterrein en werd de bereikbaarheid
door het toenemende verkeer ook steeds problematischer.
Er bestonden daarom al lang plannen
om de binnenstad te verlaten en tot algehele
nieuwbouw over te gaan. In 1966 kon eindelijk
met verwezenlijking daarvan begonnen worden,
als eerste fase werd toen een nieuwe vruchtenwijnfabriek
geopend op het nieuwe bedrijventerrein
van de Marslanden. Medio 1968 kon het hele
bedrijf daar een gloednieuwe behuizing betrekken
en werd de periode in de binnenstad afgesloten.
Omstreeks dezelfde tijd werden de Zwolse
drankengroothandel Koekkoek en de Delftse distilleerderij
Hellebrekers overgenomen.
Intercaves
In de jaren zeventig schakelde het bedrijf steeds
meer over op wijn. Begin jaren tachtig besloot
toenmalig directeur H.H. Doijer, geboren in 1926
en laatste telg uit de familie die bij het bedrijf
betrokken was, om samenwerking te zoeken met
een vooraanstaande branchegenoot. Er was geen
opvolging uit de familie en Doijer wilde op deze
manier de voortzetting van het bedrijf zo goed
mogelijk waarborgen. Zo kwam in 1982 de fusie
met distilleerderij M. Dirkzwager, onder meer
producent van Florijn, tot stand. De productie
van het gedistilleerd verhuisde naar Schiedam en
de wijnbelangen werden in Zwolle geconcentreerd.
Doijer en Van Deventer heette voortaan
Intercaves. De heer Doijer combineerde zijn
afscheid van het bedrijf met het 175-jarig bestaan
in 1989. De heer A.J. Brouwer, al mededirecteur
sinds 1968, zette de directie voort met de heer
R.J.A. Würzer.
De heer Brouwer was in 1989 al jaren bij het
bedrijf werkzaam en maakte de periode in de binnenstad
nog uitgebreid mee. Hij was tot 1999 bij
het bedrijf betrokken.
De periode aan de Marsweg behoort inmiddels
ook definitief tot het verleden; Intercaves verhuisde
in juli 2001 naar Nijkerk vanwege een in de
bedrijfsgeschiedenis van Doijer en Van Deventer
- Intercaves bekende reden: ruimtegebrek en
logistieke overwegingen. In tegenstelling tot het
voormalige hoofdpand aan de Oude Vismarkt,
dat er nog steeds staat, zijn de panden aan de
Marsweg gesloopt.

ZWOLS HISTORISCH TIJDSCHRIFT 103
'Richt u in naar uw zin'
de firma FJ. Schoemaker & Zn. (1843-1958)
De Zwolse firma F.J. Schoemaker & Zn.,
opgericht in 1843 en opgeheven in 1958,
dreef jarenlang handel onder het motto:
'Richt u in naar uw zin'. De 'Stoommeubelfabriek
& Behangerij F.J. Schoemaker en Zonen' was
gedurende haar 115-jarig bestaan voor lange tijd
gevestigd aan de Oude Vismarkt 9.
Wat weten we van deze meubelfabrikant en
wat is er bewaard gebleven van de producten die
dit bedrijf leverde, dat ook hofleverancier was van
onze toenmalige koningin Wilhelmina, de koningin-moeder
Emma en de sultan van Koetei.
Economische situatie in Zwolle
Rond 1900 was Zwolle, naast hoofdstad van de
provincie en zetel van het gewestelijk bestuur, een
industriestad in ontwikkeling. Op het gebied van
handel, scheepvaart en het marktwezen beleefde
de stad in korte tijd een snelle groei door de sterk
verbeterde infrastructuur. Zwolle was door de
opening van de Willemsvaart toegankelijker
geworden voor de scheepvaart en de aanleg van
het spoorwegnet zorgde voor een snellere verbinding
over land. Voor de nijverheid van destijds,
die nauw verbonden was met handel, scheepvaart
en het marktwezen betekenden deze structurele
verbeteringen een stimulerende factor. Dit leidde
in 1902 tot de oprichting van 'De Maatschappij
van Nijverheid te Zwolle'. 1 Weliswaar bestond het
Departement Zwolle van Nijverheid al een tiental
jaren, terwijl de Maatschappij van Nijverheid,
voortgekomen uit de opheffing van de gilden, al in
1777 opgericht was. Door behartiging van belangen
fuseerden de twee landelijke verenigingen, de
'Groote' en de 'Kleine' Nijverheid tot de Maatschappij
van Nijverheid. Aanleiding tot deelname
van Zwolle aan de nieuwe vereniging was een door
Kampen georganiseerde wedstrijd voor werklieden
met een daaraan verbonden vaktentoonstel-
ling. Eén van de Zwolse industriëlen die deel uitmaakten
van de jury was Lodevicus M.H. Schoemaker,
zoon van de oprichter van de firma Frederikus
Johannes Schoemaker. 2
Meubelindustrie
In de loop van de negentiende eeuw ontstonden in
Nederland twee soorten meubelindustrie: de luxemeubel-
en de massa-meubelindustrie. De eerste
groep was het oudst en nog rechtstreeks voortgekomen
uit de gilden. Het ging daarbij meestal om
kleine werkplaatsen. Meubelen of complete
inrichtingen die aan de hand van voorbeelden in
modelkamers of -boeken werden besteld, werden
vervaardigd door vakkundige en gespecialiseerde
meubelmakers. Goede kwaliteit kon worden gegarandeerd
door de zorgvuldige afwerking en het
gebruik van dure houtsoorten. De prijs van de
producten lag hoog, wat echter voor de opdrachtgever
geen bezwaar was, omdat hij voor zichzelf
iets exclusiefs wilde. 3
Miriam Schneiders
Het vignet met het motto
'Richt u in naar uw
zin'. (Uit: 'Zwolle als
industriestad', 1914,
HCO)

104
De firma Schoemaker
De meubelfabriek Schoemaker werd in januari
1843 op zeer bescheiden schaal opgericht. Frederikus
Johannes Schoemaker (1821-1880), afkomstig
uit Twello en gehuwd met de Zwolse Catharina
Hermanna van der Kolk (1818-1902), vestigde zich
Het pand van Schoema- in Zwolle als timmerman. Uit dit huwelijk werden
ker op de Oude Vis- vijf kinderen geboren, onder wie twee zonen die
markt omstreeks 1900, hun vader later in het bedrijf zouden opvolgen. Al
voor de verbouwingen spoedig gingen de zaken zo goed dat men op zoek
van 1901 en 1907 (collec- moest naar een grotere ruimte. In 1851 werd in de
tie HCO).
Diezerstraat een pand gekocht, dat zowel aan de
ZWOLS HISTORISCH TIJDSCHRIFT
zijde van de Diezerstraat als aan de zijde van de
Oude Vismarkt voor meubelinrichting en fabricage
werd ingericht. Stelselmatig vond uitbreiding
plaats, zodat in 1872 nog een tweede magazijn in
de Diezerstraat aangekocht werd, waar de meer
courante meubelen verkocht zouden worden.
De firma Schoemaker nam geregeld deel aan
vaktentoonstellingen en zelfs wereldtentoonstellingen.
Zo behaalde de firma Schoemaker op de
tentoonstelling te Zwolle in 1862 voor zijn inzending
een bronzen medaille. En over de tentoonstelling
van 1879 wordt geschreven dat er een toenemende
aandacht is besteed aan een correcte
navolging van stijlen zoals het genre renaissance,
Louis XIV en Louis XVI. Verschillende malen
wordt in de Officieele Gids vermeld dat meubels
'streng' of 'keurig in stijl' waren uitgevoerd. De
firma F.J. Schoemaker en Zonen uit Zwolle wordt
speciaal genoemd omdat zij exposeerde met
'... meubelen, die ieder afzonderlijk beschouwd,
streng het karakter toonen van het tijdvak, waarnaar
ze zijn vervaardigd. Het schijnt dat genoemde
firma hier een proef wil leveren, een ieder naar
zijn keuze, hetzij uit het tijdvak van Henri II, Louis
XIV, XV, XVI of uit den Griekschen stijl een greep
te doen, waarnaar gemakkelijk een geheele salon,
boudoir of eetzaal is in te richten.' 4 Met deze
beschrijving krijgen we een aardige indruk van
wat de meubelfabrikant leverde. Deze firma
behoorde inderdaad tot de 'luxe'-meubelindustrie
van die tijd.
In 1876, toen de firma F.J. Schoemaker het
grootste meubelbedrijf in Zwolle was, werkten er
zestien volwassen knechts en vier jongens. Schoemaker
had in dat jaar een inkomen tussen ƒ 2.400
en ƒ 3.000. Nadat de beide zonen Lodevikus Maria
Hermanus (1848-1917) en Hermanus Johannes
(1852-1913) in de zaak waren gekomen, werd de
naam van het bedrijf veranderd in: F.J. Schoemaker
en Zonen, Stoommeubelfabriek, Behangerij,
Zwolle. (Onder deze naam werd overigens in 1880
een tweede werkplaats opgericht voor de productie
van biljarttafels, die echter na 1901 door uittreding
van een der firmanten niet meer onder deze
naam werd gevoerd). Ook de zoon van Lodevikus,
Frederikus J.G.M. Schoemaker (geb. 1876), werd
lid van de firma.

ZWOLS HISTORISCH TIJDSCHRIFT 105
Landelijke afzet
De verkochte goederen werden geproduceerd in
de eigen werkplaats. Een advertentie van 1878 vermeldt
dat men meubelen, stoelen, spiegels, lijsten
en complete ameublementen maakte in alle stijlen.
Landelijk stond het bedrijf goed bekend. Van
de productie werd bijna alles landelijk afgezet,
slechts '/8 deel vond in Zwolle aftrek. Onder de
clientèle in Zwolle bevond zich in ieder geval de
gemeente. Op een betalingsbewijs van 24 december
1904 staat een bedrag van ƒ 28,78 voor de levering
van meubelen voor het bureau van de afdeling
Gemeentewerken, getekend door de gemeentearchitect
Lourens Krook. De meubelen werden
hoofdzakelijk met handmatig vervaardigd, maar
de firma liet het grovere werk machinaal verrichten.
Iets waar men trots op was, aangezien de
arbeidsomstandigheden ook in de luxe-meubelfabriekën
over het algemeen slecht waren. Toch
bleef het werk in de ambachtelijke werkplaatsen
zwaar en ook in de gemechaniseerde bedrijven
zorgden stof, lawaai en lijmdampen voor problemen.
Bovendien waren de machines niet altijd
even veilig. De waarborg voor een uitstekende
kwaliteit van de meubelen lag volgens de firma
Schoemaker aan het gebruik van prima grondstoffen
en de grote voorraden droog hout, opgestapeld
in houtstekken aan de Wolweverstraat en het
Eiland.
Vaktentoonstellingen
Op de vele vaktentoonstellingen mocht de firma
zich intussen blijven verheugen in de hoogste
onderscheidingen. Op de tentoonstelling te
Amsterdam in 1877 kreeg Schoemaker een eervolle
vermelding omdat hij ijverig scheen te zoeken 'om
op den goeden weg te geraken: de uitvoering der
ornamentatie is niet slecht, doch alle samenhang
ontbreekt.' 5 Het neigt haast naar een vernietigende
kritiek, omdat het er op lijkt dat Schoemaker de
neostijlen met elkaar vermengde, maar het bleek
toch voldoende te zijn voor een eervolle vermelding.
Twee jaar later in 1879 exposeerde de firma
in Arnhem met een 'cabinet style Henri II, ƒ 650,-,
een ingelegde salonkast, fantasie, ƒ 340,-, een
damessecretaire genre neogrec, ƒ 225,- en ander
meubilair'. Maar dan wordt al weer geschreven
'f -
• * J
K « -X- ZWOLLE * -X- «
STOQM-MEUBEIFABRIEK
GORDIJNEN ï: TAPIJTEN, enz.
_ , , , , Nu. 2H Kunloor -:- -:- -:-
T.IOO» l«—»l. N)|_ 2„ Hu|s ... ... ... ...
OIEZERSTRAAT l(i (Hooldraüuiln)
OUUE VISCIIMARKT 69 -:- -:-
HOFuratncieis
. . . VAK - - -
B. M. dl Koilnjln. - - -
Z. H. ds Sollin 1. Kotld.
Fabriek -:- -:- -:- -:-
OUDE VISCIIMARKT.
Briefhoofd van de firma F.J. Schoemaker uit 1908 met links een afbeelding van
het pand aan de Diezerstraat en rechts het hofleverancierwapen (collectie briefhoofden,
HCO).
dat er een toenemende aandacht is besteed aan
een correcte navolging van stijlen. Blijkbaar heeft
Schoemaker de eerdere kritiek positief opgevat.
Jj

io6 ZWOLS HISTORISCH TIJDSCHRIFT
Het 'hoofdmagazijn' van Schoemaker aan de Diezerstraat 16. (Uit: 'Zwolle als
industriestad', 1914, HCO).
De meubelmakerij, afdeling handwerk, van Schoemaker aan de Oude Vismarkt
9. (Uit: 'Zwolle als industriestad', 1914, HCO).
Predikaat
Volgens een verschenen uitgave van vóór 1914
over de Nederlandse meubelindustrie behoorde
de firma Schoemaker & Zonen tot de zeer weinige
meubelfabrikanten die aan haar producten de
'hoogsten eischen' stelden, iets wat slechts bij 15 %
van de fabrikanten het geval scheen te zijn. In 1905
mocht Schoemaker leveren aan het hof, zodat het
nu gerechtigd was tot het voeren van het koninklijke
wapen van koningin-moeder Emma. In 1906
viel hem nog eens deze eer ten deel voor koningin
Wilhelmina. In datzelfde jaar was de firma Schoemaker
ook nog eens gerechtigd het wapen te voeren
van de Sultan van Koetei. Maar waar ligt Koetei?
Op Borneo? En wat deed de sultan van Koetei
in 1906 met een biljartzaal van Schoemaker als
blijkt dat er na 1901 geen biljarttafels meer geleverd
werden onder naam van Schoemaker?
Oude Vismarkt 9
Ter ere van het 50-jarig bestaan in 1893 werd het
pand Diezerstraat nr. 16 voorzien van een nieuwe
gevel. In 1901 liet men ook de gevel aan de Oude
Vismarkt 'moderniseren', maar deze brandde in
1907 af. De Zwolse architect M. Meijerink kreeg de
opdracht een nieuw pand te ontwerpen. Het
resultaat is het nu nog steeds bestaande gebouw.
Het pand is in Jugendstilarchitectuur opgetrokken
en staat tegenwoordig geregistreerd als
gemeentelijk monument. Volgens de mode van
die tijd is gebruik gemaakt van geglazuurde witte
verblendsteen, afgewisseld met een blauwe steen
in de horizontale gevelbanden. Het gebruik van
gekleurde materialen was kenmerkend voor de
Jugendstil. Opvallende elementen zijn de halfronde
bovenetalages en de gepleisterde nissenreeksen.
De meubelmakerij had oorspronkelijk een winkelruimte
op de begane grond, het magazijn en de
werkplaats bevonden zich op de twee bovenverdiepingen.
De dubbele pakhuisdeur met hijsbalk
in de kap herinnert nog aan deze functie. De ruime
vensters zorgden voor een goede verlichting
van de werkplaatsen.
Overname en opheffing
In het Handelsregister van de Kamer van Koophandel
en Fabrieken wordt de firma voor het eerst

ZWOLS HISTORISCH TIJDSCHRIFT 107
genoemd in 1918 als het zich als Stoommeubelfabriek
& Behangerij laat inschrijven als vennootschap
onder de naam van de toenmalige eigenaar
Frederikus J.G.M. Schoemaker (kleinzoon van de
oprichter) wonende Emmawijk 19. De zaak werd
gedreven met hulp van geleende gelden, schuldbrieven,
één van ƒ 15.000 zonder onderpand tegen
5 %. De aangever was enig firmant . 6
In 1949 verkocht F.J.G.M. Schoemaker de firma
en verhuisde naar Den Haag. 7 De ooit zo
beroemde firma werd overgenomen door
G.J.Th.J. Leering, afkomstig uit Enschede. Leering
handhaafde de bedrijfsnaam F.J. Schoemaker, nu
met de omschrijving 'Kleinhandel in meubelen en
woningtextielgoederen'. De productie van de
exclusieve meubelen waar Schoemaker nationaal
zoveel furore mee maakte bleek niet langer haalbaar.
De heer Leering stuurde op 30 december
1957 zijn clientèle een brief, waarin hij aankondigde
zijn zaak per 1 januari 1958 verkocht te hebben
aan de NV Batjes, Interieurinrichtingsbedrijven.
Leering vertrok naar Den Haag om firmant te
worden van een Perzische tapijtenhandel. 8 Dit
betekende het definitieve einde van de firma F.J.
Schoemaker & Zonen, 1843-1958.
Het Stedelijk Museum Zwolle heeft enkele meubelen
van de firma Schoemaker in de collectie.
Wellicht heeft uzelf nog een origineel exemplaar
van Schoemaker in uw bezit. Schoemaker signeerde
haar meubelen (voor het eerst in 1929?) met het
brandmerk: F.J. Schoemaker
Hofleveranciers
Zwolle
De gunst dit predikaat te mogen gebruiken is
zeker benut.
Noten
1 Zwolle als industriestad in 1914, Uitgegeven ter gelegenheid
van de Algemeene Vergadering van de
Maatschappij van Nijverheid te Zwolle, op 25,26 en
27 juni 1914, p.III-IV.
2 Idem, p.V.
3 E. Bergvelt et all, Industrie & Vormgeving in Nederland
1850-1950, Amsterdam 1985,
4 J.M.W. van Voorst tot Voorst, Tussen Biedermeier
en Berlage. Meubel en Interieur in Nederland 1835-
1895, Amsterdam 1992, p226 en 234.
Idem, p.283.
HCO Zwolle, Handelsregister van de Kamer van
Koophandel en Fabrieken te Zwolle, Jaarletter A,
no.6, dossiernr. 6.
Idem, Jaarletter AL, no.2226, dossiernr. 6.
HCO Zwolle, Briefhoofdencollectie.
Het in 1907 voor de firma Schoemaker gebouwde Jugendstilpand Vismarkt 9. De
foto dateert uit 1972, het pand was toen nog in gebruik door Batjes. (collectie
HCO) •••^^^^^«B

Annèt Bootsma -
van Hulten
io8 ZWOLS HISTORISCH TIJDSCHRIFT
Tingieterij Kamphof (1864-1938)
Van 1864 tot 1938 was in Zwolle de tingieterij
Kamphof gevestigd. Het grootste deel van
deze periode, van 1875 tot 1938, was dit
bedrijfin het geboortehuis van Potgieter, Luttekestraat
14, gehuisvest. In het algemeen was de twee-
de helft van de negentiende eeuw een slechte tijd
voor de tinnegieterij; het ambacht bevond zich in
een crisis waar slechts weinig gieterijen aan wisten
te ontkomen. Kamphof was zo'n gieterij. Het was
een gerenommeerd en landelijk bekend bedrijf.
Afnemende vraag
Eeuwenlang hadden tinnen voorwerpen een substantieel
deel uitgemaakt van het huisraad maar in
de loop van de negentiende eeuw nam de vraag
naar tinnen gebruiksvoorwerpen sterk af. De productie
beperkte zich toen voornamelijk tot het
gieten van lepels, bordjes, bedkruiken, thee- en
koffiepotten en vloeistofmaten. Er bestond nog
wel wat behoefte aan siertin, in het laatste kwart
van de eeuw beleefde de vraag daarnaar zelfs weer
een lichte opleving, maar daaraan kon echter
gemakkelijk door een klein aantal gieters voldaan
worden. Deze ontwikkelingen werden in 1953 zeer
beeldend door J.A. Kamphof zelf beschreven:
'Men wilde geen tin meer. Steeds meer ging men
over tot het gebruik van aardewerk en porcelein,
dat wel brak maar geen onderhoud vroeg. De
geheele inventaris van de eens zoo schitterende
"tinkast" werd soms ineens opgeruimd. Prachtige
verzamelingen met gegraveerde familie-wapens,
collecties die nu in ieder museum een eereplaats
zouden vinden, werden bij zakken vol verkocht en
gesmolten voor het maken van soldeer en door de
enkele gieters vergoten tot boerenlepels, ruwe
theepotten, bedkruiken etc. Maakten de gieters
voorheen kandelaars, tafelcomforen, sauskommen,
schalen, kannen en borden, thans maakten
deze in overeenstemming met de smadelijke
ondergang van het vak meest nog een onmisbaar
gebruiksartikel dat men, als niet brekend, toch
nog van tin prefereerde.'
De tinnegieterij Kamphofaan de Luttekestraat 14 omstreeks 1895. Voor de
ramen staan de tinnen voorwerpen geëtaleerd. (Foto Deutmann, collectie Stede- Vele nog bestaande bedrijven werden in die
lijk Museum Zwolle).
jaren dan ook opgeheven. Hun voornaamste

ZWOLS HISTORISCH TIJDSCHRIFT 109
gereedschap, de bronzen gietvormen die de kern
van het bedrijf uitmaakten, verdwenen of in de
smeltkroes of werden door de overblijvende
bedrijven opgekocht. In Zwolle nam zo tingieter
Arend ten Klooster (geb. 1783) de gietvorm collecties
van twee Zwolse gieters en één Kampenaar
over. Ten Klooster overleed in 1860. Zijn weduwe
verkocht de gieterij per 1 januari 1864 aan de toen
31-jarige tingieter en geboren Zwollenaar Hendrik
Kamphof.
Hendrik Kamphof
Ten Klooster had zijn bedrijf uitgeoefend aan de
Melkmarkt. Van Kamphof is bekend dat hij aan de
Nieuwstraat woonde, het valt aan te nemen dat hij
daar ook zijn werkplaats had. Hij zette de gieterij
in ieder geval onder zijn eigen naam voort. In 1875
kocht hij Luttekestraat 14. Hierin werd aan de
voorkant een winkel gevestigd, aan de achterkant
aan de Ossenmarkt was de werkplaats en boven
woonde de tingieter met zijn gezin.
Aanvankelijk vervaardigde Kamphof de boven
beschreven gewone gebruiksvoorwerpen, zoals
lepels en vloeistofmaten, voor de stad en naaste
omgeving. De eerste grote uitbreiding van de zaak
vond plaats met de overname van een gieterij uit
Deventer met een collectie van onder meer originele
zeventiende-eeuwse gietvormen. Daarna
begon Kamphof meer gieterijen over te nemen:
een bedrijfin Leeuwarden, in Alkmaar, Hoorn en
drie in Amsterdam. Sommige van deze gieters verkochten
hun bedrijf onder voorwaarde dat in hun
oorspronkelijke vormen gegoten artikelen nog
voorzien moesten worden van hun eigen meestermerk.
Zo verscheen hier en daar 'oud tin' met de
merken van vroegere gieters maar uit Kamphof s
bedrijf afkomstig.
In 1902 wist Kamphof bij een publieke veiling het
belendende perceel, Luttekestraat 16 - een pas
gebouwd fraai Jugendstil-neorenaissance pand -
te verwerven voor f 9.650. Vanaf dat moment
werd in de beide panden een winkel gevestigd niet
alleen voor tin, maar ook voor galanterieën,
goud-, zilver-, nikkelwerken, etc. Toen Kamphof
overging tot deze uitbreiding van de winkel was
hij al 69 jaar. Waarschijnlijk deed hij dit ten
behoeve van drie ongetrouwde dochters, die met
z'n drieën de winkel runden en vanaf 1913 ook officieel
firmant werden in hun eigen firma H. Kamphof,
handel in huishoudelijke en luxe artikelen,
galanterieën etc. Hendrik Kamphof had in totaal
zes kinderen, vier dochters en twee zonen. Zijn
oudste zoon, Jacobus Arnoldus (geb. 1871), trad in
de voetsporen van zijn vader en werd ook tinnegieter.
Dit tinnen inktstel werd
omstreeks 1925 door de
firma Kamphof vervaardigd.
Het bevindt
zich tegenwoordig in de
collectie van het Stedelijk
Museum Zwolle.
(Collectie Stedelijk
Museum Zwolle).

Door de firma Kamphof
in de loop der jaren
gebruikte merken. (Uit:
Dubbe, 'Tin en tinnegieters
in Nederland').
110 ZWOLS HISTORISCH TIJDSCHRIFT
Jacobus Arnoldus Kamphof
Toen J.A. Kamphof het bedrijf van zijn vader
overnam, gaf hij al vrij spoedig de productie van
gewone artikelen op. Hij nam nog enkele gieterijen
over, uit Delft en Breda, en diepte toen uit de
inmiddels aanwezige kapitale collectie alles op wat
uit een historisch of artistiek oogpunt waardering
verdiende. Hij voerde ook veel nieuwe ontwerpen
uit en speelde daarmee in op de aan het eind van
de negentiende eeuw ontstane opleving in de
belangstelling voor siertin. Men begon, zoals
Kamphof in het boven al eerder geciteerde artikel
beschrijft, die oude schotels en kannen 'toch wel
aardig' te vinden. Vooral in een oud interieur, op
een oude kast 'deed' tin het. J.A. Kamphof: 'Zooals
reeds is gezegd is het reveil van het oude vak voor
de nog bestaande gieters een aangename tijd
geweest: te beleven, dat na zooveel onrecht en
minachting het tin weer recht gedaan en in eere
hersteld werd; te zien dat voor een goed stuk weer
een goede plaats was; te weten dat het vak weer een
naam had onder de kunstambachten. Die eeuwige
boerenlepels in een hoek te kunnen gooien en in
die oude vormen te gaan zoeken naar mooie dingen;
die weer te kunnen maken en daarvoor koopers
en waardeering te vinden; zelfs voortwerkende
in de oude stijl; met nieuwe stukken de oude collecties
te kunnen uitbreiden, dat alles was als de
herstelling na een zware ziekte: een tijd om nooit
te vergeten.'
Direct achter het pand aan de Luttekestraat,
aan de Ossenmarkt, werd een nieuwe ruime gieterij
ingericht. Men had een uitgebreide clientèle
onder de detailhandel en er werd geëxporteerd
naar Engeland, Amerika en Nederlands-Indië.
Dit alles duurde tot 1937. J.A was inmiddels
66 jaar. Zijn huwelijk met Gesiena W. de Vries
(geb. 1882) was kinderloos gebleven. Bij gebrek
aan een opvolger, uit de familie of daarbuiten,
werd het bedrijf per 1 januari 1938 opgeheven.
Hendrik Kamphof was in 1923 op negentigjarige
leeftijd overleden; net als zijn vader bereikte ook
Jacobus Arnoldus een achtenswaardige leeftijd, hij
overleed in 1961. De gezusters Kamphof hadden
hun zaak in galanterieën etc. per 1 januari 1930
overgedaan aan hun neefje Hendrik van den
Oever, zoon van hun enige getrouwde zuster.
Deze H. van den Oever (geb. 1908) bleef in Luttekestraat
14 onder de naam van zijn grootvader de
winkel voortzetten tot 1972, zodat de naam Kamphof,
zij het niet al die tijd als tinnegieterij, bijna
een eeuw met dit pand verbonden bleef.
Nederlands Openlucht Museum
Enkele stukken gemaakt door de firma Kamphof
bevinden zich tegenwoordig in het Stedelijk
Museum Zwolle. De meeste gietvormen van bijzondere
waarde en oude meestermerken die vader
en zoon Kamphof in de loop der jaren hadden
verzameld zijn echter terechtgekomen in het
Nederlands Openlucht Museum te Arnhem en
vallen daar nu nog te bewonderen. De daar aanwezige
tinverzameling is voor het merendeel uit
het bezit van de firma Kamphof afkomstig.
Literatuur
J.A. Kamphof, 'Oud tin', in: Verslagen en Mededelingen
Overijssels Regten Geschiedenis (1953), p 99 -108.
B. Dubbe, Tin en Tinnegieters in Nederland, 2e druk
(1978).

ZWOLS HISTORISCH TIJDSCHRIFT 111
Biljartfabriek Princesse J.A. Hoffscholze
Bij café Stroomberg staat er één, een biljart
van de Zwolse biljartfabriek Princesse voorheen
J.A. Hoffscholze. Het is een hele goede
en staat op een speciaal metalen onderstel. Onder
het met de hand geweven laken zit een stuk leisteen
van wel 5 cm dik. Die plaat is helemaal vlak
geschuurd, allemaal handwerk. De stootkussens
worden ook handmatig aangebracht. De hoogte is
millimeterwerk: één millimeter te laag en de ballen
zouden onder de middellijn worden aangetikt
en dus uit het biljart vliegen. Tjebbe de Vries is
eigenaar van de biljartfabriek aan de Grote Voort
nr. 7 en kan smakelijk over zijn ambacht vertellen.
Voor hem hoeven moderne fratsen niet. De klantenkring
houdt hij precies bij in een met de hand
vol geschreven kaartenbak. Belt een klant met een
klacht, dan ziet Tjebbe na enig bladeren direct wie
de klant is, waar hij woont, wanneer het biljart is
geplaatst en wat er nu wel eens aan kon mankeren.
'Oh, ik sta in de computer, hoor ik', zegt de klant
dan vaak. 'Ja hoor, u staat in de computer', zegt
Tjebbe dan maar voor het gemak.
De eerste Hoffschulte
In 1840 kwam de 28-jarige Johannes Ignatius
Hoffschulte naar Zwolle om zijn geluk te beproeven.
De katholieke schrijnwerker was geboren in
Neuenhaus bij Lingen. De zich ontwikkelende
provinciehoofdstad Zwolle trok in die tijd meer
nieuwelingen aan. Enige jaren voor Hoffschulte,
in 1836, kwam de jonge Jan Marten Willem Waanders
vanuit Haaksbergen naar Zwolle en nam er
een drukkerijtje over. Katholieken kregen ook
steeds meer kansen; bovendien was in die tijd
reeds een kwart van de 20.000 Zwollenaren van
het katholieke geloof. In diezelfde jaren vestigde
zich ook weer Bernardus Trooster in Zwolle. Hij
was er wel geboren, maar was naar het westen
getrokken. Terug in Zwolle zou deze katholieke
aannemer veel succes krijgen. De drie heren zullen
elkaar ongetwijfeld gekend hebben. Johannes
Hoffschulte was geboren in 1812, evenals Jan
Waanders en Bernardus Trooster was van 1814.
Johannes Ignatius Hoffschulte begon in 1843
een meubelfabriekje aan de Nieuwstraat. Het jaar
erop trouwde hij met de Zwolse Jurriana de Jong.
Hoffschulte was de Duitse familienaam en de
Duitse uitspraak ervan bleef een beetje in de familie
rondzingen. In Zwolle werd dat waarschijnlijk
verstaan als 'Hoffscholze' en onder die naam vonden
ook de bedrijfsactiviteiten plaats. Zo dreef de
zoon van Johannes Ignatius, schrijnwerkersbaas
Joannes Alexander, in 1891 op Diezerstraat 62 het
'Magazijn van Spiegels en Lijsten - Fabriek van
meubelen stoelen enz. J.A. Hoffscholze'. De meubelfabriek
- het zal meer een meubelmakerij zijn
geweest waar een baas en een paar knechten kasten,
tafels en stoelen maakten - was in 1865 verhuisd
naar dit pand naast de latere bioscoop De
Kroon.
Joannes Alexander heeft waarschijnlijk gezorgd
voor enige ontwikkeling in het bedrijf. Hij
was geboren in 1849 en trouwde in 1878 met Kornelia
Prins. Drie jaar ervoor was Hoffschulte in
het pand Nieuwstraat 100 begonnen met het fabriceren
van biljarten. 1875 is dus het echte beginpunt
van biljartfabriek Princesse. Het biljartspel was in
die jaren in opkomst, vooral omdat men na 1860
overstapte op het carambole-spel: drie ballen
waarvan één de andere twee moest raken. De biljartfabriek
zal toen nog niet 'Princesse' hebben
geheten. Mogelijk is de naam in 1909 gegeven bij
de geboorte van prinses Juliana, met een knipoog
naar een van de grootste concurrenten, biljartfabriek
Wilhelmina uit Amsterdam. In 1918 werden
de speeltafels uitsluitend gefabriceerd aan de
Nieuwstraat en de meubels gemaakt en verhandeld
in de Diezerstraat. Om de meubelfabricage
Wim Huijsmans en
Menno van der Laan

Kwitantie, 1891. Het
bedrijf van Hoffschulte
onder de naam J.A.
Hoffscholze was toen
nog gevestigd in de Diezerstraat
E35, nu Diezerstraat
62. Later verhuisde
B.J. Hoffschulte
(1882-1980) naar Diezerstraat
61. Dit pand
kwam aan de achterzijde
uit in de Nieuwstraat
(100) waar de meubels
en biljarts gemaakt werden
(collectie briefhoofden
HCO).
112
C-=i
meer ruimte te geven, was al het aan Nieuwstraat
100 grenzende huis in de Diezerstraat (nummer
61) er bij gekocht.
De eerste nozem
Nummer 61 werd in die jaren bewoond door Bernardus
Julianus Hoffschulte. Hij was als zoon van
Joannes Hoffschulte in 1882 geboren. De vader
overleed al op jonge leeftijd in 1896 toen de zoon
nog maar veertien jaar oud was. Bernard groeide
daarom wat zonder strakke leiding op en stond
binnen de familie later ook wel bekend als de 'eerste
nozem van Zwolle'. Toch was hij het die de
onderneming groot maakte en in 1965 zelfs nog de
eerste steen legde voor het nieuwe complex aan de
Grote Voort.
Bernard trouwde in 1909 in Utrecht met
Christina Klijn. De zaken "gingen dusdanig voorspoedig
dat hij het zich in 1930 kon veroorloven
naar Ter Pelkwijkpark 17 te verhuizen. Of de
revenuen nu voornamelijk kwamen uit de fabricage
van biljarten of van de handel in en de vervaardiging
van allerlei meubels is niet te zeggen. Eind
jaren dertig was het niet florissant, althans volgens
Fabriek van
ZWOLS HISTORISCH TIJDSCHRIFT
prof. Van Vuuren die Zwolle op economisch terrein
de temperatuur mat. Biljartmakers hadden
veel te lijden van 'werklooze billardmakers die
reparaties ten plattelande verrichtten'.
Aan het eind van de oorlog, in 1944, kwam
Bernards zoon Bé als vennoot in de onderneming.
Hij was de helft van een tweeling en geboren in
1915. Bernardus (Bé) Julianus Antonius bleek erg
geschikt voor het bedrijfsleven. Hij was op aandringen
van zijn vader eerst 'in betrekking' gegaan
op de meubelafdeling van de V&D-vestiging in
Eindhoven en Rotterdam. In de laatste stad leerde
Bé zijn toekomstige vrouw, Agnes Steekelenburg,
kennen. Ze trouwden in 1944 en kregen vijf dochters
en twee zonen. De andere helft van de tweeling,
Jacobus (Jacques) Alexander Gerardus, studeerde
na de oorlog tandheelkunde, werkte nog
korte tijd in het bedrijf en ging daarna zijn eigen
weg.
Het ging goed na de oorlog met de firma Hoffscholze.
Er was veel vernietigd geraakt in de oorlogsjaren
en dat moest weer worden geleverd.
Allereerst zullen meubels aan de beurt zijn
geweest, maar toen het leven in Nederland weer

ZWOLS HISTORISCH TIJDSCHRIFT 113
wat normaler werd moest ook het biljart vernieuwd.
Vader en zoon plukten er de vruchten
van. In 1953 leidden zij de verhuizing van de
Nieuwstraat naar voormalige bedrijfsruimten van
grootgrutter Schuitema aan Achter de Broeren 20-
28, ongeveer op de plek waar nu de fietsenstalling
op het Meerminneplein is. Hier hadden de zes
werknemers meer armslag. Tegelijkertijd werd de
firma omgezet in een naamloze vennootschap
onder naam 'Billardfabriek Princesse J.A. Hoffscholze'.
De directie werd gevoerd door Bernard
(al weer 71 jaar), zoon Bé en schoonzoon Johannes
Schuttelaar. De omzet van het bedrijf droeg een
kleine twee ton; winst werd er ook gemaakt:
32.400 gulden. Bernard kon tevreden zijn en een
stap terug doen. Hij verhuisde in 1955 naar Den
Haag, maar bleef tot ver daarna zich met het
bedrijf bezighouden. Zo legde hij nog tien jaar
later als mede-directeur de eerste steen voor het
nieuwe pand aan de Grote Voort. Hij overleed in
1980 op bijna honderdjarige leeftijd.
Meneer Hoffschulte
Bé nam langzamerhand het stokje over. Hij had
een bepaalde uitstraling die het vanzelfsprekend
deed zijn dat hij met 'meneer Hoffschulte' werd
aangesproken. Hij was een ijverig mens, die zijn
energie niet alleen in de biljartfabriek kwijt kon.
Hij zorgde ervoor dat de meubelfabriek en de
meubelgroothandel nieuw leven werd ingeblazen.
De zes verdiepingen aan Achter de Broeren stonden
dan ook vol met zo'n tienduizend stoelen. De
fauteuils in de Buitensociëteit kwamen bijvoorbeeld
bij Hoffscholze vandaan.
Bé Hoffschulte zat ook vanaf 1952 voor de KVP
in de gemeenteraad en was er geducht om zijn kritische
kanttekeningen. De interesse van de katholieke
fractievoorzitter ging vooral uit naar openbare
werken en woningbouw. In 1955 kon hij het
niet laten tijdens een interview de journalist van
de Zwolse Courant mee te nemen naar het platte
dak van Achter de Broeren. Daar liet hij zien hoe
erg de buurt aan het vervallen was en welke verbeteringen
volgens hem aan te brengen waren. Pas in
1970 nam hij afscheid van de raad. De kersverse
burgemeester Drijber memoreerde zijn 'niet altijd
onbeperkt vertrouwen in het overheidsbedrijf,
maar gelukkig ook zijn 'gevoel voor humor'. Om
Hoffschulte te karakteriseren citeerde hij Boutens
met de woorden: 'Vergeet, vergeef wat ooit mijn
lippen morden, maar stel op den reddeloozen
boedel orde.'
Hoffscholze groeide in de binnenstad uit zijn
jasje. De onderneming had in 1963 een omzet van
bijna 1 miljoen gulden die met twaalf personeelsleden
werden verdiend. Hoffschulte zelf woonde
nog in de binnenstad, aan het Van Nahuysplein,
een van de bolwerken rond de stad. Het plan van
Van Embden om die bolwerken te slechten en er
een brede weg aan te leggen, ging niet door. Dat
was te danken aan een eenzame interventie van Bé
Hoffschulte in de gemeenteraad. Toen burgemeester
J.A.F. Roeien op 27 juni 1966 in een raadsvergadering
in Odeon het voorstel daartoe unaniem
wilde afhameren, zei Hoffschulte: 'Meneer
de voorzitter, ik wil geacht worden te hebben
tegengestemd.' Een tegenstem was van belang om
het besluit later door Gedeputeerde Staten te kunnen
laten vernietigen. Hetgeen later geschiedde.
Wel ging de sanering van het stuk binnenstad
rond Bitterstraat en Achter de Broeren door, want
ook Zwolle groeide uit zijn jasje. Hoffscholze
moest verhuizen. In 1965 werd de eerste steen
gelegd van de nieuwe biljartfabriek op het nieuwe
bedrijventerrein Voorst. Bernard Hoffschulte Sr.
VJ.
Broerenkerkplein met
speeltuin, ca. 1960. De
biljartfabriek Princesse
was gevestigd Achter de
Broeren 20-28 en is links
op de foto te zien. Boven
de fabriek steekt de
toren van de R.K.
Michaëlskerk uit, die in
1965 werd afgebroken.
Rechts een doorkijkje in
de Waterstraat tot aan
de Vispoortenplas (foto
DolfHenneke, collectie
HCO).

Drie generaties Hoffschulte
metselen een
gedenksteen in het nieuwe
pand aan de Grote
Voort7, mei 1965 (collectie
Hoffschulte).
Het bedrijfspand van
Hoffscholze in volle glorie
aan de Grote Voort,
ca. ïgyo (collectie Tjebbe
de Vries).
114
was ervoor uit Den Haag overgekomen. Het meest
in het oog springende onderdeel van het bedrijf
was het drie verdiepingen hoge verkoopgedeelte
met showrooms voor meubels.
ZWOLS HISTORISCH TIJDSCHRIFT
Vertrekkende bedrijven uit de binnenstad
waren in die jaren zestig aan de orde van de dag.
Zo vertrok de achterkleinzoon van de Jan Waanders
die de eerste Hoffschulte goed moet hebben
gekend in die tijd eveneens uit de binnenstad.
Wim Waanders liet een nieuwe drukkerij bouwen
op de Marslanden en verhuisde in 1967 vanuit de
Nieuwstraat, niet ver van Achter de Broeren, naar
de Ampèrestraat.
In 1981 ging Bé Hoffschulte met pensioen, hij
vond dat hij genoeg had gewerkt. Zijn beide zonen
stonden aanvankelijk niet te springen om het roer
over te nemen, maar hebben het later toch een
aantal jaren gedaan. Eerst Ben, en nadat de meubelfabriek
was verkocht heeft Paul nog enige jaren
de biljartfabriek geleid. De laatste wilde er in 1992
mee ophouden en men begon rond te kijken naar
iemand die het bedrijf wilde kopen. En zo kwam
men uit bij Tjebbe de Vries, die als biljartmaker
reeds eerder bij Hoffscholze had gewerkt. In 1992
werd hij eigenaar. Hij bracht het aantal personeelsleden
terug tot drie, waarvan één directeur,
hijzelf. 'Hoffscholze' maakt na 127 jaar nog steeds
op ambachtelijke wijze biljarts en zonder hulp van
de computer.

ZWOLS HISTORISCH TIJDSCHRIFT 115
Geweermakers aan de Luttekestraat,
de firma HJ. Bremer
In de gevel van Luttekestraat 46 staat nog altijd
het opschrift 'Wapenfabriek' te lezen. Deze
betiteling is weliswaar niet meer van toepassing
op de huidige situatie, maar geeft wel, zij het
met een wat weidse benaming, de activiteiten in de
beginperiode van de firma Bremer weer. De eerste
Bremers waren geweermakers en hielden zich
daarnaast voornamelijk bezig met de handel in
schiet- en jachtbenodigdheden.
Heinrich Joseph Bremer
In 1865 streek de geweermaker Heinrich Joseph
Bremer (1837-1908) neer in Zwolle. Bremer was
afkomstig uit Bensberg bij Keulen. Aanvankelijk
verbleef hij in een koffiehuis in de Diezerstraat; in
een 'Berigt aan Heeren Jagers' in de Zwolsche
Courant van 30 augustus 1865 beval hij zich van
daaruit minzaam aan tot 'het leveren, repareren
en al wat verder tot het Geweermaken behoort, bij
de Heeren Jagtliefhebbers'. Vervolgens vestigde
Bremer zich in Zwolle en begon hij onder zijn
eigen naam een geweermakerij aan de Nieuwe
Markt. Blijkbaar bestond er in Zwolle een goede
markt voor zijn producten, want in 1878 verhuisde
hij naar een groter pand in de Luttekestraat; de
locatie waar de firma anno 2002 nog steeds is
gehuisvest. Bremer trad in het huwelijk met de
Zwolse Hermanna Tenthof (1834-1906). Hun
oudste zoon Theodoor (1872-1933) trad in de voetsporen
van zijn vader. Hij werd eveneens geweermaker
en nam rond 1900 het bedrijf over.
Tot de vuurwapenwet van 1919 waren wapens
in Nederland vrij verkrijgbaar. Weliswaar moest
men een jachtakte bezitten, maar die was makkelijk
te krijgen. De firma Bremer richtte zich dan
ook in de eerste plaats op de jagers. Een catalogus
van de firma uit 1910 voor 'Jachtgeweren, jachtbuksen,
schijfbuksen, automatische pistolen en
munitie' toont een keur aan geweren en jacht-,
schijf- en windbuksen. De geweren varieerden in
prijs van ƒ 20,- tot ƒ 500,-. Naast schietgerei en
-benodigdheden verkocht Bremer ook alle mogelijke
accessoires voor de jacht, zoals patroonkoffers,
-tassen en -gordels, beenkappen, jachttassen,
rugzakken, kniebeschermers, wildlokkers,
veldflessen, vingerbeschermers, slobkousen,
jacht- en zakmessen, aluminium bekers en broodtrommels,
rijkarwatsen, en dergelijke. Voor de
jachthonden werd ook van alles geleverd: halsbanden,
muilkorven, kettingen, borstels, dog cakes,
enzovoort. De echte 'Münchener Loden Regenjassen
(waterdicht)' completeerden de uitrusting van
de jager. In het assortiment werden verder nog
automatische pistolen, revolvers, klewangs, politiesabels,
handboeien, wapenstokken en allerlei
accessoires gevoerd.
Annèt Bootsma -
van H uiten
Theodoor Bremer
junior, 1918-1998, als
kind. (Foto Eelsingh,
collectie HCO)

n6
Geweermakers
Heinrich J. Bremer en zijn zoon Theodoor waren
zelf nog echte geweermakers. Zij bewerkten ruwe
onderdelen tot hanen en bovenstukken (toplevers)
van een geweer en maakten de kolven en
lopen zelf. De door hen gebruikte onderdelen
kwamen vooral uit België en Duitsland. Door de
firma verkochte kant-en-klare wapens kwamen
ook uit die twee landen en uit Engeland, landen
met meer wapen- en jachttraditie dan Nederland.
In de twintigste eeuw werd het onder invloed van
het toenemende industriële aanbod al snel te duur
om zelf nog lopen te maken; ze werden vervolgens
geïmporteerd. In de tweede helft van de twintigste
eeuw werden de diverse onderdelen steeds nauwkeuriger
gemaakt en werd steeds minder nabewerking
vereist.
Theodoor Bremer was toen al lang overleden,
hij stierf in 1933. Zijn enige zoon, ook Theodoor
(Theo) geheten, was op dat moment nog maar 15
jaar oud. Om de periode tot zijn volwassenheid te
overbruggen werd een Duitse geweermaker ingehuurd
om het bedrijf draaiende te houden. Deze
heer Seibold werd kort voor de Tweede Wereldoorlog
het land uitgezet vanwege vermeende verdachte
activiteiten. Theodoor jr. nam zo al op jonge
leeftijd de leiding van de zaak over.
Kruitopslag
Het pand aan de Luttekestraat was in 1908 ingrijpend
verbouwd en van een nieuwe voorgevel
voorzien door de in deze contreien bekende
Jugendstilarchitect G.G. Post. De familie Bremer,
die aanvankelijk boven de zaak woonde, verhuisde
in 1918 naar Prins Hendrikstraat 4 (toen nieuwbouw),
een huis dat nog steeds door de familie
bewoond wordt. In de Luttekestraat werd de eerste
verdieping daarna gebruikt als werkplaats en
kantoor, de tweede verdieping werd bewoond en
op de derde verdieping was de kruitopslag. Voor
deze kruitopslag bezat de firma een vergunning,
waarin uitvoerig de condities waaronder het kruit
bewaard moest worden beschreven stonden. In de
vergunning uit 1908 stond: 'In de bewaarplaats
ZWOLS HISTORISCH TIJDSCHRIFT
mag nimmer meer dan zeven en dertig en een half
kilogram buskruit voorhanden zijn, dat daarin
moet zijn geborgen in koperen, messingen, zinken
of goed vertinde blikken bussen of trommels of in
houten vaatjes, welke van een houten deksel voorzien
en met haren of wollen kleeden omwikkeld
moeten zijn; op niet meer dan 1.5 M van de
bewaarplaats moet steeds een ton met tenminste
100 liter water geplaatst zijn, waarin de voorwerpen
met buskruit bij brand moeten kunnen worden
ondergedompeld.' Ondanks de nog vele paragrafen
doorgaande voorschriften, maakt het idee
van de opslag van 37 kilo buskruit op de derde verdieping
in een betrekkelijk smal pand midden in
een dichtbevolkte stad tegenwoordig toch een
minder verantwoorde indruk. Gelukkig is er nooit
brand uitgebroken. Op de begane grond waren tot
de oorlog nog munitiekasten in gebruik. In de
jaren twintig gebruikte de firma een extra munitieopslagplaats
op Hofvliet, het toenmalige eiland
in het Zwarte Water, tegenover het Rodetorenplein.
Ruiterbenodigdheden
Door de boven al geschetste ontwikkeling in de
fabricage van geweren en door de terugloop van
de populariteit van de jacht begon de firma Bremer
in de jaren zestig naast het vertrouwde assortiment
met de verkoop van ruitersportbenodigdheden,
toen een sport in opkomst. Tevens begon
men met de verkoop van klassieke Engelse kleding.
Een goede zet; deze twee pijlers maken nu
een belangrijk deel van het aanbod uit. Kleine
reparaties aan geweren worden nog wel gedaan
maar ingewikkelde zaken worden uitbesteed aan
een specialistisch bedrijfin België.
De firma heeft tegenwoordig twee panden in
de Luttekestraat in gebruik, het oorspronkelijke
pand nummer 46 en nummer 48. Nummer 46 valt
onder Monumentenzorg, de gevel is onlangs
gerestaureerd. De zaak wordt nu geleid door de
vierde generatie, de heer J.C.Th. Bremer (geb.
1956). Sinds het 125-jarig bestaan in 1990 mag de
firma het predikaat 'Hofleverancier' voeren.

ZWOLS HISTORISCH TIJDSCHRIFT "7
Gevavi
-w-e kunt er nog steeds op lopen, op een echte
I V.V.-klomp van Gevavi. Ze worden alleen niet
I meer in Westenholte gemaakt, maar in de
Achterhoek. In 1993 stopte Gevavi met de productie
van klompen aan de weg naar Kampen. De 45
gebouwen en gebouwtjes werden enkele jaren
later afgebroken. Aan een 59 jaar oude geschiedenis
was toen een einde gekomen.
Van klomp tot muil
In de jaren dertig was bijna de hele oppervlakte
van de gemeente Zwollerkerspel (zo'n 14.000 hectare)
gebruikt voor de landbouw. Industrie was er
weinig en de industrie die er was richtte zich op de
boeren. Zo was er in Westenholte, aan de weg naar
Kampen, sedert 1934 het bedrijf Van Vilsteren
gevestigd. Anton van Vilsteren (geb. 1915), die
woonde in een boerderij aan de Voorsterweg, ging
in de jaren dertig met paard en wagen, beladen
met potten, pannen en galanterieën, langs markten
en huizen. Hij verkocht ook klompen. In die
crisisjaren legde hij grote afstanden af, tot de Achterhoek,
Amersfoort en Hilversum aan toe. Later
kwam zijn broer Cornelis (Kees, geb. 1914) bij de
handel, die werd uitgebreid met manufacturen,
matten en dergelijke artikelen. De klompen gingen
een steeds grotere rol spelen. Op het erf van de
boerderij aan de Voorsterweg bouwden de
Wim Huijsmans en
Menno van der Laan
Echte V. V. -klompen
van Van Vilsteren.
(Foto B. Meulenbelt,
collectie HCO)

118 ZWOLS HISTORISCH TIJDSCHRIFT
gebroeders een schuur, waar ze de klompen
schuurden en beschilderden. Toen na de oorlog
de derde broer Jan (geb. 1920) erbij kwam, breidde
de klompenhandel zich nog meer uit. Er werd een
jeep aangeschaft om de boer op te gaan. Er was
werk genoeg, zodat ook de vierde broer Wim (geb.
1928) ging meehelpen. De grondslag voor de
bedrijfsnaam GEVAVI (GEbroeders VAn Vllsteren)
was er.
Behalve klompen gingen de Van Vilsterens
laarzen verkopen, die zij kochten van Vredestein.
Ook pantoffels werden verhandeld. Er kwamen
steeds meer gebouwen en loodsen. In 1958 ging de
familie zelf klompen maken en nam daartoe
klompenmakers in dienst die het peppelhout
bewerkten tot een klomp van hoge kwaliteit en
draagcomfort. De zaken gingen uitstekend en het
bedrijf groeide snel. In de jaren zeventig was
Gevavi de grootste klompenfabriek van Nederland.
Het fabriekscomplex strekte zich uit van de
Voorsterweg tot aan de spoorlijn naar Kampen en
grensde aan de westzijde aan de eeuwenoude allee
naar de havezate Werkeren. Er werkten 100 klompenmakers,
die zo'n half miljoen klompen per jaar
vervaardigden.
In die tijd kwam ook de schoenklomp of
'Zweedse muil' in de mode. Eerst werden de houten
zolen gekocht, maar al spoedig werden zij in
de fabriek gemaakt. De leren kap lieten de Van
Vilsterens er opzetten. De verkoop van deze muilen
maakte een stormachtige ontwikkeling door.
Teruggang
In de jaren tachtig liep echter de verkoop van
klompen en schoenklompen terug. De verkoop
van klompen zakte naar 135.000 per jaar, te weinig
om de kosten te dekken. Er werd van alles geprobeerd
om de productiviteit te verhogen (tot en
met 'sovjetmethoden', in de vorm van borden met
streefaantallen) en het bedrijf werd gereorganiseerd.
Door de reorganisatie onder een nieuwe,
daadkrachtige directeur (G. Zonnenberg) werd
alles wel doorzichtiger. Gevavi werd gesplitst in
een houtzagerij, een groothandel in agrarisch
schoeisel en een klompenfabriek. Op een omzet
van 20 miljoen gulden per jaar maakte alleen de
groothandel winst. De klompenfabriek draaide
verlies en sloot in 1993 de deuren. De dertien
medewerkers moesten worden ontslagen. Gevavi
had de overstap naar de toeristische klomp - die
niet meer bedoeld was om op te lopen - niet willen
maken. Het bedrijf in de Achterhoek dat het
model V.V. (Van Vilsteren) overkocht, was die
gang wel gegaan.
De groothandel verhuisde naar het industrieterrein
Voorst en is inmiddels de grootste wat
betreft agrarisch schoeisel en aanverwante artikelen.
Een zoon van één van de vier gebroeders Van
Vilsteren heeft nog de houtzagerij overgenomen,
maar uit Gevavi heeft de familie zich teruggetrokken.
Zo is er na meer dan een halve eeuw een einde
gekomen aan de bemoeienissen van de gebroeders
bij Gevavi.
* Dit artikel is voor een groot gedeelte gebaseerd op
Ank Meliesie-Appelhof, 'Als de Dag van Gisteren -
Zwolle' deel 11, Zwollerkerspel.

ZWOLS HISTORISCH TIJDSCHRIFT 119
Walter Stern
Ik zit nog niet zo lang met Walter Stern, de
eigenaar van het gelijknamige partyservicebedrijf,
te praten, of hij zegt emotioneel: 'Weet je
waarom ik zo begaan ben met die asielzoekers?
Omdat mijn ouders in precies dezelfde omstandigheden
verkeerden. In 1936 kwamen ze naar
Nederland omdat de toestand in Duitsland
onhoudbaar werd. Mijn vader, Walter Stern,
geboren op 31 maart 1904 in Hemmerde, kon als
jood in Lünen zijn slagerij niet meer voortzetten.'
Walter Stern sr.
Walter Stern sr. (1904-1964) trouwde op 26 oktober
1933 in Lünen met de niet-joodse Erna Kröner.
Zij werd op 1 december 1907 in Obermassen geboren.
De beruchte Neurenberger rassenwetten
begonnen het na 1933 voor joden onmogelijk te
maken als zakenman een toekomst op te bouwen.
Bood Nederland kansen? Er waren veel meer
joden die in die tijd naar ons land uitweken. Velen
meenden hier veilig te zijn. Nederland zou wel
weer neutraal blijven als het tot een oorlog zou
komen. Neutraal, zoals dat ook in de jaren 1914-
1918 was gegaan. 'Mijn vader was een prima vakman',
vertelt Walter jr. 'Hij zou overal de kost
kunnen verdienen. En mijn moeder zou de ellende
kunnen ontlopen als mijn ouders zich zouden
laten scheiden. Het is allemaal anders gelopen. Er
Wil Cornelissen
Walter Stern sr. (geheel
rechts, let op de voorhamer!)
in de jaren twintig
aan het werk in
Duitsland (collectie
Stern).

De liquidatie op basis
van de 'Verordening tot
verwijdering van joden
uit het bedrijfsleven'
april 1943. (Kamer van
Koophandel Zwolle).
120
is over dat onderwerp later thuis nooit meer
gesproken.'
Zwolle
De Sterns belandden in Zwolle. De burgerlijke
stand schreef hen hier in op 6 december 1936. In
deze stad maakten zij in de gaarkeuken kennis met
de Amsterdammer Wilhelm (Willi) Rosenthal en
zijn gezin. Walter en Willi werden partners. Er
DEPARTEMENT VAN HANDEL, NIJVERHEID EN SCHEEPVAA
BEZUIDENHOUTSCHEWEG 30 - 'S-GRAVENHAGE - TEL. 720060* INTERL. IETT.
v.d.B.
benoeming bewindvoerder
1 bijlag.
•>

ZWOLS HISTORISCH TIJDSCHRIFT 121
maart 1944 opgeheven slagerij was 'Omnia Treuhandgesellschaft
m.b.H.' te Arnhem. Het Handelsregister
van de Kamer van Koophandel en
Fabrieken te Zwolle vermeldt: 'Die Liquidation ist
am 13. April beendet. Das Geschaft ist aufgelöst
worden.' De zaak ging dicht...
Walter junior werd op 5 juni 1943, midden in
de oorlog, geboren. Hij is (was dat een veiligheidsmaatregel?)
toen gedoopt. 'Geweldige hulp
gehad van dominee Horreüs de Haas en van de
vrouwenarts dokter J. ten Brink. Die laatste heeft
de pasgeborene ook op het stadhuis aangegeven.'
Walter kreeg als tweede naam Jan, de voornaam
van Ten Brink. 'Mijn vader zat toen in het kamp
Havelte. Hij kon als jood mij uiteraard niet aangeven
bij de burgerlijke stand. Hij was in '42 opgepakt.'
Later kon hij onderduiken bij de buren en
nota bene in zijn eigen huis. De zaak is toen overigens
vernield door Zwollenaren(!).
Heropening
Op 14 april 1945 werd Zwolle bevrijd. Ruim twee
weken later, op 2 mei, werd de zaak weer geopend,
niet nadat Stern nog was gearresteerd en in de
marechausseekazerne aan de Meppelerstraatweg
was verhoord. Als Duitser zou hij tot de vroegere
vijand behoren...
In 1954 werd hij genaturaliseerd , maar goed en
foutloos Nederlands heeft hij nooit kunnen spreken.
Walter sr. overleed in 1964. Moeder Erna
Stern - Kröner stierfin 1976.
En de verdere (joodse) familie? Dat verhaal
komt de interviewer helaas maar al te bekend
voor. Het gaat over Sterns zusters en broers, de
tantes en ooms, de neven en de nichten, oud en
jong, die in Auschwitz, Sobibor en andere oorden
van verschrikking het leven lieten.
Walter Stern jr.
Na het overlijden van de ouders kwam de zaak op
naam van de enige zoon Walter Jan Stern. Die
leerde het veekopen vooral van David Steren (de
naam is toeval!) uit Dalfsen. Dat betekende vooral
bij de boeren in de omgeving en op de wekelijkse
veemarkt onderhandelen over de kwaliteit en de
vlees~vleeswaren~
party service
walter
traiteurs
prijzen van de koeien en ander vee. Die werden
dan na de koop naar het abattoir afgevoerd. Met
grote voldoening ziet Stern op die leertijd terug.
Samen met zijn vrouw Ineke bracht hij de zaak
tot verdere bloei, niet in het minst door de
omschakeling van 'alleen maar slagerij' naar 'party-service
en traiteur'. Dat was in 1975 nog iets
geheel nieuws en onbekends in Zwolle. Stern:
'Denk er aan: ik heb geen personeel, wel medewerkers.'
De zaak van Walter Stern is in onze stad en ver
daarbuiten een begrip. Maar wie weet nog dat de
oorsprong ligt bij de vluchtelingen Erna en Walter
Stern uit Lünen? En is het geen wonderlijke speling
van het lot dat juist Lünen vele jaren later een
partnerschap met Zwolle kreeg?
Logo 2000 van de traiteurs
en party-service
Walter Stern (collectie
Stern).

Jeanine Otten
De Grote Markt
omstreeks 1948. Op
Grote Markt/, in het
hoekpand met de Diezerstraat,
was ijssalon
'Gino Ijs' gevestigd,
zoals op de gevel te lezen
staat. (Collectie HCO)
122 ZWOLS HISTORISCH TIJDSCHRIFT
IJsmakers Talamini op de Grote Markt
De Nederlanders zijn met de consumptie
van zes tot zes-en-half liter ijs per jaar niet
zulke grote ijseters als de Zweden (dertien
liter) en de Amerikanen (twintig liter). Gek
genoeg eten we weer meer ijs dan de Italianen en
de Spanjaarden. In Zwolle kan men op diverse
plekken ijs kopen: in snackbars en lunchrooms,
aan ijskarretjes, uit de diepvries van supermarkten
en in drie ijssalons.
Ijssalon Talamini
Eén van de drie Zwolse ijssalons is ijssalon Talamini
op Grote Markt 10. Het ijs wordt er nog
steeds volgens oud geheim familierecept gemaakt.
In de loop van de tijd is het aanbod uitgebreid:
behalve heerlijk Italiaans ijs kan men hier cappuccino,
espresso, frisdranken, gebak en heerlijke Italiaans
belegde broodjes (Talamini Panini) nuttigen.
Er wordt ook bier geschonken, maar uit de
fles en van het luxe soort. Bij mooi weer is er een
terras op de Grote Markt. De ijssalon is geopend
van ongeveer half februari, begin maart tot ongeveer
eind september, begin oktober, afhankelijk
van het weer. In de winter is de zaak gesloten. De
ruimte wordt dan verhuurd aan een discounter
die ze volstapelt met schoenendozen.

ZWOLS HISTORISCH TIJDSCHRIFT 123
Bedrijfsleidster van de ijssalon is Gianna Talamini
(geboren Vodo di Cadore, Italië, 1956). Gianna
kwam in 1984 vanuit Deventer naar Zwolle om
hier te gaan werken. Sinds 1986 woont zij ook in
Zwolle.
Keizerlijk ijs
Omstreeks 1860 begon de betovergrootvader van
Gianna, Pietro Talamini, met het verkopen van ijs
in Wenen. Hij was afkomstig uit het armoedig
bergdorp Vodo di Cadore in de voormalige Republiek
Venetië. Het gebied was in die tijd, dus nog
voor de éénwording van Italië (1866-1870), onderdeel
van de dubbelmonarchie Oostenrijk-Hongarije.
Zijn zoon Giovanni stond in Wenen met een
ijskar op een vaste standplaats tegenover het paleis
van de Habsburgse keizer Frans Jozef. Personeelsleden
van de keizerlijke hofhouding kochten bij
hem citroenijs. Zo kwam het ijs van Talamini op
een gegeven moment bij de keizer zelf terecht en
mocht Giovanni Talamini ijs leveren voor de feesten
aan het hof. Eind negentiende eeuw kwam er
een nieuwe wet: als je ijs maakte, moest je een 'Ai
Gewerbeschein' (certificaat) hebben. Zo behaalde
Giovanni Talamini in 1892 in Wenen zijn certificaat
als 'Zuckerbacker' en gold hij vanaf dat
moment als een veredelde banketbakker. Het
maken van ijs was moeizame arbeid: het ijsdraaien
duurde uren en ging nog geheel met de hand.
Daar diepvriezers nog niet bestonden, werd de
massa bevroren in tonnen met pekel en ijsblokken.
Bij het begin van de Eerste Wereldoorlog,
waarbij Oostenrijk en Italië met elkaar in oorlog
raakten, zocht de familie Talamini de veiligheid in
het vaderland. Later vestigde de familie Talamini
zich in België.
In 1932 vertrok Giovanni's zoon Pietro Talamini
(de grootvader van Gianna Talamini), uit
België naar Nederland. Van zijn laatste spaarcenten
kocht hij een ijskar. Hij koos Deventer uit als
standplaats. Vrienden en familieleden zaten al in
andere delen van Nederland: een oom van Pietro
Talamini zat in Rotterdam, de bevriende gebroeders
Gregori zaten in Arnhem, in het oosten zat
nog niemand. Voor het eerst proefden de Deventernaren
Italiaans ijs op waterbasis. Tot op dat
moment kenden zij alleen het roomijs van
Hunink. Al snel haalde Pietro zijn vrouw en andere
familieleden naar Nederland.
Ijssalon 'Venezia' en ijssalon 'Gino'
Volgens de overlevering is de naam Zangrando
een verbastering van 'Jan de Groot' en stammen
de Noord-Italiaanse Zangrando's af van de Noormannen
die op hun veroveringstochten bij de
Alpen bleven steken. 'Vandaar dat veel Noord-Italianen
lang en blond zijn', aldus Gianna Talamini.
De Zangrando's werden door het huwelijk tussen
Pietro Talamini en Giovanna Zangrando familie
van de Talamini's. De schoonouders van Pietro
Talamini, Ernesto Zangrando (geb. Vodo di
Cadore 1869) en Amalia Zangrando-Zangrando
(geb. Vodo di Cadore 1888) zaten van 1890 tot de
Eerste Wereldoorlog in Katowice (Silezië, toen
Duitsland, nu Polen) in het ijs. In 1913 werd daar
Ijssalon Talamini, Grote
Markt 7, gefotografeerd
vanuit de Diezerstraat,
omstreeks 1965.
(Foto B. Meulenbelt,
collectie HCO)

IJssalon Talamini, Grote
Markt 10, met terras
in 1972. (Collectie
HCO)
124
hun zoon Gino geboren. Toen Italië in 1916 met
Duitsland in oorlog raakte, moest familie Zangrando
Katowice verlaten. Alle ijskarren en alles
wat ze verdiend hadden, moesten ze achterlaten.
De familie vestigde zich in Gent (België) om daar
een ijssalon te beginnen. In 1932, hetzelfde jaar dat
zijn zwager Pietro Talamini zich in Deventer vestigde,
verhuisde Gino Zangrando met zijn moeder
van Gent naar Zwolle. Gino begon een ijssalon in
Bitterstraat 67. In 1936 kwam ook vader Ernesto
Zangrando vanuit Gent naar Zwolle. De familie
verhuisde naar Oude Vismarkt 29. In 1937 hadden
de Zangrando's twee ijssalons: op Blijmarkt 3 en
Oude Vismarkt 29. De Zangrando's bleven tijdens
de Tweede Wereldoorlog zo lang mogelijk in
Zwolle, uit angst dat ze, net als in de Eerste
Wereldoorlog, weer alles zouden verliezen. Uit-
ZWOLS HISTORISCH TIJDSCHRIFT
eindelijk gingen Ernesto en zijn vrouw Amalia
terug naar Italië. Hun dochter Giovanna Talamini-Zangrando
vergezelde hen naar Italië omdat zij
in de buurt van haar zoon Elio Ernesto, die in Italië
op kostschool zat, wilde zijn. Na de oorlog ging
Giovanna met haar zoon Elio Ernesto Talamini
(vader van Gianna) terug naar haar man Pietro
die in Deventer was gebleven.
Ijssalon 'Venezia-ijs' van Gino Zangrando was
van 1933 tot 1937 gevestigd in Bitterstraat 67, vanaf
!937 op Blijmarkt 3 en Oude Vismarkt 29. Vanaf
1947 was op Grote Markt 7 eerst ijssalon 'Veneziaijs',
later veranderde de naam in ijssalon 'Gino'.
Uit angst voor een Derde Wereldoorlog emigreerde
Gino Zangrando, net als veel andere Italianen,
in 1946 naar Argentinië om in Buenos Aires een
ijssalon te beginnen. Daar trouwde hij ook. Zijn
moeder woonde echter in Italië en omdat dat zo
ver weg was, begon Gino Zangrando in het Duitse
München een tweede ijssalon. Hij werkte 'veertien
maanden per jaar': als het in Argentinië zomer
was, was het in Duitsland winter. Als Gino
's zomers naar Duitsland ging, bleef zijn vrouw
nog een maand in Argentinië doorwerken, en
omgekeerd. Tot halverwege de jaren vijftig heette
de ijssalon op Grote Markt 7 'Gino', tot 1969 'Talamini'.
Oorlog
Tijdens de Tweede Wereldoorlog waren de grondstoffen
voor de bereiding van ijs gerantsoeneerd.
Het geluk van de Talamini's was dat ze in Deventer
wel twintig en in Zwolle ook vrij veel ijskarren
hadden. Per ijskar kreeg je wat rantsoen om
grondstoffen te kopen. Daardoor konden de twee
ijssalons van Talamini in Deventer in stand
gehouden worden. Ijs was overigens niet, als vele
andere voedingsmiddelen op de bon: zolang er
nog grondstoffen waren, kon men in de oorlog in
de ijssalon een ijsje kopen. In Deventer waar Gianna's
grootvader Pietro woonde, zaten er wel eens
onderduikers tussen de vloeren en zolders van de
ijssalon verborgen. De ijssalon Broederenstraat 21
had twee zij-uitgangen in de Duivengang, die werden
graag gebruikt door mensen die voor de Duitsers
vluchtten: men liep de ijssalon in en vluchtte
via de ijsbereidplaats in de Duivengang (ook 'pot'

ZWOLS HISTORISCH TIJDSCHRIFT 125
genoemd) naar buiten. De Duitsers hebben Pietro
Talamini hiervoor zelfs erg toegetakeld.
Groei van het bedrijf
Na de Tweede Wereldoorlog hield Pietro Talamini
vele jaren toezicht op de Zwolse zaak van Gino
Zangrando. Tot 1969 was de firma Talamini gevestigd
op Grote Markt 7 op de hoek met de Diezerstraat,
vanaf 1969 op Grote Markt 10. In 1984
namen Pietro's kleindochter Gianna en haar man
Kees Schreuders de leiding over. Andere Talamini's
zitten elders in het land, maar dat is verre
familie.
Het familiebedrijf is door Gianna Talamini en
haar man gaandeweg uitgebreid. Van een ijskar in
Zwolle begin jaren dertig van de vorige eeuw is
Talamini uitgegroeid tot een familiebedrijf met
ijssalons in Zwolle, Zutphen en Deventer, waar in
totaal tweehonderd personeelsleden werkzaam
zijn, sommigen fulltime, anderen parttime. In de
vakantieperiode werken er veel scholieren als
vakantiewerker.
Samen met haar man is Gianna ook eigenaar
van broodjeszaak 'Vito' op Grote Markt 11. In
'Vito' worden ambachtelijk bereide sandwiches
verkocht. Haar man beheert restaurant 'La Meridiana',
Grote Markt 11. Het restaurant is genoemd
naar de zonnewijzer die sinds 1759 boven in de
gevel prijkt. Vroeger was in dit pand Hotel 'Heerenlogement',
later Hotel Dijkstra gevestigd. 'De
Patio', onderdeel van de ijssalon, is een overdekte
en verwarmde tuin die ook wordt gebruikt door
restaurant La Meridiana. In juni 2002 opende
Talamini aan de Grote Markt 11 Café Luca, een
zaak waar behalve drankjes ook antipasti (Italiaanse
voorgerechten) kunnen worden genuttigd.
Productie
Het ijs wordt al lang niet meer, zoals overgrootvader
Giovanni deed, met behulp van tonnen, pekel
en ijsblokken gemaakt. Het ijs wordt in Twello
geproduceerd. Een supermoderne machine draait
in drie kwartier zeventien liter ijs. Het oude geheime
familierecept is hier en daar wat aangepast. Zo
worden noten niet meer zelf gemalen, maar
gebruikt men kant-en-klare notenpasta's die vanuit
Italië worden geïmporteerd. Vanuit de familie-
traditie maakt Talamini het ijs op vruchten- en
waterbasis. Dat geeft het ijs een fris karakter en de
smaken komen ook beter tot hun recht. Aanvankelijk
was het Italiaanse ijs in Nederland echt iets
nieuws, het leek niet op het wat zoetere en vettere
ijs op melk- en roombasis waar de Nederlander
aan gewend was. Omdat de Nederlanders het
waterijs in het begin maar niets vonden, is Talamini
ook ijs op melkbasis gaan maken. Zelf vinden
de Talamini's het ijs op melk- en roombasis aan de
te vette kant, het ligt zwaarder op de maag dan het
traditionele Italiaanse ijs.
Talamini produceert dus zowel vruchtenijs op
waterbasis als ijs op melk/roombasis. In de zomer
is de helft van het verkochte ijs vruchtenijs op
waterbasis. Wanneer het wat kouder wordt, loopt
het aandeel zo'n veertig procent terug. Een aantal
soorten wordt uitsluitend op waterbasis gemaakt,
zoals citroen, sinaasappel, frambozen en bessen.
Talamini kan 52 verschillende soorten produceren,
maar doorgaans worden er 40 verschillende
soorten aangeboden. Volgens het oude recept
mogen alleen natuurproducten gebruikt worden
bij het maken van het ijs. Talamini gebruikt alleen
vers fruit of haalt de grondstoffen uit Italië. In de
winter komen de vruchten uit de diepvries. De felle
kleuren die tussen de ijssoorten zitten, worden
niet gemaakt met behulp van chemische stoffen,
Talamini gebruikt alleen natuurlijke kleurstoffen.
De zonnewijzer die al
sinds 1759 in de gevel
prijkt van Grote Markt
11 en waaraan het in
dit pand gevestigde restaurant
La Meridiana
haar naam ontleent.
Talamini heeft de zonnewijzer
in 1998 laten
restaureren. (Collectie
HCO)

126 ZWOLS HISTORISCH TIJDSCHRIFT
Nieuwe soorten
Minstens één keer per jaar bezoekt de familie
Talamini Italië. Traditiegetrouw verblijft de familie
achttien man sterk met kerstmis in Vodo di
Cadore. De familie is oorspronkelijk uit dit dorp
afkomstig. In Vodo di Cadore leven nog oma Giovanna
Talamini - Zangrando en neven en nichten
van Gianna's vader. Vodo di Cadore heeft meer
ijsfamilies voorgebracht, zoals familie van de kant
van overgrootmoeder Talamini. In Italië doet de
familie inspiratie op voor nieuwe ijssoorten. Op
de nieuwe basissoorten kunnen weer een groot
aantal variaties gemaakt worden. Zo probeert
Talamini het aanbod afwisselend en steeds weer
nieuw te houden. Tien jaar geleden waren ijs op
basis van mascarpone (Italiaanse room) en
yoghurt nieuw. Dit jaar heeft Gianna Talamini als
Familiefoto Talamini: eerste rij van links naar rechts: Stefano Bouwhuis (kind
op grond), Ernesto Elio Talamini (vader van Gianna Talamini), Luisa Talamini
(moeder van Gianna Talamini), Cinzia Schreuders (kind), Gianni Schreuders
(kind), Stella Bouwhuis (kleuter) in de armen van Pietro Talamini (broer
van Gianna Talamini).
Tweede rij van links naar rechts: Lucia Bouwhuis-Talamini, Kees Schreuders,
Gianna Talamini, Manuela Talamini, Fabio Bouwhuis (kind), Eggie Bouwhuis,
Nienke (ex-vriendin van Pietro Talamini). (Particuliere collectie)
nieuwigheden een fris smakend ijs op basis van
groene thee en gelato caldo (warm ijs), een romiger
ijs dat, hoewel de temperatuur onder nul is,
door de hoeveelheid vetten toch niet zo koud aanvoelt.
Het duurt soms een poosje voor een nieuwe
soort goed gaat lopen. Tegenwoordig kan je van
alles ijs maken: dropijs heeft Gianna ook wel eens
gehad, maar het verkocht niet. Ijs moet binnen
twee dagen op en als het niet loopt, verkoop je oud
ijs 'en dat willen we niet', aldus Gianna Talamini.
Bij koud weer houdt Gianna zich bij de klassieke
ijssoorten. Die verkopen altijd goed. Twee jaar
geleden verkocht ze mascarpone-ijs met brownies,
pannacotta-ijs met brownies en vanille-ijs met
cantuccini-koekjes. Vorig jaar was de nieuwe
smaak watermeloen. Het duurt vrij lang, soms wel
twee jaar, voordat een nieuwe ijssoort goed verkoopt.
De klanten hebben veel tijd nodig om aan
iets nieuws te wennen. Gianna's eigen lievelingsijsje
wisselt nogal eens, maar ze houdt nog het
meeste van de fris-zure smaken van citroenijs,
yoghurt met frambozenijs en mango-ijs.
Talamini werd in drie achtereenvolgende jaren
tot 'IJsvakman van het jaar' uitgeroepen, in 1995,
1996 en 1997.
Geheim van het succes
Het geheim van het succes van Talamini is, behalve
het leveren van goede producten, ook de locatie
aan de Grote Markt en het feit datje als eigenaar je
gezicht laat zien en deelneemt aan de Zwolse
samenleving. Omdat de zaak aan een gezichtsbepalend
punt in de stad zit, heeft Talamini in juni
1998 de oude zonnewijzer in de gevel van Grote
Markt 11 hersteld.

ZWOLS HISTORISCH TIJDSCHRIFT 127
Smederij en rijwielhandel Tensen in Berkum
De Berkumse firma Tensen is een goed
voorbeeld van een bedrijf dat zich nooit
heeft gespecialiseerd in één product. Van
het begin af aan heeft het bedrijf op de vraag van
de klanten ingespeeld en heeft het zich op meerdere
producten gericht. Het heeft ook twee gezichten
gehad. Aan de ene kant was het een landbouwsmid
voor de in de omtrek wonende agrariërs, aan
de andere kant was het een dorpswinkel voor de
particulier.
Dorpssmid
Johan Tensen begon in april 1931 een smederij aan
de Campherbeeklaan 1 in Berkum, dat toen nog
tot Zwollerkerspel hoorde. Johan was in 1906
geboren als zoon van een kruidenier. De techniek
sprak hem meer aan dan het kruideniersvak van
zijn vader. Hij was een precies man die veel van
het verleden van het bedrijf heeft bewaard. In de
uitgebreide plakboeken die hij maakte zijn bijvoorbeeld
de bouwtekeningen van de eerste smederij
terug te vinden en de offertes van de aannemers
voor de bouw van het pand. De hoogste
inschrijving daarvoor bedroeg f 1.028, de laagste
f748.
In het begin was Tensen een echte dorpssmid
die paarden besloeg en verder vooral landbouwwerktuigen
en kachels repareerde. Hij maakte in
die tijd zo'n duizend hoefijzers per jaar. Hij begon
ook meteen al met het repareren van fietsen en
werd dealer van Union. De crisistijd van de jaren
dertig was een moeilijke tijd om met een zaak te
beginnen. Johan Tensen vertelde later dan ook: 'In
1931 was ik gauw klaar met het opmaken van de
balans. Ik had nog precies 36 cent over.'
Oorlog
De oorlogstijd was voor de familie Tensen spannend
en vooral aan het einde moeilijk. De eerste
jaren van de oorlog werden in de zaak twee onderduikers
verborgen. Onder de winkel was een
schuilplaats gemaakt die uitkwam in een hoop
hout achter de winkel. De onderduikers werkten
mee in de zaak en maakten noodkachels en sneden
massieve fietsbanden van oude autobanden.
In die tijd waren er namelijk geen binnenbanden
meer te krijgen. Men improviseerde daarom dit
soort fietsbanden. Het fietste niet fijn maar je kon
er in ieder geval de weg mee op. In die tijd maakte
het bedrijf ook tabakssnijmachines en handkorenmolens.
In de oorlog werd veel met dit soort
machines geïmproviseerd omdat de industrie en
de buitenlandse handel waren stilgevallen.
In het laatste oorlogsjaar werd de smederij
gevorderd door de Duitsers. Er werd een broodmagazijn
in gevestigd. De Duitsers namen alles uit
de smederij mee. Johan Tensen had het er na de
oorlog nog vaak over: 'Het enige wat ik nog over
had na de oorlog was een smidsvuur, een boormachine,
smeedhamer, vuurtang en aambeeld. Daar
moest ik weer een nieuwe zaak mee opbouwen. Ik
ben eigenlijk twee keer begonnen'.
CT ^7 /
jfa. c/oh
Theo de Kogel
Briefhoofd uit de jaren
zestig (collectie Tensen).
Campherbeeklaan 1 en 11, Berkum bij Zwolle • Postgiro 805156 - Tel. 13875
Landbouwmechanisatiebedrijf
• Haarden • Kachels
Huishoudelijke artikelen
cr
. Tienden
JJPA
Zwollerkerspel,
NOTA voor Dhr./Mow^ej. .../£. .'.
en z£^,oy\Qv\.
Rijwielen • Hulpmotoren
Dealer: Gascoigne Melk-
|j machines • BungartzenSolo
" Tuinbouwmachines
/L...r..*..«A ,96-.

Foto van de smederij
eindjaren dertig (collectie
Tensen).
Foto van de zaak begin
jaren zeventig. Deze is
gebruikt voor een kalender
van de plaatselijke
voetbalvereniging vv
Berkum. Te zien zijn
van links naar rechts
Hans Tensen, Klaas
Weiland van de voetbalvereniging,
Willem
Tensen en uiterst rechts
Henk Heidoorn van de
voetbalvereniging. Verder
een aantal jeugdleden
van de voetbalvereniging
(collectie Tensen).
128 ZWOLS HISTORISCH TIJDSCHRIFT
Die eerste jaren na de oorlog was alles in
opbouw en waren veel dingen nog moeilijk te krijgen.
Veel was nog op de bon, zoals fietsbanden. In
de plakboeken van Johan Tensen zitten nog bon-
nen die het recht gaven op het kopen van fietsbanden.
Naoorlogse groei
Na de oorlog groeide het bedrijf gestaag en werd
de zaak regelmatig verbouwd en uitgebreid. In
1949 werd de smederij vergroot. In 1957 werd de
houten winkel naast de smederij vervangen door
een uit steen opgetrokken en groter geheel. Hierdoor
kon meer aandacht worden besteed aan de
rijwieltak. Naast fietsen werden toen ook bromfietsen
in het assortiment opgenomen. In 1962
werd een nieuwe werkplaats gebouwd. De oude
smederij werd nu ook omgebouwd tot winkel. In
1978 kwam er een totaal nieuwe winkel. Dit was de
laatste grote verbouwing.
Assortiment
Na de oorlog veranderde langzamerhand het
assortiment van de zaak. De smederij bleef nog
wel maar werd minder belangrijk. Het aandeel
fietsen groeide. Tensen werd naast Union ook
dealer van Gazelle en Batavus. Het aandeel kachels

ZWOLS HISTORISCH TIJDSCHRIFT 129
werd ook belangrijker. Na de oorlog waren dat
vooral kolenkachels. De landbouwmachines bleven
die eerste jaren na de oorlog ook onderdeel
uitmaken van het bedrijf. Het ging in die tijd
vooral om reparatie van hooimachines, kunstmeststrooiers
en soms om het uitsmeden van
ploegscharen.
Omstreeks 1965 werd gestopt met het smederijgedeelte.
In de jaren daarna werd het aandeel
kolenkachels snel kleiner en vervangen door gaskachels.
Omstreeks 1975 stopte Tensen met de
handel in kachels. In de jaren zestig en zeventig
werd ook witgoed verkocht zoals wasmachines en
koelkasten. Daar kwam omstreeks 1980 een einde
aan. Met de bromfietsen stopte men in 1990.
In de jaren tachtig en negentig waren de twee
belangrijkste pijlers van de zaak fietsen en tuingereedschap
en tuinmeubilair. De fietsen waren
goed voor ongeveer 40 % van de omzet en de tuingereedschappen
voor ongeveer 60 %.
Een Berkumse zaak
De groei van de zaak na de oorlog kwam voor een
belangrijk deel door de groei van Berkum. Vooral
de fietsen, kachels en het witgoed werden in Berkum
afgezet. Voor de tuinmachines en tuinbenodigdheden
had Tensen een veel bredere klantenkring.
Toch was Tensen vooral een Berkumse
zaak. Jaarlijks stond Tensen met een stand op de
plaatselijke middenstandsbeurs. De foto bij dit
artikel komt uit een kalender die de voetbalvereniging
w. Berkum in de jaren zeventig uitgaf. Het
geeft een goed beeld van het bedrijf in die tijd.
Helemaal rechts op de foto staat een oude fiets die
de vader van Johan Tensen omstreeks 1890 tweedehands
had gekocht. Het is vermoedelijk een
Michaux waarin later een kleiner achterwiel is
gezet. Deze fiets is gemaakt door een smid uit Hattem
en is steeds in de familie gebleven.
Familiebedrijf
Tensen is tot het einde toe een familiezaak gebleven.
Johan Tensen stopte er in 1975 mee. Hij overleed
in 1979. Zijn twee zoons Willem Jan (geboren
in 1934) en Gerrit (geboren in 1936) namen de zaak
over. Vlak na de oorlog hadden ze maximaal zes
werknemers. De laatste twintig jaar waren er
behalve de twee broers nog twee tot drie werknemers.
Op 31 augustus 2001, vlak na het 70-jarig
jubileum, stopten de broers met de zaak. Beiden
waren inmiddels de 65 gepasseerd en wilden van
hun oude dag gaan genieten. Niemand van de derde
generatie wilde het bedrijf overnemen.
Momenteel is het bedrijfspand in gebruik bij de
firma Takman die zich heeft gespecialiseerd in de
verkoop van tuingereedschap en -machines en zo
de zaken voortzet.

Wim Huijsmans
130
Runhaar; specialist in zonweringen
en rolluiken
Vele, met name oudere Zwollenaren, zullen
bij het horen van de naam Runhaar
meteen denken aan markiezen en rolluiken.
Jarenlang was de winkel van Runhaar gevestigd
in de Voorstraat. De werkplaats was daarachter
gelegen aan de Ossenmarkt. Gekscherend werd
Jan Runhaar senior wel 'de markies van de Voorstraat'
genoemd. Sinds 1998 is het bedrijf gevestigd
op het bedrijventerrein Voorst aan de Branderweg
waar Jan junior nu de scepter zwaait.
Zon uit huis
Een beetje zon in huis is aangenaam, te veel zon
echter niet. Eeuwenlang hebben mensen geprobeerd
te veel zon in huis te weren. Dat gebeurde
op verschillende manieren. Daar, waar voldoende
ruimte was, zoals op het platteland, werden lindebomen
voor het huis of de boerderij geplant. Met
hun dicht bladerdek werd de zon geweerd. Zo
bleef het zomers koel in huis.
In de stad werden bij al te felle zon de luiken
gesloten. Ontbraken die, dan gebruikte men kranten
of lakens. De middenstand had er baat bij dat
de producten in de etalage toch zichtbaar bleven
bij zonnig weer. Op die manier zou de markies
ontstaan zijn, van oorsprong een opvouwbaar
zonnescherm.
Ook de gegoede burgerij volgde later dit voorbeeld
en voorzag de woning van markiezen. De
markies vormde als het ware de finishing touch
van de duurdere woningen. Volgens kenners was
de markies dè zonwering met stijl. Uit de jaren
vijftig van de vorige eeuw dateren de ballastoren,
de papieren plissés, die vreselijk vergeelden, vaak
waterkringen vertoonden en uiteindelijk scheurden.
Wie kent ze niet? In de jaren zestig en daarna
werd een groot assortiment aan zonweringproducten
ontwikkeld zoals jaloezieën, rolgordijnen,
rolluiken, luifels, screens etc.
ZWOLS HISTORISCH TIJDSCHRIFT
Ontstaan
Het bedrijf van Runhaar is ontstaan in de crisistijd
van de jaren dertig van de vorige eeuw. Jan Runhaar
(1911-1990) was de zoon van een bakker uit de
Wipstrik. Hij volgde op de Ambachtsschool, die
toen nog gevestigd was in het (wat nu heet) Flevogebouw,
een opleiding tot timmerman. Daarna
ging hij bij een baas aan de slag en ontwikkelde
zich tot een kundig vakman met grote belangstelling
voor het fijnere werk. De crisistijd dreigde
hem werkloos te maken. In 1934 begon hij voor
zichzelf in een werkplaatsje in de Spinhuis Bredehoek
8. Hij zag een gat in de markt op het gebied
van tuinmeubilair. Runhaar begon met het maken
van tuinmeubelen, telkens in een andere uitvoering.
Daarna breidde hij het assortiment in zijn
fabriek, zoals hij zijn werkplaats in een advertentie
noemde, uit met markiezen en rolluiken. De
benaming 'fabriek' lijkt wel wat groots voor zijn
bedrijf, waar slechts een knecht in dienst was.
Maar als jong ondernemer zag hij het blijkbaar wel
zitten. De eerste jaren, toen Nederland gebukt
ging onder economisch zware tijden, leverde het
bedrijf hem een dun belegde boterham op. In de
verzuilde maatschappij van de jaren dertig en ook
na de Tweede Wereldoorlog behoorden vele
Zwollenaren van gereformeerde huize tot zijn
klantenkring. De katholieken waren klant bij de
markiezen- en rolluikenfabriek van J.F.G. van der
Molen aan de Deventerstraatweg 129, later 181. De
hervormden kochten hun zonwering veelal bij
Peter van Heerde in de Borneostraat 20.
Voorstraat 11 tot 1945
Op 6 april 1939 trouwde Jan Runhaar met
Gretchen (Gé) Kurten, die in 1912 in Amsterdam
geboren was. Zij hadden elkaar leren kennen op
de Bondsdag van de gereformeerde jongelingenverenigingen
in Zwolle en hadden zich met Pasen

ZWOLS HISTORISCH TIJDSCHRIFT
1931 al verloofd. Aan het eind van de jaren dertig
was Jan Runhaar eigenaar geworden van Voorstraat
11. Hij betaalde er ruim 6.000 gulden voor.
Dit pand was tot dan toe hotel geweest. Zo was
F.Th. Wientjes hier hotelhouder geweest tot 1929,
het jaar waarin hij zich aan de Stationsweg vestigde.
De vader van Jan Runhaar trok met zijn gezin
bij hem in. Het huis was immers groot genoeg. De
huur, die zijn vader betaalde, bood Jan enige
financiële zekerheid in de onzekere tijden.
Om het historische pand het aanzien van een
winkel te geven diende Jan Runhaar in augustus
1939 een verzoek in bij de gemeente om de onderpui
van Voorstraat 11 te mogen wijzigen. Die toestemming
kreeg hij na betaling van één gulden
legeskosten. Er kwam een groot winkelraam met
een fraai portiek, voorzien van met de hand
gevormde tegeltjes. Boven het winkelraam werden
horizontaal zeven kleine glas-in-lood ramen aangebracht.
Aan de gevel kwam in kapitale letters
van zink de naam Runhaar te staan, die elk ca. 40
cm. hoog en ca. 50 cm. breed waren. Na enig uitstel
kwam de verbouwing in 1940 gereed. Op dit
moment herinneren alleen nog de glas-in-lood
ramen aan deze verbouwing.
In 1940 liet Jan Runhaar zich ook inschrijven
bij de Kamer van Koophandel. Hij gaf toen op dat
hij al op 20 april 1934 met de fabricage van markiezen
en rolluiken gestart was. Hij had een knecht in
dienst, Claas Visser, die hem twintig jaar trouw
zou blijven.
Drie generaties Runhaar woonden boven en achter
de winkel. De werkplaats lag eerst op de eerste
etage en de voorraden lagen op zolder. In latere
tijden werd de werkplaats met grote, openslaande
deuren verplaatst naar Ossenmarkt 9. In diezelfde
ruimte, die voorheen als vergaderlokaal had
gediend en bekend stond als 'De Atlas', was in 1894
de SDAP opgericht. In die werkplaats werden de
markiezen en rolluiken gemaakt. Daarboven
lagen de voorraden opgeslagen. De zonweringen
werden samen met andere goederen, zoals tuinmeubelen,
vlaggen en doek in de winkel aan de
man gebracht. Toen er nog geen auto was, werden
de verkochte goederen op een transportfiets bij de
klant bezorgd en ter plekke gemonteerd.
Winkel van Runhaar, Voorstraat 11, anno 1972. In latere jaren was 'oma' Runhaar
een vaste verschijning achter het rechterraam op de eerste etage. Van daaruit
hield zij contact met de buurt tot zij in 2001 naar een verzorgingshuis ging
(collectie HCO).
De oorlogsperiode was ook voor de Runhaars
een moeilijke tijd. Er werd weinig verkocht. Wel
was er grote vraag naar verduisteringsgordijnen.
De voorraad rood-wit-blauwe vlaggen werd goed
verstopt. In de Voorstraat vonden veel razzia's

132
plaats. Er woonden vele joden. Mevrouw Runhaar
was zelf ook van oorspong joods. Desalniettemin
hielden Jan Runhaar en zijn vrouw lange tijd
joden verborgen op de zolderverdieping van hun
huis. Het grote pand met al zijn kamers en gangen
was voor de Duitsers moeilijk te doorgronden. De
Werkplaats van Runhaar, Ossenmarkt 9, anno 1972. In dit pand werd in 1894 de
SDAP, nu PvdA, opgericht. Het heette toen 'vergaderlocaal' De Atlas. Die naam
is enkele jaren geleden in ere hersteld voor het 'Drank en Spijslokaal' dat er nu
gevestigd is (collectie HCO).
ZWOLS HISTORISCH TIJDSCHRIFT
ondergedoken joden zaten op een zolder die
bereikbaar was via een luik. Omdat de planken
nauw aan elkaar sloten, was dat luik niet te zien.
Bovendien hingen er tabaksplanten aan te drogen.
Bij huiszoekingen werden de ondergedoken joden
nooit gevonden. Vanwege haar verdienstelijke
werk tijdens de oorlogsperiode ontving mevrouw
Runhaar in 2000 de Yad Vashem-onderscheiding
van de Israëlische ambassadeur in Nederland.
Voorstraat 11 na 1945
Na de oorlog breidde het bedrijf zich geleidelijk
uit. Na de aanschaf van een auto werd de actieradius
groter. Jan Runhaar probeerde ook in de
regio een klantenkring op te bouwen en zijn producten
af te zetten. Om op de hoogte te blijven
van de ontwikkelingen op zijn vakgebied bezocht
hij beurzen in Duitsland. Dat was dan tevens zijn
vakantie. Met hard werken werd een steeds grotere
klantenkring opgebouwd. Service stond bij
Runhaar hoog in het vaandel. In de winkel was
mevrouw Runhaar de baas. Hoewel maar klein
van gestalte stond zij haar mannetje. Na het horen
van de winkelbel kwam zij met snelle tred de trap
af. Omdat zij goed van de tongriem gesneden was,
ging bijna niemand de winkel uit zonder iets te
kopen, al was het maar een stuk touw voor de
vlaggenmast. Ondertussen werden de laatste
Zwolse nieuwtjes uitgewisseld. Zoals toen nog
heel gewoon, was er aandacht voor de klant.
De zaken gingen steeds beter, maar het was wel
een tijd van hard werken en lange dagen maken.
Van de drie zonen volgde Geert Jan Runhaar
(1947) - roepnaam Jan - de Ambachtsschool met
het doel het bedrijf van zijn vader later over te
nemen. Na zijn opleiding deed hij vervolgens de
nodige praktische ervaring op door mee op klus te
gaan. Met de komst van Jan jr. breidde de zaak
zich aanzienlijk uit. Het eerste montagebusje met
de naam Runhaar verscheen in het Zwolse straatbeeld.
De verkoop van zonweringen en rolluiken
verschoof hoe langer hoe meer van particulieren
naar bedrijven en instellingen. Met name in
moderne kantoorgebouwen op bedrijventerreinen
viel 's zomers niet te werken zonder degelijke
zonweringen. Ondertussen breidde het assortiment
aan zonweringproducten zich behoorlijk

ZWOLS HISTORISCH TIJDSCHRIFT 133
uit. Waren het aanvankelijk vooral markiezen,
jaloezieën en rolluiken, in de jaren tachtig en
negentig voegde Jan Runhaar jr. daar onder andere
vouwgordijnen, houten optrekgordijnen, knikarmschermen,
uitvalschermen en verduisteringsrolgordijnen
aan toe. In het laatste decennium
werd ook de foldikap of partytent zowel bij horecaondernemers
als particulieren bijzonder populair.
Branderweg
De moeilijke bereikbaarheid van winkel en werkplaats
in de binnenstad noopte Jan Runhaar jr. uit
te zien naar een andere locatie. Hij vond in 1998
een nieuwe bedrijfsruimte aan de Branderweg 1 F
in Westenholte. Van daaruit is een gediplomeerd
team van zes personen actief. In het bedrijfspand
aan de Branderweg bevindt zich een volledig ingerichte
showroom met een grote diversiteit aan
zonweringproducten. Dagelijks zijn er drie volledig
ingerichte montagebussen op pad in het hele
land. In Zwolle zijn bijvoorbeeld de rode markiezen
van Hotel Wientjes een product van Runhaar.
Ook de villa, die prins Willem-Alexander en prinses
Maxima in Wassenaar gaan betrekken en die
voorheen bewoond werd door prinses Christina,
is beschermd tegen al te felle zon (en nieuwsgierige
blikken) door zonwering van Runhaar.
Kwaliteit en service zijn al jarenlang de pijlers
van Runhaar Zonweringen. Een advertentie uit de
jaren vijftig gaf dat op een treffende manier aan:
een markies van Runhaar overschaduwt alles.
Jaarlijks onderhoud van
uitvalschermen is uitermate
belangrijk. Een
medewerker van Runhaar
aan het werk bij
Digitaal in Utrecht,
1996 (collectie Runhaar).

134
Auteurs Colofon
Drs. Annèt H.M. Bootsma - van Hulten (1953) studeerde
geschiedenis. Zij werkt als freelance historicus.
Wil Cornelissen (1928) was werkzaam in het onderwijs,
laatstelijk als adjunct-directeur van de Ambelt
te Zwolle. Hij houdt zich momenteel onder andere
bezig met de locale geschiedenis. Vooral de periode
rond de Tweede Wereldoorlog heeft zijn belangstelling.
Drs. Lydie (E.A.) van Dijk (1945) is kunsthistoricus en
werkzaam als conservator bij het Stedelijk Museum
Zwolle.
Wim A. Huijsmans (1948) is als medewerker verbonden
aan het Historisch Centrum Overijssel.
Theo J. de Kogel (1952) is beleidsmedewerker natuur en
landschap van de provincie Overijssel. Hij verzamelt
historische fietsen en daarmee verbonden objecten.
Drs. Menno van der Laan (1955) is historicus en als redacteur
werkzaam bij Waanders Uitgevers.
Drs. Jeanine Otten (1959) is kunsthistoricus en beheerder
van de Topografisch - Historische Atlas van het
Historisch Centrum Overijssel.
Drs. Miriam Schneiders (1953) is kunst- en architectuurhistoricus.
Zij publiceert over onderwerpen uit
de (bouw)geschiedenis van Zwolle en Overijssel.
ZWOLS HISTORISCH TIJDSCHRIFT
Het Zwols Historisch Tijdschrift is een uitgave van de
Zwolse Historische Vereniging en verschijnt viermaal
per jaar. Leden van de vereniging krijgen het tijdschrift
gratis toegezonden.
Bestuur Zwolse Historische Vereniging
H. Dijkstra, voorzitter
F. Oude Ophuis, secretaris
R. Tillema-Hanf, penningmeester
G.J. van der Horst, M. van der Laan, M. Schneiders,
P. Winters, leden
Secretariaat Zwolse Historische Vereniging,
postbus 1448,8001 BK Zwolle, telefoon: 038-4211695
Ledenadministratie en bezorging tijdschrift:
J. van Ulsen-Nijkamp, telefoon: 038-4654617
Internet adres:
www.zwolsehistorischevereniging.nl
e-mail ZHV: info@zwolsehistorischevereniging.nl
Financiën: girorekening Postbank: 5570775
t.n.v. Zwolse Historische Vereniging
Tarieven lidmaatschap:
65+ (wonend binnen Zwolle) en studenten € 18 /jaar
overige leden € 22/jaar
huisleden € 4 /jaar
Redactie Zwols Historisch Tijdschrift
A.H.M. Bootsma-van Hulten (eindredacteur),
W. Cornelissen, E.A. van Dijk, I. Hermans,
W.A. Huijsmans, M. van der Laan, H.A. Stalknecht.
Redactieadres: Wipstrikkerallee 71, 8023 DV Zwolle
e-mail: annetbootsma@home.nl
Vormgeving: Rob van den Elzen bNO (t)
Vormgeving omslag: Buro 1 Hoog
Opmaak: Different Design Deventer
Druk: Waanders Drukkers, Zwolle
ISSN 0926-7476 © Zwolse Historische Vereniging
Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd en/
of openbaar gemaakt door middel van druk, fotocopie,
microfilm of op welke wijze dan ook, zonder voorafgaande
schriftelijke toestemming van de uitgever.

historisch centrum Overijssel
kijk ook op
www.historischcentrumoverijssel.nl
voor alle actuele informatie
Te Koop gevraagd:
Historische kantoorpanden
. /bouwjaar voor 1900
Inlichtingen: 038 421 32 90
Van dër Réijd Makelaars B.V
VAN DER REIJD
Makelaars B.V.
VBO f MAKELAAR
UDNBK4
ADVERTENTIES
We zijn net zo thuis
in de buurt als u
De Rabobank is een bank met een idee. Dat idee heet
samenwerken. Met wortels in de plaatselijke gemeenschap
hebben wij als geen ander een traditie van samenwerken
en bouwen aan relaties.
De Rabobank is een bank van mensen voor mensen.
Rabobank
Zwolle
Daarom zijn wij niet alleen thuis in de
financiële wereld. Maar ook bij u in de
buurt, We weten wat er )eeft, ook al$
het niet om bankzaken gaat. Kortom,
we zijn net zo thuis in de buurt als u.
Brassene ""Het
AJieuws+raat 55 Tel. 038-4-221206
8011 TM Zwolle Fax 038-4224318
D& letüerste tof f ie. KOR Zwolle....
te «eren, \K0Xu>g n&cur
Ê-lUe aeM ueZ.en. nj'e^we. e-xposiiie.
hm. pcu/uL w-fc
E-n. een. •jexhroiMiie. ple£ ucor iLe. Z-*x&s& Historische, fereni^m^-.
plet owv -fce onJzhou/Lm.

J.
2002 m
•i

Annèt Bootsmavan
Hulten en
Wim Huijsmans
(Collectie Dijk)
ZWOLS HISTORISCH TIJDSCHRIFT
Groeten uit Zwolle
Ansichtkaart Meppelerweg
(nu Meppelerstraatweg)
Poststempel 15 oktober 1913
'W.F. -.-
Kom morgen donderdag met de 7.17 trein thuis. We
zijn gisteravond naar de bioscoop geweest en daarvan
daan Ep van de trein gehaald. Wij gaan alle
dagen een rijtoertje maken, en 's morgens gaan we
wandelen de stad in. Hoe gaat alles, goed, ik denk
het van wel.
Hier alles wel. Groetend E. Keijer - K[...]'
Op wat tegenwoordig de hoek van de Meppelerstraatweg
en de Hogenkampsweg is, zijn deze twee
in 1905 en 1906 gebouwde panden, een stal en een
villa, nog steeds te vinden. Ze werden gebouwd
voor de familie Dijk, hengstenhouders, maar
vooral ook internationale paardenhandelaars.
Rechts naast de villa, gescheiden door een klein
weggetje, lag een boerderij die eveneens van de
familie was. Links lag (en ligt nog altijd) de Algemene
Begraafplaats. Schuin tegenover de familie
Dijk bevond zich het station van de Dedemsvaartsche
Stoomtramwegmaatschappij (DSM), een
tramweg die heeft bestaan tot 1947.
De kaart komt uit een reeks die in eigen beheer
door de familie Dijk werd uitgegeven. Ongetwijfeld
voor correspondentie- en reclamedoeleinden,
maar ook, volgens de heer J.E. Dijk (geb. 1920),
omdat zijn vader Egbert (geb. 1891) iedere dag een
kaart naar zijn verloofde stuurde. Dit betrof een
meisje Keijer uit het Groningse Weiwerd (bij Delfzijl).
De kaart was ook aan deze familie geadresseerd.
De 'Ep' waarover gesproken wordt, is
Egbert Dijk. Hij en zijn verloofde trouwden in
1917. Lees meer over de familie Dijk en hun bedrijf
vanaf pagina 140.

ZWOLS HISTORISCH TIJDSCHRIFT 139
Redactioneel Inhoud
In dit Zwols Historisch Tijdschrift spelen het paard
en de weg vanuit de stad naar de Agnietenberg een
belangrijke rol. Het was in het jaar 1407 dat de
Zwolse schepen Berend van Yrte te paard naar
Lübeck ging om te bewerkstelligen dat Zwolle
opnieuw in de Hanze werd opgenomen. Na acht
weken kwam hij terug, echter zonder zijn eigen
bestepaard, dat hij in Meppen (vlak voor de grens)
moest achterlaten. Met een geleende viervoeter
volbracht hij de thuisreis.
Of Berend van Yrte en Thomas a Kempis
(1380-1471) elkaar in Zwolle, waar toen circa 4000
mensen woonden, ontmoet hebben is onbekend.
De kans is echter groot. En wellicht was dat dan op
de weg tussen de stad en de Agnietenberg, waar
Thomas woonde. Deze weg kreeg, voor zover die
binnen de stedelijke bebouwing lag, aan het eind
van de negentiende eeuw de naam Thomas a
Kempisstraat, als eerbetoon aan deze grote Zwollenaar.
Verderop heette die weg toen Meppelerweg,
nu Meppelerstraatweg. En hier woonde de
familie Dijk, die de laatste anderhalve eeuw een
florerende handel in paarden en koeien dreef. Aan
de gevel van hun huis is dat nog steeds te zien.
Ging het bij Berend van Yrte om zijn beste paard,
bij Dijk betrof het luxe paarden.
De Zwolsche Mixed Hockey Club bestaat
100 jaar, speelt op en vindt vertier bij het hockeyveld
aan de Haersterveerweg, de weg richting
Agnietenberg. Uit het artikel wordt andermaal
duidelijk dat vroeger de beste paarden op stal werden
gezocht... Kortom: de redactie hoopt dat u na
het voorgaande een (lees)honger heeft als een
paard.
Groeten uit Zwolle Annèt Bootsmavan
Hulten en Wim Huijsmans 138
Dijk, van alle markten thuis
Honderd jaar internationale paardenen
koeienhandel vanuit Zwolle
Siem van der Weerd 140
Een zeppelin boven de Zwolse
binnenstad JeanineOtten 150
De Hottinger-kaart van Zwolle
en omgeving (1783) Herman Versfeit 152
Thomas a Kempis Ton Hendrikman 156
'Een club der vrijage van
de goede standen', 100 jaar ZMHC
Willem van der Veen 164
Boeken 166
Mededelingen 169
Auteurs 170
Omslag: Zondagmorgen 13 oktober 1929 8.20 uur;
ondanks het vroege tijdstip zijn vele Zwollenaren op
de Grote Markt ooggetuige van de zeppelin boven de
stad. (Foto SMZ)

Siem van der Weerd
Fragment uit het voorwoord
van de memoires
van de toen bijna tachtigjarige
Jacob Dijk,
1971: 'Er zullen altijd
wel mensen zijn die veel
meer hebben beleefd,
maar dus altijd baas
boven baas. Het gaat
dus alleen om mijn
eigen belevenis van deze
jaren. De schrijver, J.
Dijk.'(CollectieDijk)
140
ZWOLS HISTORISCH TIJDSCHRIFT
Dijk, van alle markten thuis
Honderd jaar internationale paarden- en koeienhandel
vanuit Zwolle
Eeuwenlang was Zwolle een belangrijk handelscentrum
voor grootvee. De rundvee- en
paardenmarkten van de stad behoorden tot
de belangrijkste van het land. Paardenmarkten
werden altijd op de laatste donderdag van de
maand gehouden. Veel meer nog dan op de vrijdagse
veemarkt kwamen de paarden en de handelaren
van ver. Tot de bekende handelaren behoorde
vanaf 1875 de familie Dijk. Op grote schaal handelde
deze familie gedurende tientallen jaren vanuit
Zwolle op internationaal niveau in paarden.
De mechanisatie in de landbouw verdrong de
paarden. Omstreeks 1960 kwam er vrijwel een
eind aan de paardenfokkerij voor landbouwgebruik
en waren de hoogtijdagen van de paardenhandel
voorbij.
De familie Dijk is al meer dan een eeuw gevestigd
aan het begin van de Meppelerstraatweg, naast de
Algemene Begraafplaats. Jan Egbert Dijk (1920),
bij boeren en paardenliefhebbers in de regio
bekend als de 'jonge Jan', nam nog volop deel aan
de paardenhandel en herinnert zich tal van feiten.
De oudere familie- en bedrijfsgeschiedenis is
gelukkig ook bewaard gebleven. Oom Jacob, één
£-•*
f
van de vroegere firmanten, schreef in 1971, op bijna
tachtigjarige leeftijd zijn herinneringen op. Met
een schrift van zeventig bladzijden vol herinneringen
liet hij een rijke bron aan feiten en anekdotes
na. Talrijke familiefoto's en krantenartikelen helpen
mee de verhalen tot leven te wekken. In die
krantenartikelen werd meestal geschreven over
hun bekende hengstenhouderij of over hun grote
vakkennis op het gebied van paardenkeuringen en
jureringen tijdens concoursen. De paardenhandel
echter, de financiële basis van het bedrijf, kreeg tot
nu toe veel minder aandacht.
Goed voorbereid
Jan Egbert Dijk jr. vertelde voor dit artikel wat hij
nog wist over de afgelopen zestig jaar. Zijn vader
Egbert (1891) en diens broer Jacob (1892) stamden
uit een familie van boeren en handelaren in Dieze.
Zijn overgrootvader, Egbert uit 1842, had altijd al
veel paarden voor de handel op voorraad. Zijn
grootvader Jan Egbert sr. (1867) scheen voor de
handel geboren te zijn. Deze besefte al snel dat zijn
zonen, Egbert en Jacob, naast het rijden met de
bokkenwagen en het voetballen met een opgepompte
varkensblaas ook moesten worden voor-

ZWOLS HISTORISCH TIJDSCHRIFT 141
bereid op de boerderij en de handel. Met de
knechten trokken de twee jongens er al vroeg met
paard en wagen op uit om mee te helpen bij het
hooien of het uitspreiden van de mest. Moeder
Hendrikien Dijk-Jans hield van orde en aanpakken
en had oog voor anderen. Ze zorgde dat er op
donderdag enkele vierduiten in de vensterbank
lagen voor de langskomende bedelaars.
Meestal brachten de dienstmeisjes de melk van
de boerderij naar de klanten in de stad. Soms, als
ze 'aan het spinnen waren', vrijaf hadden, moesten
de broers de melk rondbrengen. Ze werden
ook wel eens op pad gestuurd om overtollige melk
te verkopen. Dat kon op de Grote Markt voor de
Harmonie, waar vooral schippers de afnemers
waren. Voor een mengel (1 liter) betaalde je acht
cent, een oord (halve liter) was ook mogelijk.
Als veel koeien in een zelfde periode hadden
gekalfd, was er veel meer melk dan de vaste klantenkring
vroeg. Melk van pas afgekalfde koeien
bevat weinig vet en werd door de klant als waterig
beoordeeld. Als Egbert en Jacob de melk in de
buurt wilden verkopen, kregen ze aan de deur
soms te horen: 'We schrobben vandaag niet.'
Binnen het netwerk van handelscontacten dat
hun vader Jan Egbert vóór 1900 had opgebouwd
kwamen ook veel buitenlanders voor. Dat was de
aanleiding voor Jan Egbert zijn zonen talen te
laten leren. Egbert en Jacob werden naar de Franse
school van meester Brouwer aan het Grote Kerkplein
gestuurd. Egbert ging in april 1906 naar een
kostschool in Boskoop om Duits en Engels te
leren. Hij bleef daar bijna twee jaar. In Boskoop
studeerden ook veel kinderen van buitenlandse
handelaren.
Jacob volgde na de Franse school lessen aan
het instituut Loman aan de Emmawijk 1. Onderweg
moest hij vaak met de schooltas op de rug nog
enkele koeien of een paard meenemen naar de
markt of afleveren aan de Veelading aan de Willemsvaart.
Het Veeladingcomplex naast het
spoorlijntje naar Kampen bestond uit een laadperron
en een grote veestalling.
Later werden de beide broers naar België
gestuurd om het Frans nog vlotter te leren spreken.
Egbert ging naar Visé en Jacob werd als
volontair geplaatst bij een bekende, de joodse vee-
handelaar Jacques Samuël aan de Rue des Paradis
in Luik. Eens per veertien dagen kocht Samuël
zo'n dertig koeien in Zwolle. Jacob moest ze dan
in Luik melken. Afgemolken koeien gingen terug
naar Zwolle voor de slacht. De handel naar België
nam flink toe.
In 1908 kocht vader Jan Egbert in opdracht van
Mornard Relinne honderden koeien in Zwolle en
Leeuwarden. Per stuk verdiende hij dan 10 gulden.
Jan Egbert Dijk, 1867 -
1941. De vader van
Egbert (1891) en Jacob
(1892). (Collectie Dijk)
De hengst Patriarch
wordt getoond achter de
boerderij aan de Meppelerstraatweg.
Op de
achtergrond is de marechausseekazernezichtbaar
en de achterkant
van de huizen aan de
Jupiterstraat. De foto is
genomen omstreeks
1950. (Collectie Dijk)

De nieuwe stal uit 1905,
met uitstekend paardenhoofd
en de uitgebeitelde
woorden 'ƒ.
Dijk' en 'Luxe paarden'.
Deze stal is nu
verbouwd tot woning
van de familie].E. Dijk.
Rechts naast de stal lag
de een jaar later
gebouwde villa, zie ook
de rubriek 'Groeten uit
Zwolle. (CollectieDijk)
142
Jacob mocht vervolgens in 1909 met zijn vader
mee naar de Cinquantenaire, de markthallen in
Brussel, om Belgische trekpaarden te kopen.
Omstreeks 1910, toen de broers tegen de twintig
waren, hadden ze een stevige theoretische en
praktische opleiding achter de rug. Jacob schreef
openhartig: 'Wij zijn vader wel dankbaar dat hij
ons zo heeft laten leren.'
Op de markt
In die tijd werden vanuit de boerderij aan de Meppelerstraatweg
al veel paarden verhandeld, maar
niet alle paarden vonden een nieuwe eigenaar. De
overgebleven exemplaren gingen naar tientallen
markten en jaarmarkten. Extra treinen reden op
marktdag vanaf de Veelading aan de Willemsvaart
naar Leeuwarden, Utrecht, Gorinchem of Haarlem.
Na aankomst op het station maakten vader
en zoons Dijk vaak gebruik van het gereedstaande
hotelrijtuig, een service die de betere hotels hun
gasten boden. De paardenknechts brachten de
paarden te voet naar de markt. Vanaf station
Leeuwarden naar de markt in Kollum was dat nog
zeker enige uren lopen.
ZWOLS HISTORISCH TIJDSCHRIFT
Iedere maand werd aan de Zwolse Brink en
Diezerkade paardenmarkt gehouden. Het in stap
en draf laten zien van de paarden, het 'monsteren',
gebeurde op de Rhijnvis Feithlaan of op het Diezerplein.
De boeren verkochten daar vaak hun
afgerichte paarden en keerden huiswaarts met een
jong nog niet beleerd paard.
In Utrecht deed vader Jan Egbert altijd veel
zaken met Worms, een handelaar uit Colmar in
Elzas-Lotharingen. In Rotterdam had Dijk een
vaste klantenkring in het havengebied. Vele
'petroleumpaarden', werkzaam op de olieraffinaderijen,
werden door Dijk geleverd.
Dijk haalde veel paarden uit de omgeving van
Aurich en Oldenburg, omdat die in Noord-Oost
Nederland erg op prijs werden gesteld. Honderden
hengsten uit dit gebied vonden via Dijk een
nieuwe eigenaar, hij exporteerde zelfs naar Amerika.
Regelmatig ging hij naar Duitsland om
geschikte dekhengsten te zoeken voor het dekstation
in Zwolle. In de tijd dat Dijk nog geen telefoon
had maar wel regelmatig telegrammen moest
beantwoorden, gebruikte hij de telefoon van grutter
Bartels uit de Vechtstraat. Ook vanuit het bui-

ZWOLS HISTORISCH TIJDSCHRIFT 143
tenland belde vader Jan Egbert naar Bartels, exact
om zeven uur 's avonds, omdat er dan één van zijn
zoons aanwezig was.
Paarden voor de strijd
Vanaf 1913 kocht Dijk geen paarden meer in het
buitenland, maar kochten de Duitsers en de Fransen
paarden in ons land. Het was een voorbode
van de wereldoorlog. De grote legers werden op
'paardensterkte' gebracht. Hoewel Nederland buiten
de oorlog bleef, vorderde de overheid wel veel
paarden voor de mobilisatie. Boeren en paardenfokkers
moesten paarden en stallen afstaan voor
het leger. Militairen namen ook bij Dijk de paardenstal,
de zolders en het koetshuis in beslag. Jan
Egbert Dijk sr. en de bekende Zwolse stalhouder
Zwartjens kregen de taak de gevorderde paarden
uit Zwolle en omgeving op de Turfmarkt te taxeren.
Nu was het Rijk altijd al een belangrijke afnemer
van paarden van Dijk geweest. De firma leverde
veel paarden aan de marechaussee van de
kazernes in Zwolle, Leeuwarden en Arnhem.
Soms kwamen de jonge marechaussees uit Zwolle
met de trenzen (de hoofdstellen) en al naar de
stallen om een paard van hun keuze uit te zoeken,
ongeveer zoals jonge ICT-managers bij de dealer
hun lease-auto ophalen. Tijdens de diensttijd
bereed men zijn 'eigen' paard. Dijk wees iedereen
al in de stal 'zijn' paard toe, waarop de jonge
De broers Jacob (links)
en Egbert (rechts) Dijk
in 1910. De broers
scheelden net geen jaar,
Egbert werd op 22
november 1891 geboren,
Jacob op 21 november
1892. In december 1893
kregen ze nog een zusje,
Hendrika Frederika.
Jacob schreef in 1971 zijn
memoires, Egbert is de
vader van Jan Egbert
Dijk, de 'jonge Jan'.
(Collectie Dijk)
De Veelading aan de
Weerallee, 1921. Het
Veeladingcomplex
bevond zich naast het
spoorlijntje naar Kampen
en bestond uit een
laadperron en een grote
veestalling. (Foto Eelsingh,
collectie G. de
Weger)

Een pasje van Egbert
Dijk voor de nationale
en internationale landbouwtentoonstelling
in
Den Haag van de
'Koninklijke NederlandscheLandbouwvereeniging'
in 1913. (Collectie
Dijk)
144
Koninklijke Nederig Landbouwvereenïgïno.
Nat. in Intern. Lplbouwtentoonstelliiig
g.—15 Se?t. 1913.
Handteekemng
DOORLOOPEND BEWIJS VAN4H5ANG VOOR
bediende van
J
?..JLi6...Z..
£07
De Secretaris derl(. N. L.
V. R. Y. CKOESEN.
knaap dan ook trots terug reed naar de kazerne.
Het africhten van de paarden voor marechausseedienst
gebeurde in de Konijnenbelten in Westenholte.
Rijksveearts dr. Lubberink en overste Wijnand
deden de geneeskundige keuring en de aankopen.
De boer deugde dus ook niet
Toen Dijk eens rond 1920 zeer vroeg in de ochtend op de fiets richting Veelading
reed om te controleren of de treinwagons gereed stonden, hoorde hij een
paard draven op de Beestenmarkt, nu de Harm Smeengekade. Het bleek een
best Belgisch paard te zijn, begeleid door twee mensen op de fiets. De mannen
wilden het paard wel verkopen. Dijk kocht het paard voor 575 gulden, een veel
te lage prijs. Er zat iets niet pluis. Het paard werd ondergebracht in één van de
veestallen aan de Harm Smeengekade en Dijk riep stiekem de politie. Terwijl
de mannen bij hem aandrongen op betalen arriveerden de agenten en werden
de heren ingerekend. De echte eigenaar van het paard vond later in de veestal
zijn paard terug en beloofde Dijk eerste recht van koop. Later verkocht hij het
paard toch aan een ander voor 1400 gulden. De boer deugde dus ook niet.
L
ZWOLS HISTORISCH TIJDSCHRIFT
Later werden de aankopen door het Rijk centraal
geregeld. Militairen van de remontecommissie
zorgden er voor dat het leger steeds over voldoende
paarden beschikte. De paarden, 'remonten',
moesten geleverd worden aan een paar leveringsplaatsen,
zoals Culemborg. Meestal reisde de
remontecommissie langs de handelaren om te kijken
wie hoeveel paarden mocht leveren. De eindkeuring
vond dan plaats in Culemborg. Op een
keer moest Dijk daar twaalf zwarte paarden laten
keuren. Hij verscheen echter met dertien paarden,
twaalf zwarte en een donkerbruine. Bij de keuring
op verrichtingen en gebreken werd het bruine
paard om zijn kleur geweigerd. Dit paard wilde
niet aangespannen worden en moest dus als ruiterpaard
verkocht worden. Als dat niet zou lukken
betekende dat een flinke verliespost. Het legeronderdeel
van de marechaussee gebruikte geen menpaarden,
maar alleen rijpaarden. Het paard liet
zich bij het voordraven van z'n beste kant zien en
Egbert duidde de remontecommissie dat hij juist
dit paard had meegenomen omdat hij het zo'n
typisch 'marechausseepaard' vond. Na een week
beraad was ook nummer dertien verkocht en had
Dijk een zorg minder.
Midden onder de Eerste Wereldoorlog, in
1916, kondigde een Duitse tussenpersoon aan dat
op zekere dag bij de Veelading paarden voor uitvoer
naar Duitsland aangeboden konden worden.
De Duitse tussenhandelaren die de paarden moesten
kopen waren echter al een dag eerder gearriveerd.
Jan Egbert Dijk nodigde ze prompt bij hem
thuis uit en liet ze 77 paarden zien. De inkopers
vonden er 75 goed genoeg voor export naar Duitsland.
De volgende dag kon Dijk fluitend naar de
Veelading. Jacob herinnert zich dat het hem 'duizelde'
toen hij de cheque kreeg van 75 keer 1325
gulden, samen bijna een ton. De twee overgebleven
paarden werden voor een zacht prijsje verloot
onder de aanwezige boeren.
Het vredesjaar
Vanaf 1918 handelden de broers Egbert en Jacob
ook voor eigen rekening, buiten hun vader om.
Een eerste zorg na de oorlogstijd was het te gelde
maken van alle Duitse marken die ze nog in hun
bezit hadden. Omwisselen bij de bank betekende

ZWOLS HISTORISCH TIJDSCHRIFT 145
verlies lijden, er iets voor kopen was dus het beste.
Nadat de broers een importvergunning hadden
bemachtigd, kochten ze enkele dure Duitse hengsten.
Omdat Nederland buiten de oorlog was gebleven,
was hier de veestapel nog redelijk op peil.
Veel Belgische vluchtelingen probeerden bij
terugkeer naar hun land met koeien van hier hun
uitgedunde veestapel weer aan te vullen. Direct na
de oorlog probeerde Dijk voor terugkerende Belgen
ongeveer 200 'vluchtelingenkoeien' naar België
te exporteren. Een kleine proefzending koeien
liep bij Maastricht in de fuik en werd door de Belgische
douane in beslag genomen. Tot overmaat
van ramp brak onder de koeien ook nog mond- en
klauwzeer uit. Hoewel de rest van de zending bijtijds
terug naar Zwolle werd gedirigeerd, kostte
deze exportpoging veel geld.
Interbellum
Omstreeks 1920 kwam de paardenhandel naar
Duitsland weer op gang, omdat de politieke situatie
verbeterde. De vraag naar paarden was
enorm, omdat duizenden paarden tijdens de oorlog
waren gedood. Van vrije invoer was voorlopig
geen sprake zolang Duitsland bezet gebied bleef.
Toch leverde Dijk in deze periode vele honderden
paarden. Om voldoende verkoopvoorraad te hebben
moesten overal in Nederland paarden worden
aangekocht. Dijk plaatste in een krant op Texel
een advertentie met de mededeling dat de firma
op marktdag paarden wenste aan te kopen. Het
werd een succesvolle dag en met 21 paarden stak
men 's avonds over naar Den Helder.
Na enige tijd echter stagneerde de handel met
Duitsland opnieuw. Per paard moesten 500 marken
invoerrechten worden neergeteld en dat was
te veel om nog winst te maken. De export viel weg,
maar de politieke situatie bleef voor 1930 in Duitsland
redelijk stabiel. Dijk probeerde voortdurend
nieuwe handelsterreinen te vinden. Zo leverde de
firma toch nog tientallen paarden aan Duitse bierbrouwerijen.
In Neu-Brandenburg kocht Dijk
merries voor verkoop in Nederland. Vanuit Brandenburg
vervoerde hij ook paarden en kalveren
per trein naar Tsjechië of Slowakije. Bij een dergelijk
lang transport ging een kleine verzameling
List en Bedrog
Niet altijd zat het goed met de centen. Aan huis werden
eens twee beste paarden voor een stevige prijs
verkocht aan een dame uit Rotterdam. De levering
zou ook in Rotterdam plaatsvinden. Na de koop
werd keurig een cheque uitgeschreven. Maar toen
Jacob net voor de aflevering in Rotterdam toch nog
even informeerde naar de kredietwaardigheid van de
dame, kreeg hij argwaan. Hij besloot alsnog contant
geld te vragen. Zijn handelsinstinct bedroog hem
niet, de dame bleek inderdaad geen cent te bezitten.
Is dat niet mijn koe?
Op weg naar zijn stamcafé kwam Jacob op een zaterdagavond eens een man
tegen die een koe begeleidde. De man was onderweg naar de nachtboot op
Amsterdam. Omdat Dijk vermoedde dat het een koe van hemzelf was, sommeerde
hij de man de koe af te staan. Verschrikt liet deze de koe los en rende
weg. Na enig zoeken werd de dief ontdekt in een heg, maar opnieuw volgde
een vluchtpoging. Verscholen in een greppel van een twijgwaard, met een
groot mes op zak, werd hij even later aangehouden.
Jan EgbertDijk, de 'jonge
Jan', geb. 1920, met
een paard op de Grote
Markt op weg naar
waarschijnlijk de Veelading
of de Veemarkt,
eindjaren dertig. Op de
achtergrond het pand
hoek Grote Markt I
Oude Vismarkt, waar
nu 'HetNotenwinkeltje'
is gevestigd. (Collectie
Dijk)

Het ouderlijk huis van
Jacob en EgbertDijk, de
boerderij aan de Meppelerstraatweg.
Op de
voorgrond staan Egbert
en zijn echtgenote,
Annechien Jantina
Keijer (geb. 1891).
Egbert en Annechien
trouwden in 191/, de
foto moet omstreeks die
tijd genomen zijn.
Linksonder is het begin
van wat nu de Hogenkampsweg
is, zichtbaar.
Links naast de boerderij,
aan de andere kant
van deze voorloper van
de Hogenkampsweg,
lagen de nieuwe villa en
stal van de familie.
(Collectie Dijk)
Jan EgbertDijk (geb.
1920) in 1924 met zijn
moeder A.]. Dijk-Keijer
en zusje Betsy (geb.
1918) voor de deuren
van de dekstal. (Collectie
Dijk)
146 ZWOLS HISTORISCH TIJDSCHRIFT
geneesmiddelen en hulpmiddelen voor het vee
mee. Indien zich onderweg een tepelbeschadiging
voordeed, beschikte men over melknaalden en
melkbotjes om toch de uiers te kunnen legen.
Crisistijd
'Toen kwamen de slechte jaren', zo beschreef
Jacob in zijn herinneringen de periode vanaf 1930.
Overproductie van vee en een neergaande economie
waren de kenmerken van de jaren tot aan de
Tweede Wereldoorlog. Het was zelfs zo dat als
drachtig vee werd gedood er slachtpremies konden
worden opgestreken. Handel met Duitsland,
die voor Dijk van groot belang was, kon alleen nog
als ruilhandel doorgaan. Voor alles was een vergunning
nodig. Wie niet over durf en financiële
reserves beschikte, viel af want de betalingen vonden
pas na enige weken plaats. Dijk exporteerde
nog wel via het Belgisch paardenstamboek naar
Duitsland. De paarden kocht hij dan rond
Dedemsvaart, waar de boeren veel Belgische paarden
gebruikten.
Eens kon Dijk samen met een collega uit
Brummen 64 kleine 'Belgen' leveren voor de keukenwagens
van het Nederlandse leger. Dat was
echter moeilijker dan gedacht, want ze konden er
maar 59 vinden. En de vraag van het leger werd

ZWOLS HISTORISCH TIJDSCHRIFT 147
nog groter, ook omdat een andere collega eveneens
te weinig paarden kon leveren. Dankzij de
'jodenman Lazerus' uit Winschoten kon Dijk toch
nog twaalf paarden bijkopen.
Vanaf de voormobilisatie in 1939 kocht het
leger veel paarden en vanaf de algemene mobilisatie
in augustus had de krijgsmacht nog veel meer
paarden nodig. Jacob Dijk kreeg de opdracht de
vorderingscommandant in Meppel te helpen en
moest proberen in één dag een trein vol paarden
naar Den Haag te sturen. De burgemeester van
Meppel zorgde voor de betaling van de 180 paarden.
Jacob werd treincommandant en kreeg vijftien
helpers mee. De bekende Zwolse paardenman
Huib Dubbeldam, die toen in Den Haag wachtmeester
was, kwam de paarden met soldaten afhalen.
Luit de Jonge, een andere bekende Zwollenaar
die in Den Haag bij een exportbureau voor vee
werkte, regelde de terugreis voor de begeleiders.
Toch ging in dat jaar ook de gewone handel
door. Zo had een Italiaanse graaf die bij Van Gijtenbeek
aan het Stationsplein logeerde, gehoord
van de exportactiviteiten van Dijk. Hij kwam
langs en in het Frans werd onderhandeld. De graaf
kocht veertig koeien, die Egbert naar Italië bracht.
De zoon van Egbert, Jan Egbert jr. die toen
negentien jaar oud was, deed ook ervaring op in
het buitenland. Hij bracht paarden naar Parijs
voor koning Faroek van Egypte. De voorkeur van
de koning ging uit naar bruine ruinen met weinig
Monstering
Het in een korte tijd aankopen van grote aantallen
paarden voor de export was een omvangrijk
en intensief gebeuren. Tal van boeren werden
bezocht en de afspraken verschilden per aankoop.
De joodse veehandelaarEduard Keizer, die in het
begin van de vorige eeuw aan de Emmawijk 11
woonde, voerde het systeem van monstering in.
Het vond veel navolging. Bij een monstering werd
in een advertentie een oproep gedaan paarden
van een bepaalde soort en leeftijd op een aangegeven
plaats te laten zien. Zo werd op initiatief van
de handelaar een kleine markt gecreëerd, een plek
waar vraag en aanbod elkaar ontmoetten. In de
regio Zwolle was dat vaak de 'Toerist' in Berkum
of 'Waanders' in Staphorst. Het monsteren, het
laten voordraven van de paarden, vond dan daar
plaats. Met de eigenaar van het paard kwam men
daarna al dan niet tot aankoop.
Een export collectie voor
Spanje staat opgesteld
op de monsterbaan achter
het bedrijf.
Omstreeks 1938. (Collectie
Dijk)

Negen bruine ruinen
bestemd voor koning
Faroek van Egypte.
Klaar om naar Parijs
getransporteerd te worden,
1939. Links vooraan
staat Jacob Dijk.
(Collectie Dijk)
De boerderij aan de
Meppelerstraatweg eind
jaren dertig. Op de
voorgrond is nog een
stukje rails te zien van
de tram naar Dedemsvaart.
In deze tijd
bewoonde Jacob de
boerderij en Egbert de er
links naastgelegen 'villa',
waarvan nog een
stukje te zien is. De
boerderij werd rond
1960 gesloopt om plaats
te maken voor de
Hogenkampsweg. (Collectie
Dijk)
148 ZWOLS HISTORISCH TIJDSCHRIFT
wit. Jan Egbert jr. kende Parijs, waar hij talen had
gestudeerd. Zijn middelbare-schooltijd had hij
doorgebracht aan de Handelsschool in het Refter.
Opnieuw oorlog
In 1939 moesten alle paarden in het gebied van de
waterlinie, tussen Muiden en de Biesbosch, wor-
den getaxeerd. Jacob Dijk was een van de taxateurs.
Van onder water zetten kwam in de meidagen
van 1940 echter niets, schrijft Jacob: 'De Duitsers
vlogen er toch over heen.'
Over de oorlog wordt in zijn memoires nauwelijks
geschreven. Met allerlei baantjes werd de
tijd gevuld en taxaties waren aan de orde van de
dag. De boerderij zorgde nog enigszins voor een
vaste bron van inkomsten.
In die oorlogsjaren werd de Noordoostpolder
drooggelegd en in cultuur gebracht. Dierenarts
Bakker uit Kampen zorgde voor de nodige paarden,
die hij als afgekeurde dekhengsten uit Limburg
haalde. De hengsten voldeden echter niet,
want ze waren niet geschikt om te werken. Omdat
Dijk de dierenarts kende kreeg hij van hoofdinspecteur
CL. van Steen van de Directie Wieringermeer
de opdracht eens tien paarden als probeersel
te leveren. Het pakte goed uit. 'Koop maar
door', was de vervolgopdracht. Jaren achtereen
werden vanuit Zwolle paarden in de polder ingezet.
Uiteindelijk leverde Dijk er wel 900. Afgerekend
werd steeds in het tegenwoordige Flevogebouw
aan de Menno van Coehoornsingel.

ZWOLS HISTORISCH TIJDSCHRIFT 149
Hofleverancier
Na de oorlog kocht Dijk tientallen jaren lang paarden
voor het Koninklijk Staldepartement. De stalmeester
van 1946 tot 1980, W.F.K. Bishoff van
Heemskerck, was een graag geziene gast van de
familie. Het viel soms niet mee om aan de vereiste
maatvoering en spanvorming te voldoen, zeker
omdat ook aan de betrouwbaarheid niet getornd
mocht worden en de paarden geen opzichtige
kleur mochten hebben. Vanwege de goede relatie
tussen Dijk en het Staldepartement vond in de
jaren vijftig in het Gemeentelijk Sportpark aan de
Ceintuurbaan een demonstratie plaats van koetsen
en paarden van het Koninklijk Huis. Toen
werd er ook gereden met de beroemde 'crème
calèche', die was bespannen met vier paarden.
PK's versus paardenkracht
De verkoop van grote aantallen paarden ging tot
ver na de oorlog door. Zo werden eens meer dan
duizend paarden naar Italië geleverd, een gebeurtenis
die ook in de pers veel aandacht trok. Maar
Dijk leverde ook dichter bij huis. De grutters Bartels
uit de Vechtstraat en Marsman aan de Thorbeckegracht,
de slepers Lenderink en De Munnik,
de biscuitfabriek van Helder uit de Kamperpoort,
de zeepfabriek van Broek aan het Broerenkerkplein
en de oliefabriek van Reinders, zij allen vervoerden
met paarden die door de handslag van
Dijk waren gekocht. Reinders hield de plaatselijke
besteldienst met paard en wagen zelfs in stand tot
1962, het jaar dat koetsier Jochem de Velde Harsenhorst
met pensioen ging.
Maar de komst van de tractor was niet meer te
stuiten. De paarden legden het af tegen de vele
pk's van de McCormick of de Fordson. De edele
viervoeters mochten nog een tijdje op de boerderij
blijven, maar werden niet meer ingezet op het
land. In de jaren zestig verdwenen de paarden van
het boerenerf. Het merendeel ging naar de slacht.
In de nadagen van het paard was het vooral de
jonge Jan Egbert die nog in paarden handelde.
Zijn vader Egbert en oom Jacob waren intussen de
zeventig gepasseerd en hadden afstand genomen
van het bedrijf. De boerderij op de noordelijke
hoek van de Hogenkampsweg en de Meppelerstraatweg
was inmiddels ingeklemd door de nieu-
we huizen van Dieze-Oost. Toch bleef er handel in
paarden. Vooral de opkomende ruitersport deed
de animo voor paarden weer toenemen. Op
bescheiden schaal speelde Dijk daarin tot 1990 een
rol.
De stal aan de Meppelerstraatweg uit 1905 is
voor de familie Dijk verbouwd tot geriefelijke
woning. Hoog in de gevel steekt een paardenhoofd
uit de muur, met aan weerszijden de onlosmakelijk
met elkaar verbonden begrippen 'J-Dijk'
en 'luxe paarden'.
Inladen voor Italië. De
gebroeders Rivolta, met
bontkraag, paardenhandelaren
uit Milaan
aan wie meer dan 1000
paarden geleverd werden,
zijn ook aanwezig.
Eindjaren veertig.
(Collectie Dijk)
Een aanspanning van Reinders Oliefabrieken omstreeks 1930. Op de bok zit links
de bekende koetsier Jochem de Velde Harsenhorst. De wagen heet de Aloë en
behoorde bij de gelijknamige fabriek van Reinders. Op de wagen liggen lijnoliekoeken,
een restproduct van de olieproductie en uitstekend geschikt als veevoer.
Op de achtergrond staat de Rode Molen uit 1724, die in 1934 werd gesloopt om
plaats te maken voor de Ceintuurbaan. Rechts is nog net iets van de Passiebloem
te zien. (Collectie van Dijk)

Jeanine Otten
150 ZWOLS HISTORISCH TIJDSCHRIFT
Een zeppelin boven de Zwolse binnenstad
Nadat de Zwolse Courant al dagen tevoren
over de mogelijke route van de Graf Zeppelin
boven Nederland had bericht, verscheen
op zondagmorgen 13 oktober 1929 om tien
voor half negen het luchtschip boven Zwolle. Het
was de vorige dag 12 oktober om kwart over elf
's avonds vertrokken uit het Duitse Friedrichshafen,
waar de zeppelins gebouwd werden, met
aan boord een journalist van de Zwolse Courant.
Zijn verslag van de reis is paginagroot vier kolommen
breed te lezen in de Zwolse Courant van
maandag 14 oktober 1929.
Na een tocht over Delfzijl (6.52 uur), Groningen
(7.15 uur), Meppel, Staphorst (8.10 uur),
Zwolle (8.20 uur), Olst (8.35 uur), Deventer (8.38
uur), Apeldoorn met een ererondje en revérence
boven Paleis het Loo (8.50 uur), Den Bosch (9.50
uur), Waalhaven, Dordrecht, Rotterdam, Delft,
Den Haag, Scheveningen, Leiden, Sassenheim,
Haarlem, Amsterdam (waar boven Schiphol een
postzak werd uitgeworpen), Utrecht, Doorn, Nijmegen,
Beek (12.50 uur) en een sprookjesachtige
reis over de Rijn was de Graf Zeppelin om zeven
uur 's avonds weer terug in Friedrichshafen. De
tocht boven Nederland had precies zes uur en tien
minuten geduurd. De belangstelling op de grond
was overweldigend. Overal dromden mensenmassa's
samen op pleinen en markten.
In de krant van 14 oktober 1929 is een ooggetuigenverslag
opgenomen over de Graf Zeppelin
boven Zwolle. Hieronder volgt de letterlijke tekst
(in de oude spelling):
'Zwolle, "Graf Zeppelin" boven de stad
In den vroegen Zondagmorgen
Het prachtige weer maakte het vroeg opstaan gisterochtend
niet al te moeilijk en wie omstreeks
zeven uur naar buiten wandelde zag zijn moeite
beloond door een kostelijk uitzicht over de velden
in morgennevels onder de blauwe lucht. De meeste
stadsgenooten verwachtten het luchtschip nog
lang niet, ofschoon het vertrek op een vervroegd
uur hen had kunnen waarschuwen. De verwachting
dat het om negen uur zou komen, was gebaseerd
op het eerst aangekondigde vertrek
omstreeks half twaalf. Maar Zaterdagavond werd
nog door den omroep bericht, dat het luchtschip
om kwart voor elf was vertrokken en zoo kon het
ook zooveel eerder hier zijn.
Berichten omtrent den loop der reis bleven uit
en eerst omstreeks acht uur werd hier en daar verteld,
dat de "Graf Zeppelin" te Steenwijk was
gezien. Toen hoorden wij sinds eenigen tijd al
waar wij stonden een ver verwijderd dof gebrom,
dat uit het Noorden scheen te komen.
In zicht
Opeens wees iemand een blanke ronde vlek aan,
als een wolkje met een kern, die zichtbaar werd
boven de verre gebouwen en boomen, en weldra
was er geen twijfel meer aan, het was het naderende
luchtschip. Het bleek te komen uit de richting
van Meppel en Zuidwaarts te koersen, werd grooter
en duidelijker, totdat het eenigszins van richting
veranderde en meer Westwaarts stevende. De
scheepswand blonk helder in het zonlicht, de
voorsteven schitterde als metaal, de gondels werden
zichtbaar.
In allerijl waarschuwden nu de uitkijkers hun
thuisgebleven huisgenooten en grappige tooneeltjes
speelden zich af op balcons en in tuinen, waar
velen zich nu kwamen vertoonen in nachtgewaad,
aangevuld met haastig aangetrokken jassen enz.
Anderen vonden geen gelegenheid meer om zich
te kleeden en bleven uit bed kijken als dit mogelijk
was.
Zoo kwam het, dat op de straten en buitenwegen
weinig mensen bijeen waren, maar dat het

ZWOLS HISTORISCH TIJDSCHRIFT 151
luchtschip toch door iedereen is gezien. Het voer
hoog, statig nader, naar het scheen op halve
kracht. Tenminste was het motorgebrom niet
sterk en de vaart betrekkelijk gering.
Boven Zwolle
Na zijn koers gewijzigd te hebben, is de "Graf Zeppelin"
dwars over de stad gekomen, zeker op een
paar honderd meter hoogte, van Oost naar West,
over het Noordelijk deel, ongeveer boven de
Thorbeckegracht langs. Het was toen ongeveer
kwart na acht. Hij voer vrij ver Noordelijk langs de
Peperbus, waar de vlag was uitgestoken, over de
nieuwe stadswijk in het Westen [Schildersbuurt],
iets ten Noorden daarvan, boog daarna weer om
naar het Zuiden, werd boven het Engelsche werk
gezien en voer zeer snel langs de IJssel, ver links
van het torentje van Hasselt zuidwaarts.
Het is een onvergetelijk gezicht geweest, zooals
het gevaarte rustig en met kalme vaart voorbijging,
blinkend grijs, de motorgondels en de kajuit
met groote ramen. Het was niet mogelijk menschen
op te merken. Wel werd beneden hangend
de Duitsche handelsvlag zwart wit rood gezien en
duidelijk was in roode letters de naam Graf Zeppelin
te lezen, evenals in zwart de letters en het
nummer van het luchtschip. Op het oogenblik,
dat het passeerde, begonnen de locomotieven op
het emplacement de begroeting met de stoomfluit,
welke aan boord ook gehoord is, zooals men
elders in dit nummer kan lezen. Overal zag men
kijkers met foto-toestellen in de weer en menige
mooie opname werd gemaakt.
Zoo langzaam voer het grootsche luchtvaartuig,
dat velen trachtten mee te loopen om het te
zien verder gaan. Eenmaal over de Willemsvaart
echter ontwikkelde het dadelijk weer een groote
snelheid, zoodat men het nog alleen kon zien verdwijnen
aan den Zuidelijken hemel, waar het nog
lang zichtbaar bleef.
Natuurlijk was het luchtschip het gesprek van
den heelen verderen dag. "Heb je hem gezien?"
was de inleiding van elk gesprek en ieder had hem
nog weer mooier gezien dan de vorige. Daarover
echter is wel iedereen het eens, dat alles heeft meegewerkt
om ons dezen Zondagmorgen iets onvergetelijks
te doen zien.'
De Zwolse Courant wordt bewaard in het Historisch
Centrum Overijssel. Het oudste exemplaar
dateert uit 1791. Om de kranten tegen schade door
raadplegen te beschermen, zijn ze op microfilm gezet.
Iedereen kan gratis in het Historisch Centrum
Overijssel de kranten op een speciale reader-printer
lezen. Een fotokopie van een pagina kost € 0.57.
Het Historisch Centrum Overijssel is gevestigd aan
de Eikenstraat 20 te Zwolle. De toegang is gratis.
Openingstijden: dinsdag t/m zaterdag 9-17 uur.
Tel. 038 4266300, e-mail: info@hcov.nl, website:
http://www.historischcentrumoverijssel.nl
Zondagmorgen 13 oktober
1929 8.20 uur;
ondanks het vroege tijdstip
zijn vele Zwollenaren
op de Grote Markt
ooggetuige van de zeppelin
boven de stad.
(Foto SMZ)

Herman Versfeit
152 ZWOLS HISTORISCH TIJDSCHRIFT
De Hottinger-kaart van Zwolle en omgeving
(1783)
Ruim tweehonderd jaar geleden hebben militaire
ingenieurs de streek rond Zwolle en
andere delen van Overijssel in kaart
gebracht. De door hen vervaardigde kaarten, die
lang verborgen hebben gelegen in de voor buitenstaanders
niet toegankelijke militaire archieven,
zijn in vrijwel alle gevallen de oudste betrouwbare
en gedetailleerde kaarten van het gekarteerde
gebied. Zij maken deel uit van de 'Atlas Topographique
van het frontier des IJssels, Wedde en Westerwoldingerland'.
Deze als de 'Hottinger-atlas'
bekend staande verzameling van 112 handschriftkaarten
van Noord- en Oost-Nederland, vervaardigd
tussen 1773 en 1792, berust in het Nationaal
Archief te Den Haag. Van deze kaartenserie hebben
64 geheel of gedeeltelijk betrekking op Overijssel.
Een van de kaarten geeft een fraai beeld van
Zwolle en omgeving, in het jaar 1783. In dit artikel
zal het ontstaan van de Overijsselse kaarten worden
beschreven. De kaarten uit de Hottinger-atlas
zullen in juni 2003 door de Drentse Historische
Vereniging als atlas worden uitgegeven. 1
Militaire kartografie
Veel van de kaarten die in het verleden van ons
land zijn vervaardigd hebben een militaire achtergrond.
Voor de legerleiding is door de eeuwen
heen een goede kennis van het gebied waarop de
strijd zich zou kunnen afspelen van groot belang
geweest. Tijdens de Tachtigjarige Oorlog (1568-
1648) en de tijd daarna waren de krijgshandelingen
voornamelijk gericht op het veroveren van
vijandelijke en de verdediging van eigen vestingsteden
en schansen. Eenmaal in het bezit van dergelijke
versterkingen viel het omliggende gebied
welhaast automatisch toe aan de bezitter van de
vesting. In die tijd was er dan ook vooral behoefte
aan stadsplattegronden en tekeningen van schansen.
In de loop der tijd verschoven de krijgshandelingen
echter steeds meer in de richting van een
strijd tussen grote legereenheden te velde. Begin
negentiende eeuw, ten tijde van de Napoleontische
oorlogen, zouden dit soort veldslagen de
uitslag van de oorlogvoering zelfs vrijwel geheel
gaan bepalen. Door deze veranderingen ontstond
er bij de militairen een toenemende behoefte aan
gedetailleerde topografische terreinkaarten. In
ons land betrof dat vooral kaarten van de gebieden
die voor de verdediging van belang waren. Een
aanzienlijk deel van het grondgebied van de Republiek
werd omsloten door natuurlijke barrières,
die voor een vijandelijk leger een flinke belemmering
vormden. Van noord naar zuidwest waren
dat de moerassen in het oosten van Groningen en
Drenthe, die langs de zuidgrens van Drenthe, de
IJssel, Maas, Rijn en Waal en de Zeeuwse wateren.
Een relatief groot deel van de militaire topografische
kaarten die in het verleden werden vervaardigd
hebben daardoor op die gebieden betrekking.
Ook andere grensgebieden, zoals het oosten
van Overijssel en Gelderland, waren als mogelijk
strijdtoneel van militair belang en werden dus
gekarteerd.
De kartering van de rivieren
Zoals hiervoor genoemd, hebben de IJssel en
delen van de Rijn en de Waal vroeger een belangrijke
rol gespeeld in de verdediging van ons land
tegen aanvallen vanuit het oosten. Betrouwbare
kaarten waren voor de legerleiding dan ook van
groot belang. In juli 1773 gaf stadhouder Willem V
luitenant ingenieur Herman van Hooff opdracht
om 'Eene Kaarte te formeeren van het terrein tusschen
Nijmegen, de Rivier de Whaal op, en de Rijn
af, over Arnhem, langs den IJssel, over Doesburg,
Zutphen, Deventer, Zwolle en Campen, tot aan
Zwarte-Sluis, met de situatie daar annex, bijzon-

ZWOLS HISTORISCH TIJDSCHRIFT 153
derlijk de gefortificeerde Steeden en Forten, Rivieren,
Watergangen, Dijken en Sluijzen'. 2
Van Hooff is ruim vijfjaar met het opmeten en
tekenen van de kaarten bezig geweest. Het gebied
dat hij karteerde bestond uit de rivieren en een
strook land aan weerszijden ervan. De breedte van
die strook wisselde, meestal bedroeg hij ongeveer
één uur gaans, zo'n vijf kilometer dus. In februari
1779 kon hij het resultaat van zijn arbeid, een kaart
met een omvang van maar liefst 630 x 270 centimeter,
aan de Raad van State toezenden. Drie jaar
later was ook het nette exemplaar van de kaart
gereed. Hij tekende dit met hulp van de extraordinaris
ingenieurs M.A. Snoeck en J.A. van Kesteren.
Op 26 februari 1782 overhandigde hij deze
'Caart van een gedeelte der Whaalstroom, gedeelte
van de rivier den Rhijn en den geheelen IJsselstroom
met de situatie daar annex' aan de Raad
van State. Zowel deze nette kaart als de eerder
genoemde brouillonkaart bevinden zich nu in het
Nationaal Archief. 3
Zijn werk moet in de smaak gevallen zijn, want
de Raad gaf hem direct na ontvangst van de nette
kaart opdracht nog een tweede exemplaar te vervaardigen.
Ditmaal moesten de bladen een dusdanig
formaat hebben dat zij in een atlas konden
worden opgenomen. Zij moesten daar echter ook
weer uitgenomen kunnen worden om ze desgewenst
aaneen te kunnen voegen. Dit exemplaar
was al in oktober 1783 gereed.
De kartering van Salland
Het gebied ten oosten van de IJssel is in de loop
der eeuwen herhaaldelijk het toneel van strijd
geweest. Veel meer dan het westen van ons land
heeft het in het verleden geleden onder invallen
van vijandelijke legers, van belegeringen van vestingsteden
en van verwoestingen op het platteland.
Tijdens de Tachtigjarige Oorlog heeft Holland
alleen in de beginperiode te maken gehad
met Spaanse invallen. In Oost-Nederland daarentegen,
is tijdens deze oorlog tot eind twintiger
jaren van de zeventiende eeuw gevochten. Later in
die eeuw heeft het gebied ook nog twee Munsterse
en een Franse inval te verduren gehad. Voor de
verdediging van de Republiek hadden deze delen
van Overijssel en Gelderland een grote strategi-
Het in Oost-Nederland gekarteerde gebied is op dit kaartje met lichtgrijs aangegeven.
De rechte lijnen markeren de uiterste grens van de kaartbladen. De militaire
ingenieurs vervaardigden tussen 1773 en 1787 in totaal go kaarten, alle op
een schaal van honderd roeden op een Rijnlandse duim (1:14.400). De niet
gekarteerde stroken langs de Duitse grens werden in 1812 alsnog door Franse
militaire ingenieurs in kaart gebracht.
sche waarde. Betrouwbare kaarten van het gebied
waren voor de legerleiding dan ook van groot
belang. 4
De Raad van State gaf daarom in 1785 de ervaren
ingenieur J.F. Wollant opdracht Salland en de

Detail van de kaart met
Zwolle en omgeving. In
de nieuwe atlas zullen
de kaarten in kleur
opgenomen worden,
wat de details beter tot
hun recht doet komen.
Voor 'ons gevoel' moet
de kaart een kwartslag
gedraaid worden,
omdat het noorden
links ligt in plaats van
boven.
154
Graafschap in kaart te brengen. Hij moest zijn
kaarten op de door Van Hooff vervaardigde
rivierkaarten laten aansluiten. Na een jaar alleen
aan het werk te zijn geweest kreeg hij versterking.
In maart 1786 werd extraordinaris ingenieur M.A.
Snoeck bij de werkzaamheden ingeschakeld en in
het voorjaar 1787 kwam ook extraordinaris ingenieur
H.J. van der Wijck de gelederen versterken. 5
Zonder problemen verliepen de terreinopnames
niet. De ingenieurs werden door de inwoners
van de streken waar zij hun werkzaamheden
moesten verrichten soms zeer onvriendelijk bejegend.
Zo schreef Wollant in september 1786 dat
hij: 'te platten lande door de bewoonders op eene
verregaand licentieuse wijse in deselve quartieren
gemaltraiteert werd'. Ondanks deze moeilijkheden
kon Wollant de gereedgekomen kaarten in
oktober 1787 bij de Raad inleveren. Tezamen bestreken
zij de provincie Overijssel (met uitzondering
van Noordwest-Overijssel en Twente) en, op
enkele stroken langs de Duitse grens na, de gehele
Graafschap Zutphen. Ook de door Van Hooff c.s.
ZWOLS HISTORISCH TIJDSCHRIFT
vervaardigde rivierkaarten maakten er deel van
uit. Deze waren, zoals in een voorgaand hoofdstuk
beschreven, tijdens de kartering van de rivieren
tussen 1773 en 1783 niet vol getekend. In de volgende
karteringsfase werden de wit gebleven delen
van de kaarten alsnog ingevuld. De door het drietal
vervaardigde kaarten maken nu deel uit van de
Hottinger atlas in het Nationaal Archief te Den
Haag. Wel werden de 25 kaarten wegens het
onhandig grote formaat - een van de kaarten had
bijvoorbeeld een afmeting van 90 bij 180 cm - in
een later stadium in 74 kleinere opgedeeld. 6
In een volgende karteringsfase werden ook van
Twente, Zuidoost-Drenthe en Westerwolde kaarten
vervaardigd. Dat gebeurde onder leiding van
de van oorsprong Zwitserse kapitein ingenieur
J.H. Hottinger, aan wie de kaartenverzameling
zijn naam ontleend. De niet gekarteerde stroken
langs de Duitse grens in het oosten en zuiden van
de Graafschap en Twente werden in 1812 alsnog
door Franse en Nederlandse militaire ingenieurs
onder leiding van chef d'escadron d'Epailly in

ZWOLS HISTORISCH TIJDSCHRIFT 155
kaart gebracht. De acht door hen op een schaal
van 1:20.000 vervaardigde kaarten berusten in het
militaire archief te Vincennes. In het Rijksarchief
in Gelderland zijn foto's van deze kaarten aanwezig.
7
De kaart van Zwolle
Weliswaar woonden de inwoners van Zwolle aan
het eind van de achttiende eeuw nog grotendeels
binnen de wallen, maar daarbuiten begon naar het
noord- en zuidoosten toch al bebouwing te ontstaan.
Die bebouwing is op de kaart huis voor huis
te herkennen. In de stad zelf is de bebouwing gegeneraliseerd,
maar het nu nog vrijwel geheel
bestaande stratenpatroon is goed zichtbaar. Anno
2002 is Zwolle enorm gegroeid, onder andere tot
aan de op de kaart getoonde plaatsen Berkum en
Zalné. Nabij de stad lagen de met arcering aangegeven
essen, waarop de landbouw werd bedreven
en daarbuiten strekten de hooi- en graslanden
zich over grote afstanden uit.
Opvallend op de kaart zijn de vele buitenplaatsen
in de omgeving van de stad. Ten zuidoosten is
bijvoorbeeld het aan de weg naar Almelo gelegen
Boschwijk te zien, vanaf 1783 de woning van de
dichter Rhijnvis Feith. Tot zijn dood in 1824
gebruikte hij dit buiten als zomerverblijf. Ook de
andere buitens stelden welgestelde inwoners van
Zwolle in staat de drukte en warmte van de
zomerse stad te ontvluchten om op het platteland
verkoeling te zoeken.
De atlas
In de door de Drentse Historische Vereniging uit
te geven atlas zullen alle kaarten van de Hottingeratlas
van Noord en Oost-Nederland worden opgenomen.
In totaal bestrijken deze kaarten Salland,
Twente, de Graafschap, de streek rond Arnhem en
Nijmegen, Zuidoost-Drenthe en Westerwolde.
Ook de zes tussen 1792 en 1794 door Hottinger
c.s. vervaardigde kaarten van de omgeving van de
stad Groningen zullen worden opgenomen.
De oorspronkelijke kaarten zijn alle op een
schaal van honderd roeden op een Rijnlandse
duim (1:14.400) getekend. In de uit te geven atlas
zullen zij op een kleinere schaal worden afgebeeld.
De details zullen echter goed herkenbaar blijven.
De atlas, die een formaat krijgt van 33,5 x 24 cm,
zal in kleurendruk worden uitgevoerd. Juist het
kleurgebruik op de kaarten maakt details, zoals
bijvoorbeeld de bebouwing, goed zichtbaar. Het
kaartgedeelte zal worden voorafgegaan door een
uitgebreide historische inleiding, waarin van elk
van de gekarteerde gebieden een beschrijving zal
worden gegeven van het militaire belang ervan en
van de wijze waarop de kaarten tot stand kwamen.
Naschrift
Het initiatief van de Drentse Historische Vereniging
verdient alle lof. De kaarten zullen door deze uitgave
voor een groot publiek toegankelijk zijn. Hoewel Zwolle
met haar omgeving maar een klein deel in deze uitgave
beslaat, is zij vanwege de precieze en fraaie weergave van
belang.
De atlas kan besteld worden bij de Drentse Historische
Vereniging, Postbus 243,9400 AE Assen. Tot juni 2003
bedraagt de voor intekenprijs € 40 (excl. verzendkosten).
Een briefje of een e-mail naar dhv@dhvdrenthe.info
met vermelding van 'Bestelling Hottingeratlas'
is voldoende. U krijgt de atlas dan eind juni, begin
juli met een acceptgiro voor de betaling toegezonden.
Noten
1. Nationaal Archief (NA), Geniearchief, OSK IJ 11, W
17, OSPV G 41. In het Nationaal Archief wordt onder
nummer IJ lla ook een verkleinde versie van de
kaarten, op een schaal van 1:44.600, bewaard.
2. Scholten, F.W.J., Militair topografische kaarten en
stadsplattegronden van Nederland 1579-1795, Alphen
aan de Rijn 1989,115; NA, Geniearchief, Memoriën
4.OMM, inv.nr. 202, IJ 41, bijlage; NA,
RvSt, inv.nr. 329, resolutie 31.8.1773.
3. Scholten, 115,116; NA, RvSt, inv.nr. 341, resolutie
3.9.1779; inv.nr. 345 resolutie 29.11.1781; inv.nr.
346, resoluties 6.2.1782, 26.2.1782; Geniearchief,
Memoriën 4.OMM, inv.nr. 202, IJ 41. De brouillon
en de nette kaart worden onder nummer 4 OSK IJ
10 c en 4 OSK IJ 10 in het Nationaal Archief bewaard.
4. Meij, PJ. e.a., Geschiedenis van Gelderland 1492-
1795, Boek II, Zutphen 1975,109,131.
5. NA, RvSt, inv.nr 358, resoluties 28.3.1786,5.4.1786,
Scholten, 118,119.
6. NA, RvSt, inv.nr. 1146, ingekomen stukken,
31.10.1786; Scholten 119.
7. Zie ook: Versfeit, H.J., De Franse kaarten van
Drenthe en de noordelijke kust, Groningen 2001,36.

Ton Hendrikman
Thomas van Kempen
op de Agnietenberg bij
Zwolle. Schilderij op
doek, anoniem, vermoedelijk
zeventiende eeuw.
(Collectie Onze Lieve
Vrouwebasiliek). Een
vrijwel identiek schilderij
hangt in het Stedelijk
Museum Zwolle.
156 ZWOLS HISTORISCH TIJDSCHRIFT
Thomas a Kempis
Door een bijzondere samenloop van
gebeurtenissen stond het jaar 2001 in het
teken van Thomas a Kempis (of van Kempen).
Aan het begin van dat jaar vond er een fusie
plaats tussen de Zwolse rooms-katholieke
parochies (met uitzondering van de Dominicanenkerk
of, officieel, het Rectoraat Thomas van
Aquino) die verder gingen onder de koepelnaam
Parochie Thomas a Kempis. De Zwolse beeldhouwer
Torn Waterreus kreeg de opdracht een nieuw
beeld van Thomas a Kempis te vervaardigen ter
vervanging van het oude verweerde beeld uit 1904,
mede in verband met het toen op handen zijnde
eeuwfeest van Dominicanenkerk en -klooster in
het jaar 2002. Kunstenaar Jan Snoeck kreeg van de
gemeente Zwolle de opdracht, gebaseerd op en
geïnspireerd door de nagelaten werken van Thomas,
een werkstuk te maken voor de Thomas a
Kempiszaal in het oude stadhuis. De componist
en oud-directeur van het Conservatorium Zwolle,
Jacques Reuland, liet zich onder meer inspireren
door het geestelijk erfgoed van Thomas en componeerde
een klein oratorium onder de titel
Thomas a Kempis in Monte Sanctae Agnetis. In het
najaar van 2001 maakte de KRO-televisie een programma
over Thomas a Kempis in de reeks Mysti-

ZWOLS HISTORISCH TIJDSCHRIFT 157
ci van Hadewijch tot Hillesum. Bij Ten Have/Agora
verscheen de vierde uitgave van De navolging
van Christus in de vertaling van Gerard Wijdeveld.
En tenslotte werden er in het jaar 2001 initiatieven
genomen voor een tentoonstelling in het Stedelijk
Museum Zwolle over Thomas a Kempis. Deze
tentoonstelling is inmiddels gerealiseerd in
samenwerking met het Stadtische Kramermuseum
in Kempen. De opening vond plaats op
9 november 2002 en de tentoonstelling zal nog te
bezichtigen zijn tot 12 januari 2003.
Al met al aanleiding genoeg in te gaan op de
persoon van Thomas a Kempis, zijn plaats binnen
de Moderne Devotie, de beweging van Geert Grote
(1340-1384) uit Deventer, en op de geestelijke
nalatenschap van deze beweging, waarvan Thomas
tot de belangrijkste vertegenwoordigers mag
worden gerekend.
De beginjaren
Thomas Hemerken of Hamerken werd in 1379 of
in 1380 in het - tegenwoordig in Duitsland gelegen
- stadje Kempen geboren. Kempen behoorde tot
het aartsbisdom Keulen, waaronder toen ook een
groot deel van de noordelijke Nederlanden ressorteerde.
De vader van Thomas was een ambachtsman,
vermoedelijk zilversmid, getuige het hamer -
tje dat hij in het familiewapen voerde. Thomas
had nog een vijftien jaar oudere broer, Johannes.
Deze Johannes behoorde tot de kloosterlingen van
het eerste uur van het Mariaklooster in Windesheim;
hij was in 1387 betrokken bij de stichting
ervan. Evenals zijn broer voelde Thomas Hemerken
zich aangesproken door de roep die van de
religieuze en kerkelijke vernieuwingsbeweging
van Geert Grote uitging en die reeds een grote
bekendheid had gekregen binnen het bisdom
Utrecht waarvan Zwolle en Deventer de regionale
uitstralingscentra waren. De Moderne Devotie
verzette zich tegen het toenemend geestelijk verval
in kerk en maatschappij. Het kerkelijk gezag van
de paus was ernstig aangetast door het Westers
Schisma (1378-1417). Twee pausen resideerden er
toen; één in Avignon, de andere in Rome. In alle
geledingen van de kerkelijke hiërarchie was het
verwerven van betaalde ambten en carrièremakerij
als een sluipende ziekte doorgedrongen. In de
samenleving stond materieel gewin hoger aangeschreven
dan het gedrag van een innerlijk evenwichtig
levend mens. Het kon niet uitblijven dat
dit gevolgen had voor de kwaliteit van het geestelijk
leven en het daaruit voortvloeiend gedrag. De
Moderne Devotie stond ten opzichte van deze
misstanden een mentaliteitsverandering voor. In
het bijzonder richtte zij zich op jonge mensen;
scholieren, schoolgaand aan de verschillende
Latijnse stads- en kapittelscholen waarvan diverse
door onderwijshervormingen die nieuwe levenshouding
uitdroegen. De stadsschool van Zwolle
onder leiding van de onderwijshervormer magister
Johan Cele (ca. 1340-1417) en de kapittelschool
van Sint-Lebuïnus te Deventer onder leiding van
Willem Vreden waren toonaangevend in Thomas'
tijd.
Zo trok in 1392 de twaalfjarige scholier Thomas
vanuit Kempen naar het klooster Windesheim.
Zijn broer stuurde hem terug naar Deventer
met een aanbevelingsbrief voor Florens Rade-
Thomas a Kempis.
Fragment uit de houtsnede
'St. Augustinus,
vader der reguliere
kanunniken en leraar'.
Anoniem, ca 1480.
Staatsmuseum voor
Kunst, Kopenhagen.

Thomas a Kempis, foto
van het oorspronkelijke
vijftiende-eeuwse schilderij
dat zich in Keulen
bevond en in 1942 verloren
is gegaan. Het schilderij
werd toegeschreven
aan de Zwolse schilderJohan
van den
Mynnesten (1435? -
1504).(Collectie SMZ)
158 ZWOLS HISTORISCH TIJDSCHRIFT
wijns, een van Geert Grote's goede vrienden. In
Deventer werd Thomas opgenomen in het convict
(kosthuis) voor arme scholieren (domus pauperum)
onder de hoede van heer Florens, die als
Thomas' mentor optrad. Florens Radewijns was
ook de stichter van het eerste fraterhuis in Deventer,
waar de grondslag werd gelegd voor de latere
huizen van de Broeders van het Gemene (gemeenschappelijke)
Leven. Het betrof een gemeenschap
van leken, die geen kloostergeloften aflegden,
maar gehoorzaamheid beloofden aan de rector
van het huis en met elkaar wilden leven volgens
het ideaal van de vroege kerk.
Intrede in het klooster op de Agnietenberg
In 1399, na zijn schoolloopbaan te hebben beëindigd,
keerde Thomas naar Windesheim terug.
Vandaaruit trok hij verder naar Zwolle. Vermoe-
VROMAS AKEMPISl
delijk volgde hij nog enkele lessen aan de beroemde
Latijnse school van meester Cele en kerkte hij
in de Onze Lieve Vrouwekapel aan de Ossenmarkt,
waarvan de eerste bouwfase net was voltooid.
Naar gebruik van die tijd en om geld voor
de bouw te genereren, was aan het bidden in de
druk bezochte kapel een aflaat verbonden. Zo trad
ook Thomas hier in de voetsporen van de vele pelgrims
want De Onze Lieve Vrouwekapel was toen
ook een bedevaartskerk, mede toegewijd aan de
pestheilige Antonius Abt. In hetzelfde jaar, hij was
toen 18 of 19, meldde Thomas van Kempen zich
aan de kloosterpoort van het Agnietenklooster op
de Nemelerberg vlak bij de Vecht, waar naar het
Deventer voorbeeld in 1386 vanuit de Praubstraat
een fraterhuis was gesticht en onder de schutse
gesteld van Sint-Agnes. Thomas ontmoette hier
voor de tweede keer zijn broer. Het broederhuis
werd namelijk in 1398 omgevormd tot een klooster
van Reguliere kanunniken van Windesheim volgens
de regel van Augustinus en behoorde tot de
kloosterfederatie het Kapittel van Windesheim.
Tot eerste prior werd benoemd Johannes van
Kempen. Dit klooster zou Thomas, behoudens
twee onderbrekingen, niet meer verlaten. De eerste
keer in 1402 om samen met zijn broer de nalatenschap
van zijn ouders te regelen in Kempen en
de tweede keer gedurende een conflict rond de
Utrechtse bisschopsbenoeming, toen de communiteit
moest uitwijken naar Ludingakerke bij Franeker
(1429-1432).
Schrijf- en vormingswerk
Na een noviciaatsperiode van zeven jaar deed
Thomas in 1406 zijn eeuwige professie, maar het
duurde nog tot 1413 of 1414 voordat hij zich tot
priester liet wijden. Waarom hij met dat besluit zo
lang heeft getalmd, is onbekend. In 1425 werd
Thomas benoemd tot subprior. Dat hield onder
meer in dat hij de taak van novicenmeester uitvoerde.
Dit was hem op het lijf geschreven. Thomas
heeft een belangrijke rol gespeeld bij de opleiding
en vorming van jonge kloosterlingen. In die
tijd schreef hij talloze geestelijke tractaten (opstellen),
die met die novicenmeesterstaak samenhingen.
Alles in het Latijn, naar het gebruik van die
tijd. Latijn was immers de universele taal van kerk

ZWOLS HISTORISCH TIJDSCHRIFT 159
en wetenschap. Intussen was Thomas ook begonnen
met het verzamelen van uitspraken en kernachtige
bijbelspreuken, die in kringen van de
Moderne Devotie opgeld deden; zij noemden dit
het geestelijk notitieboekje otRapiarium. Hiermee
legde Thomas vanaf 1420 de basis voor het al tijdens
zijn leven beroemd geworden boek De Imitatione
Christi (Over de Navolging van Christus).
Twintig jaar lang voegde Thomas aan deze tractaten
verbindende teksten toe, herschreef en redigeerde
ze. Hij structureerde de tekst in uiteindelijk
vier 'boeken', die samen de Navolging vormen. Al
tijdens zijn leven werden diverse redacties gekopieerd,
verspreid en gelezen binnen en buiten de
kringen van de Moderne Devoten. Vandaar dat er
verschillende redactionele versies bekend zijn. In
1441 sloot Thomas dat project af. De definitieve
handgeschreven redactie, voorzien van het jaartal
1441 en van zijn naam, bevindt zich in de Koninklijke
Bibliotheek in Brussel.
Tot op de dag van vandaag blijkt dit boek een
bron van grote geestelijke en mystieke rijkdom te
zijn met veel praktische wenken voor de opbouw
van een persoonlijk geestelijk leven. De populariteit
van de Navolging blijkt ook uit de vroege vertalingen
die er bekend zijn in diverse toenmalige
landstalen. Zo is er al een Middelnederlandse vertaling
bekend uit omstreeks 1440, een Middelengelse
vertaling uit circa 1475 en een Middelfranse
uit rond 1490, afgezien nog van de vele drukken
die vanaf het derde kwart van de vijftiende eeuw
verschijnen.
In de periode tussen 1427 en 1439 kopieerde
Thomas van Kempen ook de gehele bijbel in vijf
delen. Dit op de Agnietenberg tot stand gekomen
en door enkele medebroeders rijk geïllustreerde
werk is te bewonderen in de Hessische Hochschul-
& Landesbibliothek in Darmstadt. Een
ander belangrijk werk is de kroniek van het Agnesklooster.
Op de hoge leeftijd van 84 jaar begon
Thomas op aandringen van zijn medebroeders
aan dit karwei. Hij heeft de geschiedenis van het
huis tot aan zijn dood in 1471 bijgehouden. Hij
beschreef daarin de periode van 1386 tot 1471. Veel
heeft hij dus nog kunnen optekenen uit mondelinge
overleveringen. Een onbekend gebleven
medebroeder zette de geschiedschrijving nog
J
1
ik/oosécrhof
vopcfrnv'//5o(?/ï //*> C7Ê-
öoScCWnC- Kyvi>SGancr
Irmvrls u/er.
Qoro. \Nild

Het door de kunstenaar
F. W. Mengelberg ontworpen
monument voor
Thomas a Kempis in de
oude Sint Michaëlkerk
aan de Roggenstraat.
Het monument was 8
meter hoog en werd in
1897 onthuld. Onderin
bevond zich de schrijn
met het gebeente van
Thomas. Op de zwart
marmeren onderbouw
stond, in het Latijn:
'Ter ere, niet ter herinneringvan
Thomas a
Kempis, wiens naam
langer blijft dan elk
monument'. Profetische
woorden, want het
monument werd bij de
sloop van de kerk in
1965 evenmin gespaard.
Op de tentoonstelling in
het SMZ is een reconstructie
gemaakt met de
brokstukken die men
her en der heeft kunnen
traceren. (Uit: Ach Lieve
Tijd, deel 9)
i6o ZWOLS HISTORISCH TIJDSCHRIFT
voort tot 1477. De oudst bekende vertaling in het
Nederlands van de in het Latijn geschreven
Chronicon Canonicorum Regularium Montis SanctaeAgnetis
door Johannes Kattenbelt verscheen in
1718. Johannes Kattenbelt was een neef van
Arnold(us) Waeyer, die in de schuilkerkentijd veel
betekend heeft voor de zielzorg onder de Zwolse
katholieken.
Bij zijn dood liet Thomas van Kempen een
omvangrijk oeuvre na. De rector van het Gymnasium
Thomaeum in Kempen, Michael Josephus
Pohl, verzorgde tussen 1902 en 1922 een zevendelige
uitgave van het verzameld werk van Thomas,
de Opera Omnia. Ter gelegenheid van het eeuwfeest
van het eerste deel in de reeks is in het Duitse
Kempen dat feit dit jaar met een internationaal
congres gevierd.
Na Thomas' dood
Toen Thomas van Kempen op 25 juli 1471, de
feestdag van Sint-Jacobus, in het klooster op de
Agnietenberg 's avonds na de completen overleed,
werd hij begraven in het oostelijk deel van de
trans, die deel uitmaakte van de kruisgang. In een
bescheiden hoekje in de directe nabijheid van een
van de steunberen van de kloosterkerk werd Thomas'
lichaam bijgezet. Later zal deze informatie
van groot belang blijken te zijn voor het vinden
van Thomas' stoffelijke resten twee eeuwen na zijn
dood. Het Sint-Agnesklooster op een uur gaans
van de binnenstad was toen vrijwel verdwenen, al
moeten er toen nog muurresten in het terrein op
Bergklooster zichtbaar geweest zijn.
De zestiende eeuw was een tijdperk van grote
onrust. De conflicten met de hertog van Gelder en
later de godsdiensttwisten en de daaruit voortvloeiende
Tachtigjarige Oorlog hadden een verwoestende
uitwerking op het Agnietenklooster. In
1561, nog geen honderd jaar na Thomas overlijden,
werd het klooster opgeheven. Tien jaar later
werd de kloosterbibliotheek verkocht en raakten
de kostbare boeken verstrooid. Enkele gebouwen
werden afgebroken en het overig deel verkocht
aan de zusters Augustinessen van het Zwolse
klooster 'Op die Maet', die er hun intrek namen.
Vanaf 1575 nam allerhande krijgsvolk bezit van het
strategisch gelegen gebouwencomplex nabij de
Vecht. In 1580 kreeg het Zwolse stadsbestuur, dat
toen de kant van de reformatie had gekozen, de
goederen van het Agnietenklooster definitief in
handen. Een jaar later besloten schepenen en

ZWOLS HISTORISCH TIJDSCHRIFT
raden het klooster af te breken. Met het vrijgekomen
materiaal werden ondermeer de vestingwerken
aangelegd. De openbare uitoefening van de
katholieke eredienst werd verboden en de tijd van
de schuilkerken brak aan.
Reliekschrijn
In 1672, in de geschiedenis bekend als het 'Rampjaar',
bezetten troepen van de bisschoppen van
Munster en Keulen ondermeer Zwolle. Deze
bezetting zou twee jaren duren. In de middeleeuwen
viel ons land kerkelijk bijna in zijn geheel
onder het bisdom Utrecht dat op zijn beurt weer
deel uitmaakte van het aartsbisdom Keulen. Er
bestonden dus oude historische banden met deze
streek. De Keulse keurvorst en kardinaal-aartsbisschop
Maximiliaan Hendrik Ernst van Beieren liet
de boven al eerder genoemde Arnold Waeyer,
priester in de schuilkerkentijd van de statie in de
Spiegelsteeg en goed bekend met de kloosterkroniek,
de plek aanwijzen op Bergklooster waar
Thomas van Kempen begraven was. Aanvankelijk
had de Keulse bisschop de bedoeling de stoffelijke
resten van Thomas als relikwieën naar zijn Keulse
residentie mee te nemen, omdat hij vreesde dat
Thomas' grafplaats in de Calvinistische republiek
niet veilig was. Zover is het niet gekomen en nog
altijd rust Thomas' gebeente (maar beslist niet
alles!) in een reliekkist uit 1674 met het opschrift:
Reliquiae pii Thomae a Kempis (de relieken van de
vrome Thomas van Kempen). Ondanks een
poging in 1676 van Maximiliaan van Beieren om
het gebeente van Thomas te verwerven, zag Waeyer
er op toe dat dit niet gebeurde. Ook de prior van
het klooster van reguliere koorheren Groenendaal
bij Brussel, Herman Soly, deed een tweetal pogingen
de relieken van Thomas in bezit te krijgen.
Het is Waeyers verdienste dat Thomas voor Zwolle
behouden bleef. Helaas gingen zijn opvolgers er
wat lichtzinniger mee om. Zij schonken op verzoek
delen van Thomas' gebeente weg als relikwie.
Wedstrijd
Na de samenvoeging van de staties in de 'Spiegelsteeg'
en 'Onder den Bogen' in 1809 werd de
reliekschrijn opgesteld in de laatst genoemde sta-
Gebeeldhouwde kop
van Thomas van Kempen,
afkomstig van het
in 1965 gesloopte monument
uit de Michaëlkerk
in de Roggenstraat.
(Particuliere collectie)

Grafschrijn uit 1674 met
het gebeente van Thomas
a Kempis. De grafschrijn
bevindt zich
tegenwoordig in de
nieuwe Michaëlkerk
aan de bisschop Willebrandlaan.
(Uit: Als de
dag van Gisteren, deel
3)
1Ó2 ZWOLS HISTORISCH TIJDSCHRIFT
tie. Later, in 1855, kwam hieruit de Sint-Michaëlparochie
voort. Na diverse bouwactiviteiten
kwam de schrijn terecht in de neogotische
Michaëlkerk aan de Roggenstraat/Nieuwstraat,
die in 1892 gereed kwam. Om Thomas' nalatenschap
te eren werd in 1894 een prijsvraag uitgeschreven
voor het ontwerpen van een Thomas a
Kempismonument, waarin de reliekschrijn een
waardige plek moest krijgen. In de jury hadden
onder anderen zitting Herman J.A.M. Schaepman,
de bekende priester-staatsman en de
befaamde architect Pierre (Petrus) Cuypers uit
Roermond. Intussen ontving de voorbereidingscommissie
giften van koningin-regentes Emma en
van paus Leo XIII, maar ook van vele vooraanstaande
personen uit diverse Europese landen en
uit de Verenigde Staten om het gedenkteken te
kunnen bekostigen. Daarvoor was toen een fonds
nodig van maximaal ƒ 10.000,-; een heel bedrag
voor die tijd. Zeker als men in aanmerking neemt
dat de gehele nieuwbouw van de kerk, inclusief
toren, aan de Roggenstraat toen voor de som van
ƒ 112.700,- werd aangenomen. Op 15 januari 1895
sloot de inzendtermijn en op 11 februari daaropvolgend
werd de uitslag bekend gemaakt.
Van de achttien ontwerpen, allen anoniem en
van een bepaald motto voorzien, werden de twee
bekroonde inzendingen door de jury bekend
gemaakt. Het uitverkoren ontwerp bleek te zijn
ingestuurd door het toen bekende kerkelijke
kunstatelier van Friedrich Wilhelm Mengelberg
uit Utrecht. Dit monument werd in natuursteen
uitgevoerd en op 10 november 1897 plechtig onthuld
door de aartsbisschop van Utrecht, Henricus
van de Wetering. De glazen binnenkist van de
schrijn werd door de bisschop verzegeld en ook de
bijbehorende oorkonde werd van zijn zegel voorzien.
Daarna werd de kist onder in het gedachtenismonument
geplaatst. Daar zou hij blijven staan
tot het jaar 1965, toen door de sloop van kerk en
monument dit gedenkteken definitief verloren
ging-
Het ontwerp dat de tweede prijs kreeg, maar
nooit werd uitgevoerd in kalksteen of marmer,
was een ontwerp van de Leuvense kunstenaar
Benoit van Uytvanck en zijn compagnon Camille
Goffaerts. Het schaalmodel, vervaardigd van hout
en gips, bevindt zich tegenwoordig in het trefcentrum
van de Michaëlkerk aan de bisschop Willebrandlaan.
Thomas en de actualiteit
Door de tijden heen is de herinnering aan Thomas
van Kempen blijven bestaan, al waren er perioden
waarin de belangstelling voor hem en de Moderne
Devotie, de vernieuwingsbeweging waar hij voor
stond, verflauwde. Het eind van de negentiende
en het begin van de twintigste eeuw laten een opleving
zien. De eerder genoemde prijsvraag gaf dat
al aan. Rond 1904 werd er een beeld aan de buitengevel
van het Dominicanenklooster geplaatst;
geen beeld van Thomas van Aquino - wiens naam
de Dominicanenkerk officieel draagt - maar van
Thomas van Kempen! Op 11 juni 1919 sprak pater
G.A. Meijer o.p., historicus en subprior van het
Dominicanenklooster, op de Agnietenberg een
rede uit ter gelegenheid van de plaatsing van een
grote Thomas a Kempisgedenksteen. Het was de
befaamde architect Cuypers, die het ontwerp
maakte in opdracht van de Vereeniging tot Beoefening
van Overijsselsch Regt en Geschiedenis
(VORG). Thans staat deze steen samen met een
tweetalig informatiepaneel over het klooster Sint-
Agnietenberg bij de ingang van de begraafplaats

ZWOLS HISTORISCH TIJDSCHRIFT 163
Bergklooster, vlakbij de plaats waar eens de kloosterkerk
stond. In het laatste kwart van de twintigste
eeuw is, tegen de geest van de tijd in, een hernieuwde
belangstelling voor de Moderne Devotie
en daarmee ook voor de persoon van Thomas van
Kempen ontstaan. Talrijke publicaties in boek- of
artikelvorm wijzen daarop.
Zoals aan het begin van dit artikel opgemerkt
zijn de katholieke kerken in Zwolle gefuseerd tot
Parochie Thomas a Kempis. De nieuwe parochie
beschikt over verschillende (kunst)voorwerpen,
die met Thomas te maken hebben: diverse schilderijen
en afbeeldingen verspreid over de verschillende
kerklocaties, de reliekschrijn en het ontwerp
Thomas-gedachtenismonument. De nieuwe
wapenspreuk van de Onze Lieve Vrouwebasiliek,
'Regnum Dei intra vos est' (het rijk van God is in
uw binnenste), is ontleend aan De navolging van
Christus. Maar ook elders in de stad houden
namen (onderwijsinstellingen, straten), beelden
en informatieborden de herinnering aan deze
periode uit de Zwolse religieuze geschiedenis
levend.
* Dit artikel verscheen eerder in twee afleveringen in
het april en oktobernummer 2002 van Thomas, het
parochie-informatie blad voor katholiek Zwolle.
Literatuur
P.H.T. Braam, Levensschets van Thomas a Kempis
(Zwolle, 1881)
J.H. Mooren, Nachrichten über Thomas a Kempis nebst
einem Anhange von meistens noch ungedruckten Urkunden
(Arnheim/Krefeld, 1855)
Thomas a Kempis, De navolging van Christus (vert.
Gerard Wijdeveld), Kampen/Kapellen 1995.
Thomas van Kempen, Een klooster ontsloten. De kroniek
van Sint-Agnietenberg bij Zwolle in vertaling en met
commentaar (vert.Udo de Kruijf), Kampen 2000.
W.G.A.J. Röring, Thomas a Kempis zijne voorgangers en
zijne tijdgenooten (Utrecht, 1902)
Th. J. de Vries, Gedenkboek van de Sint-Michaël-
Parochie te Zwolle eertijds Statie 'Onder den Bogen'
bij haar300-jarig bestaan. 1641-1941 (Zwolle, 1941)
CTQ
ADVERTENTIE
24 uur per dag op internet
elke dag
gratis toegang tot het
Stedelijk Museum Zwolle
elke maand
een Historische Avond
elke twee maanden
het Zwols
Historisch Café
elke drie maanden
het Zwols Historisch
Tijdschrift
eikjaar
een presentatie op
Open Monumentendag
elke twee jaar
een Zwolse Historische Quiz

Willem van der Veen
164 ZWOLS HISTORISCH TIJDSCHRIFT
'Een club der vrijage van de goede standen',
wojaarZMHC
De Zwolsche Mixed Hockeyclub werd honderd
jaar geleden opgericht door twee
vrouwen. Opmerkelijk detail uit een tijd
dat vrouwenemancipatie in de prilste kinderschoenen
stond. Het zogeheten zwakke geslacht
werd toen inderdaad als zwak beschouwd en niet
geacht andere dan huishoudelijke initiatieven te
ontplooien. Maar Nettie Bierens de Haan en
Mena de Vries waren dan ook niet gevormd naar
het algemeen burgerlijk model. Het waren dames
met een eigen maatschappelijke wil, bovendien
dochters uit de bevoorrechte klasse, die in die
jaren het privilege bezat om zich met zo'n dwaze,
nutteloze bezigheid als sport bezig te houden. Zij
hadden zich als leraressen in het middelbaar
onderwijs een onafhankelijke positie verworven,
hetgeen toen een hoge uitzondering was.
Club der vrijage van de goede standen
In de eerste twintig jaren van haar bestaan aan het
begin van de vorige eeuw fluisterde men over de
ZMHC dat het 'een club der vrijage van de goede
standen' was. Heren konden - niet dan na strenge
ballotage - lid worden als ze de leeftijd van twintig
jaar hadden bereikt. Voor de dames gold een iets
minder strak omlijnde limiet. Op hen was de leeftijd
van toepassing waarop ze bij de verschillende
Zwolse families werden 'gepresenteerd' en dan
mochten deelnemen aan de bals en diners, teneinde
voor een huwelijk van stand te worden klaar
gestoomd. In de regel was die leeftijd omstreeks
achttien jaar. Het is wel duidelijk dat hockey in
die jaren uitsluitend was weggelegd voor de betere
standen. Wat heet: de allerbeste families! Een aantal
namen uit oude ledenlijsten: jhr. E.J.C. Greven,
S. van Roijen, J.W. baronesse de Vos van Steenwijk-van
Roijen, A. baronesse van Ittersum-van
Reede, mevrouw Braakman-Quarles de Quarles,
ridder J. Bosch van Rosenthal, J. Schaepman,
J. Doyer en H. van Velzen Coster, allen telgen uit
de meest vooraanstaande Zwolse families.
Accomodatie
In schrille tegenstelling daarmee stond de uiterst
gebrekkige sportaccomodatie die de ZMHC in de
eerste helft van haar bestaan ten dienste stond.
Aan het begin van de Haersterveerweg was niet
veel meer te vinden dan een houten hok zonder
sanitaire voorzieningen en een grasvlakte die
's zomers door de schapen van boer Dijk werd
begraasd. Het vertier na afloop van de strijd vond
plaats in de nabij gelegen uitspanning De Pelikaan,
die haar naam aan het huidige sportpark gaf.
De waardin Moeke Dijk zwaaide daar gemoedelijk
de scepter achter haar tapkast.
Beroemd in wijde omtrek was de ceremonie
die aan de wedstrijden in Zwolle vooraf ging.
Wanneer de gasten - meestal per trein - in de stad
waren gearriveerd, togen zij naar hotel De Keizerskroon,
Kamperstraat 12, waar ze zich konden
verkleden. Daarna ging het per Jan Plezier in
optocht door de stad naar het veld. De Zwolse
hockeyers reden er op de fiets achteraan.
Om na de wedstrijd het bezwete en bemodderde
lichaam te kunnen reinigen, wandelden de
heren een meter of vijftig naar de pomp die aan de
buitengevel van de uitspanning De Pelikaan
bevestigd zat. Terwijl een junior de zwengel
bediende, stelden de hockeyheren lijf en leden
bloot aan de koude straal water. De dames lieten
het uiteraard niet zo ver komen. Lange rokken en
hooggesloten blouses werden pas afgelegd in de
intieme beslotenheid van haar boudoirs te eigen
huize.
Oudste club
De ZMHC, die bij de zeven oudste hockeyclubs
van ons land hoort en in elk geval de oudste buiten

ZWOLS HISTORISCH TIJDSCHRIFT 165
de Randstad is, groeide na de Tweede Wereldoorlog
uit tot een moderne sportclub met een eigentijdse
outillage en een ledental dat anno 2002 de
800 royaal is gepasseerd. In overeenstemming
daarmee waren de prestaties in de afgelopen
decennia, die onder meer oostelijke kampioenschappen
alsmede een langdurig verblijf in de
hoogste landelijke afdelingen te zien gaven, zowel
bij dames als heren.
Een minder verwacht aspect in de geschiedenis
van de club is de rol die zij op artistiek-cultureel
terrein in de Zwolse gemeenschap heeft gespeeld.
En dat in letterlijke zin. Op het toneel van
schouwburg Odeon leefden Zwolse hockeyers
zich in in de personages die gedurende tientallen
jaren de lustrumrevue's en -musicals bevolkten.
Zang- en acteertalent waren daarbij aanzienlijk
belangrijker dan vaardigheid met de hockeystick.
Deze activiteit leidde zelfs tot bekendheid bij een
groot Zwols publiek. De musicals van Willem van
der Veen werden op verzoek van schouwburg
Odeon omgewerkt voor openbare voorstellingsreeksen
die volle zalen trokken, onder meer in
1980 toen Zwolle herdacht dat het 750 jaar geleden
stadsrechten kreeg. Op deze manier werd de
ZMHC-musical de natuurlijke opvolger van de
roemruchte ZAC-revue van die andere oude
sportvereniging, die in de eerste helft van de twintigste
eeuw een hoogtepunt van het Zwolse uitgaansleven
was.
Jubileumboek
Dit alles staat te lezen in het rijk geïllustreerde
jubileumboek dat de 100-jarige club ter gelegenheid
van haar eeuwfeest in december 2002 uitgeeft.
Het is samengesteld en geschreven door
twee Zwolse journalisten, Willem van der Veen en
Steven ten Veen, die beiden op de Pelikaan (sinds
1906 het ZMHC-domein) met de hockeystick
zwaaien. De eerste was een prominent speler in de
jaren vijftig en zestig, de tweede maakt deel uit van
het uitgebreide contingent van veteranen en leverde
zijn aandeel in de jubileumcommissie. Het
boek biedt een nagenoeg volledig overzicht van
alle bemerkenswaardige activiteiten en prestaties
die de ZMHC tot een steunpilaar van het Zwolse
sportleven hebben gemaakt.
In een portrettengalerij wordt een beeld gegeven
van prominente ZMHC-ers, zoals de inmiddels
overleden bestuurders Theo Föster, die 'Mister
ZMHC' werd genoemd, en Joop Meursing, de
Zwolse huisarts die bekend stond om zijn sterke
persoonlijkheid. Verder markante voorzitters als
Bonno van Dijken en Hans van Giffen, alsmede
twee echtparen die in bestuurlijk opzicht veel voor
de club hebben betekend: Max en Rie Spits en Jan
Willem en Marlou Schuit. Belangrijk voor de
ZMHC was ook coach-trainer Rob van Kessel die
meehielp het eerste damesteam naar de landelijke
hoofdklasse te brengen. Sportieve uitblinkers als
de internationals Harriët Dijsselhoff, Ingeborg
Evenblij en Toos Bax worden niet vergeten.
De 100-jarige ZMHC staat in de eenentwintigste
eeuw voor belangrijke beslissingen. De moderne
sportbeoefening stelt steeds hogere eisen, niet
alleen op het prestatieve vlak, maar vooral ook op
het gebied van accommodatie. Het onlangs in
gebruik genomen 'waterveld' is daarvan een kostbaar
bewijs. De tijden van het verkleden in de koestal
van Moeke Dijk en de schapenkeutels op het
eerste speelveld zijn lang geleden.
* De ZMHC werd op 10 december 1902 opgericht.
Het jubileumboek heet 100 jaar Zwolsche Mixed
Hockey Club en is verkrijgbaar vanaf medio december.
Prijs € 12,50. ^^^^_^_^^^^_
Een foto uit 1905 toen de
Zwolsche Mixed Hockey
Club nog niet op
haar vaste domein - De
Pelikaan aan de
Haersterveerweg - was
aangeland. De Zwolse
hockeyers speelden toen
nog op een veldje in
Frankhuis achter houthandel
Eindhoven. Precies
in het midden (links
naast de in het donker
geklede heer met het
petje en de snor) staat
Nettie Bierens de Haan,
een van de twee oprichtsters
van de club. (Collectie
ZMHC)

166 ZWOLS HISTORISCH TIJDSCHRIFT
Boeken
J. van de Wetering, Vergeten Levens. Geschiedenissen
van hetSalland.se land. Kampen 2001.
(Publicaties van de IJsselacademie nr. 144). 384
pag. ISBN 90-6697-131-2. Prijs € 13,48.
Geschiedenissen van het Sallandse land is de ondertitel
van het boek Vergeten Levens dat door Jan van
de Wetering in een periode van nog geen tweeëneenhalfjaar
werd geschreven, een mammoetprestatie
als men zich realiseert dat zijn werk als voorlichter
bij de belastingdienst gewoon doorging.
Hij is uitgegaan van de gewone genealogische
hobby maar werd getroffen door de franje van de
genealogie: wat is er nog méér te vinden anders
dan de data van geboorte en huwelijk, en de
namen van de partners?
Het blijkt steeds weer opnieuw dat het zin
heeft om buiten de gebaande wegen van Rijks- en
Gemeentearchieven te gaan kijken. De schrijver
vond in de archieven van de kleine Sallandse
gemeenten Zalk, Wilsum en IJsselmuiden een
schat aan gegevens. Daarnaast had hij het geluk
dat zijn moeder een hoge leeftijd bereikte en hem
ondanks enige communicatieproblemen veel kon
verduidelijken over haar jeugd en de omstandigheden
waaronder haar eigen ouders leefden.
Het resultaat is een stevig boek van bijna 400
pagina's druk, door de IJsselacademie uitgegeven
in de voortreffelijke vormgeving van Albert van de
Wetering. Geen 'saaie' genealogische tabellen
waarin men zich een ongeluk moet zoeken, maar
als bijlage enkele korte familieoverzichten waarin
alleen de onderlinge relaties duidelijk worden
gemaakt zonder de ballast van geboorte- en sterfdata.
De genealoog pur-sang zal dus aan de hand
van het uitgebreide notenapparaat aan de voor
hem relevante gegevens moeten zien te komen,
wat echter door de duidelijke verwijzingen geen
moeite zal kosten.
Wat is het boek dan wél?
Het is een beschrijving van het plattelandsleven
in de kleine buurtschappen (en vroeger zelfstandige
gemeentes) Zalk, Veecaten en Wilsum,
met een korte uitstap naar de buurtschap Dieze
ten noorden van Zwolle. Wat vooral tot uiting
komt is hoe verschrikkelijk hard de plattelander
moest werken om een stuk droog brood op tafel te
krijgen. Hoe onvoorstelbaar voor de huidige lezer
de werkomstandigheden waren waaronder hele
gezinnen in één kamer samengeperst matten
vlochten. Hoeveel moeite het kostte om die mattenmakerij
wat te moderniseren, waartoe de diakenen
in 1851 de aanstoot gaven. Hoe, waarschijnlijk
door de benauwde werkomstandigheden
(hele gezin in één kamer), de tuberculose
rondwaarde en het sterftecijfer aan die ziekte: bijna
het dubbele van het landelijke, men zie de
tabellen op pagina 314.
Het boek bevat een wereld aan details over het
leven in de genoemde gemeenschappen. Met de

ZWOLS HISTORISCH TIJDSCHRIFT 167
overspelige liefde van de domineesvrouw van Zalk
(hoe is het haar later vergaan?), met de herhaalde
ellende van langstrekkende militairen. Met de
natuurrampen: de bijna jaarlijks terugkerende
wateroverlast die pas na de aanleg van de Afsluitdijk
was beheerst. Het is dan ook jammer dat het
zakenregister ontbreekt: men moet zich behelpen
met de (zij het uitgebreide) inhoudsopgave voor
in het boek. Het notenapparaat is voortreffelijk en
met zorg samengesteld.
Het valt moeilijk om kritiek te leveren op dit
zo voortreffelijk geschreven en zeer leesbare verhaal.
Aan die leesbaarheid wordt nog al eens
afbreuk gedaan door de lengte van de citaten,
waardoor de schrijver niet ontsnapt aan herhalingen.
Ik kan mij niet voorstellen dat men in 1800
(pag. 260) al kon beschikken over vaccins tegen de
veepest, maar een zoektocht op Internet heeft ook
uw criticus hierover niet veel wijzer gemaakt.
Maar het staat buiten kijf dat deze veeziekte ook in
onze streken de boeren bij herhaling immense
schadeposten heeft bezorgd, te vergelijken met de
mond- en klauwzeer epidemie van 2001.
De schrijver heeft niet verzuimd om ook het
oog te blijven houden op de algemene geschiedenis
van Nederland en Europa. Hierdoor zijn niet
alleen de plaatselijke ontwikkelingen in de Patriottentijd
goed te volgen.
Ik mis een moderne kaart van het besproken
gebied, waarop met name de plaatsen van de vaak
vermelde (voet)veren over de IJssel zijn aangegeven.
Voor de niet ter plaatse goed ingevoerde buitenstaander
geeft dat problemen door de oostwest
verschuiving van de gemeentes tegenover
elkaar, terwijl men uit de tekst vaak de indruk
krijgt dat ze wél recht tegenover elkaar liggen. De
kaart op pagina 18 is typografisch onduidelijk en
die op pagina 173 mist Zalk.
Het boek is rijk geïllustreerd en daardoor ook
een lust voor het oog, omdat de illustraties van een
zeer goede kwaliteit zijn, mede te danken aan het
gebruikte zware papier. Al met al is deze uitgave
een schot in de roos voor de streekgeschiedenis
van Salland. Zowel de uitgever, maar vooral de
schrijver verdient ondanks wat kleine tekortkomingen,
alle lof. Van harte aanbevolen!
B.J. Kam
J. ten Hove, Zandhove. Van buitenplaats tot verpleeghuis,
Zwolle 2002. 96 pag. ISBN 90 400 9596 5.
Prijs € 12,70.
Het boekje mocht wat kosten: glossy papier, kleurendruk,
gebonden met stofomslag en geschreven
door een professioneel historicus. Het bestuur van
de stichting Zorgspectrum Het Zand heeft de
recent gerealiseerde nieuwbouw niet onopgemerkt
laten passeren en gaf opdracht tot het
schrijven en uitgeven van een geschiedenis van
hun pied-a-terre, de voormalige buitenplaats
Zandhoven.
Welnu, men begint in historische werken niet
altijd bij het vroegste begin, maar in dit geval is dat
wel het geval: vanuit de prehistorie trekt de geschiedenis
van het huis en de wijde omgeving aan
de lezer voorbij. Is men in de zeventiende eeuw
aangekomen dan krijgen de bezitters een naam en
zijn hun persoonlijke deugden en ondeugden te
memoreren. Het 'Huis op 't Zandt' had toen een
classicistische gevel en een bescheiden formele tuin.
De glorietijd van het landgoed was echter de
negentiende eeuw, toen het in bezit raakte van de
puissant rijke Johannes Sebastiaan van Naamen.
Hij behoorde tot de Nederlandse bovenbazen, en
was een conservatief die in de hiërarchische
samenleving bij alles wat hij deed vooral de maatschappelijke
status quo wenste te handhaven.

168 ZWOLS HISTORISCH TIJDSCHRIFT
Zowel het royaal steunen van caritatieve instellingen
als het kleingeestig afpingelen bij particulieren
waren de kop en munt van die strategie.
Maar Zandhove voer wel bij de rijkdom van de
eigenaars, het huis kreeg een nieuwe gevel en het
landgoed werd belangrijk vergroot en opgesierd
met kunstmatige vijvers, koekampjes, bruggetjes,
lanen en bosjes met buitenlandse bomen. Wandelroutes
voerden langs en door dit stukje bijgeschaafde
en opgepoetste natuur. Het resultaat is
goed te zien op een mooie foto met twee dames op
'De Knuppelbrug'. Met een stoet aan gedienstig
personeel was het voor de familie Van Naamen en
haar deftige bezoekers op Zandhove goed toeven.
Nadat het landgoed in 1974 in handen van de
gemeente Zwolle kwam was het gedaan met de
opulente idylle en ging het van kwaad tot erger. De
diverse bestemmingen en ruimtelijke ingrepen
tastten de inrichting van het huis en de omgeving
aan. En ook de feestelijke reden voor dit fraaie
boekje was de realisering van een nogal deprimerende
nieuwbouw. Veelbelovend zijn echter de
nieuwe plannen voor de inrichting van de omliggende
parkaanleg. Voor de huidige Zwollenaar
biedt dit weinig soelaas, maar er blijft hoop.
Afbeelding uit 'Aangaande
Assendorp'.
Jean Streng
Pas verschenen
Dick en Coleta Hogenkamp, Aangaande Assendorp,
z.p. 2002.103 pag. Prijs € 15.
Op 6 november 2002 mocht wethouder Jaap
Hagedoorn het eerste exemplaar van Aangaande
Assendorp in ontvangst nemen. Hagedoorn viel
deze eer te beurt omdat in zijn persoon een aantal
belangrijke kwalificaties daartoe verenigd zijn: hij
bekleedt een belangrijke functie in Zwolle, hij is
van origine historicus, maar de doorslag gaf het
feit dat hij in Assendorp woont.
Want het boek is in eerste instantie gemaakt
door Assendorpers voor Assendorpers; het gaat
over en toont mensen die in deze wijk woonden,
werkten en leefden. Dick en Coleta Hogenkamp
hebben voor de samenstelling geput uit hun
omvangrijke, meer dan 4000 foto's tellende fotoarchiefvan
oud Zwolle. De foto's zijn dan ook de
kracht van het boek, maar zegt één foto dikwijls
niet meer dan vele woorden? Het is een prachtig
bladerboek geworden, mooi vorm gegeven en,
ondanks de 'Assendorp restrictie', ook zeker de
moeite waard voor iedereen die geïnteresseerd is
in (oud) Zwolle. We kijken uit naar deel twee.

ZWOLS HISTORISCH TIJDSCHRIFT 169
Mededelingen
Wethouder Hagedoorn winnaar Zwolse Historische
Quiz
Op zaterdagmorgen 28 september vond de finale
van de tweede editie van de Zwolse Historische
Quiz plaats. Dit door de ZHV georganiseerde evenement
was wederom een succes. In de Statenzaal
moesten 66 deelnemers twintig pittige meerkeuze
vragen beantwoorden. In een barrage van drie
personen ging oud-voorzitter en erelid van de
ZHV en huidig wethouder Jaap Hagedoorn met
de overwinning strijken. De wethouder maakte
daarop een vorstelijk gebaar, hij schonk zijn prijs
van € 500 aan de ZHV, de Stichting Collectie
Zwolle 1940-1945 en de Vereniging Vrienden van
de Stadskern.
Saramacca
Naar aanleiding van het artikel over Sophia van
Haersolte in het Zwols Historisch Tijdschrift 19
nr. 2 van de hand van Maria Hansen, ontving de
redactie een mail van de heer H. Ehrhardt uit
Leeuwarden die wij hier graag laten volgen. De
heer Ehrhardt heeft inmiddels voor het ZHT een
artikel over zijn Zwolse zeevarende voorouders
geschreven, dat in een van de volgende afleveringen
opgenomen zal worden.
'Geachte redactie,
Op een opmerking over het goede schip de
"Saramacca" in het aardige artikel over Sophia
Cornelia barones van Haersholte wil ik even
reageren.
Het schip was namelijk wel degelijk zeewaardig.
De "Saramacca" was een van de twaalf schepen
die voor de rederijen van Doijer en Kalff in
Zwolle buitengaats hebben gevaren.
Het schip is gebouwd op de werf van Willem
Roelof van Goor in de jaren 1848 en 1849; te water
gelaten in Zwolle op 6 december 1848 en aldaar
geregistreerd op 21 maart 1849. De 'Saramacca'
was dus net gereed toen de kleine barones haar
briefje schreef. Klaar voor de vaart naar buiten.
Het schip heeft achttien jaar voor Doijer en Kalff
gevaren, waarna het in 1867 door het ijs - overigens
zonder slachtoffers - is gezonken. Kapitein was
sinds 1853 Klaas Geerts de Vries. Het was groot 96
last of 182 ton.
De "lieve kaptein" was Berend Jans Jonkers, die
het schip tot 1853 heeft bevaren. Jonkers was
nadien tien jaar kapitein op de "Tasmania", een
nieuw schip eveneens door Willem Roelof van
Goor gebouwd. Deze "Tasmania" is in 1864 door
Doijer en Kalff uit de hand naar Noorwegen verkocht.
Er lag weer een nieuw schip op Jonkers te
wachten. Een tweede "Tasmania", in 1866 gekocht
door Doijer en Kalff van de scheepsbouwer Ipe
Annes Hooites in Hoogezand, die het schip dat
jaar had voltooid. Het einde was tragisch. De "Tasmania"
vertrok onder Berend Jans Jonkers op
24-11 1871 van Archangel naar Amsterdam en
sindsdien is er niets meer van het schip of de
bemanning vernomen. Een niet geheel uitzonderlijke
gebeurtenis; van de twaalf schepen die voor
Doijer en Kalff voeren, vergingen er drie met man
en muis. Drie verongelukten er zonder slachtoffers.
Ik hoop dat in het nieuwe boek dat gaat verschijnen
over de Zwolse geschiedenis ook aandacht
zal worden gegeven aan de korte maar boeiende
periode van de Zwolse koloniale scheepsbouw
en scheepvaart. Een hoofdaccent van het
boek zal, naar ik begrepen heb, liggen op "Zwolle
en de buitenwereld". De reisdoelen van deze
scheepvaart zijn, voor die tijd, de verst denkbare
buitenwereld.
Met vriendelijke groeten, uw Hein Ehrhardt.'
(Website: http://hein.ehrhardt.nl/)
Stedelijk Museum Zwolle
In het Stedelijk Museum Zwolle valt nog tot
12 januari 2003 de tentoonstelling Thomas a Kempis,
1380 -1471 te bezichtigen. In het kader van deze
tentoonstelling houdt dr. R.Th.M. van Dijk op
zondag 5 januari 2003 om 15.00 uur in het museum
een lezing getiteld 'Thomas a Kempis anno
nu'. ^__^_^___^^^^

170 ZWOLS HISTORISCH TIJDSCHRIFT
Auteurs Colofon
Drs. Annèt H.M. Bootsma - van Hulten (1953) studeerde
geschiedenis. Zij is werkzaam als free-lance
historicus.
A.J. (Ton) Hendrikman (1943) is oud-leraar aardrijkskunde
M.O. van het Agnieten College in Zwolle. Hij
is voorzitter van de Stichting Thomas a Kempis en
mederedacteur van Collatie, informatieblad over
'Moderne Devotie'.
Wim A. Huijsmans (1948) is als medewerker verbonden
aan het Historisch Centrum Overijssel.
Dr. B.J. Kam (1924) was huisarts te Zwolle. Hij houdt
zich al jaren bezig met de locale geschiedenis.
Drs. Jeanine Otten (1959) is kunsthistoricus en beheerder
van de Topografisch - Historische Atlas van het
Historisch Centrum Overijssel.
Dr. Jean C. Streng (1945) studeerde geschiedenis. Hij is
free-lance historicus en veelvuldig publicist.
Willem van der Veen (1932) is oud-kunstredacteur van
de Zwolse Courant en de Pers Unie. Hij speelde gedurende
21 jaar in het eerste elftal van de ZMHC.
Herman J. Versfeit is secretaris van de Drentse Historische
Vereniging. Hij publiceert regelmatig over onderwerpen
die betrekking hebben op de Drentse geschiedenis,
vooral op het gebied van de krijgsgeschiedenis
en de kartografie. Voor zijn pensionering
heeft hij voor de Shell groep en de Nederlandse
Aardolie Maatschappij gewerkt.
Siem van der Weerd (1939) was als projectingenieur
werkzaam bij Arcadis en adviseerde voor stadsvernieuwing
en revitaliseringsprojecten. Hobbymatig
houdt hij zich bezig met de geschiedenis en het gebruik
van het Nederlandse paard.
Het Zwols Historisch Tijdschrift is een uitgave van de
Zwolse Historische Vereniging en verschijnt viermaal
per jaar. Leden van de vereniging krijgen het tijdschrift
gratis toegezonden.
Bestuur Zwolse Historische Vereniging
H. Dijkstra, voorzitter
F. Oude Ophuis, secretaris
R. Tillema-Hanf, penningmeester
G.J. van der Horst, M. van der Laan, M. Schneiders,
P. Winters, leden
Secretariaat Zwolse Historische Vereniging:
postbus 1448,8001 BK Zwolle, telefoon: 038-4211695
Ledenadministratie en bezorging tijdschrift:
J. van Ulsen-Nijkamp, telefoon: 038-4654617
Internet adres:
www.zwolsehistorischevereniging.nl
e-mail ZHV: info@zwolsehistorischevereniging.nl
Financiën: girorekening Postbank: 5570775
t.n.v. Zwolse Historische Vereniging
Tarieven lidmaatschap:
65+ (wonend binnen Zwolle) en studenten € 18 /jaar
overige leden € 22/jaar
huisleden € 4 /jaar
Redactie Zwols Historisch Tijdschrift
A.H.M. Bootsma-van Hulten (eindredacteur),
W. Cornelissen, E.A. van Dijk, I. Hermans,
W.A. Huijsmans, M. van der Laan, H.A. Stalknecht.
Redactieadres: Wipstrikkerallee 71,8023 DV Zwolle
e-mail: annetbootsma@home.nl
Vormgeving: Rob van den Elzen bNO (t)
Vormgeving omslag: Buro 1 Hoog
Opmaak: Different Design Deventer
Druk: Waanders Drukkers, Zwolle
ISSN 0926-7476 © Zwolse Historische Vereniging
Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd en/
of openbaar gemaakt door middel van druk, fotocopie,
microfilm of op welke wijze dan ook, zonder voorafgaande
schriftelijke toestemming van de uitgever.

historisch centrum Overijssel
3 EMüii
W/'/r oo/r op
www.historischcentrumoverijssel.11L
vooratie actuele informatie
Te Koop gevraagd:
Historische'Muitoorpanden
,/bjouwjaar voor 1900
• VANDERREIJD
Makelaars B.V.
VBOfö MAKELAAR
UDNBK4
ADVERTENTIES
We zijn net zo thuis
in de buurt als u
De Rabobank is een bank met een idee. Dat idee heet
samenwerken. Met wortels in de plaatselijke gemeenschap
hebben wij als geen ander een traditie van samenwerken
en bouwen aan relaties.
De Rabobank is een bank van mensen voor mensen.
Rabobank
Zwolle
Daarom zijn wij niet alleen thuis in de
financiële wereld. Maar ook bij u in de
buurt, We weten wat er keft. ook als
het niet om bankzaken gaat Kortom,
we zijn net zo thuis in de buurt als u.
Met de Rabobank sta je
er niet alleen voor
"-Hei Vlieget'Kwys"
AJiewws+faat 55 Tel. 038-4221206
8011 TM Zwolle Fax 038-4224318
De. letters-te tof f ie.
kt, \iieren
Ê-lte Cuchb weten meuwe expositie-
B-n. een. MO-kcoiMiLe, plet MOOT (Le. ZvJdse- Historisct* te
E-en. piet oi*v -te
w-t