Joost Hiddes Halbertsma - Historisch Centrum Overijssel

Joost Hiddes Halbertsma (1789-1869)
140

Joost Hiddes Halbertsma (1789-1869);
gevangene in Deventer')
door ds. Cp. Hoekema
Een Fries in Deventer als leraar van de Doopsgezinden in deze stad, en
wat voor een leraar! Ongetwijfeld de meest geleerde, ook de meest merkwaardige
en de aller-moeilijkste in de reeks van Doopsgezinde leraren in
Deventer.
Over één van zijn voorgangers, de illustere patriot Wybo Fijnje, die als
vrijgezel nauwelijks een jaar de Deventer Mennisten het evangelie verkondigde,
is een uitvoerige biografie gepubliceerd. In vergelijking daarmee
is aan Halbertsma veel meer aandacht gewijd. Hij woonde er met zijn gezin
van 1821 tot 1869 en na de dood van zijn vrouw, in 1847, als een eenzame.
Halbertsma werd geboren op 23 oktober 1789 in het in zijn dagen alleen
over water bereikbare dorp Grouw, in een bakkerij aan de Koemarkt (nu
Halbertsmaplein). Zijn jeugdjaren heeft hij uitvoerig beschreven onder
meer in een artikelover de oude scholen met die ene, niet zuiver-Friese
schoolmeester. Daarna volgt hij in Leeuwarden de lessen aan de Latijnse
school en daar ontvangt hij de eerste kenmerken van beschaving. Hij ontmoet
medeleerlingen uit een ander milieu en hij staat open voor een bredere
eonversatie dan mogelijk was in wat zijn jongste broer, de medicus-dichter,
heeft genoemd: it nearzige doarp, het bekrompen, klein-burgerlijk
dorp.
In het gezin domineerde de zakelijk ingestelde moeder, RuurdtjeTj. Binnerts,
die zich bekwaamde in het lezen van boeken over Duitse en Engelse
godgeleerden en die erop aandrong dat haar oudste, Joost, dominee zou
worden.
Vandaar dat verblijf in Leeuwarden en daarna in Amsterdam aan de
Kweekschool voor de opleiding van doopsgezinde leraren met de vaderlijke
en door Joost hoog geschatte Gerrit Hesselink als professor. Diens dood in
1811heeft een diepe indruk op hem gemaakt. Zo schrijft hij aan zijn oom en
voogd (zijn ouders waren in 1809 beiden gestorven): 'Nergens zal men een
weerga van dien parel, die God tot zich genomen heeft, wedervinden .....
Want hetzij gij hem van de kant der grootste en algemeenste geleerdheid,
hetzij gij hem van de kant der edelste nederigheid, eenvoudigheid en de
vlekkelooste zeden wil beschouwen, gij stond in twijfel wat de meeste verwondering
verdiende' .
Altijd weer zal Halbertsma met grote waardering deze leermeester her-
141

denken, onder meer in zijn in 1843 gepubliceerde boek over De Doopsgezinden
en hunnen herkomst. Hij kan ook met bewondering schrijven over de
voorgangers van Hesselink, te weten Nieuwenhuis en Oosterbaan. Die
drie, zo schrijft hij, 'waren uitmuntende physici, die aan hunne studenten
bij de theologie ook collegie gaven in de wis- en natuurkunde, zijnde daartoe
in staat gesteld door een uitgelezen en kostbaar kabinet van physische
instrumenten, hetwelk de gemeente (doopsgezinde gemeente van Amsterdam)
aan hare dochter de Kweekschool geschonken had'.
Met die kennis - in de tijd van de Verlichting begonnen - verschenen de
docenten op de kansel. Daarmee hadden zij logisch denken geleerd. Ze
rangschikten dit onder de filosofie. Halbertsma zegt dan ook: 'Dit was het
graf der orthodoxie, en het kon niet anders. Want de philosophie en de orthodoxie
gelijken op een ijzeren en een aarden pot, die ongemoeid met elkander
de rivier afdrijven. Totdat de ruk van eenen dwarsstroom de potten
tegen elkander stoot, waardoor die van aarde breekt en in scherven naar beneden
zinkt, terwijl zijn ijzeren makker rustig op de wateren voortdrijft'.
En dan volgt de scherpste snier, die hij de leiding van de Kweekschool in
het midden van de vorige eeuw kon toedienen:
'Het was onder deze school (die van Hesselink en zijn voorgangers van 1735
tot 1811) dat het genootschap zijn hoogste aanzien bereikte'.
Dat boek, De Doopsgezinden en hunnen herkomst, van 1843, bevat een
pleidooi voor Halbertsma's overtuiging dat de Doopsgezinden afstammen
van de Waldenzen, eveneens opgejaagde, vervolgde, eenvoudige gelovigen.
Maar tegelijkertijd is het een felle aanklacht tegen de in Krefeld geboren
hoogleraar Samuel Muller, die met het onderdeel fysica had gebroken
en een meer orthodoxe inslag had.
Halbertsma sloeg vanuit het liberale Deventer met argusogen de gang
van zaken aan het Seminarie en deAlgemene Doopsgezinde Sociëteit gade,
maar hij bemoeide zich er niet mee. Hij was ook niet in de eerste plaats
theoloog, doch taalgeleerde. En dat schrijft hij ook eerlijk: 'Wegens de rigting
mijner studien heb ik al die jaren, die er sedert mijnen academie-tijd
(hij had ook college gelopen bij professoren van het Atheneum te Amsterdam)
verliepen, in eene volkomene afzondering van de theologische wereld
doorgebracht' .
Ik kom hier later op terug.
Toen dit hierboven genoemde boekwerk verscheen bij Jan de Lange in
Deventer, liet hij daar een drietal kerkredenen (preken) aan voorafgaan,
gevolgd door twee lijkredes. De laatste over een niet bij name genoemde
Deventer zakenman, de eerste over professor P.O.c. Vorsselman de Heer,
de in 1841 jong gestorven, zeer geleerde docent in de wis- en natuurkunde
aan hetAtheneum van Deventer. Dat alles dus in dat ene boek.
Wat Halbertsma bij zijn jongere collega's in de doopsgezinde wereld miste,
vond hij bij een vriend als deze begaafde hoogleraar. En passant wijdt hij
in deze lijkrede ook uit over een andere hoogleraar, eveneens een jong gestorven
vriend, een kenner van planten, Johan Frederik Hoffman, 28 jaar
oud geworden.
142

De herdenkingsrede over Vorsselman de Heer werd in de doopsgezinde
kerk achter de Korte Assenstraat gehouden op Nieuwjaarsdag 1842: 'Op
deze dag -aldus Halbertsma-, die het burgerlijkjaar opent; in dit uur aan de
godsdienst in betrekking tot onze burgerlijke belangen gewijd, zult gij het
niet ongepast vinden dat ik uwe aandacht eenige oogenblikken bij den afgestorvene
bepale' .
Het grootste deel van de 68 bladzijden lange preek is gewijd aan de overledene.
Het moet een dienst van enige uren zijn geweest. Voor de kennis
van beide docenten, Vorsselman de Heer en Hoffman, en dus in mindere
mate van de geschiedenis van het Deventer Atheneum, is de lectuur van deze
kerkrede onmisbaar.
Wij leren Halbertsma daarin kennen als een man die kennis en deugdzaamheid
op hoge prijs stelde, die vriendschap met gelijkgerichten als onmisbaar
ervoer en die in het samenzijn met zulke geleerden een tegenwicht
vond voor het gemis aan contacten in zijn eigen kerkgenootschap.
Nu moeten we dat gemis niet alleen op rekening van anderen stellen.
Ook binnen zijn gemeente zou hij wel mensen hebben kunnen vinden aan
wie hij zijn denkbeelden kwijt kon en van wie hij veel had kunnen ontvangen.
Maar ik heb al gezegd: hij had een zeer moeilijk karakter. Hij kon -en
dit is dikwijls gebeurd- breken met een vriend. Soms was het finaal uit;
soms, als hij weer tot rust was gekomen, had hij de behoefte aan herstel van
de banden.
Dan kocht hij bij Bussink (zijn buurman) een koek en wierp die in het
voorbijgaan door de deur van de voormalige vriend, niet alleen in Deventer
maar ook in Zwolle, en deze wist dan ook: Halbertsma was in de buurt. Bij
een volgende, misschien toevallige ontmoeting was alles, althans in Halbertsma's
ogen, weer goed. Zo niet van zijn kant met Samuel Muller, bij u
heden wellicht minder bekend dan zijn zoon Frederik Muller, de bibliograaf
en kunstverzamelaar. Samuel Muller was in de doopsgezinde kringen een
soort van paus. Halbertsma had scherpe kritiek geleverd op de inhoud van
de opleiding aan de Kweekschool. Muller moest zich wel verdedigen en
Halbertsma had daar wel op gerekend. In een brief aan Jeronimo de Vries
te Amsterdam, letterkundige, kunstkenner en in deze jaren 1840 en volgende
voorzitter van het Curatorium van de Kweekschool, kondigde hij de verschijning
van zijn boek De Doopsgezinden en hunne herkomst aan en schreef
daarbij: 'En daarvoor zal mij in dit zoetendalletje van Nederland waarschijnlijk
de pochel worden volgescholden' .
In zijn boek had hij geschreven:
'De meeste leraren namelijk die in de jongste jaren (met de opleiding door
Muller) de bediening aanvaarden, wijken in strekking en toon van prediken
merkelijk van hunne voorgangers af. Bij dezen (onder wie Halbertsma zelf)
stonden de goede werken op den voorgrond; bij genen (zijn jongere confraters)
het geloof, het geloof zelfs in de erfzonde, voldoening en praedestinatie'.
Hij miste het onderwijs in de wijsbegeerte gecombineerd met mathematica
en fysica.
143

Welnu, Muller dient hem van repliek in de Vaderlandsche Letteroefeningen
van november/december 1843 en van januari/februari 1844. Ook de predikanten
J. Boeke en A.M. Cramer met hun Twee brieven ter toelating en toetsing
van de Schets van J.H, Halbertsma sparen hem niet in hun kritiek. In een
brief aan de geschiedschrijver der Doopsgezinden in de 1ge eeuw, Ds.S.
Blaupot ten Cate, schrijft Halbertsma dat hij met 'theologische wereld' niet
de theologie en de studie daarvan heeft bedoeld, maar het gezelschap van
theologanten, Muller cum suis: 'Een Duitseher en twee zijner Nederlandsehe
papegaaien hebben het Nederlandsche publiek wijs gemaakt, dat ik
volgens mijne eigene bekentnis in gene 30 jaren naar theologie had omgezien,
en dus een groot stommeling in die zaken was'.
Dit is een citaat uit een veertig bladzijden lange brief aan Blaupot ten Cate.
Hoe ook, Halbertsma was gebelgd over zijn critici: Muller had voor hem
afgedaan. Het was de zoveelste domper die de eigenzinnige, niettemin geleerde
man kreeg te verwerken. Hij zou nóg een veeg uit de pan krijgen, namelijk
van zijn jongere collega te Zutphen, Jan de Liefde, die er ruiterlijk
voor uitkwam dat hij orthodox was en niets van de denkbeelden van Halbertsma
moest hebben. In de brochure Gevaar! Gevaar! en geen vrede! Een
woord tot de Slapenden en in slaap gewiegden, uitgegeven bij Van Someren te
Zutphen in 1844, schrijft De Liefde: 'Ik heb het geschrift van Ds. Halbertsma
gelezen. Met droefheid heb ik uit zijn gebeden en leerredenen bespeurd,
dat hij den Heere Jezus nog niet kent en voor zijne ziel nog geen
vrede gevonden heeft in het bloed des kruises. De Satan heeft zijne oogen
nog verblind'.
Jan de Liefde stond evenmin aan de kant van Muller en Boeke. Zijn prediking
joeg de Doopsgezinden de kerk uit en zijn gehoor bestond uit de Afgescheidenen,
de Cocksianen van 1834.
Hoe ook, Halbertsma heeft wat losgemaakt in de doopsgezinde wereld.
Hij bleef preken, soms over aktuele situaties: de zogenaamde aardappelpreek
van 1845, toen in Nederland de oogst mislukt was. Hij had een sterk
sociaal gevoel; de armen in de gemeente gingen eerder naar hem dan naar
de deftige diakenen om hulp.
Maar vooreerst genoeg over de prediker, die lak had aan de deftigheid
van zijn hervormde collega's in toga, en die volgens de verhalen zijn hond
Apol, met een bef voor, de straat opjoeg om daarvan blijk te geven. Dit
speelde zich af in de stad, waarheen hij in 1821 was beroepen en waar hij was
gearriveerd om er tot zijn dood toe te blijven. Daarvoor was hij zeven jaren
in Bolsward geweest, en getrouwd met een dochter van een zeer vrijzinnige,
ex-hervormde predikant uit Workum.
Ik beperk me hier tot Halbertsma's verblijf in Deventer. Niet, dat hij geen
contacten hield met Friesland. Daar woonden zijn broers, aan wie hij brieven
schreef die ze moesten verbranden. Gelukkig bewaarde hij wel hun
brieven. Op één van de boerderijen die zijn vrouw mee ten huwelijk had gebracht,
Westerend bij Workum, vertoefde hij graag; hij correspondeerde
144

met enkele vrienden in dat gewest, maar hij wist ook -het was hem gezegd
en geschreven- dat hij daar geenpersona grata was.
Men gebruikte hem in 1823 als feestredenaar bij de huldiging van de Friese
schrijver Gysbert Japicx in Bolsward. Men las zijn Friese poëzie en proza,
dat, samen met dat van zijn jongere broers verzameld in een lijvig boek
Rimen en Teltsjes nog steeds wordt herdrukt (nu al de negende druk).
Maar een kans om bijvoorbeeld in Leeuwarden predikant te worden was
verkeken. Zijn eigenzinnig, vaak cynisch karakter stond hem in de weg.
Zijn vriend Jacob van Leeuwen, archivaris-bibliothecaris van Friesland,
vermaant hem: 'Men moet zich niet inbeelden, dat men degenen, die door
rang en stand boven ons verheven zijn, met spies en dolken en tweesnijdende
zwaarden zal verdrijven'.
Elise van Calcar schrijft op 16 maart 1854 vanuit Deventer een brief aan
Dr.G.D.J. Schotel, hervormd predikant teTilburg. Zij noemt daarin Halbertsma:
'een genie, veelzijdig, geleerd, geoefend, fijn van smaak en edel
van kunstmin, groot en breed van opvatting, inzigt en oordeel, maar stout
en vermetel in zijn oorspronkelijke kracht, een wondere, kostelijke, zonderlinge,
beminnelijke, verachte, gehate, ondeugende, onnavolgbare man,
antiquair, kunstkenner. Hier in Deventer spreekt men over hem als van een
dwaas en lomp mensch. Hij vindt zijn medestadgenoten criant vervelend,
bekrompen en materieel, allemaal peperkoek, stijf en droog'.
Nu, dat oordeelover Joost is terdege naar voren gekomen in de zogenaamde
Biografie van Deventer, een handschrift dat in 1961 is gepubliceerd
en waarover drs.H.R. van Ommeren in zijn lezenswaardig artikel 'Joost
Halbertsma en Deventer' in het in 1969 bij de herdenking van diens honderdste
sterfdag uitgegeven boek vernietigend heeft geschreven. De eerste
zin van Van Ommerens artikel luidt: 'Vileiner beschrijving van Deventer
dan zoals nagelaten door Joost Halbertsma is nooit gedrukt'.
Als in deze biografie de Deventernaren getekend zijn, in ieder geval tekent
ze de oud geworden schrijver Halbertsma. Een in alle opzichten teleurgestelde,
eenzame man.
Men kan zich afvragen wat de reden was geweest om zijn gemeente in
Bolsward, die hij vanaf 1814 diende, te verwisselen voor die van Deventer.
Tijdens zijn verblijf in Bolsward had hij de broeders daar in een scherpe rede
aangevallen over de volgens hem te lage beloning. In Deventer kon hij een
aanmerkelijk hoger tractement ontvangen. Hij was niet de enige predikant
die om die reden van standplaats verwisselde.
Bovendien had Deventer eenAtheneum. En Halbertsma's ambities reikten
hoger dan alleen maar voorganger zijn. Hij was overtuigd van zijn capaciteiten,
die zoals gezegd meer op het terrein der taalkunde lagen dan op
dat van de theologie.
Halbertsma had op de Latijnse school te Leeuwarden de waarde van die
taalleren kennen. Hij schrijft in zijn bijdrage over de rectorValentinus Slothouwer:
'Men leerde Latijn om precies denken te leeren en zijn eigen taal
goed te kunnen schrijven. Men leerde de grammatica ener taal, die accuraat
145

in de uitdrukking is, en die paste men toe op zijn eigen'.
Uiteraard sprak hij Fries en Nederlands. Thuis werd Nederlands gesproken
en zijn correspondentie met zijn broers was ook in die taal. Daarnaast
kende hij behalve de klassieke talen ook de moderne en hield hij zich bezig
met het Noors en met vele dialecten. Hij heeft naast dat ene boek, dat in
zijn kerkgenootschap scherp is aangevallen, honderden verhandelingen gepubliceerd
over tal van onderwerpen, meest op taalkundig gebied; daar komen
dan nog bij vele niet-gepubliceerde handschriften, te vinden in de Provinciale
Bibliotheek van Friesland. In de Vrije Fries van 1873 (uitgave van
het Friesch Genootschap) staat achter de levensbeschrijving van Halbertsma
van de hand van de aan hem onderdanige uitgever en schrijver, tevens
archivaris van de stad Leeuwarden, Wopke Eekhoff, een uittreksel uit Halbertsma's
testament van 1 september 1867. In dit testament worden tal van
boeken en handschriften genoemd, bestemd voor de Provincie Friesland.
Maar daarnaast, zo las ik onlangs in het bijzonder goed gedocumenteerde
boek van drs.B. Radernaker-Helfferich, Een wit vaantje op de Brink, kreeg
ook de doopsgezinde gemeente van Deventer een deel van het boekenbezit
van Halbertsma. Ook Overijssel had zijn aandacht, zulks in tegenstelling
tot wat hij 'Holland' noemde.
Nu en dan leek het erop dat een professoraat hem zou verlossen van zijn
predikantswerk. Tot vijfmaal toe heeft hij daarop gehoopt. In 1824 ging het
om een professoraat in de mathematica aan het Atheneum te Franeker. In
1829 schrijft zijn vriend professor De Crane uit Franeker hem: 'Met genoegen
las ik in uwen brief de mededeling van het plan van Curatoren (van Franeker)
om u Professor Extraordinaris in de Noordsche talen te maken. Nu
loopt het gerucht, dat gij tot lector zijt aangesteld en men zegt: ds.J. Brouwer
(doopsgezind predikant te Leeuwarden, bij wie Halbertsma wel aan
huis heeft vertoefd), tevens curator van hetAtheneum had het verteld'.
Brouwer zag Halbertsma liever niet naast zich in Leeuwarden, de enige
plaats welke Halbertsma ambieerde. Dit was ruim zevenjaar na zijn komst
in Deventer. In 1830 werd hij door curatoren van het Atheneum in deze
Overijsselse stad als eerste op de voordracht geplaatst voor hoogleraar in de
vaderlandse geschiedenis en de Nederlandse taal- en letterkunde, maar de
Raad passeerde hem en benoemde H. Beijerman. In 1839 was er opnieuw
een vacature, maar zijn naam kwam niet op de voordracht. In datzelfde jaar
was in Amsterdam professor N .G. van Kampen, letterkundige en historicus,
aan hetAtheneum ontvallen. Halbertsma zou de aangewezen opvolger
zijn geweest. Ons bleek, dat de reeds eerder genoemde Samuel Muller van
het doopsgezinde Seminarie een vriend van Van Kampen was; immers hij
publiceerde een levens- en karakterschets van de overledene. Het was te
verwachten dat Halbertsma geen kans maakte.
In 1845, tenslotte, was er nog sprake van een professoraat in het Nederlands
aan de Leidse Universiteit. Tot vijf maal toe had Halbertsma hoop en
verwachting gehad een benoeming te zullen ontvangen, vijf keer werd die
146

hoop de bodem ingeslagen. En dat vanwege zijn karakter.
Hij bleef een gevangene in Deventer en de ene depressie volgde op de andere.
Op 20 oktober 1839 had zijn vriend Jan Pijnappel al aan neef
drs. Klaas Halbertsma te Sneek geschreven: 'Evenzeer zult gij weten van de
zwaarmoedige gesteldheid van uw oom Joost. Wij schrijven hier de naaste
oorzaak toe aan het mislukt professoraat. Hij schreef mij onlangs dat hij tot
denken en werken geheelongeschikt was en op een hofje moest gaan wonen.
Zoals hij thans is loopt hij veel gevaar een tweede Bilderdijk te worden,
hetgeen ik hem ronduit geschreven heb'.
Zijn correspondentie met velen in binnen- en buitenland hield hem
staande. Daarin en in reizen vond hij een tegenwicht voor wat hij had te verwerken.
Hij werd benoemd tot lid van tal van binnen- en buitenlandse wetenschappelijke
genootschappen. Hij ontving een koninklijke onderscheiding:
Ridder in de Orde van de Nederlandsche Leeuw. De vraag van Bilderdijk
aan professor Tydeman te Leiden, ooit gesteld in een brief van 28 februari
1829, 'Kent gij Halbertsma van Deventer?' was nu overbodig. Iedereen
wist van Halbertsma, iedereen had zijn gedachten over hem, zeker in de
wereld van academici.
Zijn publikaties waren aan tallozen bekend. Zo bijvoorbeeld die over De
Weefschool te Goor (1837), De Witte Wiven (1837), Paaseieren (1840) en verder
over de meest uiteenlopende onderwerpen. Hij had kontakt met nazaten
van Onno Zwier van Haren en heeft over deze verguisde familie geschreven.
In de Overijsselsche Almanak voor Oudheid en Letteren vinden
we een Proeve van een Woordenboekje van het Overiisselsch. In tal van andere
periodieken schreef hij. Hij vertaalde op verzoek van Prins Louis Lucien
Bonaparte in 1858 het Evangelie van Mattheus in de Friese taal en schreef
na een reis naar Rome over de Friese kerk aldaar.
Voorts publiceerde hij over de dialecten van de Friese taal. Al in Bolsward
was hij begonnen aan een Fries woordenboek, het zogenaamde Lexicon
Frisicum, waarin hij de omschrijving der woorden in het Latijn gaf, wat
men in het algemeen jammer heeft gevonden. Hij is niet verder gekomen
dan van A tot Feer.
Halbertsma wordt er ook van verdacht de hand te hebben gehad, hetzij
alleen, hetzij met de in Deventer geboren Eeleo Verwys, in de samenstelling
van het mysterieuze handschrift genaamd Gera Linda Boek, dat in 1870 boven
water kwam. Het zou te ver voeren hier meer over te zeggen. Dat handschrift
heeft veel studies en boeken opgeleverd. Met mr.G.J. van der Meij
acht ik hem tot het schrijven ervan in staat, gezien zijn studiereizen naar
Duitsland, Italië, Engeland en Frankrijk en zijn contacten met de gebroeders
Grimm (vooral met Jacob), met de politicus Sir John Bowring en met
de taalkundige Bosworth.
Zijn vriendenkring in Deventer, beschreven door prof. W.B.J. van Eyk in
de Deventer Courant van 5 maart 1869, had bestaan uit Molhuysen (in 1860
al vertrokken), Vorsselman de Heer, Fransen van Eck, beiden lang vóór
hem overleden. Burgersdijk, Vitringa en Van Vloten, dertig tot veertig jaar
147

jonger, worden niet genoemd. Zelf heeft Halbertsma gezegd, dat hij weinig
contact had met jongeren.
Anders was zijn dertigjaar durende vriendschap met Baron Sloet tot Oldhuis,
die hem in een gedieht uitnodigde de nauwe stad te verlaten en naar
de taal van de leeuwerik te komen luisteren, waaraan hij waarschijnlijk geen
gevolg heeft gegeven. Wel maakte hij met Sloet een tocht door Twente,
toen de laatste nog in Hengelo woonde. Hij zocht hem ook op in Zwolle.
Halbertsma zonderde zich af in zijn studeerkamer, bibliotheek en museum
tegelijk, reeds in de jaren 1830, 1831. Hij wist ook wel dat zij, de Halbertsma's,
iets eigenaardigs hadden. Aan zijn schoonzuster, vrouw van zijn
jongste broer (de medicus), schrijft hij: 'Kent gij de Halbertsma's wel, vraag
ik U? Dat zijn rare snaken, zult gij zeggen; dat zijn potsenmakers, die er niet
veelom geven. De Halbertsma's hadden meest een getikt hoofd. Ils étaient
un peu timbrés. Zij zagen de personen en zaken van andere kanten in, dan
gewoonlijk. Zij hadden geen effen humeur; nu hoog van moed, dan zwaarmoedig
en diepgezonken, uitspattend vrolijk, of slecht gemutst, een engel
of een duivel. Daardoor waren zij blootgesteld aan gevaarlijke uitersten.
Ontvlambaar van geest hadden zij aanvallen van blijdschap, liefde en gramschap,
bij anderen onbekend'.
Tot zover dit bewijs van zelfkennis.
Al vroeg gingen zijn gedachten, evenals die van zijn jongste broer, uit
naar de dood. In 1832 schreef hij een soortement zedelijk testament ten behoeve
van zijn vrouwen zonen. Daar stond het volgende: 'Het is ene oude
vraag, of men een rijk meisje, dan wel zonder geld moet trouwen? Hier kan
geen algemeen antwoord op gegeven worden; naar de omstandigheden wijzigt
zich de keuze. Zijt gij rijk, zo hebt gij gene reden om naar geld uit te
zien; gij grijpt er één uit de hoop, die u behaagt, onverschillig of zij rijk dan
arm is. Maar is men zo als gij, mijne zonen, die iets hebt, maar niet genoeg
om uit eigen middelen te leven, zo zoudt gij dwaas zijn een arm kind te nemen,
als gij een bemiddeld krijgen kondet' .
Drie van zijn zonen bleven ongehuwd. Zelf had hij in dit opzicht een goede
keuze gedaan. Toch liep hij rondmet de angst arm te zullen worden. Intussen
gaf hij veel geld uit voor boeken, kunstvoorwerpen en reizen. Hij
was ijdel genoeg om zijn vriend -hij noemde iemand die aardig voor hem
was al heel gauw vriend- professorTydeman te vragen of het niet mogelijk
was, dat de Leidse Hogeschool hem doctor honoris causa maakte: 'Ben ik
zooveel niet als Bosworth (de Engelse taalgeleerde)?' Hij wilde erkenning
van de geleerde wereld. Welnu, dat predikaat is hem verleend in 1836.
Als hij in 1840 het eerste deel van zijn Letterkundige Naoogst uitgeeft, vermeldt
hij op het titelblad alle lidmaatschappen van wetenschappelijke genootschappen
in binnen- en buitenland, maar hij verzuimt (of verzwijgt)
mee te delen, dat hij doopsgezind predikant is. Dat laatste telde nauwelijks.
Het was goed voor zijn lucratief traktement van f 1700,-.
Thuis, in de pastorie in de Korte Assenstraat, grenzend aan het oude en
versleten schuilkerkje, zorgde zijn vrouw Johanna Iskjen Hoekerna - Han-
148

ne of Hans genaamd in de brieven - voor de opvoeding van de vijf zonen.
Over haar heb ik in 1971 een lezing gehouden voor onze familievereniging.
Hier wil ik niet verder uitwijden over het gezin van de Olden Joost en Hanne.
Gemakkelijk heeft ze het niet gehad bij deze excentrieke man.
Joost Halbertsma had veel voor zichzelf nodig, was soms op het gierige af
(de zuinigheid van zijn moeder Ruurdtje), maar in het aan onze familie geschonken
archief van tal van brieven en andere stukken uit de familie van
zijn vrouw, schoonouders, enzovoort, blijkt dat hij meer dan eens arme familieleden
van die kant, waaronder een hervormde predikant, met geld
heeft geholpen.
Nog steeds was hij predikant. Van de zoons werden er twee hoogleraar,
één rector van een Latijnse school en de twee anderen bevoeren de zeeën.
Drie van hen stierven bij zijn leven. Het moet stil geweest zijn in de pastorie
en in zijn laatste woning. Daar zat een eenzaam en door velen verlaten man.
Na de dood van zijn vrouw in 1847liet hij meer dan eens verstek gaan bij
huisbezoek en predikdiensten , en de kerkeraad zocht naar een weg om hem
te bewegen ontslag te nemen. Zijn gemeente kwam in steeds kleiner getal
naar het kerkje. Zijn preken waren niet meer van het gehalte waarmee hij
in 1821 was binnengehaald. Veelover deze periode kunt u lezen in het genoemde
boek van mevrouw Rademaker. Op 12 januari 1856 zond hij een
brief aan de kerkeraad, waarin hij gewaagde van het aanvragen van emeritaat.
Hij stelde in die brief, of misschien ook mondeling, voor om tot mei
1857 de predikdienst waar te nemen, maar daar gingen de broeders niet op
in. Zij besloten 'om aan dominee Halbertsma het emeritaat toe te kennen
tegen den eersten November aanstaande en zoo mogelijk nog voor dien
tijd', aldus P.A. Jongsma in zijn dissertatie van 1933 over Halbertsma.
Op 26 oktober 1856 hield hij zijn afscheidspreek over Mattheus 7 vers 24-
27, het bekende stuk uit de Bergrede: 'Een iegelijk dan, die deze mijne
woorden hoort, en dezelve doet, dien zal ik vergelijken bij eenen voorzigtigen
man die zijn huis op eene steenrots gebouwd heeft.. .. '. 'En dezelve
doet', daar ging het Halbertsma om.
Het was voorbij. Uit zijn geboortedorp Grouw kwam zijn opvolgerTen
Cate Hoedernaker, over wie hij van zijn broer Eeltje goede berichten had
ontvangen.
Halbertsma verhuisde eerst naar de Grote Overstraat, daarna naar de
straat, die toen nog heette Voor de Broederen en nu Engestraat. Daar, op
een bovenwoning, leefde en werkte hij nog ruim twaalfjaar tot zijn dood op
27 februari 1869. Hij werd begraven bij zijn vrouw op de oude begraafplaats
aan de Diepenveenseweg.
Vergeten is hij niet. Tientallen artikelen zijn over hem gepubliceerd, twee
lijvige boeken werden in 1969 uitgegeven, samen meer dan 660 bladzijden.
Twee keer handelde een scriptie ter voldoening aan het reglement voor de
door hem eertijds zo bekritiseerde doopsgezinde Kweekschoolover hem.
Ik wil eindigen met het oordeel van een man uit Overijssel, te vinden in
149

de brief over Halbertsma van de hand van mr.B.WA.E. Baron Sloet tot
Oldhuis, president van de rechtbank te Zwolle, aan Wopke Eekhoff (12
april 1869): 'Halbertsma was Fries in zijn hart, in merg en bloed, en ik zou
haast zeggen, wel wat lastig; en gaf ook niet zijn uiterlijk het echte type van
den oorspronkelijken Friesehen volksleest terug? Dat hooge, ronde voorhoofd,
die blaauwe oogen, die arendsneus, die slanke gestalte'.
Eens, zo vertelt Sloet, keerden ze al koutende terug door het eenzame
Drienense veld bij Hengelo. 'In het volle maanlicht bracht ik hem op den
top van eenen grooten tumulus of grafterp, die men daar nog veel vindt.
Zoo is er dan van het geslacht, dat hier geleefd heeft, zeide ik, niets overgebleven
dan een kruik met asch en wat verschroeide beenderen en verroest
ijzer. Neen! antwoordde Halbertsma, nog iets meer: dat volk leeft nog in
zijne taal, als men het daar maar weet uit te halen'.
De taal was hem in de ware zin de spiegel van het volksleven. Meer taalgeleerde
dan predikant. Dat was Joost Hiddes Halbertsma.
Noot
1. Lezing voor de Vereeniging tot Beoefening van Overijsselsch Regt en Geschiedenis,
te Deventer, 19 november 1988.
150

Literatuur
Kroes-Ligtenberg, Chr., Dr. Wybo Fijnje 1750-1809; belevenissen van een
journalist in de patriottentijd, 1957.
'Kent gij Halbertsma van Deventer?' Een aantal niet gepubliceerde handschriften
van dr.J.H. Halbertsma, met aantekeningen van J.J. Kalma.
Drachten,1969.
Joost Hiddes Halbertsma, 1789-1869, brekker en bouwer; studies van verschillende
auteurs over zijn persoon, zijn leven en zijn werk, uitgegeven ter
gelegenheid van de herdenking van zijn honderdste sterfdag. Drachten,
1969.
Halbertsma, J.H., De Doopsgezinden en hunnen herkomst; eene ruwe schets,
benevens eene lijkrede op Prof P.O. C. Vorsselman de Heer, en eenige Kerkredenen
van denzelfden schrijver. Deventer, 1843.
Liefde, J. de, Gevaar! Gevaar! en geen Vrede! Een woord tot de slapenden en
in slaap gewiegden. Gedrukt voor rekening van den schrijver te Zutphen bij
A.E.C. van Someren, 1844.
Levenslessen van ds. Joost; een zedelijk testament van dr.J.H. Halbertsma uit
het jaar 1832. Halbertsma-Stichting 20 (1953).
Zee, E.I.T. van der, De prediker Joost Hiddes Halbertsma en zijn boek 'De
Doopsgezinden en hunne Herkomst benevens Eenige Kerkredenen', een voorlopig
onderzoek (ter voldoening van artikel19 van het reglement voor de
Kweekschool van de A.D.S. te Amsterdam), z.j.
Halbertsma, J.H., Biografie van Deventer, uitgegeven door T. Hoekema,
1961.
Jongsma, P.A., Dr.J.H. Halbertsma; een bijdrage tot de kennis van zijn persoon,
zijn denkbeelden en zijn arbeid. Dissertatie Amsterdam. Sneek 1933.
Sikemeier, J.H., Elise van Calcar-Schiotling. Haarlem, 1921.
Radernaker-Helfferich, B., Een wit vaantje op de Brink. De geschiedenis van
de Doopsgezinde gemeente te Deventer. Deventer, 1988.
151