Klik hier voor het themanummer van Aold Hoksebarge - Gemeente ...

Orgaan van de Historische Kring Haaksbergen
45e jaargang nr. 1, februari 2012
Verschijnt 4x per jaar

Aold Hoksebarge
l«a
§
-C)
HISTORISCH CENTRUM HAAKSBERGEN:
Souterrain gemeentehuis
tel. 053-5742374
Correspondentieadres: Goorsestraat 31, 7482 CB Haaksbergen
Email: hist.centrum.hbg@hetnet.nl
Website: www.historischekringhaaksbergen.nl
OPENINGSTIJDEN:
Maandag 19.00-22.00 uur
Dinsdag 13.30-17.00 uur
Donderdag 19.00-22.00 uur
Vrijdag 13.30-17.00 uur
LEDENADMINISTRATIE: K. Faber, K. Doormanstraat 17, 7482 BJ Haaksbergen
BETALINGEN: Postbankrekening nr. 2547699 (alleen voor contributie)
Bankrekening Rabobank nr. 32.42.29.917
beide t.n.v. Penningmeester Historische Kring Haaksbergen
BESTUUR VAN DE HISTORISCHE KRING HAAKSBERGEN
J.H. Scholten
Bizetstraat 31, 7482 AM Haaksbergen
voorzitter, hoofd archivering
J.A.M, van der Zanden Goorsestraat 31, 7482 CB Haaksbergen
secretaris
J.G. Hotste op Bruinink Blekerstraat 5, 7481 JT Haaksbergen
vice voorzitter, voorz. wg. hist. onderzoek
G.J. Slotman
Kroonprins 4, 7481 CJ Haaksbergen
penningmeester
H.B. Slotman
Kievitstraat 8, 7481 BW Haaksbergen
hoofd interne zaken
M.C. Waijerdink-Mentink Eibergsestraat 240, 7481 HP Haaksbergen
lid
C.W.M.J. Wentink
Fazantstraat 129, 7481 BJ Haaksbergen
voorz. wg. monumenten/archeologie
G.W. Oltwater
Molenstraat 89B, 7481 GL Haaksbergen
lid
tel. 5722937
tel. 5722300
tel. 5723553
tel. 5724083
tel. 5721999
tel. 5724134
tel. 5722711
tel. 4786530
"Aold Hoksebarge" wordt vier keer per jaar toegezonden aan de leden van de "Historische
Kring Haaksbergen". Zij betalen voor lidmaatschap en abonnement € 18,- per jaar.
Publikatie of overname van artikelen, geheel of gedeeltelijk, is alleen toegestaan met
toestemming van de auteur(s) en bronvermelding. ISSN: 1384-76
Druk: Hassink Drukkers Haaksbergen Oplage: 1100 exemplaren
Het tweede gemeentehuis van Haaksbergen uit 1881 dat in 1940 werd vervangen door het
oude gedeelte van het huidige gemeentehuis (zie foto op bladzijde 3455) zie artikel op pag.
3442 (Foto: Arch. Hist. Kr. Hbg.)

Redactie
REDACTIE
J.G. Hotste op Bruinink, redactiecoördinator
A. van Leeuwen, eindredacteur
G.J. Leppink, redacteur
F. de Lugt, redacteur
AAN DIT NUMMER WERKTEN MEE:
De Canoncommissie, B. v. Leeuwen, W. Oltwater, E. Ooink,
H. Scholten en J. van der Zanden.
REDACTIE ADRES
Blekerstraat 5, 7481 JT Haaksbergen
jghofsteopbruinink@gmail.com
Inhoud
INHOUD JAARGANG 45, NUMMER 1, FEBRUARI 2012 PAGINA 3433 t/m 3468 PAG
1
2
3
4
5
6
7
8
g
10
11
VAN HET BESTUUR
NIEUWE LEDEN
SCHENKINGEN
AANWINSTEN
PRESENTATIE BOEK J. LEPPINK *
HET FAMILIEBOEK "TER BRAAK IS MIJN NAAM-
STROMEND LANDSCHAP *
NAAR AANLEIDING VAN...
UITREIKING ALBERT ROZEMAPRIJS*
DE CANON VAN HAAKSBERGEN
HAAKSBERGEN 200 JAAR GEMEENTE
* Verslag van lezing/activiteit.
* inleveren van kopij voor het volgende nummer kan tot 10 april a.s.
* kopij in te leveren als volgt: tekst als worddocument, bijbehorende foto's los als
formaat JPEG meeleveren met vermelding van onderschrift en herkomst.
N.B. foto's zonder vermelding van herkomst zijn gemaakt door H.J. Krooshof.
3434
3435
3435
3436
3436
3438
3439
3440
3440
3441
3442
3433

3436
verenigingsJVieuws
Mevr. D. Aalbers: Div. kerkboeken en een aantal bidprentjes. R. Lammers (Rode
Kruis): 8 uitgaven Aold Hoksebarge. J.H.M. Slotman: Foto's, krantenknipsel,
medailles, paspoort. H.B. Molenveld: Oude erven rond Enschede. H. Lammers:
Div. boeken. E. ter Braak-van der Velden: 2 boeken (3 delen) ter Braak is mijn naam.
Gemaakt met o.a. heel veel oorspronkelijke gegevens van haar in 1999 overleden
oom Herman Schuiten en kopieerwerk door diens dochter Ingrid.
AANWINSTEN (Boeken)
Taaihandboek Nederlands
Vreden aus der Vogelperspektive.
Boek Jan Leppink.
Wo sind sie geblieben. Personen geboren in Duitsland en vertrokken naar Twente
en de Gelderse Achterhoek. Schrijver: Th. J. Meijerink.
Stromend landschap. Vloeiweidenstelsels in Nederland.
PRESENTATIE BOEK (verslag van een activiteit)
JAN LEPPINK
Haaksbergenaar in hart en nieren
Op 6 december 2011 was het dan zover: De presentatie van het boek "Jan Leppink,
Haaksbergenaar in hart en nieren" in de Kunstzaal Achterom.
Hendrik Scholten, voorzitter van de Historische Kring heette een kleine honderd
genodigden hartelijk welkom. Onder hen bevonden zich wethouder Diepenmaat,
een vertegenwoordiger van Drukkerij Hassink en afgevaardigden van Historische
Verenigingen van Duitse bodem.
Naast de serie boeken die de Historische Kring de laatste tijd heeft uitgegeven, voegt
het boek over Jan Leppink heel veel toe aan de historische kennis van Haaksbergen.
Hij memoreerde dat Jan jaren voorzitter is geweest van de Kring en in 2006 werd
benoemd tot erelid. Het boek zal zeker een bestseller worden, want Jan is een
boeiend verteller en Frans de Lugt een kundig schrijver, aldus de voorzitter.
De schrijver van het boek, Frans de Lugt, vertelt dat de presentatie plaats vindt
in een bijzonder zaaltje. De Kunstzaal Achterom zou zonder het toedoen van Jan
Leppink nooit gebouwd zijn! In Oman krijgt volgens Frans vrijwel elk nieuw project
de naam van de Sultan. Dat systeem kennen we in Haaksbergen niet, maar er zijn
hier heel wat projecten waaraan de naam Jan Leppink gekoppeld kan worden. Denk
maar aan Het Glazen Bos, het Grintenbosch, het Honhoforgel, de Bernink's enz.
Wanneer krijgen we in Haaksbergen de Jan Leppinklaan? Het boek kwam tot stand
door maandenlang elke woensdagmorgen met elkaar te praten en de vele, soms
nauwelijks leesbare aantekeningen door te nemen.

verenigingsJVieuws
"Het was niet Jan's idee om er een boek van te maken; ik stelde hem dat voor", aldus
Frans de Lugt. Jan ging pas na veel positieve bijval van vrienden en familieleden
over stag. In de gesprekken ging Jan niets uit de weg. Naast luchtiger onderwerpen
komen ook items als geloof en dood aan de orde. Frans sluit af met de spreuken, die
de omslag van het boek sieren.
De avond wordt opgeluisterd
met muziek. Adriane
Kormelink, viool, en Joop
Walhain, accordeon, brengen
twee prachtig gespeelde nummers
ten gehore.
Daarna ontvangt Jan uit handen
van Hendrik Scholten het
eerste exemplaar, een special,
gebonden in een zwart kaft met
de titel in goud-op-snee. Ook
zijn kleindochter Kimberley
ontvangt een exemplaar.
Kimberley brengt zichtbaar
De overhandiging van het eerste boek door Hendrik Scholten geroerd door de gedachte,
aan Jan Leppink
dat Oma deze bijzondere
gebeurtenis niet meer kan
meebeleven haar bewondering voor Opa onder woorden. Ze prijst Jan voor de
openhartigheid, die hij in het boek heeft betracht.
Tot slot voert Jan het woord.
Hij vond het tot stand komen van het boek een bijzondere ervaring.
"Ik ben blij dat het klaar is", aldus Jan. Hendrik Scholten en Jan van der Zanden
hebben er veel toe bijgedragen dat het boek kon verschijnen. Bedankt. Verder gaat
er een woord van dank naar Bram van Leeuwen voor de eindredactie, naar Henk
Krooshof voor het fotowerk en naar Hassink Drukkers voor de fraaie vormgeving en
druk.
Na het officiële gedeelte is het tijd voor een gezellig samenzijn onder het genot
van een drankje en heerlijke hapjes, klaargemaakt en gepresenteerd door Huub en
Tessa Steins.
Het was een bijzondere avond met een bijzonder mens in de hoofdrol; de eerste
Haaksbergenaar over wiens leven een boek is verschenen.
Bram van Leeuwen
3437

3438
verenigingsJVieuws
HET FAMILIEBOEK "TER BRAAK IS MIJN NAAM"
Het is een lijvig boekwerk geworden van 562 bladzijden en omvat een drietal
perioden, te weten:
Deel l : periode 1550 tot ± 1900
Deel II : periode vanaf opa Hendrik ter Braak - heden
Deel III : geschiedenis van "Houthandel en Aannemersbedrijf Ter Braak".
Dit alles is samengevat
in twee boeken
en deze zijn eind
november 2011 verschenen.
Als u interesse
hebt in een
exemplaar van dit
familieboek, dan kunt
u dit bij mij bestellen.
Het is in kleur en de
bladzijden zijn door
een bindstrip met elkaar
verlijmd.
De prijs voor beide
boeken tezamen is
€ 35,00, excl. € 6,75
verzendkosten.
Heeft u het boek liever
op CD als PDFfile,
dan is dat ook
mogelijk.
De prijs hiervoor is € 20,00, excl. € 1,38 verzendkosten.
Graag de bestelling met afleveradres per e-mail of per telefoon (0412-636227) aan
mij doorgeven. Zodra het bedrag + verzendkosten aan mij is overgemaakt op banknummer
3118461 o.v.v. Boek of CD familie Ter Braak, zal ik deze naar u toesturen.
Ophalen mag natuurlijk ook!
Els ter Braak-van der Velden
Kamprechter 13
5346 WB Oss
famterbraak@planet.nl
N.B.
De beide boeken kunnen niet los besteld worden.

STROMEND LANDSCHAP (Verslag van een lezing)
verenigingsJVieuws
Donderdag 24 november j.l. is het boek van Eric Brinckmann en anderen geïntroduceerd
tijdens een bijeenkomst in de Richtershof, georganiseerd door de Historische
Kring.
De heren Eric Brinckmann en Gert-Jan Baaijens gunden ons een kijkje in de wereld
van het water en zijn mysterieuze manier van stromen. Zo'n 100 leden bezochten
deze avond en begrijpen nu beter hoe het water stroomt en gebruikt kan worden als
vriend van de mensheid.
De eerste exemplaren van het boek "Stromend Landschap" werden door Eric Brinckmann
uitgereikt. V.l.n.r. Lida Stork-Crommhoff, Bernard Rouffaer, Eric Brinckmann, Wim Oltwater,
Jan Leppink en Hendrik Scholten.
De vloeiweidenstelsels die in heel Nederland nog voorkomen en op "Het Lankheet"
in werking zijn, hebben na deze avond geen geheimen meer voor de toehoorders.
Na de lezing van de beide heren werden de eerste 3 exemplaren van het boek
"Stromend Landschap" aan drie leden van onze vereniging aangeboden door een
van de schrijvers van het boek, de heer Eric Brinckmann. Deze eer viel ten deel aan
Jan Leppink, Hendrik Scholten en Wim Oltwater. Zij hebben zich ingezet voor het
promoten en het coördineren van de rondleidingen in het waterpark "Het Lankheet".
In het slotwoord werd de goede en plezierige samenwerking met de beheerders van
"Het Lankheet" benadrukt. De aanwezigen werden opgeroepen om met eigen ogen
de werking van de vloeiweiden te aanschouwen tijdens een van de publiekswandelingen
op de eerste zaterdag van de maand.
Wim Oltwater
3439

3440
verenigingsJVieuws
NAAR AANLEIDING VAN...
In het novembemummer 2011 staat op pagina 3420 een familiefoto van het gezin
van Hendrik Kleinsman en Hendrika Bouwhuis. De foto werd aan Aold Hoksebarge
ter beschikking gesteld door Rikie Wolters-Kleinsman en was volgens haar gemaakt
twee jaar voordat het gezin naar Australië emigreerde, dus in 1950. Eric Ooink attendeerde
de redactie erop dat hier iets niet kon kloppen, want op de foto stond ook
dochtertje Minie, die in 1942 was overleden. De redactie heeft navraag gedaan bij
mevrouw Wolters en die maakte duidelijk hoe het zat. De foto is inderdaad gemaakt
in 1950 en evenzeer is het waar dat Minie in 1942 is overleden. Hoe dit met elkaar
verenigbaar is? Photoshop was in die tijd nog niet uitgevonden, maar fotografen
waren er ook toen al bedreven in om een ontbrekend persoon in een groepsfoto te
monteren. Dat Minie in het gezinsportret was opgenomen, was gedaan op verzoek
van vader Hendrik Kleinsman.
Redactie
UITREIKING ALBERT ROZEMAPRIJS
Vrijdag 27 januari werd voor het eerst de Albert Rozemaprijs uitgereikt. Onze Kring
heeft de prijs ingesteld om initiatieven met betrekking tot herstel van kenmerkende
details van panden te stimuleren. Waarom dié dag? Op 27 januari 1901 werd Albert
Rozema geboren. Hij overleed in 1982. Bij de markante Haaksbergse ondernemer,
die als pettenmaker een manufacturenzaak had aan de Spoorstraat, kwam bijna iedereen
in zijn winkel. Zijn handel bestond naast petten ook uit manchester broeken,
lange onderbroeken, hesjes,
jasschorten en allerlei andere
textielattributen. Al die
jaren dat hij zijn winkel had,
veranderde het interieur
helemaal niet. Alles bleef
en was zoals hij met zijn
nering begon. De prijs werd
toegekend aan de familie
Busschers. Onder toeziend
oog van zijn drie dochters
overhandigde Wim Oltwater
de familie Busschers een
oorkonde en een speciaal
gemaakt herdenkingstegeltje.
Johan en Hedwig
Bij zo n bijzondere gelegenheid mag een boeket bloemen zeker Bussschers wisten in 1992
niet ontbreken het Schilderman-huis

verenigingsJVieuws
aan de Goorsestraat 4 te bemachtigen. Het huis had in de loop der jaren haast
vanzelfsprekend een hele metamorfose ondergaan. Steeds pasten de eigenaren
het huis aan aan de dan bestaande woningwensen.
De nieuwe eigenaren deden er een jaar over om het markante huis terug te brengen
-intern en extern- in de bijna oorspronkelijke toestand. De originele bouwtekening
van de zeer bekende Haaksbergse architect A.J. Schilderman was hun leidraad.
Het initiatief van Johan en Hedwig Busschers verdient volgens de Werkgroep
Monumenten van de Historische Kring Haaksbergen extra aandacht en daarom
werden zij met de Albert Rozemaprijs vereerd.
Jan van der Zanden
DE CANON VAN HAAKSBERGEN
De eerste werkzaamheden aan deze canon zijn door de werkgroep en de schrijvers,
in de achter ons liggende maanden verricht.
Voor het tweede gedeelte van dit werk, bestaat nu een gedetailleerd tijdschema.
Zelfs een voorlopige datum van
presentatie - 10 mei 2012 -
spookt al rond bij de makers van
dit cultureel-sociaal-economisch
geschrift. Ofschoon de weg naar
het eindproduct nog wel lang lijkt,
moet er toch in korte tijd heel wat
gebeuren.
Enkele voorbeelden:
Elk van de vijftig vensters wordt
opnieuw inhoudelijk en tekstueel
doorgenomen. Bij elk venster
moeten de nodige illustraties gezocht
worden en de digitale versie
moet aangepast worden aan
de richtlijnen van "Overijssel".
Een versie in boekvorm zal niet
ontbreken, maar hoe we een en ander vorm zullen geven en moeten bekostigen
blijft ook onze aandacht vragen. We gaan er van uit dat de definitieve vorm van onze
canon een verrijking en een aanvulling zal zijn op al hetgeen al over de geschiedenis
van Haaksbergen gepubliceerd is. Met deze bijdrage hopen we ook de scholen
van Haaksbergen en omgeving een document te verschaffen dat op verschillende
manieren gebruikt kan worden, zowel op de moderne digitale manier als ook in
boekvorm. T.z.t. zullen we u nader informeren over onze werkzaamheden.
De Canoncommissie:
Jan van der Zanden-Han ten Berge-Frans de Lugt- Wim Oltwater
3441

3442
HAAKSBERGEN 200 JAAR GEMEENTE
HOE DE FRANSEN DE BASIS LEGDEN VOOR EEN NIEUW LOKAAL BESTUUR
Inleiding
In 2011 was het 200 jaar geleden dat Haaksbergen een gemeente werd. Dat
betekende het einde van een tijdperk waarin het lokaal bestuur werd uitgeoefend
door autonome richters en drosten. Het waren de Franse overheersers die dit uit de
middeleeuwen stammende feodale bestuurlijke stelsel afschaften. Met de instelling
van departementen en municipaliteiten legden zij de basis voor de provinciale en
gemeentelijke structuur zoals wij die sinds 1811 kennen. Willem Waanders was in
Haaksbergen de laatste richter. Daarna werd hij de eerste 'maire'. Na het einde van
de Franse overheersing werd zijn titel schout en in 1825 burgemeester. Haaksbergen
hoorde in Twente bij de eerste vier gemeenten waar een gemeentebestuur werd
geïnstalleerd. Dat gebeurde op 13 april 1811.
Het jubileum van het 200-jarig bestaan is in alle stilte voorbijgegaan. Dat zal alles
te maken hebben gehad met de grootse viering in 1988 van het 800-jarig bestaan
van Haaksbergen. Hoewel de plaats als nederzetting natuurlijk veel ouder is, werd
in dat jaar met veel festiviteiten herdacht dat in 1188 het eerste schriftelijk bewijs
was geleverd over het bestaan van de 'parochie Hockesberghe'. Dat gebeurde in het
goederenregister van Hendrik, graaf van Dalen en heer van Diepenheim.
De redactie van Aold Hoksebarge vindt het 200-jarig bestaan van Haaksbergen als
gemeente een goede aanleiding om een themanummer uit te brengen over hoe het
in die omvorming van richterambt naar gemeente is gegaan.
Na het lezen van dit artikel wordt hopelijk duidelijk waarom dit Haaksbergse jubileum
best bijzonder genoemd mag worden, zeker in vergelijking met de ons omliggende
gemeenten. Het artikel gaat eerst in op de bestuurlijke situatie die men hier voor de
omwenteling van 1795 kende. Vervolgens komen de veranderingen in de periode
tussen de revolutie en de inlijving bij Frankrijk in 1810 aan de orde. Daarna wordt
de vorming van gemeenten in het algemeen en Haaksbergen in het bijzonder uit de
doeken gedaan, waarbij ook de invoering van de burgerlijke stand en enkele andere
veranderingen in 1811, zoals de invoering van het notariaat, aandacht krijgen. Aan
de hand van opgaven die onze eerste burgemeester W. Waanders moest doen zijn
kengetallen en andere wetenswaardigheden over de gemeente in 1811 beschreven.
Het artikel sluit af met het einde van de Franse overheersing in 1813.

1578-1795
Overijssel een soevereine staat
In 1568 was de Tachtigjarige Oorlog begonnen. Landsheer van Overijssel was
de Spaanse koning Philips II, uit het Habsburgse Huis. Hij werd in ons gewest of
provincie vertegenwoordigd door een stadhouder. Nadat de Staten van Overijssel
in 1578 de door de koning toegewezen stadhouder hadden geweigerd, werd het
gewest vanaf dat jaar als een onafhankelijke of soevereine staat bestuurd. Hierop
volgde in 1581 de afzwering van Philips II. Dit verliep via een officiële verklaring van
een aantal Nederlandse gewesten (het Plakkaat van Verlatinghe), waarbij Philips
II werd afgezet als hun landsheer. Overijssel was vanaf dat moment tot de Franse
tijd één van de soevereine staten die deel uitmaakten van de Republiek der Zeven
Verenigde Nederlanden. Deze zeven gewesten delegeerden een deel van hun
soevereiniteit, namelijk buitenlandse zaken, defensie en financiën, aan de Staten-
Generaal in Den Haag, waarin vertegenwoordigers van alle gewesten zitting hadden.
De Staten van Overijssel, ook wel Ridderschap en Steden, bestonden uit leden
van de Ridderschappen van Twente, Salland en Vollenhove en vertegenwoordigers
van de stadsbesturen van Kampen, Deventer en Zwolle. De stadhouder was nu de
hoogste ambtenaar onder de Staten van iedere provincie en functioneerde tevens
als legeraanvoerder.
Drosten
Ridderschap en Steden werden
in de provincie bijgestaan door
de drosten, die hun besluiten
dienden uit te (doen) voeren. De
drost was in de eerste plaats
een rechterlijk ambtenaar die het
verzorgen van de rechtspraak in
zijn gebied tot zijn voornaamste
taak mocht rekenen, maar hij was
daarnaast ook belast met belangrijke
bestuurlijke bevoegdheden.
Zo was de drost van Salland
voorzitter van de vergadering
van de Staten. Het grondgebied
van Overijssel werd voor 1811
onderscheiden in drie kwartieren:
Salland, Twente en Vollenhove,
die met min of meer hetzelfde
grondgebied ook werden aangeduid
als drostambt. Kaart Twente met de rechtelijke indeling voor 1795;
drost- en richterambten (RA).
3443

3444
Het ambtsgebied van de drost van Twente strekte zich overigens niet over het hele
kwartier uit. Haaksbergen en Diepenheim, maar ook de heerlijkheid Almelo, vormden
een uitzondering. Hoewel aanvankelijk wel tot het drostambt Twente behorend,
is Haaksbergen vanaf 1484 een eigen drostambt geweest. Vanaf 1547 vormde het
samen met Diepenheim het drostambt Haaksbergen en Diepenheim. Dit drostambt
dat tot 1811 heeft bestaan, bestond uit de twee richterambten Diepenheim en
Haaksbergen.
Richterambten
De drostambten in Twente waren opgedeeld in richterambten, waarbij land- en
stadsgerichten werden onderscheiden. Zo bestond bijvoorbeeld het landgericht
Enschede (het grondgebied van de latere gemeente Lonneker) naast het stadsgericht
Enschede (de stad). In elk landgericht lagen een aantal marken. Binnen een
richterambt werd de drost in zijn juridische taak bijgestaan door een richter, die veel
meer een rechterlijke en notariële functie had dan dat hij bestuurder was. Vanuit de
laatste hoedanigheid was hij puur een uitvoerder van de drost. Een richter kan dan
ook niet met een latere burgemeester vergeleken worden. Naast richterambt wordt
ook de term kerspel gehanteerd, hoewel het begrip kerspel oorspronkelijk een heel
andere betekenis had, namelijk het grondgebied van een parochie of kerkgemeente.
Het richterambt Haaksbergen had dezelfde omvang als het kerspel Haaksbergen in
de middeleeuwen.
College van Veertiene
De drost vervulde namens Ridderschap en Steden bestuurlijke taken. De drost werd
in het richterambt Haaksbergen bij zijn bestuurlijke taak bijgestaan door het 'College
van Veertiene' of het 'College van Gecommitteerde Goedsheeren', zoals ze ook
vaak werden genoemd. Het was een college, bestaande uit veertien personen, van
vertegenwoordigers uit het dorp en van alle marken. Ze vergaderden in de kerk van
Haaksbergen. Het college stond onder het voorzitterschap van de drost, die in deze
functie de titel 'Overmarkenrichter' voerde. De notulen van de vergaderingen zijn
bewaard in het zogenaamde Goedsherenboek, dat loopt van 1687 tot 1811. 1 Het
college behartigde vooral de economische en kerkelijke (protestantse) belangen
van het gericht Haaksbergen, zoals het omslaan van belastingen, het onderhoud
van wegen, putten, kerk en kerkhof en het onderwijs. De besluiten en het financieel
beheer van het 'college' waren onderworpen aan de goedkeuring van de drost. Het
'College van Veertiene' was in feite weinig meer dan een adviesorgaan, waarmee
ook meteen het grootste verschil met de latere gemeenteraad is genoemd. De gemeenteraad
heeft gedeeltelijk de taak van het 'College' overgenomen, maar hiermee
zijn ze maar voor een klein deel te vergelijken.
1 Goedsherenboek, Historisch Centrum Overijssel (HCO), toegang 394, Plaatsingslijst van de Archieven
van de Hervormde Gemeente te Haaksbergen, inv. nrs. 276 en 277.

Marken
Het richterambt Haaksbergen omvatte de marken: Haaksbergen & Honesch,
Langelo, Buurse, Brammelo, Boekelo en Holthuizen & Eppenzolder 2 . De markeorganisatie
is de kleinste bestuurseenheid in Overijssel geweest. Ze bestonden
Boekelo
^
.Holthuizen
Stepelo
Eppenzolder
Haaksbergen/
Honesch
Buurse
De marken in Haaksber-
gen. De marke Brammelo
heeft altijd een Gelders
(Brammelerbroek) en een
Overijssels deel gehad.
Een deel van de buurschap
Boekelo is door het
bepalen van de gemeente-
grenzen in 1820 in de
toenmalige gemeente Ambt
Delden komen te liggen
(alvorens het Kadaster in
een gemeente kon
aanvangen, moest eerst
naast buurschappen, de oudste organisatievorm op het plat- de buitenbegrenzing
teland, waarbinnen ongeschreven regels en gewoonten golden. vastliggen).
Een marke kan meerdere buurschappen omvatten. Het markebestuur,
dat onder leiding van een markenrichter stond, regelde in eerste instantie
het gebruik van de gemeenschappelijke (woeste) gronden, die onmisbaar waren
voor het toen heersende landbouwsysteem. Later kregen de marken van hogerhand
steeds meer publiekrechtelijke taken toegewezen, zoals het beheer van wegen en
watergangen, het stichten van scholen en het op last van Ridderschap en Steden
bepalen van het aantal woningen per boerenerf. Kennelijk liep de aansturing van
deze publiekrechtelijke taken via het College van Veertiene.
Uiteindelijk zouden alleen de marken de Franse tijd overleven.
1795-1810
Bataafse revolutie
In 1789 brak de Franse revolutie uit. De bevolking wilde meer democratie en vrijheden
en daarnaast een eerlijke verdeling van invloedrijke functies. De leuze van de
nieuwe gezagsdragers in Frankrijk "vrijheid, gelijkheid en broederschap" vond ook
in de republiek veel weerklank, maar voornamelijk bij de patriotten. Deze nieuwe
stroming was enige jaren daarvoor ontstaan, geïnspireerd door de Amerikaanse
onafhankelijkheid. De patriotten stonden lijnrecht tegenover de stadhouder en de regenten
die uit waren op macht. Aanvankelijk werd hun opstand onderdrukt. Pas toen
! Tot de laatste marke behoorden drie buurschappen: Eppenzolder, Stepelo en Holthuizen.
3445

3446
de Franse legers de Republiek in 1795 hadden bezet, kregen de voorstanders
van hervormingen de kans de macht te grijpen en brak de Bataafse revolutie uit.
Stadhouder Willem V, prins van Oranje en Nassau, vluchtte naar Engeland. Hierna
werd in alle gewesten het oude regime vervangen door een bestuur van een andere
samenstelling. Aanvankelijk veranderde er staatkundig niet zo veel; de staten bleven
als onafhankelijke gewesten bestaan. In het gewest Overijssel werd de regering van
Ridderschap en Steden op 5 februari 1795 beëindigd. Dezelfde dag nog namen de
Provisionele Representanten van
het Volk van Overijssel de regering
over. Het bestuur was provisioneel,
dus voorlopig. De leden van
het nieuwe bestuur werden gezien
als vertegenwoordigers, representanten
van de hele bevolking
van Overijssel. De leden van de
Ridderschap werden vervangen
door andere, niet noodzakelijk riddermatige
afgevaardigden van het
platteland en uit de kleine steden.
Op het platteland ontwikkelden
zich bij die gelegenheid nieuwe lokale
besturen, die in de taal van de
Franse revolutie werden aangeduid
als municipaliteiten, eigenlijk
de voorlopers van de gemeenten,
zoals die pas in 1811 ontstonden. (Foto: stichting Historische Verzamelingen van het huis Oranje-
In het nieuwe provinciale bestuur Nassau, Den Haag) Stadhouder Willem V (1748-1806), prins van
bleven de drie grote steden verte- Oranje, vorst van Nassau-Dietz, tot de Franse tijd erfstadhouder
genwoordigd, maarz\\ moesten nu
afgevaardigden naast zich dulden
van de Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden
van de in het vervolg ook als municipaliteit aangeduide kleine steden. 3
Ook lokaal was het oude regime in 1795 vervangen. De oranjegezinde drosten en
richters waren afgezet door de patriotten en met de voorrechten van de adel was
het ook lokaal grotendeels gedaan. Zo werd de toenmalige drost van Haaksbergen
en Diepenheim, Gansneb genoemd Tengnagel, vervangen door Mr. Joan Bernard
Auffmorth uit Goor, een niet-adellijk persoon. De vroegere dienaars wilden niet
overal meewerken aan een probleemloze overgang. In Haaksbergen wilde 'de burger'
Gansneb gen. Tengnagel, de vroegere drost, de protocollen en stukken niet
overdragen aan zijn opvolger, waardoor men hem moest bevelen. 4
Eveneens werd Joseph Conrad Pothoff, de oranjegezinde richter van Haaksbergen,
vervangen. Zijn opvolger werd Willem WaandersGzn. die op 10 juli 1795 te Deventer
3 E.D. Eijken; Compendium van het Overijsselse recht vóór 1811 (Kampen, 2007) 74-75.
4 Joh. Theunisz; Overijssel in 1795 (Amsterdam, 1943) 94.

werd benoemd tot richter. 5 Voor zijn officiële benoeming was Waanders al een
paar keer als representant van Haaksbergen aanwezig geweest op vergaderingen
van het nieuwe provinciebestuur. Andere representanten van ons dorp waren in
dat jaar: J. Janson, H. Rattink, G. Boekman. 6 Mogelijk maakten zij deel uit van
de municipaliteit van Haaksbergen. Het eerste jaar werd een begin gemaakt met
staatkundige hervormingen, gedeeltelijk naar Frans voorbeeld. Eind 1795 werden
er verkiezingen uitgeschreven voor een Nationale Vergadering, die de Staten-
Generaal in Den Haag moest vervangen. Deze moest worden gekozen door alle
mannelijke inwoners van 20 jaar en ouder. Om te weten hoeveel stemgerechtigde
inwoners de provincie telde, werd in Overijssel een volkstelling gehouden, die
we kennen als de Volkstelling van 1795. Bij de samenstelling van deze telling in
Haaksbergen zien we eigenlijk voor het eerst dat ook Haaksbergen op dat moment
een municipaliteit kende. De aanhef van deze volkstelling luidt: 'Wij Municipaliteit
van Haaxbergen, benevens de Richter'. Het gericht Haaksbergen telde toen 3660
inwoners. 7 De Nationale Vergadering zou 1 maart 1796 voor het eerst bijeenkomen.
In 1795 waren er niet alleen bestuurlijke veranderingen. Ook de gemoedstoestand
van de bevolking was zorgwekkend. Aanvankelijk was er nog wel enig enthousiasme
geweest, maar dit veranderde al snel. De
eerste Franse troepen kwamen in februari 1795
in Twente. Begin maart waren er ook Fransen in
Haaksbergen, die gedeeltelijk werden gelegerd
in de kerk en school. Ook waren er soldaten
ingekwartierd bij burgers en boeren. Door
de oorlogsomstandigheden werd armoede
al spoedig troef. De situatie in Haaksbergen
was nijpend. Er was zelfs sprake van grote
armoede, waarvoor in de zomer van 1795 een
smeekbede werd gedaan bij het provinciaal bestuur,
waardoor Haaksbergen met f 500,- werd
ondersteund. Ook in het najaar van 1795 klaagde
de drost van Haaksbergen en Diepenheim
J.B. Auffmorth over armoede in Haaksbergen. 8
(Foto: C. Rogge, "Geschiedenis der staatregeling
voor het Bataafsche volk", Amsterdam, Johannes Naast armoede werd Haaksbergen ook door
Allart, 1799) Silhouettekening Mr. Joan Bernard een epidemie geteisterd. Dezelfde drost richtte
Auffmorth (1744-1831) als Overijssels lid van de zich in de zomer van dat jaar tot het provinciaal
Nationale Vergadering 1796-1798. Auffmorth was bestuur en vestigde de aandacht op de bedroe-
van 1795-1796 provisioneel verwalter-drost van vende toestand in het gericht Haaksbergen
Haaksbergen en Diepenheim, van 1802-1807 drost en de 'graszeerende koortsen ende rode
van Haaksbergen en Diepenheim en vervolgens loop, die sedert september 1794 woedden'
van 1807-1811 baljuw van Haaksbergen en Diepen-
heim.
5 Ibidem, 106.
6 Ibidem, 82, 93 en 104. G. Boekman was patriot. Hij was met zijn schoonzoon Mr. B. ten Pol,
eveneens vooraanstaand patriot, grondlegger van windmolen 'De Korenbloem' in 1798.
7 Volkstelling 1795, HCO, Archief van de representanten van het volk van Overijssel, inv.nr. 5352.
8 Joh. Theunisz; Overijssel in 1795 (Amsterdam, 1943) 115.
3447

3448
en nog dagelijks toenamen. 9 De Haaksbergse arts Dr. Buursink kreeg in augustus
1795 f 300,- voor medicamenten. Bij de steunaanvraag had pastoor
H.G. Teusse een verklaring gevoegd, waarin hij schreef, dat het aantal overledenen
in de zomermaanden veel groter was geweest, dan hij ooit meegemaakt had 10
Bataafse Republiek
Pas in 1798 was het gedaan met de soevereiniteit van de gewesten en kwam door
de centralisatie een bestuurlijk nationale eenheid tot stand. Het land werd na een
staatsregeling verdeeld in acht departementen, waaronder het departement van de
Oude IJssel. Overijssel vormde hiervan weliswaar de kern, maar er hoorden ook
stukken van Friesland, Drenthe en Gelderland bij. De departementen stonden nu
onder het centraal bestuur van de Bataafse Republiek. Het departementaal bestuur
diende slechts ter uitvoering van de nationale wetten. Na weer een nieuwe staatsregeling
verdween in 1801 het departement van de Oude IJssel en Overijssel kwam
terug. Tot in 1805 zou Overijssel met Drenthe verenigd blijven.
In 1798 werd op godsdienstig gebied een doorbraak bereikt door de scheiding van
kerk en staat. Er was daarnaast godsdienstvrijheid gekomen, alle religieuze stromingen
werden voor de wet gelijkgesteld. Joden en rooms-katholieken kregen weer
de mogelijkheid hun geloof
in het openbaar te belijden.
Hoewel vanaf 1798 sprake
is van gemeenten in
Overijssel, kwamen die
toch pas in 1811 tot stand
en bedoelde men er tot
deze tijd waarschijnlijk de
leden van de municipaliteit
mee. Op 10 maart
1798 stuurde richter W.
Waanders een overzicht
van de leden 'der municipaliteit'
van Haaksbergen
naar het provinciebestuur.
Het 'gemeentebestuur'
telde in totaal veertien leden:
vijf uit het dorp, twee
uit Buurse, twee uit de
Honesch en een uit elk van
de andere boerschappen.
Het lijkt er dus sterk op
9 Ibidem, 92.
10 Ibidem, 116.

dat de municipaliteit uit de periode vanaf 1795, met het totaal aantal leden van
veertien en een vertegenwoordiging uit alle buurschappen, in feite een voortzetting
was van het oorspronkelijke 'College van Veertiene'. Ook in Hengelo was al vroeg
sprake van een 'gemeentebestuur'. Hoewel Hengelo staatkundig tot eind 1811 bij
het landgericht Delden behoorde, werd er op 28 april 1802 een gemeentebestuur
ingesteld. De bevoegdheden gingen niet verder dan financiële zaken en het beheer
van gemeenschappelijke eigendommen. Dit gemeentebestuur, bestaande uit zeven
leden, 'bestuurde' maar een klein deel van de huidige gemeente Hengelo. Het ging
hier alleen om het dorp Hengelo en de Veltzijde. 11 In 1803 werd Willem Waanders,
sinds 1795 in functie als richter, door het Departementaal bestuur van Overijssel
bevestigd als richter van Haaksbergen en hij zou dit tot 1811 blijven, waarna hij de
eerste maire (burgemeester) van Haaksbergen zou worden.
Koninkrijk Holland
In 1806 hield de Bataafse Republiek op te bestaan en werd het
land tot Koninkrijk Holland omgevormd. Koning werd Napoleons
jongere broer Lodewijk Napoleon. De keizer dacht op deze wijze
het land beter te kunnen controleren. Het bewind van de nieuwe
koning was zeker niet nadelig voor Nederland. Aangezien hij
niet de verwachtingen van zijn keizerlijke broer inloste, duurde
zijn koningschap tot de zomer van 1810. In de periode van het
Koninkrijk Holland vonden een aantal staatswijzigingen plaats,
die van invloed waren op het lokale bestuur. Bij de wet van
13 april 1807 werd ons land verdeeld in 10 departementen, waarbij
de grenzen tussen Overijssel en Gelderland werden gewijzigd
12 . De Fransen kozen natuurlijke grenzen en hiermee werden
de IJssel en de Buurserbeek/Schipbeek provinciegrens. Dit had
ook consequenties voor Haaksbergen. De Buurserbeek was nu
de provinciegrens. Dit betekende dat het gebied ten zuiden van
de beek bij de voogdij Neede werd gevoegd. Daartoe behoorden
dus een groot deel van Buurse en gedeelten van Honesch,
Langelo en Brammelo. Brammelerbroek, dat tot Neede behoorde,
werd vanaf dat moment bij Haaksbergen gevoegd.
Lodewijk Napoleon Bonaparte
(1778-1846), koning van het
Koninkrijk Holland (1806-1810)
11 D. Huinink; Gedenkboek van Hengelo (Ov.); uitgegeven t.g.v. de onafhankelijkheidsfeesten te Hengelo
1913 (Hengelo, 1979) 80-85 en Reglement van de instelling van het gemeentebestuur 1802, Gemeente
archief Hengelo (Ov.), Archief van het gemeentebestuur van de gemeente Hengelo 1802-1917, inv.nr.
698. Het gaat hier om de instelling van een gemeentebestuur, dat mogelijk dezelfde bevoegdheden
kende als in Haaksbergen de municipaliteit, zoals genoemd in 1798. Tot eind 1811 hoorde het dorp
Hengelo bij het richterambt Delden. De geboorte van de huidige gemeente Hengelo was net als van de
andere Twentse gemeenten niet eerder dan in het jaar 1811. In de archiefinventaris van Hengelo wordt
echter gesteld dat Hengelo sinds 1802 een zelfstandige gemeente is. 'Hengeier Weend'
12 F.M. Hendriks, 'De grenzen van Overijssel en van de Overijsselse gemeenten van 1807 (1811) -
1842', in: Verslagen en Mededelingen van de Vereniging voor Overijsselsch Regt en Geschiedenis 75e
stuk (1960) 98.
3449

3450
MIMIK 1807
o ,-/' aur \/
„-'--'S DRErrrm: V
persoon van Floris Willem baron Sloet tot Warmelo. 14
De oorspronkelijke drosten verloren hun bevoegdheid
als bestuurder, maar ook kreeg hun functie een
andere naam. Vanaf 1807 werd hun naam gewijzigd
in baljuw en drostambt werd baljuwschap. De laatste
drost van Haaksbergen en Diepenheim was vanaf
1802 Mr. J.B. Auffmorth met Jan Hendrik Jordaan
als verwalter (plaatsvervanger). Auffmorth werd vanaf
1807 baljuw van het baljuwschap Haaksbergen en
Diepenheim, maar hij was verworden tot een ambtenaar
van beperkte betekenis. Na de Franse tijd werd
hij vrederechter te Goor. 15 In de zomer van 1810
werd ons land volledig bij Frankrijk ingelijfd en werd
Nederland min of meer een provincie van Frankrijk.
Aan het hoofd van het departement
Overijssel kwam
een landdrost te staan, die
werd benoemd door de
koning en alleen aan hem
verantwoording schuldig
was 13 . De drie kwartieren
van onze provincie werden
bestuurd door aan de landdrost
ondergeschikte drosten,
die kwartierdrosten
werden genoemd. Twente
kreeg een kwartierdrost
gevestigd te Almelo in de
(Foto: Internet) Floris Willem Sloet tot
Warmelo als landcommandeur van de
ridderlijke Duitsche Orde. Sloet was van
1792-1795 verwalter-drost (waarnemer)
van Haaksbergen en Diepenheim.
Vanaf 1807 was hij kwartierdrost van
Twente.
13 B.H. Slicher van Bath e.a.; Geschiedenis van Overijssel (Deventer, 1970) 187.
14 Site Parlementair Documentatie Centrum (Universiteit Leiden) en A.F.M. Reichgelt, 'Floris Willem
Sloet tot Warmelo (1753-1838)', in: Overijsselse biografieën (Meppel/Amsterdam, 1990) 174-177. F.W.
Sloet tot Warmelo was volgens Historie van Haaksbergen deel l, blz. 100 in 1803 aangesteld tot drost
van Haaksbergen en Diepenheim en zou de laatste drost van dit drostambt geweest zijn. De laatste
drost, vanaf 1807 baljuw, was echter J.B. Auffmorth.
15 Site Parlementair Documentatie Centrum (Universiteit Leiden).

1811-1813
Departementen, arrondissementen, kantons en mairiën
Bij keizerlijk decreet van 21 oktober 1811 werd definitief bepaald dat ons land verdeeld
zou worden in departementen, arrondissementen, kantons en mairiën (gemeenten).
16 Overijssel werd het Franse departement van de Monden van de IJssel
(Département des Bouches de l'lssel) met aan het hoofd een prefect. Dit departement
was verdeeld in de arrondissementen: Zwolle, Deventer en Almelo, met elk
een onderprefect aan het hoofd. Het arrondissement Almelo was weer verdeeld in
de kantons: Almelo, Delden, Enschede, Goor, Oldenzaal en Ootmarsum. De mairie
Haaksbergen behoorde tot het kanton Goor. In het jaar 1811 werden de bestuurlijke
en de rechtelijke macht definitief gescheiden. De mairiën werden uitsluitend bestuurlijke
lichamen.
Ontstaan gemeenten
Het decreet van 21 oktober 1811
doet vermoeden, dat de gemeenten
pas vanaf deze datum zijn
ingesteld. Dat is echter niet het
geval. Het besluit legde de definitieve
begrenzingen (voor dat
moment) vast en bekrachtigde
eerder genomen besluiten. Het
keizerlijke decreet van 18 oktober
1810 bepaalde, dat de Franse
wetten, de Franse bestuursindeling
en de Franse rechtelijke
organisatie met ingang van 1 januari
1811 ook van toepassing
waren op ons land, een datum
die door een nader decreet van
6 januari 1811 werd verschoven
naar 1 maart van dat jaar. Vanaf deze datum hield het ambt van drost/baljuw en
richter op te bestaan. Ook de landdrost van Overijssel, Mr. Petrus Hofstede, was
van zijn ambt ontheven en mocht zich voortaan prefect van het Departement van de
Monden van de IJssel noemen. Hij kreeg begin 1811 voorschriften van de intendant
van Binnenlandse Zaken. De prefect moest zich houden aan het decreet van 18
oktober 1810 en moest er naar streven, naar Frans voorbeeld, kleine gemeenten te
vormen en daarbij vooral rekening te houden met de belangen en gewoonten van de
inwoners van de samen te voegen gebieden. De afstand tussen verschillende plaatsen
en gehuchten in één mairie mocht niet te groot zijn en de hoofdplaats moest
16 Hendriks, De grenzen van Overijssel, 103
3451

zonder veel moeite voor een ieder bereikbaar zijn. 17 Vaak werden bij het bepalen
van de gemeentegrenzen de grenzen van de voormalige kerspels of richterambten
aangehouden. De indeling is de prefect niet gemakkelijk gevallen. Uiteindelijk is
Overijssel verdeeld in 52 mairiën. Binnen het arrondissement Almelo werd men het
aanvankelijk niet eens over de verdeling. De nieuwe indeling is in een groot gedeelte
van Overijssel reeds in de eerste helft van april 1811 ingevoerd. De prefect stelde
28 maart 1811 de grenzen van 39 mairiën in Overijssel vast. In het arrondissement
Almelo ging het alleen om Borne, Diepenheim, Haaksbergen en Vriezenveen,
gebieden die bleven zoals ze voordien geweest waren. Zo werden de voormalige
richterambten Borne, Diepenheim en Haaksbergen en het voormalige schoutambt
Vriezenveen nu mairiën. Gezien de grenswijziging uit 1807 zou het ten zuiden van
de Buurserbeek gelegen deel van het oorspronkelijke richterambt Haaksbergen in
1811 bij de Gelderse gemeente Neede komen. In hetzelfde besluit van 28 maart benoemde
de prefect in de 36 mairiën met minder dan 5000 inwoners de maire, de adjunct-maire
en de conseils municipaux (gemeenteraden). 18 Dit onder bepaling dat de
benoemden voor 15 april dat jaar geïnstalleerd moesten zijn. Het gemeentebestuur
van Haaksbergen werd op 13 april geïnstalleerd, een datum die afwijkt van data die tot
nu toe in de historie van Haaksbergen aangehouden werden. 19 Het bestuur van Borne
werd geïnstalleerd op 10 april. 20 Ook de besturen van de andere 34 mairiën zijn alle
voor 15 april geïnstalleerd en hiermee werd de nieuwe indeling in een groot gedeelte
van Overijssel, zij het voorlopig, al in april 1811 ingevoerd. De indeling in de rest van
Twente was niet makkelijk. Dit had waarschijnlijk alles te maken met de omvang
van de voormalige
landgerichten, zoals
Oldenzaal, Delden
en Ootmarsum. Deze
gebieden moesten
eerst opgedeeld
worden. Pas in september
1811 bereikte
men overeenstemming
en ontstonden
(Foto: Arch. Hist. Kr. Hbg.) De Buurserbeek in Buurse aan het eind van de 19e de andere 13 mairiën,
eeuw met een primitief voetgangersbruggetje. Door de grenswijziging van 1807 waaronder Delden
was de Buurserbeek provinciegrens geworden. (stad en een gedeelte
17 Hendriks, De grenzen van Overijssel, 104.
18 Hendriks, De grenzen van Overijssel, 105.
19 Historie van Haakbergen, deel III, blz. 9 noemt 16 november 1811 als daturn van de benoeming door
de prefect. Op die datum nam de prefect inderdaad een besluit over de benoeming van gemeentebe-
sturen in Twente, echter niet voor Haaksbergen. Hetzelfde deel 'Historie van Haaksbergen' vermeldt
overigens op blz. 29 en blz. 35 als beëdigingsdatum van Willem Waanders tot maire van Haaksbergen
8 maart 1811. De benoeming zou dan voor 8 maart plaatsgevonden moeten hebben. 'Haaksbergen
voor en na 1188' noemt op blz. 43 eveneens de foutieve datum van 8 maart als de dag van de beëdiging
van Waanders tot maire.
3452 20
Anja Tanke,'1811: het ontstaan van de gemeenten (en andere veranderingen)', in: Boorn & Boerschop
(dec. 2011)8-9.

van het richterambt), Hengelo (dorp en de buurschappen Woolde, Oele en Beckum,
dat daarvoor tot het richterambt Delden behoorde), Weerselo (westelijk deel van
het voormalige richterambt Oldenzaal) en Tubbergen (het westelijk deel van het
voormalige richterambt Ootmarsum). De indeling van deze gemeenten is pas eind
november 1811 uitgevoerd, na de benoeming en installatie van de gemeentebesturen.
Deze werden door de prefect benoemd bij besluit van 16 november 1811,
waarna de nieuwe besturen tussen 25 en 29 november 1811 werden geïnstalleerd.
Zo werd het gemeentebestuur van Weerselo op 26 november geïnstalleerd. 21 Er kan
dus geconcludeerd worden dat de gemeente Haaksbergen zich tot de vier oudste
gemeenten van Twente kan rekenen.
Installatie eerste gemeentebestuur van
Haaksbergen
Tot 1830 kende Haaksbergen geen gemeentehuis.
De secretarie was in de periode
1811-1830 gevestigd in herberg De
Zon (nu Markt 8), waar voor 84 francs per
jaar een kamer werd gehuurd van Derk
Waanders, een broer van de burgemeester.
In herberg De Zon wordt op 13 april
1811 het eerste gemeentebestuur geïnstalleerd.
Het proces-verbaal van deze
installatie vermeldt: 'Op heeden den
dertienden April 1811 zijn ten Gemeente
Huize deze plaats verscheenen de navolgenden
ingevolge Besluit van de Heer
Prefect van den 28 maart Nr.10', waarna
de leden van ons eerste gemeentebestuur worden opgesomd. 22 Tot maire (burgemeester)
werd benoemd Willem Waanders, tot dan richter van Haaksbergen en tot
adjunct-maire Jan Hendrik Jordaan, die tot dan toe verwalter drost was geweest.
De 'Gemeente Raaden' (raadsleden) waren: 23
huurde voor de secretarie.
- J. Smits J.W.zn.
- G. Kuipers
- E.D. Trip
- J.T. de Reuver
- A. Jordaan
(Foto: auteur) Pand Markt 8 in 2010. Hier stond tot 1888
Herberg De Zon, waar de gemeente, bij gebrek aan een
gemeentehuis, in de periode 1811-1830 een kamer
(Jan Smits was geneesheer en later koopman in het
dorp)
(Gerhardus Kuipers, erve Dijkhuis te Langelo)
(Egidius Daniël Trip, rijksontvanger, dorp)
(Johannes Theodorus de R., winkelier en secretaris,
dorp)
(Albert Jordaan, fabrikeur/koopman, broer van de
adjunct maire en Derk, de oprichter van D. Jordaan &
Zn.)
21 Gerrit Welberg, 'De gemeente Weerselo 200 jaar geleden ontstaan', in: Oet de Boerschopn nr. 119 (2011) 41-43.
22 Stukken betreffende de installatie van maires, adjunct-maires en gemeenteraadsleden,
HCO, toegang 21.1, Archieven van de kwartierdrost van Almelo (1807-1810) en de
onderprefect van Almelo (1811-1813), inv.nr. 117.
23 Het tussen haakjes vermelde betreft een interpretatie. Derk ter Horst niet exact kunnen plaatsen.
3453

3454
- Jan Vruwink
- Harmen Reimerink
- G. Kaamscher
- A. Aarnink
(belastingschatter, dorp)
(erve De Reimer, Honesch)
(= Gerhardus Koning, landbouwer op het erve
Kaamscher te Holthuizen)
(Arend A., landbouwer op het erve Aarnink
te Stepelo)
- H. Bouwmeesters Jonkman (= Hendrik Oostendorp, landbouwer op het
- Hendrikus Waanders
- DJ. Kerkhoven
- H.A. Immink
- D. ter Horst
- Tone Scholten
- B. Morssinkhof
- Jan Rengerink
- B. Ensink
- J.G. Wolterink
- Egbert Scholten
erve Jonkman te Langelo)
(brouwer in de Dom, dorp)
(Derk Jan Kerkhoven, schoolmeester, dorp)
(Hendrik Adolf Immink, bakker, dorp)
(Derk ter Horst, dorp)
(landbouwer op het erve Laakmors te Honesch)
(Berend Morssinkhof op het gelijknamige erf te
Honesch)
(= Jan Roerink op het erve Rengerink/Reink in
Buurse)
(= Berend ten Vaarwerk op het erve Ensink te
Stepelo)
(Johannes Gerhardus Wolterink op het gelijknamige
erve in Buurse)
(landbouwer op Gr. Steenberg of Scholten Eums in
Buurse)
De maire, adjunct-maire en raadsleden werden door de onderprefect Sloet tot
Warmelo plechtig geïnstalleerd, waarbij elk afzonderlijk de volgende eed moest afleggen:
'Ik zweere gehoorzaamheid aan den instellingen des Rijks en getrouwheid
aan den Keijzer'.
Na het tekenen van dit procesverbaal
was het oude 'gemeentebestuur'
honorabel ontslagen. Alle
documenten, charters, papieren
en overige goederen van de oude
bestuurders, die Willem Waanders
voor het uitoefenen van zijn nieuwe
functie als maire benodigd had, werden
officieel overgedragen. Willem
Waanders 'gewezen regier, nu
maire' overhandigde dezelfde dag
-Ml* -'-•-«-—-
een ondertekend document (een (Foto: Arch. Hist. Kr. Hbg.) De Markt in Haaksbergen voor 1881.
inventaris) aan de onderprefect, Links op de foto de oude burgemeesterswoning. Hier woonde tot
waaruit blijkt om welke stukken het zijn dood burgemeester Willem Waanders. Daarnaast het
ging: een protocol van Huwelijks-
gemeentehuis uit 1830, dat in 1881 werd vervangen dooreen
nieuw gemeentehuis (zie foto omslag). Op de plek van deze 2
panden werd in 1940 het huidige oude gemeentehuis gebouwd
(zie foto op bladzijde 3455)

zaken, beginnend 20 juni 1795; een register van sterfgevallen of aangegeven lijken,
beginnend in januari 1806; twee grote brandspuiten; twee kleine draagbare brandspuiten
en 10 obligaties, ter waarde van f2400,-, die nu ten laste van het rijk vielen. 24
Het is onbekend welke procedure is gevolgd die heeft geleid tot de keuze van deze
vroede vaderen. Haaksbergen kende in 1811 maar liefst 20 raadsleden, het hoogste
aantal ooit (anno 2012 telt Haaksbergen 19 raadsleden). Vermoedelijk werd dit
aantal alleen in de Franse tijd gehanteerd, dus tot in 1813. Aangezien de notulen
van de raadsvergaderingen tot 1820 niet bewaard zijn gebleven, kan hierover weinig
zekerheid worden gegeven. Wel is het aantal raadsleden in het jaar 1818 bekend.
Dit waren er toen zes, die op 26 juni werden ontslagen, waarna er zes nieuwe
werden benoemd en geïnstalleerd. Van deze zes werden er twee tot assessor (wethouder)
benoemd. 25 Van de in 1811 geïnstalleerde raadsleden heeft er voordien
vermoedelijk een aantal deel uitgemaakt van het eerder genoemde 'College van
Veertiene', waarin iedere marke was vertegenwoordigd. De gemeenteraad uit 1811
vertegenwoordigde echter niet alle marken; hierin is de verdeling als volgt: negen leden
uit het dorp, drie uit Buurse, twee uit Honesch, drie uit Holthuizen/Eppenzolder
& Stepelo en twee uit Langelo. Boekelo en Brammelo hadden geen representanten
in de eerste gemeenteraad. Een andere constatering is dat de drie leden uit Buurse
(Foto: Arch. Hist. Kr. Hbg.) Het in 1940 gebouwde gemeentehuis
Situatie voor 1949 (let op het bordes)
24 Stukken betreffende de installatie van maires, adjunct-maires en gemeenteraadsleden, HCO,
toegang 21.1, Archieven van de onderprefect van Almelo (1811-1813), inv.nr. 117.
25 Benoeming leden raad en installatie nieuwe raadsleden, 26 juni 1818, Gemeentearchief
Haaksbergen, Statisch Archief, Correspondentie 1811-1829.
3455

3456
in 1811 formeel niet in de gemeente Haaksbergen woonden, maar inwoners waren
van de mairie Neede. Het is een raadsel hoe zij dan toch tot gemeenteraadslid
van Haaksbergen geïnstalleerd konden worden. Willem Waanders (1739-1829) zou
de geschiedenis ingaan als de laatste Haaksbergse richter. Hij werd daarnaast de
eerste maire van Haaksbergen. Na het einde van de Franse overheersing in 1813
werd zijn titel schout en in 1825 burgemeester. Hij zou deze functie tot zijn dood
blijven uitoefenen.
Taken van de nieuwe gemeente
Gemeenten waren destijds louter administratieve eenheden, die geen eigen beleid
maakten. Eén van de administratieve taken was het registreren van de bevolking.
De belangrijkste functie hiervan was om te weten hoeveel belasting geïnd kon worden
en hoeveel jongemannen opgeroepen konden worden voor militaire dienst. De
nieuwe gemeenten werden onder meer verplicht gesteld een burgerlijke stand en
een registratie van dienstplichtigen bij te houden. Een organisatie met weinig taken
heeft ook niet veel personeel nodig. Uit de 'Specifique Staat van de Bureau Kosten
van de Mairie van Haaxbergen' uit het jaar 1811, waarin de jaarsalarissen in francs
van de toenmalige ambtenaren worden vermeld, weten we welke taken er naast burgemeester
bij de toenmalige gemeente werden uitgeoefend: griffier, veldwachter,
bode, ontvanger, werkman, twee opzieners van de brandspuit,
(Foto: Arch. Hist. Kr. Hbg.) Een brandspuit anno 1884 (Foto: Arch. Hist. Kr. Hbg.)
Een hjksveldwachter in uniform

vroedvrouw. 26 Totaal dus negen personeelsleden, waarvan vijf part-time. In 1811
kende men dus negen personeelsleden tegenover 20 raadsleden, in vergelijking
met de huidige situatie een bijzondere verhouding. Hoewel op bovengenoemd
staatje één veldwachter wordt genoemd, zijn er op 18 juni 1811 twee veldwachters
in Haaksbergen benoemd. Dit waren Johannes Brandau, 55 jaar, ambtsdienaar en
voormalig soldaat en Frederik Amelonsen (dit moet waarschijnlijk Amelong zijn), 56
jaar, koninklijk jager en voormalig soldaat. 27 De gemeenteraad van Haaksbergen
keurde hun benoeming goed in de zitting van 20 juni 1811. 28
Invoering burgerlijke stand en het register van naamsaanneming
Zoals gezegd traden vanaf 1 maart 1811 de Franse wetten in werking en hierbij
hoorde ook de invoering van de burgerlijke stand. Voortaan moesten geboorte, huwelijk
en overlijden worden geregistreerd bij het plaatselijke gemeentehuis. Voor die
tijd had deze registratie voornamelijk plaats in kerkelijke registers. Vanaf de invoe-
ring van de burgerlijke stand was de juridische
DEP DER'*.MONDEN VAU DEN YSSJEL.:, . ..
status van de doop en het sluiten van een
4&ROXDISS1MENT ALMELO. , ^^ ^ ^ ^^ definjtief veranderd.
Dopen en trouwen voor de kerk werd vanaf
^^^ nu een vrijwillige keuze. Het is een misvatf\
T^CrT^ P IV *' n 9 te denken dat de burgerlijke stand direct
na 1 maart 1811 is ingevoerd. De feitelijke
v N
invoering is van een gevarieerdheid van data,
verspreid over 1811 tot begin 1812. In Twente
v/erd c ' e Burgerlijke stand het eerst ingevoerd
bjj de gemeenten die in april 1811 van start
gingen. In Haaksbergen werd de burgerlijke
stand dan ook in die maand ingevoerd. 29 De
GEMEENTE VAN . eerste geboorteregistratie is van 25 april. Het
betreft de geboorte van Janna Wijlens op
GEDENDE DEN UUUt ,800 EN ^ 24 9 P ril ' dOCntei " V3P Ar6nd Wi l6nS 6
J
Meijerink. Dezelfde dag werd ook het eerste
huwelijk geregistreerd. Derk Mannus Schartman en Anna Lankhold gaven elkaar
het jawoord. Een dag later werd het eerste overlijden ingeschreven in het kersverse
overlijdensregister. Ten huize van Jannes Witbreuk op het erve Eeftink in Boekelo
was Hendrika Broekers op 24 april overleden. Zij was de dochter van Jan
26 Specifique Staat van de Bureau Kosten van de Mairie van Haaxbergen uit 1811, Gemeente archief
Haaksbergen, Statisch Archief, gemeente rekening 1811-1829.
27 De naam van Frederik Amelonsen of Amelong wordt niet genoemd in Historie van Haaksbergen deel
III in het hoofdstuk over de politie, blz. 90 en verder,
28 Stukken betreffende de aanstelling van bos-en veldwachters in de gemeenten Borne en Haaksbergen,
1811, HCO, Archieven van de onderprefect van Almelo (1811-1813), inv.nr. s286.
29 Geboorte-, huwelijks- en overlijdensregisters, HCO, Burgerlijke Stand gemeente Haaksbergen.

Broekers en Geertruid Leferink. 30 In Diepenheim en Borne vond de invoering eveneens
in april 1811 plaats. 31 Bij de overige Twentse gemeenten, die formeel pas eind
1811 werden ingedeeld, zou ook de burgerlijke stand later van start gaan. Er zijn
uitzonderingen, zoals Almelo, waar de eerste geboorten en huwelijken reeds in
de zomer van 1811 werden geregistreerd. In Delden zou de burgerlijke stand pas
begin 1812 worden ingevoerd. De eerste geboorten en overlijdens van Hengelo
werden in de tweede helft van 1811 geregistreerd; het eerste huwelijk pas in 1812. 32
Haaksbergen behoorde dus tot de eerste gemeenten in Twente waar de burgerlijke
stand werd ingevoerd, in 2011 dus eveneens 200 jaar geleden. Voor met name
genealogen is het een onmisbare overheidsbron, waarvoor we de Fransen nog altijd
dankbaar zijn. De invoering van de burgerlijke stand liep iets voor op de invoering
van de geslachtsnaam-aanneming. Op grond van het keizerlijk decreet van
18 augustus 1811 werden alle inwoners verplicht hun achternaam te laten registreren.
Wie geen vaste achternaam had, moest er een aannemen. In Twente hadden
de meeste mensen wel een familienaam, maar deze kon nogal eens wisselen. Men
ontleende zijn achternaam aan de boerderij die men bewoonde of waar men geboren
was. Als een man introuwde op een boerderij waar als opvolgster alleen een
dochter was, kreeg die dus de familienaam van zijn vrouw en dat gold ook voor hun
(Foto: kaart in 2011 uitgegeven door H. J. Versteld) Franse kaart 1812-1813 vanuit de Gelderse kant bezien.
De Buurserbeek is provinciegrens. De ten zuiden van de beek gelegen delen van Buurse en Honesch (incl.
Haaksbergerveen) behoren tot de 'mairie Nede'. De Harrevelder Schans is waar te nemen. De kaart werd
vervaardigd door J. Tibbe. Opmetingen vonden plaats in 1812 en in mei 1813 was de kaart gereed.
30 Dit overlijden sluit naadloos aan bij het eerder genoemde Register van sterfgevallen (ook genoemd
het Register van aangegeven lijken 1806-1811, HCO, Retroacta Burgerlijke Stand, toegang 124, inv.nr.
177). De laatste inschrijving in dat register is van 20 april 1811. Maire Waanders noteert vervolgens dat
dit register hiermee is gesloten en dat de volgende sterfgevallen vanaf 26 april 1811 staan ingeschreven
in het nieuwe register dat van Gouvernementswege toegezonden is.
31 Anja Tanke,'1811: het ontstaan van de gemeenten (en andere veranderingen)', in: Boorn & Boerschop
_ .(.„(dec. 2011) 8-9 en huwelijksregisters, HCO, BS gem. Diepenheim.
32 HCO, Burgerlijke Stand, gemeenten Almelo, Delden en Hengelo.

kinderen. Ook bij verhuizing kon de familienaam wijzigen. Wat hier vooral gold was
het aannemen van een vaste geslachtsnaam (achternaam, familienaam) en die te
laten registreren. De registers van naamsaanneming in Twente dateren uit 1812 of
later. Helaas is het register van Haaksbergen niet bewaard gebleven. Wel is er een
lijstje met daarop de joodse inwoners van Haaksbergen, die verklaren een vaste
geslachtsnaam aan te nemen. 33 Geluk bij een ongeluk is, dat, zoals gezegd, de
ten zuiden van de Buurserbeek gelegen delen van Buurse, Langelo en Brammelo
in 1811 tot de Gelderse gemeente Neede behoorden. Het register van naamsaanneming
van de gemeente Neede uit augustus 1812 is bewaard gebleven. De voormalige
Haaksbergenaren uit Buurse, Langelo en Brammelo verklaren voor de maire
van Neede hun geslachtsnaam te behouden of er een aan te nemen. 34
Andere veranderingen in 1811
Met de opheffing van het richterambt was er geen richter meer om recht te spreken
en afspraken tussen partijen bindend vast te leggen. Doordat de bestuurlijke
en de rechtelijke macht nu waren gescheiden en de maire puur een bestuurlijke
taak had gekregen, kwam er voor de eerste een vrederechter en voor de tweede
een notaris in de plaats. De vrederechter was de laagste rechter in een landelijk
uniform rechtssysteem. Hij sprak onder meer recht in zaken betreffende roerende
goederen. Daarnaast trad hij op in familie- en erfrechtelijke zaken, zoals het benoemen
van curatoren en voogden. Inwoners uit Haaksbergen moesten hiervoor naar
de vrederechter in Goor. Later werd de vrederechter ook kantonrechter genoemd.
Sinds 1838 behoorde Haaksbergen tot het kanton Enschede. Beroep was vanaf
1811 mogelijk bij de rechtbank van eerste aanleg in Almelo (sinds 1838 arrondissementsrechtbank
geheten). Bij de invoering van het notariaat in 1811 kwamen er
onder de kantons notariële standplaatsen. Per standplaats werd een ambtenaar
benoemd met als titel notaris. Hij diende akten op te maken om afspraken tussen
personen vast te leggen, bv. testamenten, aan- en verkopen, hypotheken en huwelijksvoorwaarden.
Haaksbergen werd een notariële standplaats. Op 20 februari
1812 werd Jan Hendrik Jordaan (1773-1834) tot keizerlijk notaris aangesteld. Deze
zoon van fabrikeur en koopman Jan Jordaan, was aanvankelijk procureur, verwalter-richter
van Haaksbergen en van 1803 tot 1811 verwalter-drost van Haaksbergen
en Diepenheim. Hij was in 1811 ook adjunct-maire en later assessor (wethouder)
van Haaksbergen. Daarnaast was hij markerichter van Haaksbergen en Honesch.
Je kunt je dus afvragen in hoeverre men geslaagd was bij de uitvoering van de
scheiding van bestuurlijke en rechterlijke macht. Qua functies was het gescheiden,
maar als dezelfde personen deze ook gaan uitoefenen...
33 Gemeente archief Haaksbergen (kluis Burgerzaken).
34 Register van naamsaanneming gemeente Neede, Gelders Archief, Registers van naamsaanne-
ming. De inwoners worden niet gespecificeerd naar buurschap. Inwoners van diverse buurschappen
worden door elkaar vermeld, waardoor het enig onderzoek vergt om iedereen te kunnen herleiden.
Vergelijkingen met de Volkstellingen van 1795 en 1830 zijn hierbij benodigd.
3459

De gemeente Haaksbergen in 1811
In de Franse tijd moet ook het woord bureaucratie zijn uitgevonden. Het begon al ten
tijde van het Koninkrijk Holland, maar die nam toe na de inlijving bij Frankrijk. Alles
diende vastgelegd te worden. De Franse overheid zond allerlei tabellen, waarin binnen
de kortst mogelijke tijd gegevens ingevuld moesten worden betreffende de bevolking,
beroepen, bedrijven, armwezen, gemeenteinkomsten en dergelijke. Dankzij
deze nauwkeurigheid hebben we nu de beschikking over bronnen die ons inzicht
verschaffen in onze gemeente in het jaar 1811.
bevolking
Haaksbergen telde in 1811, volgens een telling van juni dat jaar, 3857 inwoners, die
als volgt over "t Dorp en de onderhorige boerschappen' waren verspreid 35 :
Het dorp Haaksbergen 175 huisgezinnen en 1110 zielen
Buurschap Honesch 65 huisgezinnen en 372 zielen
Buurschap Buurse 83 huisgezinnen en 491 zielen
Buurschap Langelo 65 huisgezinnen en 352 zielen
Buurschap Brammelo 43 huisgezinnen en 235 zielen
Buurschap Holthuizen 68 huisgezinnen en 406 zielen
Buurschap Eppenzolder 84 huisgezinnen en 451 zielen
Buurschap Boekelo 81 huisgezinnen en 440 zielen
Van de 3857 inwoners waren er 547 stemgerechtigd.
De huisgezinnen werden vervolgens ook onderverdeeld naar religie:
Hervormden 142 huisgezinnnen
Roomsch Cath. 515 huisgezinnen
Jooden 7 huisgezinnen
Een jaar later vond er weer een volkstelling plaats en telde Haaksbergen 3545
inwoners, welke als volgt over de gemeente waren verspreid 36 :
Dorp 1120st.
Honesch 326 st.
Buurse 33 st. (alleen benoorden de Schipbeek)
Langelo 313 st.
Brammelerbroek 185 st.
Brammelo 244 st.
Holthuizen 412 st.
Eppenzolder 464 st.
Boekelo 448 st.
35 Staten van overzichten van de bevolking van de gemeenten, 1811 (7 juni ondertekend door
W. Waanders), HCO, Archieven van de onderprefect van Almelo (1811-1813), inv.nr. 128.
36 Staat van de uitkomsten van de volkstelling van 1812, per gemeente, buurschap, 1812, HCO, toegang
„ .„„20.1, Prefect van het departement van de Monden van de IJssel 1811-1813), inv.nr. 7074a.

De bevolking werd ook per gezindheid gespecificeerd:
Katholieken 2946 st.
Hervormden 545 st.
Joden 54 st.
In 1811 telde de gemeente 312 inwoners meer dan in 1812. Tegenwoordig zou een
gemeente bij een dergelijke bevolkingskrimp in paniek raken. De oorzaak van dit
verschil zit hem in het feit dat bij de telling van 1811 alle inwoners van het voormalige
gebied van het richterambt zijn meegeteld, dus ook de inwoners ten zuiden van
de beek. Vergelijk bijvoorbeeld Buurse. Inclusief de inwoners die in de gemeente
Neede woonden telde de buurschap 491 zielen, exclusief de 'Needenaren' was dit
aantal 33. Het verschil van 312 inwoners wil niet zeggen dat er 312 voormalige
Haaksbergenaren onder Neede woonden. Haaksbergen mocht ook 'geannexeerd'
gebied met bijbehorende inwoners tot de gemeente rekenen, namelijk de buurschap
Brammelerbroek met 185 zielen.
Veeteelt en paarden
In april 1811 vond er een telling plaats van de paarden, schapen en het hoornvee
(koeien) in de gemeente Haaksbergen. 37 De paarden werden onderverdeeld in:
(Foto: OKT) Schaapskudde van Jan Hendrik Scholten (1859-1936) van het erve Steenberg
(Haaksbergerweg 16) in Buurse
37 Staten van het aantallen hoornvee, paarden en schapen, 1811 (19 april ondertekend door
W. Waanders), HCO , Archieven van de onderprefect van Almelo (1811-1813), inv.nr. 223.
3461

16 hengsten (1 springhengst en 15 andere), 142 ruinen en 113 merries
(21 merrieveulens en 92 andere merries), 7 hengstenveulens en 15 merrieveulens.
Qua schapen hanteerde men de volgende onderverdeling: 138 rammen,
732 gesneden rammen, 1074 ooien en 806 lammeren. Het hoornvee was als volgt
onderverdeeld: 29 stieren, 44 ossen, 1101 koeien, 309 vaarzen en 231 kalveren.
Koeien en ooien komen het meest voor. Hun aantal verschilt nauwelijks: 1101 koeien
tegenover 1074 ooien. De telling werd per buurschap gespecificeerd. Koeien en
ruinen komen in elke buurschap, inclusief het dorp, voor.
Het aantal schapen is hieronder per buurschap gespecificeerd:
Dorp Haaksbergen: 4 rammen, 32 gesn. rammen, 56 ooijen en 12 lammeren
Honesch: 68 rammen, 287 gesn. rammen, 185 ooijen
en 109 lammeren
Buurse: 27 rammen, 285 gesn. rammen, 582 ooijen
en 559 lammeren
Langelo: 9 rammen en 41 ooijen
Brammelo: geen schapen
Holthuizen: geen schapen
Eppenzolder: 15 rammen, 40 gesn. rammen, 55 ooijen en 37 lammeren
Boekelo: 15 rammen, 88 gesn. rammen, 155 ooijen en 89 lammeren.
In Brammelo en Holthuizen zijn geen schapen waargenomen. In Langelo en
Eppenzolder is het aantal gering. Aan de hand van dit staatje kun je zonder op de
kaart te kijken een aardige inschatting maken waar in Haaksbergen de grootste
arealen markegronden lagen en daarmee gepaard gaand de grootste hoeveelheid
heide. In gebieden met weinig markegrond was om overbeweiding te voorkomen
het houden van schapen op deze gronden uitdrukkelijk verboden. In Langelo gold
dit verbod al sinds een markevergadering uit 1623. De weinige schapen die Langelo
telde mochten alleen grazen op weide- of heidegrond van de boer zelf. Een en
ander wordt bevestigd door een brief van richter Waanders van 20 oktober 1809
aan de kwartierdrost van Almelo, waarin hij een opgave moest doen van verordeningen
ten aanzien van schapendriften (het recht een bepaald aantal schapen op de
markegronden te mogen houden). 38 De informatie hierover had Waanders ingewonnen
bij de markerichters en boermannen, die uiteraard zelf hun eigen protocollen
beheerden. De uitkomst was als volgt:
1. In de marke Haaksbergen en Honesch en in de buurschap Buurse waren de
gewaarde ingezetenen (het aandeel van een eigenaar in de marke werd een
waar of waardeel genoemd) bevoegd om schapen op het 'gemeens veld of
marken gronden' te mogen weiden. Een volgewaard erf of 'volle boer' mocht
100 schapen houden, een 'halve boer' 50 schapen en een kotter (een boer zonder
stemrecht in de marke) 25 stuks schapen.
2. Dat in de overige buurschappen 'a/s Langelo, Brammelo, Holthuizen, Eppenzolder
en Boekelo het weiden van schapen op de gemeene of markengronden zonder
onderscheid aan allen en een ieder op eene zekere boete is verboden'.
38 Brieven van de gemeentebesturen met een opgave van verordeningen etc., t.a.v. schapedriften,
1809, HCO, Archieven van de kwartierdrost van Almelo (1807-1810), inv.nr. 39.

De regelgeving was gebaseerd op vroegere besluiten en bepalingen over het houden
van schapen op de markegronden, die door de betreffende marken op de holtinks
of markevergaderingen waren gemaakt.
(Foto: uit boek Boerderijnamen van P. Vinc. van Wijk, ord. Carm. uit 1927) De Hof te Vaarwerk in
1927. Het erfmarkerichterschap van Holthuizen en Eppenzolder was verbonden aan deze boerderij in
de buurschap Holthuizen.
De Markerichters in 1811
In 1809 moest richter Waanders de markerichters van Haaksbergen opgeven bij de
kwartierdrost van Almelo. 39 Deze opgave geeft ook de feitelijke situatie in 1811 weer.
Markevergaderingen werden gehouden op een vaste boerderij, die deel uit maakte
van de marke. Aan deze boerderijen was het markerichterschap verbonden. De
eigenaren van deze boerderijen leverden
de markerichter. Dit waren in 1811 voor de
marke:
Haaksbergen procureur Jan Hendrik
en Honesch Jordaan
Buurse het rijk, met als
administrateur de
tijdelijke Landrentmeester
van Twente
Langelo de Gereformeerde
Diaconie van
Haaksbergen, die
vertegenwoordigd werd
door hun rentmeester
E.D. Trip
(Foto: Arch. Hist. Kr. Hbg.) Berend Jan te Wieriker 1855-1933) alias Aolbers Berend, landbouwer op
het erve Aolberboer (Smitterijweg 1), de laatst functionerende markerichter van Haaksbergen en
Honesch en mogelijk zelfs in Twente
39 Brieven van de gemeentebesturen met een opgave van de markerichterschappen,
1809-1810, HCO, Archieven van de kwartierdrost van Almelo (1807-1810), inv.nr. 41.
3463

Brammelo en D. Westenberg te Delden
Brammelerbroek
Holthuizen en Hendrik Scholten met Eppenzolder als administrateur
Eppenzolder J.H. Rattink als voogd
Boekelo Hugenpoth van Aerdt (tot Heeckeren) met als
administrateur Carel ten Zijthoff.
Buurschappen, kerken, wegen en waterlopen, bruggen en sluizen
De 'gemeentebesturen' in Twente werd in de slachtmaand (november) 1809 verzocht
een opgave te doen van de in hun gemeente aanwezige dorpen en buurschappen,
kerken, havezaten en landgoederen, wegen, waterlopen, bruggen en sluizen. Het
provinciaal bestuur verzamelde allerlei gegevens die later mogelijk zijn gebruikt bij
de beslissingen over de vorming van gemeenten. Richter Waanders zond zijn opgave
26 november in. 40 We kunnen er redelijkerwijs van uitgaan dat de uitkomst van
deze opgave niet of nauwelijks zal verschillen met de situatie in 1811.
Haaksbergen bestaat uit het dorp en zeven buurschappen, bekend als het Dorp
Haaksbergen en de buurschappen: Honesch, Buurse, Langelo, Brammelo,
Holthuizen, Eppenzolder & Boekelo. In het dorp staan drie kerkgebouwen: 'een voor
de Roomsch Catholieken; een voor de Hervormden en een voor de Hoogduitsche
Joodsche gemeente'. Haaksbergen kende geen Havezaten en voorname landgoederen
binnen de grenzen.
De volgende doorgaande wegen (vaarweg genoemd) waren aanwezig:
A. De weg komend van Vreden in het Munsterland, lopend door Honesch tot in het
dorp Haaksbergen.
B. De weg komend van Alstatte in het Munsterland lopend door Buurse over een
gedeelte van Honesch tot in het dorp.
C. De weg komend van Enschede lopend door de marke Haaksbergen en Honesch
tot in het dorp.
D. De weg komend van Hengelo lopend door de marke Haaksbergen en Honesch
tot in het dorp.
Van het Dorp Haaksbergen lopen deze wegen verder:
a. Door Holthuizen en Eppenzolder naar Delden en het Zeldam.
b. Door Holthuizen en Boekelo naar Goor en ook naar het Zeldam.
c. Door Holthuizen en een klein gedeelte van Brammelo en Boekelo naar
Diepenheim.
d. Door Langelo en Brammelo naar Neede en ook naar Eibergen, beide in het
Departement Gelderland.
Waanders vermeldde dat over deze wegen 'geen posten noch postwagens passeren',
met andere woorden er was geen 'openbaar vervoer' in Haaksbergen. De
Haaksbergse wegen verkeerden in 1811 in een goede bruikbare staat. 41
40 Brieven van de gemeentebesturen met een opgave van de in hun gemeente aanwezige dorpen en
buurschappen t/m bruggen en sluizen, 1809, HCO, Archieven van de kwartierdrost van Almelo (1807-
1810) en de onderprefect van Almelo (1811-1813), inv.nr. 26.
. 41 „ .,, . Rapporten van de gemeentebesturen van o.a. Haaksberger
41 Rapporten van de gemeentebesturen van o.a. Haaksbergen over toestand van de wegen, 1811, HCO,
Archieven van de onderprefect van Almelo (1811-1813), inv.nr. 297.

Interessant is ook de beschrijving over de Buurserbeek of Schipbeek. Door het gericht/gemeente
Haaksbergen loopt de rivier de Schipbeek, welke komend van de
Alsteedse molen (de Haarmühle) in het Munsterland door Buurse, Honesch, Langelo
en Brammelo en door een klein gedeelte van Gelderland naar de zogenaamde
Oude Sluis onder Diepenheim loopt. De rivier is alleen de winterdag bij hoog water
bevaarbaar. Dan wordt het hout, dat 's zomers per as vanuit het Munsterland
tot aan de Lankheterbrug in
Langelo was aangevoerd, vanaf
deze brug met schuiten en houtvlotten
naar Deventer vervoerd.
Ook worden in dat jaargetijde de
houtskolen, die enkele boeren in
Haaksbergen branden, en het koren
dat de boeren willen verkopen
met schuiten over de Schipbeek
naar de Uzermolen (een primitieve
hoogoven in Deventer)
en naar de Deventer markt vervoerd.
Deze schuiten brengen,
indien het water het toelaat, winkelwaren
vanuit Deventer terug
naar Haaksbergen. Volgens de
(Foto: Arch. Hist. Kr. Hbg.) De Buurserbeek eind 19e opgave kende men hier geen
eeuw. In 1811 was het riviertje alleen de winterdag veerschepen of marktschuiten.
bevaarbaar voor transport van goederen tussen de De Schipbeek kende volgens de
Lanketerbrug en Deventer
opsomming in het Haaksbergse
gebied geen sluizen. De opgave
vervolgt met een opsomming van de gemeentelijke bruggen, aanwezig over de
Schipbeek, die door iedereen 'zoo wel in als uitheemschë vrij gebruikt mogen worden:
in Buurse: de Braambrug, de Rietbrug en de Keupersbrug (nu Koekkoeksbrug
genoemd)
in Honesch: de Klaashuisbrug en de Morsinkhofsbrug
in Langelo: de 'Nieuwsteegdenbrug', de Lankheterbrug, de Veddersbrug en de
Vloedstegenbrug.
Vervolgens komen de particuliere bruggen aan bod. De brug bij de Watermolen
behoorde qua eigendom tot de molen. De kleine bruggen over de Schipbeek waren
eigendom van enkele boeren, die de bruggen ook bekostigden en onderhoud
3465

3466
pleegden. De bruggen werden voornamelijk door de eigenaren gebruikt om: 'erover
te varen naar hunne landen aan de overzijde der Schipbeek geleegen, als ook om
den schollen of zoden uit het veld te halen tot mesting. Mitsgaders om het vee en
schapen daar over het veld te drijven.'
1813-1815
Einde Franse overheersing
In 1813 is het afgelopen met de Franse overheersing. Nadat Russische en Pruisische
troepen de Fransen hadden verdreven keerde Willem Frederik, erfprins van Oranje
en zoon van de in ballingschap overleden laatste stadhouder, op 30 november 1813
terug in ons land. Op 2 december werd hij te Amsterdam ingehuldigd als soeverein
vorst. In 1815 werd hij als Willem l koning van het nieuwe Koninkrijk der Verenigde
Nederlanden (het huidige Nederland inclusief de Zuidelijke Nederlanden, nu België).
De koning handhaafde de door de Fransen ingerichte bestuurlijke en rechterlijke indeling
en zeker niet minder belangrijk de wetgeving. Veel zaken die door de Fransen
in gang zijn gezet, werden door de nieuwe koning verder uitgewerkt of tot uitvoering
gebracht, zoals het Kadaster, de inrichting van begraafplaatsen buiten de bewoningscentra,
de invoering van het metrieke stelsel en de opheffing van het markesysteem
in Oost-Nederland. De departementen werden nu weer provincies met aan
het hoofd een gouverneur. Behalve in Limburg werd deze naam in 1850 gewijzigd
in commissaris van de koning(in).
Oude begrenzing Haaksbergen weer hersteld
Kort na de Franse tijd werd de oorspronkelijke begrenzing weer gehanteerd. De gemeente
Haaksbergen omvat sinds 19 september 1814 het gebied van het voormalige
richterambt en kerspel Haaksbergen. 42 Buurse, Brammelo en Langelo hoorden
vanaf dat moment weer als totale buurschap tot Haaksbergen en Brammelerbroek
kwam terug bij Neede. De erfenis van de grenswijziging uit 1807 is tegenwoordig
nog altijd te vinden in de burgerlijke stand. Bij genealogisch onderzoek van bijvoorbeeld
inwoners uit Buurse valt hier niet aan te ontkomen. Inwoners die ten zuiden
van de Buurserbeek woonden moesten naar het gemeentehuis van Neede. De geboorteakte
van een persoon die in de periode 1811-1814 in dit gebied geboren is
zal niet in de registers van Haaksbergen te vinden zijn, maar in het geboorteregister
van Neede.
Afsluitend: begrenzing Haaksbergen uniek
Haaksbergen is 105 km2 groot. Eigenlijk omvat de huidige gemeente hetzelfde
gebied als het middeleeuwse kerspel Haaksbergen. Er is hier behoudens een
kleine wijziging op de grens met Ambt Delden omstreeks 1820 niets aan de grenzen
veranderd en dat is uniek in de regio. Veel van de huidige gemeenten zijn
42 Hendriks, De grenzen van Overijssel, 122.

(Foto: auteur) Dejurisdictiepaal uit 1773
behoort tot de mooiste (rijks)grensste-
nen van Haaksbergen, gemerkt met de
wapens van Overijssel, Gelderland en
het vorstbisdom Munster. Sinds 1814
laakpunt tussen de provincies Overijssel
en Gelderland en vanaf 1825 tevens de
officiële grensscheiding tussen de ge-
meenten Haaksbergen en Eibergen
Literatuurlijst
voortgekomen uit een samenvoeging of raakten
grondgebied kwijt aan een sterk groeiende stedelijke
buurgemeente. Bij de gemeentelijke herindeling in
Twente, nu 10 jaar geleden, werden veel gemeenten
opgeheven. Alleen Tubbergen kon in 2011 net als
Haaksbergen het 200-jarig bestaan als oorspronkelijke
gemeente vieren. Er is één verschil. Zoals eerder
vermeld komt Tubbergen niet voort uit een gelijknamig
gericht met dezelfde omvang, maar maakte het
deel uit van het landgericht Ootmarsum. Ook in de
Achterhoek zijn de oorspronkelijke gemeenten door
de herindeling in 2005 drastisch gewijzigd.
Toch moeten we als Haaksbergenaren onze grenzen
kennen en past hier enige bescheidenheid. Zoals vermeld
was de Buurserbeek vanaf 1807 even de provinciegrens,
waardoor we grondgebied kwijtraakten.
Deze situatie werd in 1814 weer hersteld.
Vermeldenswaardig is ook het feit dat Haaksbergen
tot de eerste vier Twentse gemeenten behoorde die in
1811 als bestuursorgaan van start gingen. Daarnaast
was Haaksbergen in Twente één van de eerste gemeenten
waar de burgerlijke stand werd ingevoerd.
Laten we hopen dat Haaksbergen ook in de toekomst
een jubileum als zelfstandige gemeente kan blijven
vieren.
Eric Ooink
Asbroek, W.E. ten, e.a., Historie van Haaksbergen, deel l (Haaksbergen 1975)
Asbroek, W.E. ten, e.a., Historie van Haaksbergen, deel III (Haaksbergen 1978)
Asbroek, W.E., Haaksbergen voor en na 1188 (Haaksbergen 1988)
Beer, H. de, e.a., Overzichten van de archieven en verzamelingen in de openbare archiefbewaarplaat-
sen in Nederland, deel VI; De archieven in Overijssel (Alphen aan den Rijn 1980)
Eijken, E.D., Inventaris Drostambt Twente 1610-1811 (Zwolle 1993)
Eijken, E.D. e.a., In alle Staten, vierhonderd jaar provinciaal bestuur in Overijssel (Zwolle 1978)
Eijken, E.D., Compendium van het Overijssels recht vóór 1811 (Kampen 2007)
Hendriks, F.M., 'De grenzen van Overijssel en van de Overijsselse gemeenten van 1807 (1811) - 1842',
in: Verslagen en Mededelingen van de Vereniging voor Overijsselsch Regt en Geschiedenis 75e stuk
(1960) 97-136
Rietbergen, P.J.A.N. Rietbergen (eindred.), De Geschiedenis van Nederland in Vogelvlucht; Van pre-
historie tot heden (Amersfoort 1992).
Slichervan Bath, B.H., e.a., Geschiedenis van Overijssel (Deventer 1970)
Theunisz, Joh., Overijssel in 1795, Vanaf het uitbreken der revolutie tot het bijeenkomen van de eerste
Nationale Vergadering (Amsterdam 1943)
Vulsma, R.F., Burgerlijke stand en bevolkingsregister (Den Haag 2002)

W O O N D E C O R A T I E
TEN HIAGENV.O.F.
.ALLES ONDER ÉÉN DAK
VERF Se BEHANG
PARKET 8e LAMINAAT
VLOERBEDEKKING
ZONWERING
GORDIJNEN
KLEUR ADVIES
LlJSTENMAKERIJ
10% KORTING
met de RelatieCard!
(elke kopende klant krijgt
een RelatieCard met recht
op interessante korting)
Unipro is producent van
Uzin kleefstoffen, Oeshfloor
kunstharsvloeren en Renovloer
vl oerren o vati esy stem en
3468
© Unipro
TEN H, I^VGEN
schilderwerken
• SCHILDERWERKEN
24-UURS GLAS
SERVICE
HAAKSBERGEN - MA. DE RUIJTERSTRAAT 2O
WWW.TENHAGENSCHILDERWERKEN.NL
Tel. 053-5722162
Markt 13 Haaksbergen
Tel.053-5722689 "

RD
plastics
Dat u meebeslist over onze winst.
Dat is ons idee.
Met het Stimuleringsfonds wil Rabobank
Enschede-Haaksbergen kleinschalige,
lokale projecten op duurzaam,
economisch, maatschappelijk en
cultureel terrein een zetje in de rug
geven. Dat is ons idee.
Heeft u een goed doel? Dan
zorgen wij voor de middelen
Rabobank. Een bank met ideeën.
Kijk voor meer informatie op
rabobank.nl/enschede-haaksbergen. Rabobank
Van der Linde
De Echte Bakker
Jhr. von Heydenstraat 30
telnr. 053-5721394
Spoorstraat 59
telnr. 053-5742888
DIJKSTRA
PLASTICS BV
"Een nieuute kijk op beter zien"
ook uw specialist in contactlenzen
leeslenzen
cylinderlenzen f 4
kleurlenzen
VAN DER WERF Omdll
"'S;,;
gediplomeerd opticien - registeroptometrist BSc. - contactlensspecialist
Spoorstraat 2 / aan de markt - Haaksbergen
Tel.053-5722696
Industriestraat 3O-34 7482 EZ Haaksbergen, NL
Tel.: 053-5723884 Fax: 053-5727845
E-mail: info@rdplastics.nl www.rdplastics.nl
•BH
Profiteer iedere week van
nieuwe grandioze aanbiedingen!
• Wijnhandel & Slijterij
• Relatiegeschenken
• Cadeauartikelen
• Feesten & Evenementen
Eibergsestraat 4 Haaksbergen
T 053 572 87 12
www.twentsgenot.nl
Betere kwaliteit
voor een betaalbare prijs
BOEK EN BURO
HAAKSBERGEN
Spoorstraat 67 7481 HX Haaksbergen
tel. 053-5723524 fax 053-5741344
haaksbergen@boek-en-buro.nl
producent van
kunststof
verpakkings-
emmers
voor o. a. de
voedings- en
verfindustrie.
Thuis zien of uw boek op voorraad is:
www.boek-en-buro.nl
l ittia :«a« ;inMM!aaa.nmi •»• un»i nm-m mimi umia 11 • Pt^iBBiaa na i-a i«a.-HiB.

ACCOUNTANTS
• Enschede
• Haaksbergen
Blankenburgerstraat 41
7481 EA Haaksbergen
(053)5741979
www.smkaccountants.nl
BONZET
BOEKBINDERS V.O.F.
— GRONDVERZET — DRAINAGE WERKZAAMHEDEN
Voor het inbinden van
boeken, tijdschriften en
vervaardigen van dozen
en mappen
De Osseboer 44 7547 SJ Enschede
053-4314069
— (SIER) BESTRATINGEN — CULTUURTECHNISCHE WERKEN
^electro-
— GROENVOORZIENINGEN — LOON-EN SLOOPWERKZAAMHEDEN
— LANDBOUWMECHANISATIE — AANLEG EN ONDERHOUD SPORTVELDEN
Hazenweg 7 Haaksbergen Tel. 053 - 5721859 Fax 053 - 5729430
Veldmaterstraat 75,7481 AC Haaksbergen
Tel.: (053)572 15 38, Fax: (053)572 77 66
Landelijk erkend Electro Technisch Installatie Bureau
info@electrobreukers.nl www.electrobreukers.nl
l imam HM» UNETO-VNI
aanleg en onderhoud van
electrotechnische installaties,
airco, ventilatie, stalbewaking,
inbraak, brand, beveiliging,
alle electrische app-, audio, video,
SAT-schotels, antennes,
telecom, ISDN, (mob.) telefonie,
computers, netwerk, verlichting