Borstkanker Gids voor Patienten - the European Society for Medical ...

BORSTKANKER: GIDS VOOR PATIËNTEN 

PATIËNTENINFORMATIE OP BASIS VAN DE ESMO‐RICHTLIJNEN 

Deze Gids voor Patiënten werd voorbereid door Reliable Cancer Therapies om patiënten en hun 

familie te helpen een beter inzicht te krijgen in borstkanker en de bijbehorende behandelingen. We 

raden de patiënten aan om hun artsen te vragen welke tests of behandelingen nodig zijn voor hun 

ziekte en ziektestadium. De medische informatie in deze gids is gebaseerd op de medische 

praktijkaanbevelingen van de European Society for Medical Oncology (ESMO) voor de behandeling 

van primaire borstkanker en van lokaal recidiverende of gemetastaseerde borstkanker. De Gids voor 

Patiënten is opgesteld in samenwerking met ESMO en wordt verspreid met de toestemming van 

ESMO. Het is geschreven door een arts en nagelezen door twee oncologen van ESMO, waaronder de 

verantwoordelijke voor de overeenkomstige clinical practice guidelines voor professionals. Het is ook 

nagelezen door patiëntenvertegenwoordigers van de ‘Cancer Patient Working Group’ van ESMO. 

Meer informatie over Reliable Cancer Therapies: www.reliablecancertherapies.com 

Meer informatie over de European Society for Medical Oncology: www.esmo.org 

Woorden die met een sterretje zijn aangeduid, worden achteraan dit document uitgelegd. 

Borstkanker: gids voor patiënten – Gebaseerd op de ESMO‐richtlijnen – v.2013.1 Pagina 1 

Dit document werd opgesteld door Reliable Cancer Therapies met de toestemming van ESMO. 

De informatie in dit document vervangt geen medische consultatie. Het document is enkel bestemd voor persoonlijk gebruik 

en mag op geen enkele manier worden aangepast, gereproduceerd of verspreid zonder schriftelijke toestemming van 

Reliable Cancer Therapies en ESMO.

Inhoudstafel 

Definitie van borstkanker ........................................................................................................................ 3 

Komt borstkanker vaak voor? ................................................................................................................. 4 

Wat veroorzaakt borstkanker? ................................................................................................................ 5 

Hoe wordt de diagnose van borstkanker gesteld? .................................................................................. 7 

Gebruikelijke misvattingen over de behandeling van borstkanker ........................................................ 8 

Wat moet geweten zijn voor een optimale behandeling? ...................................................................... 9 

Wat zijn de behandelingsopties? .......................................................................................................... 13 

Wat zijn de mogelijke bijwerkingen van de behandeling? .................................................................... 24 

Wat gebeurt er na adjuvante behandeling? ......................................................................................... 30 

Definities van moeilijke woorden .......................................................................................................... 33 

De eerste versie van deze gids werd in 2011 gepubliceerd en werd geschreven door dr. Gauthier Bouche (RCT) en nagelezen 

door prof. Martine Piccart (ESMO), prof. Bernhard Pestalozzi (ESMO) en prof. Raphael Catane (Cancer Patient Working 

Group van ESMO). 

Dit is de derde update van deze gids. De updates weerspiegelen de veranderingen in de achtereenvolgende versie van de 

klinische praktijkrichtlijnen van ESMO. 

De tweede update werd uitgevoerd door dr. Gauthier Bouche (RCT) en werd nagelezen door dr. Svetlana Jezdic (ESMO), prof. 

Bernhard Pestalozzi (ESMO), Stella Kyriakides (Europa Donna) en dr. Gabriella Kornek (Cancer Patient Working Group van 

ESMO). 

De derde update werd uitgevoerd door dr. Gauthier Bouche (RCT) en werd nagelezen door dr. Svetlana Jezdic (ESMO). prof. 

Gabriella Kornek (Cancer Patient Working Group van ESMO) en prof. Raphael Catane (Cancer Patient Working Group van 

ESMO) heeft de aanpassingen in deze versie goedgekeurd 






DEFINITIE VAN BORSTKANKER 

Kanker die zich ontwikkelt in borstweefsel, meestal in de melkkanalen en de melkklieren. 

Borstkanker treft niet alleen vrouwen, maar in zeldzame gevallen ook mannen. 

Anatomie van de borst, met de lymfeklieren* en lymfevaten 






KOMT BORSTKANKER VAAK VOOR? 

Borstkanker is de meest voorkomende kanker bij vrouwen en de belangrijkste doodsoorzaak ten 

gevolge van kanker bij Europese vrouwen. Naar schatting krijgt 1 op 9 Europese vrouwen ooit 

borstkanker, maar deze schattingen variëren van land tot land. In 2008 werd in de Europese Unie bij 

ongeveer 332.000 vrouwen borstkanker vastgesteld. 

Borstkanker komt vaker voor bij oudere vrouwen, maar 1 op 4 borstkankers wordt vastgesteld bij 

vrouwen jonger dan 50 jaar. Minder dan 5% van alle borstkankers wordt vastgesteld bij vrouwen 

jonger dan 35. 

Dankzij de betere behandeling en vroegere opsporing overleden de afgelopen jaren in de meeste 

westerse landen (vooral in de jongere leeftijdsgroepen) steeds minder vrouwen aan borstkanker. 

Borstkanker komt ook, zij het zelden, bij mannen voor en staat voor minder dan 1 % van alle 

borstkankers. Jaarlijks wordt bij 1 op 100.000 mannen borstkanker vastgesteld. 1 

In deze gids worden de verschillende soorten borstkanker uitgelegd. 

1 Hoewel de behandeling van borstkanker bij mannen gelijkenissen vertoont met die bij vrouwen, is de uitleg in deze 

samenvatting toch niet volledig van toepassing op mannen. De frequentie en de risicofactoren voor mannen en vrouwen 

verschillen, alsook sommige behandelingen. Meer informatie over de behandeling van borstkanker bij mannen vindt u hier 

(enkel in het Engels) 






WAT VEROORZAAKT BORSTKANKER? 

Het is niet duidelijk waarom borstkanker optreedt. Enkele risicofactoren* zijn geïdentificeerd. Een 

risicofactor verhoogt de kans op kanker, maar is niet voldoende of is niet vereist om kanker te 

veroorzaken. Het is geen oorzaak op zich. 

Sommige vrouwen met deze risicofactoren* zullen nooit borstkanker krijgen en sommige vrouwen 

zonder deze risicofactoren* zullen borstkanker krijgen. 

De meeste borstkankers hebben oestrogenen nodig om te groeien. Zonder oestrogenen groeien ze 

niet meer of trager. Daarom zijn, op enkele uitzonderingen na, de risicofactoren* van borstkanker 

gerelateerd aan oestrogenen. 

De belangrijkste risicofactoren* van borstkanker bij vrouwen zijn: 

• Leeftijd: het risico op borstkanker verhoogt met de leeftijd van de vrouw. 

• Genen: mutaties van bepaalde van de moeder of vader geërfde genen verhogen het risico op 

borstkanker. Huidige kennis suggereert dat deze afwijkende genen voor minder dan 10 % van 

de borstkankers verantwoordelijk zijn. 

• Familiale voorgeschiedenis van borstkanker: een eerstegraadsverwante (moeder, zus, 

dochter, broer en vader) die borstkanker heeft gehad, verhoogt het risico op borstkanker, 

vooral wanneer deze verwante jonger dan 45 jaar was, op het ogenblik van de diagnose. 

Wanneer verschillende familieleden borst‐ en/of eierstokkanker hebben gehad op jeugdige 

leeftijd, moet een genetische aanleg worden vermoed. BRCA1 en BRCA2 zijn de 2 

belangrijkste genen die betrokken zijn bij familiale vormen van borstkanker. Het risico in de 

loop van het leven lifetime‐risico borstkanker te ontwikkelen bedraagt voor een drager van 

een BRCA‐mutatie is 80‐85%, met 60% kans dat de kanker bilateraal is. Profylactische 

chirurgie* vermindert het risico op latere borstkanker en sterfte. Vóór dergelijke ingreep zijn 

een nauwkeurige genetische bepaling en psychologische ondersteuning verplicht. 

• Persoonlijke voorgeschiedenis van borstkanker: vroegere borstkanker verhoogt het risico op 

nieuwe borstkanker in een ander deel van de borst of in de andere borst. 

• Blootstelling aan oestrogeen en progesteron tijdens het leven: 

o Vrouwen die menstrueerden vóór de leeftijd van 12 jaar en tot na de leeftijd van 55 

jaar hebben een verhoogd risico op borstkanker. 

o Vrouwen die geen kinderen hebben of hun eerste kind na de leeftijd van 30 jaar 

krijgen hebben een verhoogd risico op borstkanker. 

• Voorgeschiedenis van bepaalde benigne* (goedaardige) borstaandoeningen: Het risico op 

het ontwikkelen van borstkanker is vooral hoog bij vrouwen met een van twee aandoeningen 

die men atypische lobulaire hyperplasie* en atypische ductale hyperplasie* noemt. 

• Geografische en sociale factoren: Vrouwen in westerse landen en vrouwen met een hoger 

opleidingsniveau hebben een verhoogd risico op borstkanker. 

• Gebruik van geneesmiddelen die oestrogenen of progesteron bevatten: 

o Het gebruik van een orale anticonceptiepil, vooral voor de eerste zwangerschap 

verhoogt het risico op borstkanker. Tien jaar na het stoppen met de inname van de 






anticonceptiepil , is er geen verhoogd risico meer op borstkanker door een dergelijk 

medicijn. 

o Het gebruik van een hormonale substitutietherapie na de menopauze* verhoogt het 

risico op borstkanker. Een hoger risico op borstkanker is bevestigd voor een 

hormonale substitutietherapie op basis van oestrogeen en progesteron, en in 

mindere mate voor een hormonale substitutietherapie met alleen oestrogeen. Het 

risico op borstkanker is enkel aanwezig bij huidige en recente gebruiksters. Bij 

gebruiksters die een hormonale substitutietherapie meer dan 5 jaar geleden stopten, 

is het risico niet hoger dan bij iemand die nooit een hormonale substitutietherapie 

volgde. 

• Radiotherapie* van de borst tijdens de kinderjaren of adolescentie: Radiotherapie tijdens 

de kinderjaren of adolescentie (gewoonlijk voor de behandeling van lymfomen*) verhoogt 

het risico op borstkanker op volwassen leeftijd. 

• Overgewicht (obesitas): overgewicht of obesitas verhoogt het risico op borstkanker, vooral 

na de menopauze*. Dit is waarschijnlijk toe te schrijven aan de productie van oestrogenen in 

vetweefsels, de belangrijkste bron van oestrogenen na de menopauze*. 

• Alcoholgebruik en roken: Het gebruik van alcohol en roken verhogen het risico op 

borstkanker, maar de mechanismen zijn onduidelijk. 

Men vermoedt dat andere factoren ook geassocieerd zijn met borstkanker, maar de bewijzen zijn 

inconsistent. Jammer genoeg kunnen de factoren met de grootste invloed op het risico van 

borstkanker, zoals leeftijd, genen, persoonlijke en familiale voorgeschiedenis van borstkanker en 

voorgeschiedenis van atypische hyperplasie niet worden veranderd. 






HOE WORDT DE DIAGNOSE VAN BORSTKANKER GESTELD? 

In verschillende omstandigheden kan borstkanker worden vermoed. De 

belangrijkste omstandigheden zijn een positieve screeningmammografie*, de 

ontdekking van een massa in de borst bij palpatie*, veranderingen van de huid 

van de borst opgemerkt door de patiënte of haar arts of tepelvochtverlies bij één 

borst. 

De diagnose van borstkanker is gebaseerd op de drie volgende onderzoeken: 

1. Klinisch onderzoek*. Het lichamelijke onderzoek van de borsten 

en de omliggende lymfeklieren* omvat controle en palpatie*. 

2. Radiologisch onderzoek*. Dit omvat een röntgenonderzoek 

(mammografie*) en echografie* van de borsten en de 

omliggende lymfklieren. Bij sommige patiënten kan magnetische 

resonantiebeeldvorming* (MRI) van de borst nodig zijn, vooral bij jonge 

vrouwen met dicht borstweefsel, vrouwen met mutaties van het BRCA‐ 

gen en vrouwen met siliconen borstimplantaten. Een MRI kan ook 

worden overwogen wanneer tumorcellen zijn gevonden in een verdachte 

lymfeklier* in de oksel maar op mammografie geen borsttumor zichtbaar 

is of wanneer verschillende tumoren worden verwacht. Bijkomende 

onderzoeken, zoals een röntgenfoto van de thorax, abdominale 

echografie* en botscintigrafie*, kunnen worden uitgevoerd om 

ziekteverspreiding op afstand of metastasering* uit te sluiten. 

3. Histopathologisch onderzoek. Dit is het laboratoriumonderzoek 

van de borst en het tumorweefsel na het afnemen van een 

tumorstaal (biopt). Dit laboratoriumonderzoek bevestigt de 

diagnose van borstkanker en verstrekt meer informatie over de 

kenmerken van de kanker. De arts voert een manuele 

naaldpunctie uit, vaak onder echogeleiding. Via de naald wordt 

een tumorstaal genomen. Afhankelijk van de gebruikte naald, wordt dit een 

dunnenaaldpunctie of biopsie genoemd. Later zal een tweede histopathologisch onderzoek 

worden uitgevoerd tijdens het onderzoek van de operatief verwijderde tumor en lymfklieren. 






GEBRUIKELIJKE MISVATTINGEN OVER DE BEHANDELING VAN BORSTKANKER 

Volgens Prof. Martine Piccart, experte in borstkankerbehandeling: 

• Borstkanker ontstaat niet binnen dagen of weken! Er is altijd tijd om bijkomend advies in te 

winnen over de behandelingsopties. 

• De multidisciplinaire beoordeling voor de behandeling is zeer belangrijk en mag niet worden 

onderschat. De behandelende arts en huisarts moet een schriftelijk rapport van deze 

beoordeling krijgen. 

• Het belang van het pathologische onderzoek van de tumor wordt vaak onderschat. De 

volledige behandelingsstrategie berust op een grondig uitgevoerd, gestandaardiseerd, 

pathologisch onderzoek in een laboratorium met ervaring! Een tweede, onafhankelijk 

pathologisch onderzoek is een goed idee wanneer het onderzoek werd uitgevoerd in een 

laboratorium met beperkte ervaring inzake de diagnose van borstkanker. 

• Toegang tot nieuwe middelen en strategieën binnen de context van goed opgezette en 

nauwgezet uitgevoerde klinische studies houdt, in alle ziektestadia, meer voordelen dan 

risico's in. De patiënten moeten hun artsen vragen welke klinische studies voor hen relevant 

zijn. 

• Zwangerschappen na borstkanker zijn mogelijk, vooral als de eierstokken niet beschadigd zijn 

door het gebruik van chemotherapeutica die toxisch zijn voor de eierstokken. Dit moet 

openhartig worden besproken met jonge vrouwen die hun vruchtbaarheid willen behouden. 

Voor vrouwen die zwanger worden na een borstkankertherapie, verhogen de zwangerschap 

en daaropvolgende borstvoeding de waarschijnlijkheid van een relaps* niet. 






WAT MOET GEWETEN ZIJN VOOR EEN OPTIMALE BEHANDELING? 

Om de beste behandeling te kunnen bepalen moeten artsen verschillende 

elementen verzamelen over de patiënte en de kanker. 

Relevante informatie over de patiënte 

• Persoonlijke medische voorgeschiedenis 

• Kankervoorgeschiedenis bij verwanten (vooral borst‐ en eierstokkanker) 

• Menopauzale status*, waarvoor in sommige gevallen een bloedstaal moet worden 

afgenomen om het gehalte van bepaalde hormonen in het bloed te bepalen (estradiol en 

FSH*) 

• Resultaten van het door de arts uitgevoerde klinische onderzoek 

• Algemeen welzijn 

• Resultaten van bloedonderzoeken, uitgevoerd om de witte en rode bloedcellen* en de 

bloedplaatjes* te bepalen en de resultaten van testen om lever‐, nier‐ en botproblemen uit 

te sluiten. 

Relevante informatie over de kanker 

• Stadiëring* 

Artsen gebruiken stadiëring om de risico's en prognose* geassocieerd met specifieke kenmerken van 

de patiënte en het soort kanker te bepalen. Gewoonlijk wordt het TNM‐stadiëringssysteem gebruikt. 

Met de combinatie van grootte van de tumor (T) en invasie van omliggend weefsel, betrokkenheid 

van lymfklieren* (N) en metastasering* of uitzaaiing van de kanker naar een ander orgaan in het 

lichaam (M) kan de kanker in één van de volgende stadia worden ingedeeld. 

Het stadium is essentieel voor de behandelingsbeslissing. Hoe hoger het stadium. Hoe minder 

gevorderd het stadium, hoe beter de prognose. Gewoonlijk wordt de stadiëring* tweemaal 

uitgevoerd: na klinisch en radiologisch onderzoek* alsook postoperatief. Als een operatie wordt 

uitgevoerd, kan de stadiëring* ook worden beïnvloed door het laboratoriumonderzoek van de 

verwijderde tumor en lymfeklieren*. 

Aanvullende radiologische onderzoeken zoals een röntgenfoto van de borst, een abdominale 

echografie* of CT‐scan* en botscintigrafie* kunnen worden uitgevoerd om zeker te zijn dat er geen 

uitzaaiingen zijn naar de longen, de lever en de botten. Een CT‐scan* en/of MRI* moet alleen worden 

uitgevoerd als er symptomen zijn die in die richting wijzen. Al deze onderzoeken zijn gewoonlijk 

alleen aanbevolen voor stadium II of hoger (zie hieronder). Ze worden ook overwogen voor patiënten 

voor wie preoperatieve chirurgie is gepland. Voor patiënten met kleine tumoren en geen verdachte 

lymfeklieren* (stadium I) is er daarentegen geen reden om al deze onderzoeken uit te voeren. 

De onderstaande tabel geeft een overzicht van de verschillende stadia voor borstkanker. Omdat de 

definities zeer technisch zijn, is het aangeraden artsen om meer uitleg te vragen. 






Stadium Definitie 

Stadium 0 De abnormale cellen zijn nog niet uitgezaaid buiten het kanaal waar ze 

oorspronkelijk verschenen. 

Stadium I De tumor is kleiner dan 2 cm en in de lymfklieren kunnen kleine clusters 

kankercellen worden gevonden. 

Stadium I‐borstkanker kan in stadium IA en IB worden ingedeeld. 

Stadium II Ofwel is de tumor is kleiner dan 2 cm en is uitgezaaid naar de lymfklieren in de 

oksel ofwel is de tumor tussen 2cm en 5 cm in diameter maar is niet uitgezaaid 

naar de lymfklieren in de oksel. 

Stadium II‐borstkanker kan in stadium IIA en IIB worden ingedeeld. 

Stadium III De tumor kan om het even welke grootte hebben, maar: 

‐ is uitgezaaid naar de borstwand en/of de huid van de borst. 

‐ is uitgezaaid naar minstens 10 lymfklieren in de oksel of de lymfklieren 

in de oksel zijn verkleefd of verkleefd aan andere structuren. 

‐ is uitgezaaid naar lymfklieren dicht bij het borstbeen. 

‐ is uitgezaaid naar lymfklieren onder of boven het sleutelbeen 

Stadium III‐borstkanker kan in stadium IIIA en IIIB worden ingedeeld. 

Stadium IV De kanker is uitgezaaid naar andere organen in het lichaam, meestal de botten, 

de longen, de lever of de hersenen. Dergelijke tumorafzettingen op afstand 

worden metastasen* genoemd. 

• Resultaten van de biopsie* 

De via biopsie* verkregen tumor wordt in het laboratorium onderzocht. De methode en de 

resultaten van dergelijk onderzoek worden histopathologie* genoemd. Op de weefsels die via 

operatieve verwijdering van de tumor en de lymfeklieren* werden verkregen wordt een tweede 

histopathologisch onderzoek uitgevoerd. Dit is zeer belangrijk om de resultaten van de biopsie* te 

bevestigen en om meer informatie te verstrekken over de kanker. De resultaten van het 

bioptonderzoek omvatten noodzakelijkerwijs: 

o Histologisch type* 

Het benoemen van het histopathologische type is gebaseerd op het celtype waaruit de 

tumor is samengesteld. Borstkankers ontstaan in borstweefsels, gewoonlijk de kanalen of 

de lobben. De belangrijkste histologische borstkankertypes zijn ductale en lobulaire 

carcinomen. Het histopathologische onderzoek deelt de kanker ook in als invasief of niet‐ 

invasief. Niet‐invasieve kanker*s worden ook kankers in situ genoemd. 

o Graad* 

De benoeming van de graad* is gebaseerd op de heterogeniteit van de tumorcellen, de 

architecturale structuur van het weefsel dat ze vormen en de mitosefrequentie 

(celdeling) van tumorcellen. Een goed gedifferentieerde tumor (graad 1) heeft een lage 

celheterogeniteit, een intacte architectuur/opbouw en weinig celdelingen. Een 

ongedifferentieerde tumor (graad 3) heeft een hoge heterogeniteit, verlies van 

architectuur en vele celdelingen. Een matig gedifferentieerde tumor (graad 2) is tussen 

graad 1 en graad 3. Hoe lager de graad*, hoe beter de prognose*. 

Wanneer preoperatief een systemische behandeling is gepland, moeten de biopsieresultaten de 

hormoonreceptor*‐ en HER2*‐status omvatten. Wanneer preoperatief geen systemische 






ehandeling is gepland, kunnen deze statussen worden bepaald in de tumor (en/of lymfeklieren*) na 

operatieve verwijdering. 

o Hormoonreceptorstatus voor oestrogeen en progesteron 

Tumorcellen kunnen aan hun oppervlak of in de cel oestrogeen‐ en 

progesteronreceptoren hebben. De cellen van sommige tumoren hebben veel 

receptoren. Dit betekent dat hun groei en vermenigvuldiging worden gestimuleerd door 

hormonen. Tumoren met een hoog gehalte oestrogeenreceptoren (ER+) en/of 

progesteronreceptoren* (PR+) hebben een betere prognose* dan tumoren met een laag 

gehalte oestrogeenreceptoren (ER‐) en/of progesteronreceptoren (PR‐). 

o HER2‐status 

HER2* is een receptor voor epidermale groeifactor op het celmembraan en komt voor bij 

ongeveer 20% van de borstkankers. HER2 is onder andere betrokken bij de celgroei en ‐ 

migratie*. De HER2*‐status van tumorweefsel kan worden geanalyseerd met behulp van 

verschillende laboratoriumtests: immunohistochemie* (IHC), fluorescentie‐in‐ 

situhybridisatie* (FISH) of chromogene in‐situhybridisatie* (CISH). Een kanker is HER2*‐ 

positief wanneer het resultaat van de IHC‐test 3+ is of wanneer het resultaat van de 

FISH‐ of CISH‐test positief is zoals vermeld in het pathologieverslag. Anders is de HER2*‐ 

status negatief. Vóór anti‐HER2‐gerichte therapie beschikbaar was, gedroegen HER2*‐ 

positieve kankers zich agressiever dan andere kankers. 

o Multigenexpressieprofielen* 

Op het biopt* kan ook een kwantificatie worden uitgevoerd van een door de tumor tot 

expressie gebrachte afzonderlijke reeks genen. Dergelijke multigensignatuuranalysen 

worden niet routinematig uitgevoerd, maar kunnen helpen om het risico op recidief* en 

de waarschijnlijkheid van chemotherapievoordeel te voorspellen. 

o Ki‐67‐labelingindex 

Ki‐67 is een eiwit* dat voorkomt in de kern van delende cellen maar niet in die van cellen 

in rust. De Ki‐67‐labelingindex geeft het percentage cellen aan waarin Ki‐67 kan worden 

gevonden. De analyse van het percentage delende cellen is een methode om de 

proliferatie* van de tumor te bepalen. Sterk prolifererende tumoren groeien sneller en 

hebben een slechtere prognose dan traag prolifererende tumoren, maar tegelijkertijd 

zijn sterk prolifererende tumoren gevoeliger voor chemotherapie*. 

Belangrijk om weten is dat het resultaat van tests om de hormoonreceptor*‐ en HER2*‐status te 

bepalen niet altijd correct is. Geen enkele test om de HER2*‐status te bepalen is 100% betrouwbaar. 

De kans bestaat ook dat het onderzochte weefselmonster de tumor classificeert als HER2‐negatief, 

terwijl onderzoek van een ander stukje de tumor als HER2‐positief zou hebben geclassificeerd. 

Daarom moeten, telkens wanneer mogelijk, deze analysen op het biopt* en op het operatief 

verwijderd tumorweefsel worden uitgevoerd. 

Een ander belangrijk onderdeel van het histopathologische onderzoek na operatieve verwijdering 

van de tumor is het controleren of de tumor volledig verwijderd is. Dit gebeurt door na te gaan of de 

microscopische randen van de tumor volledig door normaal weefsel worden omgeven. Dit wordt 

gerapporteerd als negatieve resectiemarges* (wat betekent dat zeer waarschijnlijk de volledige 

tumor is verwijderd) of als positieve resectiemarges* (wat betekent dat zeer waarschijnlijk niet de 

volledige tumor is verwijderd) 






• Hormoongevoeligheid 

Op basis van het onderzoek van het biopt en/of de operatief verwijderde tumor, worden tumoren in 

drie groepen ingedeeld volgens hun hormoonreceptorstatus: 

o Hormoongevoelig* (ER+ en/of PR+*), wanneer op kankercellen oestrogeen‐ of 

progesteronreceptoren werden gevonden. 

o Hormoonongevoelig* (ER‐ en/of PR‐), wanneer op kankercellen geen oestrogeen‐ of 

progesteronreceptoren werden gevonden. 

o Een derde tussengroep met onzekere hormoongevoeligheid*. 

Op basis van dit onderzoek wordt beslist of een hormoontherapie wordt toegevoegd. Een 

hormoontherapie stopt of vertraagt gewoonlijk de groei van hormoongevoelige* tumoren, omdat 

deze tumoren hormonen nodig hebben om te groeien, maar heeft geen effect op de groei van 

hormoonongevoelige tumoren. 

• Intrinsieke subtypes van borstkanker 

De combinatie van de resultaten inzake hormoonreceptor‐, HER2‐status en Ki‐67‐labelingindex 

worden gebruikt om borstkanker in 5 subtypes in te delen. Dit is ook belangrijk om te weten welke 

therapieën naar alle waarschijnlijkheid doeltreffend zullen zijn. De 5 subtypes worden in de 

onderstaande tabel voorgesteld. Omdat deze classificatie nogal technisch is, vraagt u beter meer 

uitleg aan een arts. 

Borstkankersubtype Hormoonreceptorstatus HER2‐status Ki‐67‐status 

Luminaal type A ER+ en/of PR+ HER2‐negatief Laag (< 14%) 

Luminaal type B HER2‐negatief ER+ en/of PR+ HER2‐negatief Hoog 

Luminaal type B HER2‐positief ER+ en/of PR+ HER‐positief Om het even welke 

HER2‐positief niet‐luminaal ER‐ en PR‐ HER2‐positief Om het even welke 

Triple negatief* ER‐ en PR‐ HER2‐negatief Om het even welke 






WAT ZIJN DE BEHANDELINGSOPTIES? 

De behandeling wordt gepland door een interdisciplinair team van artsen. Dit 

impliceert gewoonlijk een vergadering van verschillende specialisten, 

multidisciplinaire beoordeling of revisie door een multidisciplinaire 

tumorcommissie genoemd. Tijdens deze vergadering wordt de 

behandelingsplanning besproken op basis van de hierboven samengevatte 

relevante informatie. 

De behandeling combineert gewoonlijk interventiemethodes die: 

• op de tumor gericht zijn, zoals een operatie of radiotherapie*; 

• inwerken op kankercellen in het hele lichaam door middel van systemische therapie* zoals 

chemotherapie*, hormoontherapie* en/of op HER2* gerichte therapie. 

De omvang van de behandeling hangt af van de kenmerken van de tumorcellen, het kankerstadium, 

de leeftijd, de menopauzale status en de comorbiditeit van de patiënt. 

De hierna vermelde behandelingen hebben voordelen, risico's en contra‐indicaties. Vraag een 

oncoloog naar de verwachte voordelen en risico's van elke behandeling, zodat u op de hoogte bent 

van de gevolgen van de behandeling. Voor sommige behandelingen zijn verschillende mogelijkheden 

beschikbaar en de keuze moet worden bepaald op basis van de voordeel‐risicoverhouding. 

Behandelingsplan voor niet‐invasieve kanker* (stadium 0) 

Niet‐invasieve kanker* is niet uitgezaaid buiten het melkkanaal (ductaal carcinoom* in situ). De 

behandelingsopties omvatten de volgende twee mogelijke lokale therapieën. 

• De tumor of een gedeelte, maar niet de volledige borst, wordt verwijderd. Dit noemt men 

een borstsparende operatie. Deze operatie wordt gewoonlijk gevolgd door bestraling van de 

volledige borst, behalve bij patiënten met een zeer laag recidiefrisico. In dit geval kan de 

bestraling worden weggelaten. Extra bestraling (een boost genoemd) van de plaats waar de 

tumor werd verwijderd, kan worden overwogen voor patiënten met een hoog lokaal 

recidiefrisico, bijvoorbeeld bij zeer jonge patiënten. 

• Ofwel wordt de volledige borst zonder spieren en huid rond de borst verwijderd met een 

mastectomie. Bij een mastectomie is bijkomende bestralingstherapie niet nodig voor niet‐ 

invasieve kanker. 

Daarenboven kan een behandeling met tamoxifen*, een geneesmiddel dat de werking van 

oestrogenen in de borst neutraliseert, worden overwogen als de tumor oestrogeenreceptorpositief* 

is, aangezien ze het risico op recidief, d.w.z. dat de kanker terugkomt in de borst, verlaagt. Tamoxifen 

verlaagt ook het risico op contralaterale borstkanker, d.w.z. kanker in de andere borst. 






Lobulaire neoplasie*, vroeger lobulair carcinoom in situ genoemd, wordt nu als een risicofactor 

beschouwd voor latere borstkanker in beide borsten. Daarom moet met de arts worden besproken 

of al dan niet wordt doorgegaan met een toezichtsstrategie door middel van een nauwgezette 

follow‐up en/of een behandelingsstrategie. 

Behandelingsplan voor invasieve kanker* (stadium I tot III) 

Invasieve kanker* is uitgezaaid buiten het melkkanaal (invasief ductaal carcinoom*) of buiten de 

melkklier (invasief lobulair carcinoom*). De behandeling is op de tumor gericht en op de mogelijk in 

het lichaam uitgezaaide kankercellen. 

In de meeste gevallen bestaat de behandeling, uit een operatie, radiotherapie* en systemische 

therapie*. De behandeling van naar andere delen van het lichaam uitgezaaide kankercellen kan 

bestaan uit hormoontherapie, chemotherapie* of op HER2* gerichte therapie. 

Voor tumoren met een diameter van meer dan 2 cm wordt als eerste behandeling soms de voorkeur 

gegeven aan systemische therapie*, omdat het verkleinen van de tumor met geneesmiddelen een 

lokale therapie kan vergemakkelijken en borstsparend kan zijn. 

Voor de meeste stadium IIIA‐ en IIIB‐kankers wordt een operatie voorafgegaan door 

chemotherapie*. Dit wordt neo‐adjuvante* chemotherapie genoemd. Ze is ook aangewezen om de 

tumor te verkleinen zodat een borstsparende operatie mogelijk is. Bij HER2*‐positieve tumoren 

wordt trastuzumab* toegevoegd. 

Operatie 

De operatie wordt onder algemene verdoving uitgevoerd. Met behulp van 

één of twee methoden verwijdert de chirurg tijdens dezelfde operatie de 

tumor en enkele lymfeklieren*: 

• De tumor of een gedeelte van de borst inclusief de tumor, maar niet 

de volledige borst wordt verwijderd. Dit noemt men een 

borstsparende operatie. 

• De volledige borst wordt verwijderd, maar geen spieren of huid rond de borst. Dit noemt 

men een volledige mastectomie. 

De keuze tussen een borstsparende operatie en een volledige mastectomie hangt af van de 

kenmerken van de tumor, de grootte van de borst en de voorkeur van de patiënt. Bij sommige 

patiënten is een mastectomie noodzakelijk, omwille van de grootte van de tumor, de aanwezigheid 

van meerdere tumoren in de borst of andere redenen. Dit moet met artsen worden besproken. 

Momenteel kan in West‐Europa bij 2 op 3 vrouwen met borstkanker een borstsparende operatie 

worden uitgevoerd. 

Sommige patiënten krijgen een preoperatieve behandeling (neo‐adjuvant) om de tumor te 

verkleinen en een borstsparende operatie mogelijk te maken. Nadat de neo‐adjuvante behandeling 






de tumor heeft verkleind, vraagt de arts een MRI aan om te controleren of het inderdaad mogelijk is 

de borst te sparen zonder de kans op genezing te verkleinen. Toch zal in sommige gevallen de 

volledige borst alsnog moeten worden verwijderd. 

Voor vrouwen bij wie een mastectomie nodig is, kan een borstreconstructie aangewezen zijn. Deze 

reconstructie kan onmiddellijk of later (omwille van medische redenen of persoonlijke voorkeur) 

worden uitgevoerd. Patiënten hoeven niet steeds twee jaar te wachten vooraleer een reconstructie 

na een mastectomie kan aangeboden worden Het is ook niet waar dat een reconstructie van de 

aangetaste gebieden het opsporen van een kankerrecidief* zou bemoeilijken. 

Ook zal één of zullen verschillende lymfklieren in de oksel worden verwijderd. 

Deze verwijdering is zeer belangrijk om na te gaan of de kanker is uitgezaaid, maar het effect voor de 

kankerbehandeling is beperkt. Er kunnen twee soorten lymfklieroperaties worden uitgevoerd: 

• De chirurg voert een schildwachtklierbiopsie* uit. Na injectie van een merkstof dicht bij de 

tumor, wordt de merkstof van nature naar de lymfvaten en vervolgens naar de lymfklieren 

gevoerd. Met behulp van een sonde kan de chirurg bepalen in welke lymfklier(en) de 

merkstof zich bevindt. Hij/Zij verwijdert de lymfklier(en) om ze te onderzoeken op de 

aanwezigheid van kankercellen. Tijdens de operatie wordt een snel onderzoek van de 

lymfklieren uitgevoerd. Wanneer in de lymfklier(en) kankercellen worden gevonden, voert de 

chirurg gewoonlijk een okseldissectie* uit (zie hieronder). Voor patiënten met tumoren die 

kleiner zijn dan 5 cm in diameter, kan een okseldissectie niet nodig zijn als uit het onderzoek 

blijkt dat slechts 1 of 2 schildwachtklieren kankercellen bevatten. 

• De chirurg voert een okseldissectie uit. De chirurg maakt een incisie onder de arm en 

verwijdert het zachte okselweefsel waar zich de lymfeklieren* bevinden. Deze lymfklieren 

worden onderzocht op de aanwezigheid van kankercellen. 

Een schildwachtklierbiopsie* veroorzaakt minder zwelling van de arm (lymfoedeem) en stijfheid van 

de schouder dan een okseldissectie*. Een schildwachtklierbiopsie is aanbevolen bij stadium I‐ en 

stadium II‐ borstkanker, tenzij bij preoperatief lichamelijk onderzoek of echografie* betrokken 

lymfeklieren* worden vastgesteld. In hogere stadia wordt een okseldissectie uitgevoerd. 

Laboratoriumonderzoek van de operatief verwijderde tumor en lymfklieren 

Zodra de tumor en lymfklieren zijn verwijderd, worden ze in het laboratorium onderzocht om: 

• de resultaten van de biopsie* te bevestigen inzake het histologische type*, graad*, de 

hormoonreceptor*‐, HER2*status en mogelijk multigenexpressieprofiel*. 

• de grootte van de tumor te meten en na te gaan of hij naar de omliggende weefsels is 

uitgezaaid; 

• na te gaan of kankercellen in de lymfe‐ of bloedvaten zijn binnengedrongen, wat zou 

betekenen dat de kankercellen waarschijnlijk buiten de borst zijn uitgezaaid. 

• te controleren of de volledige tumor is verwijderd en of de marges vrij zijn van 

tumorweefsel*. 






• na te gaan of kankercellen uitgezaaid zijn naar de lymfeklieren* en om de lymfeklieren met 

tumorcellen te tellen 

Tweede operatie 

Sommige patiënten moeten een tweede operatie ondergaan. De twee belangrijkste redenen zijn: 

• De resectiemarges* waren positief; de tumor is niet volledig door 

normaal weefsel omgeven. Tijdens de nieuwe operatie moet de rest van 

de tumor worden verwijderd. 

• Na een grondiger onderzoek van de lymfklier(en) van de 

schildwachtklierbiopsie*, blijkt ze kankercellen te bevatten. Gewoonlijk 

wordt een okseldissectie* uitgevoerd. Voor patiënten met tumoren die 

kleiner zijn dan 5 cm in diameter, kan een okseldissectie niet nodig zijn 

als uit het onderzoek blijkt dat slechts 1 of 2 schildwachtklieren 

kankercellen bevatten. 

Adjuvante therapie 

Een adjuvante therapie* is een therapie naast de operatie. Voor patiënten met stadium I‐ tot 

stadium III‐borstkanker zijn mogelijke adjuvante therapieën radiotherapie*, chemotherapie*, 

hormoontherapie en gerichte therapie*. In deze situatie is radiotherapie een lokale behandeling 

terwijl chemotherapie, hormoontherapie en gerichte therapie kankercellen kunnen bereiken die 

mogelijk naar andere delen van het lichaam zijn uitgezaaid. Deze laatste behandelingen worden 

systemische therapieën genoemd. 

Radiotherapie* 

Radiotherapie is het gebruik van bestraling om kankercellen te doden. Gewoonlijk herstellen 

kankercellen minder goed dan normale cellen van bestralingsbeschadiging. 

Radiotherapie is aanbevolen voor bijna alle invasieve borstkankers. Een beperkt aantal patiënten 

heeft geen baat bij radiotherapie die derhalve kan worden weggelaten. Het betreft patiënten ouder 

dan 70 jaar met een hormoongevoelige tumor die kleiner is dan 2 cm in diameter. Bovendien moet 

men zeker zijn dat de volledige tumor met negatieve marges is verwijderd. Bij borstkanker wordt 

radiotherapie toegepast om kankercellen plaatselijk te vernietigen met hoogenergetische bestraling, 

afkomstig van een radiotherapieapparaat. 

• Na een borstsparende operatie: voor alle patiënten met invasieve borstkankers is 

radiotherapie van de volledige borst, gewoonlijk gevolgd door bijkomende bestraling (boost) 

van het gebied waar de tumor is verwijderd, sterk aanbevolen. 

• Na mastectomie: radiotherapie is aanbevolen of zou moeten worden overwogen voor 

patiënten met grote tumoren en/of bij wie kankercellen in de oksellymfklieren zijn 

gevonden. De radiotherapie is gericht op de borstwand maar soms ook op de regionale 

lymfekliergebieden. Bij een duidelijke en uitgebreide uitzaaiing van kankercellen naar de 

lymfeklieren* over het sleutelbeen of achter het borstbeen (sternum), kan het stralingsveld 

worden uitgebreid naar deze gebieden. 






• De toe te dienen bestralingsdosis bedraagt tussen 45 en 50 Gray (Gy). Een Gray is de eenheid 

die wordt gebruikt om de hoeveelheid bestraling te meten die bij radiotherapie wordt 

toegediend. Deze totale dosis wordt in fracties verdeeld. Elke fractie wordt tijdens één 

radiotherapiesessie toegediend. Voor borstkanker worden typisch 25 tot 28 fracties gepland, 

maar een kortere behandeling met 16 fracties blijkt even doeltreffend te zijn zonder 

bijkomende bijwerkingen. Wanneer een boost gepland is, wordt 10 tot 16 Gy extra 

toegediend in fracties van 2 Gy. De behandeling wordt in fracties toegediend om het risico op 

significante beschadiging van normale weefsels te verminderen en de kans op tumorcontrole 

op lange termijn te verhogen. 

Om de behandelingsduur te verkorten en te vermijden dat de patiënt tussen 16 en 35 maal naar de 

radiotherapie‐eenheid moet komen, is geprobeerd om tijdens de operatie radiotherapie toe te 

dienen. Dit wordt versnelde partiële borstbestraling genoemd. Onderzoek loopt maar voorlopige 

resultaten suggereren dat dit zou kunnen worden overwogen voor patiënten van minstens 50 jaar 

oud, met een enkele tumor die kleiner is dan 3 cm in diameter en resectiemarges van meer dan 2 

mm en zonder uitzaaiing naar de lymfeklieren*. Bovendien moet de tumor specifieke histologische 

kenmerken hebben (niet‐lobulaire histologie zonder intraductale componenten en geen 

lymfovasculaire invasie). Dit type radiotherapie vereist specifieke instrumenten die in weinig centra 

beschikbaar zijn omdat het onderzoek nog loopt. 

Systemische therapie* 

Een systemische therapie* is gericht op kankercellen die naar andere delen van het lichaam kunnen 

uitgezaaid zijn. 

De kenmerken van het tumorweefsel die door laboratoriumonderzoek van het biopt* en van de 

operatief verwijderde tumor geïdentificeerd zijn, zijn essentieel om te beslissen welke therapie of 

combinatie van therapieën het meest geschikt is. Deze tumorkenmerken omvatten de tumorgrootte, 

het histologische type*, de graad*, de resectiemarges*, het aantal betrokken lymfeklieren*, de 

hormoonreceptor*‐ en HER2*‐status en, indien beschikbaar het multigenexpressieprofiel*. De 

leeftijd, menopauzale status en medische aandoeningen van de patiënt zijn belangrijke 

patiëntenfactoren bij het maken van een geïnformeerde beslissing inzake de adjuvante systemische 

behandeling. 

Voor elke persoon moet de keuze rekening houden met de potentiële voordelen, de mogelijke 

bijwerkingen en de voorkeur van de patiënte. 

Voor een systemische therapie* zijn drie soorten behandeling mogelijk: hormoontherapie, 

chemotherapie* en op HER2 gerichte therapie. 

Tumoren worden in 3 groepen ingedeeld volgens de hormonale receptorstatus: hormoongevoelige* 

(ER+ en/of PR+*), hormoonongevoelige (ER‐ en PR‐) en een derde tussengroep met onzekere 

hormoongevoeligheid. Een hormoonbehandeling stopt of vertraagt gewoonlijk de groei van 

hormoongevoelige* tumoren, omdat deze tumoren hormonen nodig hebben om te groeien, maar 

heeft geen effect op de groei van hormoonongevoelige tumoren. 






• Patiënten met hormoongevoelige* tumoren kunnen worden behandeld met een 

hormoontherapie alleen of een combinatie van een hormoon‐ en chemotherapie*. 

• Patiënten met tumoren met een onzekere hormoongevoeligheid kunnen worden behandeld 

met een combinatie van een hormoon‐ en chemotherapie. 

• Patiënten met hormoonongevoelige tumoren moeten worden behandeld met chemo‐ maar 

geen hormoontherapie. 

Hormoontherapie 

Hormoontherapie bestaat uit één of mogelijk een combinatie van twee van de volgende 

behandelingen: 

• Tamoxifen*, een geneesmiddel dat de werking van oestrogenen op de borst neutraliseert en 

werkzaam is bij pre‐ en postmenopauzale patiënten. 

• Een aromataseremmer* zoals anastrazol, exemestaan of letrozol die de oestrogeenproductie 

bij postmenopauzale vrouwen remt. 

• Een analoog van het gonadotropine‐releasing hormoon* dat de oestrogeenspiegel bij 

premenopauzale vrouwen verlaagt. 

• Ovariëctomie ‐ het verwijderen van de eierstokken bij premenopauzale vrouwen 

De keuze van de hormoontherapie is gebaseerd op de menopauzale status van de patiënte. 

Bij patiënten waarbij de menopauze nog niet is begonnen (premenopauzale patiënten) zijn de 

gebruikelijke behandelingen, tamoxifen* alleen gedurende 5 jaar of de combinatie van een bilaterale 

ovariëctomie of een geneesmiddel uit de klasse van de gonadotropine‐releasing hormoonanalogen* 

en tamoxifen gedurende 5 jaar. Tamoxifen mag niet gelijktijdig met chemotherapie* worden 

gebruikt. 

Bij patiënten na de menopauze (postmenopauzale patiënten) wordt voor vrouwen met een verhoogd 

risico de voorkeur gegeven aan aromataseremmers* gedurende 5 jaar, maar voor patiënten die 

worden behandeld met tamoxifen, kan na 2‐3 jaar een overschakeling naar een aromataseremmer 

gedurende 2‐3 jaar worden overwogen. Patiënten die worden behandeld met aromataseremmers 

hebben een hoger risico op osteoporose. Dit moet worden tegengegaan door een voldoende 

opname van calcium en vitamine D*. Andere onderzoeken zoals de meting van de 

botmineraaldichtheid en behandelingen zoals bisfosfonaten zijn beschikbaar om osteoporose te 

behandelen. 

Tamoxifen verhoogt ietwat het risico op bloedklonters en moet worden gestaakt wanneer een 

operatie gepland is. Het verdubbelt ook het risico op endometriumkanker, een vorm van 

baarmoederkanker. 

Chemotherapie* 

Chemotherapie voor borstkanker in een vroeg stadium bestaat uit een combinatie van twee of drie 

kankermedicijnen die worden toegediend volgens een nauwkeurig protocol. Voor borstkanker wordt 

de behandeling gewoonlijk 4 tot 8 cyclussen toegediend. Een cyclus is een periode van 2 tot 4 weken 






met een nauwkeurige dosering, duur en volgorde van geneesmiddelen, met inbegrip van een 

rustperiode vóór een nieuwe cyclus start. 

Het is niet duidelijk welke combinatie van geneesmiddelen het best is, maar het is aanbevolen dat ze 

doxorubicine* of epirubicine* bevat, kankermedicijnen uit de groep van de antracyclines. Het is 

belangrijk om vóór een behandeling met antracyclines de hartfunctie te beoordelen. Schema's 

zonder antracyclines blijken echter even doeltreffend te zijn, bijvoorbeeld de combinatie van 

docetaxel* en cyclofosfamide*. De namen van behandelingen zijn vaak acroniemen waarbij de eerste 

letter van de naam van elk geneesmiddel wordt gebruikt (zo staat FEC voor de combinatie van 

Fluorouracil, Epirubicine* en Cyclofosfamide*). Voor tengere of oudere patiënten kan het CMF‐ 

schema (Cyclofosfamide, Methotrexaat en Fluorouracil) toch geschikt zijn. 

Een andere optie, vooral voor vrouwen bij wie de tumorcellen naar de lymfeklieren* zijn uitgezaaid, 

wordt de combinatie van een antracycline (doxorubicine* of epirubicine*) met een taxaan* 

(paclitaxel*), bij voorkeur na elkaar in plaats van samen toegediend. 

Op HER2 gerichte therapie 

Op HER2 gerichte systemische behandelingen worden toegepast voor HER2*‐positieve kanker, d.w.z. 

wanneer het resultaat van het laboratoriumonderzoek vermeldt dat de IHC*‐test "3+" is of de FISH*‐ 

of CISH*‐test "positief" is. Trastuzumab* is een geneesmiddel dat werkzaam is bij patiënten met 

HER2*‐positieve tumoren, ongeacht de grootte van de tumor of zijn hormonale status. In studies 

naar zijn werkzaamheid als adjuvante therapie, werd trastuzumab altijd toegediend in combinatie 

met chemotherapie. Het is niet duidelijk of het adjuvante gebruik van trastuzumab zonder 

chemotherapie een positief effect heeft. * 

De aanbevolen standaardduur van een adjuvante behandeling met trastuzumab is 1 jaar. De 

resultaten van studies die deze standaardduur vergelijken met een langere of kortere duur worden 

nog verwacht. 

Trastuzumab kan samen met paclitaxel* of carboplatine*, maar niet samen met doxorubicine* of 

epirubicine* worden toegediend. De laatste twee geneesmiddelen zijn toxisch voor het hart. 

Trastuzumab mag niet worden toegediend aan patiënten met een abnormale hartfunctie. Bij twijfel 

over de hartfunctie moet dit vóór de behandeling met trastuzumab* worden beoordeeld. 

Behandelingsplan voor gemetastaseerde* kanker (stadium IV) 

Gemetastaseerde kanker is uitgezaaid naar andere delen van het lichaam. Borstkanker metastaseert 

meestal naar de botten, de lever, de longen en de hersenen. Aangezien de tumorcellen uitgezaaid zijn 

naar andere delen van het lichaam, is een systemische therapie* voorkeursbehandeling. Ongeveer 5% 

van de vrouwen met borstkanker heeft metastasen bij de diagnose. 

Voor de behandeling van patiënten met gemetastaseerde borstkanker: 

• Het hoofddoel van de behandeling is het behoud of de verbetering van de levenskwaliteit. 

Patiënten moeten een gepaste psychologische, sociale en ondersteunende behandeling 

krijgen. 






• De realistische behandelingsdoelen moeten worden besproken met de patiënte en haar 

familie en de patiënte moet worden aangemoedigd om actief deel te nemen aan alle 

beslissingen. Er moet altijd rekening worden gehouden met de voorkeuren van de patiënt, 

ook de voorkeuren inzake de praktische aspecten van de behandeling (bv. oraal of 

intraveneus). 

In vele ziekenhuizen kunnen gespecialiseerde borstverpleegkundigen essentiële ondersteuning 

bieden die voor alle patiënten beschikbaar zou moeten zijn. 

Operatie en radiotherapie* 

Sommige patiënten met metastasen* kunnen baat hebben bij de operatieve verwijdering of 

radiotherapie van de primaire borsttumor. In enkele zeldzame gevallen kan chirurgie ook worden 

toegepast om patiënten te behandelen met één of zeer weinig metastasen bv. in de lever, de longen 

of de hersenen. Radiotherapie kan ook worden toegepast bij de behandeling van bot‐ en 

hersenmetastasen. 

Systemische therapie* 

Een systemische therapie* heeft tot doel in te werken op kankercellen in verschillende organen met 

metastasen*. De opties voor systemische therapie* zijn dezelfde als voor invasieve kanker* zonder 

metastasering (hormoontherapie, chemotherapie* en op HER2 gerichte therapie) met enkele 

bijkomende gerichte biologische middelen zoals bevacizumab* of everolimus. Indien chemotherapie 

wordt toegediend, moeten de samenstelling en duur aan de individuele patiënt worden aangepast. 

De keuze van de systemische therapie* hangt af van de hormoonreceptor*‐ en de HER2*‐status, de 

urgentie van een respons en vroegere therapieën en hun werkzaamheid. 

Hormoontherapie 

Een hormoontherapie is de keuzebehandeling voor patiënten met hormoongevoelige* (ER+ en/of 

PR+*) gemetastaseerde* borstkanker. De keuze van de hormoontherapie hangt af van de 

menopauzale status en vroegere hormoontherapieën. 

• Voor patiënten vóór de menopauze: 

o wanneer vroeger nog geen tamoxifen* werd toegediend of tamoxifen langer 

dan 12 maanden is stopgezet, is de voorkeursoptie tamoxifen met analogen 

van gonadotropine‐releasing hormoon* of ovariëctomie; 

o anders, aromataseremmers* zoals anastrozol, exemestaan of letrozol in 

combinatie met analogen van gonadotropine‐releasing hormoon* of 

ovariëctomie. Calcium en vitamine D*‐supplementen zijn aanbevolen naast 

deze behandeling. 

• Voor patiënten na de menopauze: 

o wanneer vroeger nog geen aromataseremmers*, zoals anastrozol, 

exemestaan of letrozol, werden toegediend of ze langer dan 12 maanden 






werden stopgezet, zijn ze de voorkeursoptie. Calcium en vitamine D*‐ 

supplementen zijn aanbevolen naast deze behandeling. 

o Anders kunnen tamoxifen*, fulvestrant*, megestrol of androgenen* worden 

gebruikt. 

o Wanneer er tekenen zijn dat de kanker evolueert of terugkomt ondanks de 

behandeling met anastrozol of letrozol, is het een optie om een combinatie 

van exemestan en everolimus* te gebruiken. Het combineren van 

tamoxifen* en everolimus* kan ook een optie zijn, maar kan nog niet 

voorgesteld worden in Europa. 

o 

Kankers veranderen na verloop van tijd en een ER+‐kanker kan ER‐ worden, of een ER+‐kanker kan 

ongevoelig worden voor een hormoontherapie. Patiënten met een duidelijk geval van 

ongevoeligheid voor hormoontherapie dient chemotherapie* of een deelname aan klinische 

onderzoeken worden voorgesteld. 

Op HER2* gerichte therapie 

HER2* gerichte therapie zoals trastuzumab* of lapatinib* moet vroeg 

worden voorgesteld aan alle patiënten met HER2*‐positieve 

metastaserende* ziekte, naast chemotherapie, hormoontherapie, of 

alleen. Dit zou het geval moeten zijn bij patiënten die zulke behandeling 

niet gekregen hebben als bijkomstige therapie, en die er geen 

nevenwerkingen van ondervinden (vb.: hartinsufficiëntie). Wanneer de kanker uitbreidt en vordert 

onder trastuzumab, kan trastuzumab worden voortgezet met een andere chemotherapie. Lapatinib*, 

een oraal geneesmiddel dat ook gericht is op de HER2*‐receptor, kan worden toegediend in 

combinatie met het orale chemotherapeuticum capecitabine*. De behandelingskeuze moet met een 

oncoloog worden besproken. 

Twee nieuwe medicijnen, namelijk pertuzumab* en ado‐trastuzumab emtansine* zijn wellicht 

binnenkort beschikbaar in Europa voor patiënten met HER‐2*‐positieve tumoren. 

Chemotherapie* 

Chemotherapie moet worden voorgesteld aan: 

• patiënten met snel groeiende tumoren in vitale organen (bv. uitgebreide 

betrokkenheid van de lever), waarbij een onmiddellijke respons op een systemische 

behandeling nodig is. 

• patiënten met kankers die hormoonongevoelig en HER2‐negatief zijn. Dergelijke 

kankers worden "triple negatief*" (ER‐, PR‐, en HER2*‐) genoemd. Voor deze kankers 

is chemotherapie de belangrijkste behandelingsoptie. 

• patiënten met hormoongevoelige* kankers die niet of niet meer reageren op een 

hormoontherapie. 






Aan patiënten die reeds chemotherapie met antracyclines (epirubicine* of doxorubicine*) hebben 

gekregen, moet chemotherapie met taxaan* (paclitaxel* of docetacel*) worden voorgesteld. 

Meestal wordt de voorkeur gegeven aan één chemotherapeuticum boven een combinatie van 

geneesmiddelen omdat dit met een betere levenskwaliteit geassocieerd is zonder een daling van de 

levensduur. De duur van de chemotherapie moet aan de individuele patiënt worden aangepast. Bij 

patiënten met triple negatieve tumoren* komen metastasen* in het algemeen vaker voor en is de 

vooruitgang van de ziekte sneller. Daarom kan de combinatie met chemotherapie* worden 

voorgesteld. 

Voortzetting van chemotherapie nadat de patiënt 3 verschillende soorten schema's heeft gekregen is 

mogelijk voor patiënten met een goede algemene toestand en van wie de tumor "reageerde" (= 

gekrompen is) op een vroegere chemotherapie. 

Andere biologische therapieën 

Bevacizumab* is een medicijn waarvan men gelooft dat het de ontwikkeling van nieuwe vaatjes rond 

de tumor kan beperken. In Europa is het momenteel uitsluitend beschikbaar voor patiënten met 

metastaserende* borstkanker in combinatie met eerstelijnsbehandeling met chemotherapie* 

(paclitaxel* of capecitabine*). Deze combinatie kan overwogen worden bij bepaalde patiënten die 

beperkte behandelingsopties hebben, maar alleen na evaluatie van de mogelijke neveneffecten en 

het verwachte voordeel. Bevacizumab* is niet meer toegestaan voor patiënten met borstkanker in 

de Verenigde Staten. 

Andere therapieën 

Radiotherapie* kan worden toegepast als een palliatieve therapie voor de behandeling van bot‐ en 

hersenmetastasen* of andere lokale tumormassa's zoals paddestoelvormige wekedelenletsels. 

Bisfosfonaten* dienen te worden gebruikt voor de behandeling van hypercalciëmie* en 

botmetastasen. Ze hebben tot doel om de pijn te verlichten en gevolgen van botmetastasen te 

voorkomen, zoals fracturen. Bisfosfonaten* bestaan in orale en intraveneuze vorm. Ze worden zeer 

goed verdragen, maar in zeldzame gevallen kunnen ze botnecrose van de kaak veroorzaken. Dit zijn 

letsels van de bovenste en onderste kaakbeenderen met boterosie die slechts langzaam genezen. 

Deze complicaties komt vaker voor bij patiënten met een onverzorgd gebit. Daarom is vóór een 

bisfosfonaatbehandeling een tandcontrole aanbevolen. 

Denosumab is een nieuwe therapie voor de behandeling van botmetastasen. Het lijkt iets 

doeltreffender te zijn dan bisfosfonaten bij de preventie van botcomplicaties en is ook minder 

toxisch voor de nieren. Net als bisfosfonaten kan denosumab ook osteonecrose* van de kaak 

veroorzaken. 






Klinische studies 

Klinische studies met nieuwe geneesmiddelen worden vaak voorgesteld aan patiënten met 

gemetastaseerde kanker. Deelname aan klinische studies moet worden aangemoedigd omdat ze de 

enige kans op vooruitgang zijn in een context waarin genezing uiterst zeldzaam blijft. 

Responsevaluatie 

De behandelingsrespons moet worden geëvalueerd om te bepalen of er een behandelingsvoordeel 

is, vergeleken met de bijwerkingen. Deze responsevaluatie is aanbevolen na 2‐3 maanden 

hormoontherapie en na 2 of 3 chemotherapiecyclussen. Deze evaluatie berust op een klinische en 

symptoomevaluatie, een beoordeling van de levenskwaliteit, bloedonderzoeken en herhaling van de 

initieel afwijkende radiologische onderzoeken met vergelijkende metingen. 

Wanneer de voordelen niet opwegen tegen de bijwerkingen, moeten de patiënt, familie en artsen 

nieuwe behandelingsopties bespreken. 

Bij sommige patiënten kunnen de bloedconcentraties van CA15.3 of CEA, stoffen die tumormarkers 

worden genoemd, worden gemeten om te helpen bij de evaluatie van de behandelingsrespons. Een 

daling van een tumormarker zou aangeven dat de behandeling doeltreffend is en een stijging net het 

omgekeerde. Deze tests zijn echter niet erg betrouwbaar en hun gebruik is gewoonlijk beperkt tot 

patiënten voor wie geen radiologische tumorbeoordelingen beschikbaar zijn. 






WAT ZIJN DE MOGELIJKE BIJWERKINGEN VAN DE BEHANDELING? 

Risico's en bijwerkingen van een operatie 

Sommige risico's zijn gemeenschappelijk aan alle chirurgische ingrepen die onder algemene 

anesthesie* worden uitgevoerd. Deze complicaties zijn zeldzaam en omvatten diepe veneuze 

trombose*, hart‐ of ademhalingsproblemen, bloedingen, infectie of een reactie op de anesthesie. 

Pijn onmiddellijk na de operatie komt vaak voor, daarom zullen pijnstillers worden voorgesteld om ze 

te voorkomen en te behandelen. Stijfheid van de schouder kan ook voorkomen, maar gaat 

gewoonlijk over. 

Wanneer lymfeklieren* in de oksel worden verwijderd, kan dit het lymfevatensysteem beschadigen 

of blokkeren, met lymfoedeem als gevolg, een aandoening waarbij zich lymfevocht opstapelt in de 

arm waardoor hij zwelt. Dit kan gebeuren onmiddellijk na de ingreep, maar ook later. Dit risico is 

kleiner wanneer alleen een biopsie van de schildwachtklier wordt uitgevoerd. Het risico is groter 

wanneer een okseldissectie* door radiotherapie* wordt gevolgd. In dat geval kan tot 40% van de 

patiënten lymfoedeem ontwikkelen. 

De bijwerkingen kunnen worden verlicht door overleg en advies van de oncologen. 

Bijwerkingen van radiotherapie* 

De meeste mensen hebben weinig bijwerkingen, en voor vele mensen zijn ze slechts licht van aard. 

Omdat radiotherapie mensen op verschillende manieren treft, is het moeilijk om precies te 

voorspellen hoe de patiënt op de behandeling zal reageren. 

Er zijn strategieën beschikbaar om een aantal van deze bijwerkingen te voorkomen of te verlichten. 

Er zijn belangrijke verbeteringen aan de radiotherapie‐apparaten aangebracht en ernstige 

bijwerkingen zijn nu zeer zeldzaam. De meeste bijwerkingen van radiotherapie verdwijnen geleidelijk 

na de behandeling. Bij sommige mensen kunnen ze nog enkele weken aanhouden. 

De belangrijkste bijwerking van radiotherapie voor borstkanker is een rode, pijnlijke en/of jeukende 

borsthuid na drie tot vier weken uitwendige radiotherapie. Dit vermindert gewoonlijk twee tot vier 

weken na de behandeling. Het gebied kan echter iets gepigmenteerder blijven dan de omringende 

huid. 

Er zijn enkele langetermijnbijwerkingen die na maanden en soms jaren kunnen ontstaan. 

• De huid kan anders aanvoelen of kan gepigmenteerder zijn dan voordien. Op de huid kunnen 

rode "ragfijne" vlekken (teleangiëctasie) ontstaan door beschadiging van bloedvaten. 

• Zwelling in de arm (lymfoedeem) kan voorkomen omdat lymfeklieren* beschadigd zijn. 

• De radiotherapie zelf kan kanker veroorzaken en een klein aantal mensen krijgt een tweede 

kanker als gevolg van de behandeling. De kans op een tweede kanker is echter klein en de 

risico's van radiotherapie wegen niet op tegen de voordelen. Het risico is niet 

dosisafhankelijk en neemt toe met de tijd. 






Bijwerkingen van chemotherapie* 

De bijwerkingen van chemotherapie zijn zeer frequent. Ze zijn afhankelijk van het/de toegediende 

geneesmiddel(en), de dosissen en individuele factoren. Als u in het verleden andere problemen hebt 

gehad (zoals hartproblemen), moeten enkele voorzorgsmaatregelen worden genomen en/of de 

behandeling worden aangepast. Combinaties van verschillende geneesmiddelen leiden gewoonlijk 

tot meer bijwerkingen dan het gebruik van één geneesmiddel. 

De frequentste bijwerkingen van de chemotherapeutica die gebruikt worden bij borstkanker zijn 

haaruitval en een verlaagde bloedceltelling. Een verlaagde bloedceltelling kan resulteren in anemie*, 

bloeding en infecties. Na de chemotherapie, groeit het haar terug en herstelt de bloedceltelling zich. 

Andere frequente bijwerkingen omvatten: 

• allergische reacties, zoals warmteopwellingen en uitslag 

• zenuwproblemen die de handen en/of voeten treffen (perifere neuropathie*), die tintelingen 

in de huid, gevoelloosheid en/of pijn kunnen veroorzaken. 

• tijdelijk verlies of veranderingen van het gezichtsvermogen 

• oorsuizingen of veranderingen van het gehoor 

• lage bloeddruk 

• misselijkheid, braken en diarree 

• ontsteking van gebieden zoals het mondslijmvlies 

• smaakverlies 

• gebrek aan eetlust 

• trage hartslag 

• dehydratatie 

• lichte veranderingen van de nagels en de huid die snel weer verdwijnen 

• pijnlijke zwelling en ontsteking op de plaats van de injectie 

• spier‐ of gewrichtspijn 

• aanvallen 

• vermoeidheid 

Andere minder frequente maar ernstigere bijwerkingen kunnen voorkomen. Deze omvatten in het 

bijzonder, beroerte, myocardinfarct* en verminderde nier‐ en leverfunctie. Deze symptomen moeten 

aan een arts worden gemeld. 

Door sommige geneesmiddelen die bij chemotherapie worden gebruikt kunnen jongere vrouwen 

vroeg in de menopauze komen omdat de hormoonproductie door de eierstokken stopt. Daarom 

kunnen menopauzesymptomen optreden zoals het uitblijven van de menstruatie, 

warmteopwellingen, zweten, stemmingswisselingen en vaginale droogheid. De vruchtbaarheid kan 

ook aangetast zijn. 

De meeste bijwerkingen van chemotherapie kunnen worden behandeld. Daarom is het belangrijk 

met de arts of de verpleegkundige te praten over elk ongemak dat u ondervindt. 






Buiten deze, kunnen alle geneesmiddelen andere bijwerkingen hebben. De meest voorkomende 

worden hierna vermeld, hoewel niet iedereen ermee te maken krijgt of ze in dezelfde mate ervaart. 

• Doxorubicine* en epirubicine* (in mindere mate) kunnen de hartspier beschadigen; daarom 

is het belangrijk om vóór de behandeling met deze twee geneesmiddelen de hartfunctie te 

beoordelen. Trastuzumab* kan ook hartbeschadiging veroorzaken en mag niet samen met 

doxorubicine of epirubicine worden toegediend. Doxorubicine en epirubicine kunnen de huid 

gevoeliger maken voor zonlicht en op plaatsen van eerdere radiotherapie* de huid rood 

maken. De urine kan tot enkele dagen na de behandeling rood of roze kleuren. Dit is geen 

bloed en is uitsluitend toe te schrijven aan de kleur van het geneesmiddel. 

• Capecitabine* kan pijnlijke handpalmen en voetzolen veroorzaken. Deze aandoening wordt 

het handpalm‐voetzoolsyndroom genoemd en kan tintelingen, gevoelloosheid, pijn, 

droogheid en mogelijk afschilfering van handpalmen en voetzolen veroorzaken. 

• Docetaxel* veroorzaakt soms vochtretentie, tijdelijke nagelverkleuring en jeukende 

huiduitslag. Sommige mensen ontwikkelen ook het met capecitabine* vermelde handpalm‐ 

voetzoolsyndroom, of gewone gevoelloosheid en tintelingen in handen en voeten. Bij 

ongeveer één op vier patiënten treedt een allergische reactie op tijdens het eerste of het 

tweede infuus met docetaxel. 

• Afhankelijk van de toegediende dosis, de duur van het infuus en het toedieningsschema kan 

paclitaxel* perifere neuropathie* veroorzaken. Met lagere dosissen paclitaxel of wekelijkse 

schema's komt neuropathie minder vaak voor. Symptomen hiervan zijn gevoelloosheid, 

paresthesie en brandende pijn alsof men brandende handschoenen of kousen draagt. De 

symptomen zijn vaak symmetrisch en ontstaan gewoonlijk distaal in de onderste ledematen. 

Patiënten melden vaak het gelijktijdige ontstaan van symptomen in tenen en vingers, maar 

asymmetrische symptomen werden ook beschreven. Betrokkenheid van het gelaat komt 

minder vaak voor. Hoewel gemeld is dat lichte symptomen verbeteren of volledig verdwijnen 

binnen enkele maanden na stopzetting van de behandeling, blijken de symptomen en 

stoornissen langer aan te houden bij patiënten die ernstige neuropathie* ontwikkelen. 

Bijwerkingen van hormoontherapie 

De bijwerkingen van hormoontherapie zijn zeer frequent. Ze zijn afhankelijk van het/de toegediende 

geneesmiddel(en) maar alle hormonen hebben gemeenschappelijke bijwerkingen. Tamoxifen* heeft 

de neiging tot meer bijwerkingen dan aromataseremmers*. 

Bij vrouwen vóór de menopauze is het hoofddoel van een hormoontherapie de functie van de 

eierstokken te onderdrukken, door ze te verwijderen of door de werking van een geneesmiddel 

(gonadotropine‐releasing hormoonanalogen*). Dit leidt tot menopauzesymptomen zoals 

warmteopwellingen, zweten, stemmingswisselingen en vaginale droogheid en natuurlijk het 

uitblijven van de menstruatie. 

De belangrijkste gemeenschappelijke bijwerkingen van hormoontherapieën worden hieronder 

vermeld en houden verband met veranderingen in het gehalte of het effect van hormonen door de 

therapie. Over het algemeen, primeren voor bijna alle vrouwen de voordelen van een 

hormoontherapie ten opzichte van de risico's. 

• Warmteopwellingen en zweten (zeer frequent en vooral met tamoxifen*) 






• Vaginale droogheid of afscheiding 

• Spier‐ en gewrichtspijn (vooral met aromataseremmers*) 

• Stemmingswisselingen 

• Vermoeidheid 

• Misselijkheid 

• Minder zin in seks (kan veel verschillende oorzaken hebben die verband houden met 

borstkanker, maar hormonale veranderingen als gevolg van de therapie kunnen dit ten 

minste deels verklaren). 

Sommige andere ernstigere bijwerkingen zijn mogelijk. De meeste geneesmiddelen hebben een 

effect op de botten en kunnen leiden tot osteoporose. Daarom is een voldoende opname van 

calcium en vitamine D* belangrijk, evenals het bepalen van de botdensiteit door middel van 

radiologisch onderzoek*. 

Tamoxifen* kan het risico op kankers van het centrale deel van de baarmoeder verhogen bij 

vrouwen die het geneesmiddel na de menopauze gebruiken. Vaginale bloedingen na de menopauze 

moeten aan een arts worden gemeld, ook al zijn de meeste vaginale bloedingen niet toe te schrijven 

aan baarmoederkanker. 

Tamoxifen kan ook het risico op bloedstolsels verhogen, vooral in de benen (diepe veneuze 

trombose*). Uitzonderlijk kan een stukje van het bloedstolsel in de bloedbaan vrijkomen 

(emboliseren) en in een longslagader terecht komen (longembolie) en pijn op de borst en 

kortademigheid veroorzaken. Deze symptomen moeten aan een arts worden gemeld. 

Bijwerkingen van gerichte* biologische therapieën 

Trastuzumab* 

De bijwerkingen van trastuzumab zijn beperkter dan die van chemotherapie*. Trastuzumab kan 

allergische reacties veroorzaken gaande van rillingen, koorts en mogelijk een jeukende huiduitslag, 

een gevoel van ziek zijn, kortademigheid, piepende ademhaling en hoofdpijn, tot opvliegers en 

flauwvallen. Rillingen, koorts, huiduitslag, misselijkheid en braken zijn gewoonlijk toe te schrijven aan 

het infuus zelf maar komen vaker voor tijdens de eerste infusen En nemen daarna af. 

Trastuzumab kan leiden tot hartschade, inclusief hartfalen. Voorzichtigheid is geboden bij toediening 

aan patiënten met bestaande hartproblemen of hoge bloeddruk en bij alle patiënten moet tijdens de 

behandeling het hart worden gecontroleerd. 

Trastuzumab mag niet worden gebruikt bij mensen die overgevoelig zijn voor trastuzumab, 

muizeneiwitten of de andere bestanddelen. Het mag niet worden gebruikt bij patiënten met ernstige 

ademhalingsproblemen wanneer ze rusten omwille van hun kanker, of die een zuurstoftherapie* 

nodig hebben. 

Eén of meer van de bovenvermelde bijwerkingen kunnen bij een patiënt worden waargenomen, 

maar daarom niet noodzakelijk allemaal bij eenzelfde patiënt. 






Lapatinib* 

De meest frequente neveneffecten die zich voordoen bij meer dan 30% van de patiënten die 

lapatinib nemen in combinatie met capecitabine*, zijn diarree en het hand‐voetensyndroom 

(huiduitslag, zwelling, roodheid, pijn en/of afpellen van de huid op de handpalmen en voetzolen). Het 

is meestal mild, begint vroeg (meestal 2 weken) na de aanvang van de behandeling en kan ervoor 

zorgen dat de dosis medicijnen dient afgebouwd te worden. Er kan sprake zijn van bloedarmoede, 

zowel als misselijkheid en braken en een toename in het bloed van leverenzymen. 

Bevacizumab* 

Er zijn zeldzame doch serieuze complicaties bij bevacizumab‐therapie die het volgende inhouden: 

‐ Gastro‐intestinale perforatie, fistelvorming, complicaties bij de genezing van wonden; 

‐ Ernstige bloedingen; 

‐ Hypertensie‐crisisen (ernstige hoge bloeddruk); 

‐ Nefrotisch syndroom – een toestand gekenmerkt door erg hoge niveau’s van proteinen in de 

urine (proteinuria), lage niveau’s van proteinen in het bloed, opzwellen, voornamelijk rond 

de ogen, voeten en handen; dit syndroom wordt veroorzaakt door schade aan de kleine 

bloedvaatjes in de nier die afval en overtollig water afkomstig van het bloed zuiveren en naar 

de urine sturen in de vorm van urine; 

‐ Congestief hartfalen bij patiënten die bevacizumab hebben gekregen voor de behandeling 

met anthracycline*‐gebaseerde chemotherapie* of radiotherapie* aan de borstwand. 

De meest voorkomende neveneffecten van bevacizumab zijn hypertensie, algemene zwakte, pijn, 

buikpijn, misselijkheid en braken, slechte eetlust, constipatie, infectie aan de bovenste luchtwegen, 

lag aantal witte bloedcellen (wat het risico op infectie kan verhogen), proteinuria, neusbloedingen, 

diarree, haarverlies, wondjes in de mond en hoofdpijn. 

Everolimus* 

Hoewel niet al deze neveneffecten zullen voorkomen, toch dienen ze medische aandacht te krijgen 

indien ze zich toch voordoen. Bespreek het meteen met uw dokter als één van de volgende 

neveneffecten zich voordoen: 

‐ opzwellen van het gezicht, de armen, handen, benen of voeten; bloedneus; 

‐ beklemming of pijn op de borst; 

‐ kuchen of heesheid; 

‐ droge lippen; 

‐ verminderd gewicht; 

‐ diarree; 

‐ kortademigheid of moeilijkheden bij het ademen; 

‐ moelijkheden bij het slikken; 

‐ koorts of rillingen; 

‐ algemeen gevoel van ongemakkelijkheid of ziekte; 

‐ pijn aan de onderkant van de rug of de zijkant; 

‐ pijn of moelijkheden bij het plassen; 

‐ snelle gewichtstoename; 






‐ plekken, zweren of witte puntjes op de lippen, de tong of binnenin de mond; 

‐ zwellen of ontsteken van de mond; 

‐ verdikte bronchiale afscheidingen; 

‐ en tintelen van handen en voeten. 






WAT GEBEURT ER NA ADJUVANTE BEHANDELING? 

Het is niet ongebruikelijk dat na de adjuvante therapie 

behandelingsgerelateerde symptomen optreden. 

• Angst, slaapproblemen of depressie zijn niet 

ongebruikelijk tijdens de postbehandelingsfase; 

patiënten met deze symptomen kunnen psychologische 

ondersteuning nodig hebben. 

• Geheugen‐ en concentratieproblemen zijn vaak voorkomende bijwerkingen van 

chemotherapie* en verdwijnen meestal na enkele maanden. 

• Door de chemotherapie* kunnen jonge vrouwen vroeg in de menopauze* komen met 

stemmingswisselingen, gewichtstoename, opvliegers, gewrichtspijn en slaapproblemen. De 

mogelijke behandeling van deze symptomen moet met hun arts worden besproken. 

Follow‐up* met artsen 

Na de behandeling zullen artsen een follow‐up* voorstellen om: 

• terugval zo snel mogelijk op te sporen 

• mogelijke kanker in de andere borst op te sporen 

• bijwerkingen van de vorige behandeling te evalueren en te behandelen 

• psychologische ondersteuning te bieden en informatie te verstrekken om de terugkeer naar 

een normaal leven te versnellen. 

De follow‐upbezoeken met de oncoloog omvatten: 

• opnemen van de voorgeschiedenis, informeren naar symptomen en een lichamelijk 

onderzoek. 

• een jaarlijkse mammografie* van de borst, indien geen mastectomie werd uitgevoerd, en van 

de andere borst voor alle vrouwen, is aanbevolen. Dit kan worden vervangen door een MRI‐ 

onderzoek, vooral in bijzondere situaties zoals patiënten met familiale borstkanker of 

vrouwen jonger dan 35. Bij vrouwen die een borstreconstructie hebben ondergaan, wordt 

geen mammografie* uitgevoerd en zal een MRI‐onderzoek worden uitgevoerd afhankelijk 

van de resultaten van de klinische evaluatie. 

• geen verder radiologisch* of bloedonderzoek bij asymptomatische patiënten. 

Gewichtstoename heeft een negatieve invloed op de prognose* en moet worden vermeden. Daarom 

is voedingsadvies aanbevolen. Regelmatige, langdurige, matige tot intense lichamelijke inspanningen 

zijn geassocieerd met een gunstige prognose*; aerobics en gewichtheffen hebben geen negatieve 

invloed op de ontwikkeling van lymfoedeem*. 






Terugkeer naar een normaal leven 

Het kan moeilijk zijn om te leven met de gedachte dat de kanker kan terugkomen. Op basis van de 

huidige kennis, kunnen het vermijden van gewichtstoename en regelmatige lichaamsbeweging het 

risico op terugval verminderen na voltooiing van de behandeling. Regelmatige lichaamsbeweging 

houdt verschillende voordelen in. Het helpt om zich lichamelijk en psychisch beter te voelen en zou 

ook het risico op terugval kunnen verminderen. Gewichtstoename na voltooiing van de behandeling 

moet worden vermeden omdat dit waarschijnlijk een negatief effect heeft op de prognose. 

Voedingsadvies kan worden voorgesteld om gewichtstoename te vermijden en moet voor patiënten 

met obesitas worden aanbevolen. Voor rokers is het ook sterk aanbevolen om te stoppen en dit kan 

met de hulp van specialisten op dit gebied. 

Als gevolg van de kanker zelf en van de behandeling, kan voor sommige mensen een terugkeer naar 

een normaal leven moeilijk zijn. Er kunnen vragen ter sprake komen over het lichaamsbeeld, 

seksualiteit, vermoeidheid, werk, emoties of levensstijl. Het kan nuttig zijn om deze vragen te 

bespreken met familie, vrienden of artsen. Sommige personen kunnen ook nood hebben aan de 

steun van ex‐patiëntengroepen of infolijnen. 

Wat als de kanker terugkomt? 

Kanker die terugkomt wordt recidief* genoemd en de behandeling hangt af van de ernst van het 

recidief*. Over het algemeen komt het voor bij tot 30% van de patiënten zonder initiële 

aanwezigheid van tumorcellen in hun lymfeklieren* en bij tot 70% bij diegenen waarbij hun tumor 

uitgezaaid was naar de lymfeklieren* op het moment van de diagnose. 

Een recidief* op dezelfde plaats van de borst waarbij dezelfde lymfklieren betrokken, moet als een 

nieuwe kanker worden behandeld. Het is altijd aanbevolen om met radiologische onderzoeken de 

longen, de lever of de botten te controleren op metastasen*. 

Indien haalbaar, is de operatieve verwijdering van de volledige recidiverende tumor aanbevolen. 

Na de operatie kan, afhankelijk van de vroegere behandeling, ook radiotherapie* worden gegeven: 

• Bij patiënten die nog niet postoperatief aan radiotherapie zijn blootgesteld moeten de 

borstwand en de regionale lymfkliergebieden worden bestraald. 

• Patiënten die reeds postoperatief aan radiotherapie zijn blootgesteld mogen niet opnieuw 

worden bestraald om ernstige beschadiging van de longen en het hart te voorkomen. 

Voorzichtige bestraling kan worden toegepast op beperkte gebieden van de borst. 

Het is niet duidelijk in welke mate het gebruik van chemotherapie* hormoontherapie of HER2*‐ 

gerichte therapie na de lokale behandeling het leven verlengt wanneer de kanker terugkomt in 

hetzelfde deel van de borst en de lymfeklieren* voor het eerst betrokken zijn. Het belangrijkste 

behandelingsdoel bij deze patiënten is palliatieve zorg, met als doel het behouden/verbeteren vand e 

levenskwaliteit, en mogelijk de overleving bevorderen. 






Voor patiënten die inoperabel worden beschouwd bij ziekterecidief is een systemische therapie* de 

eerste keuze om de tumor te verkleinen en operabel te maken, indien mogelijk. De tweede keuze is 

bestraling van de borstwand en regionale lymfkliergebieden. 

Wat chemotherapie betreft, dient rekening te worden gehouden met vele factoren waaronder de 

agressiviteit van de tumor, vroegere behandelingen, het algemene welzijn en de voorkeur van de 

patiënt voordat een behandelingsbeslissing wordt genomen. 

[Er moet een duidelijk onderscheid worden gemaakt tussen de situatie van lokale recidieven met 

“secundaire” adjuvante therapie en de situatie van metastasering*] 

Kanker die terugkomt als gemetastaseerde* kanker moet worden behandeld zoals uitgelegd in de 

paragraaf: “Behandelingsplan voor gemetastaseerde kanker (stadium IV) in de rubriek: "Wat zijn de 

behandelingsopties?". In dit geval, en telkens wanneer mogelijk, moet een biopt van de metastase 

worden genomen en in het laboratorium worden onderzocht om: 

• te bevestigen dat het een borstkankermetastase is en geen metastase van een andere kanker 

of helemaal geen metastase; 

• na te gaan of de kenmerken van de kanker, zoals de hormoonreceptorstatus en HER2‐status 

nog dezelfde zijn, omdat kankereigenschappen mettertijd kunnen veranderen. 

Een biopsie van de metastase* kan worden vermeden indien de procedure te gevaarlijk is, de tijd 

tussen de eerste diagnose en metastasering kort is (niet langer dan 2 jaar) suggererend dat de 

kenmerken van de kanker niet zijn veranderd of wanneer de resultaten van een nieuwe biopsie het 

behandelingsplan niet zullen veranderen. 






DEFINITIES VAN MOEILIJKE WOORDEN 

Ado‐trastuzumab emtansine 

Een antilichaam‐medicijn‐verbinding die bestaat uit het antilichaam trastuzumab, dat gelinkt is aan 

het chemotherapie‐middel mertansine. Het is aangewezen bij de behandeling van HER2‐positieve 

patiënten met gevorderde borstkanker die voordien al een behandeling verkregen voor de 

gemetastaseerde ziekte (trastuzumab en een taxaan, apart of in combinatie) of voor de terugkeer 

binnen de eerste zes maanden na het afronden van de adjuvante therapie. 

Anemie 

Anemie of bloedarmoede is een aandoening waarbij het aantal rode bloedcellen* of de 

hemoglobineconcentratie lager is dan de normaalwaarde. Hemoglobine zorgt voor het transport van 

zuurstof vanaf de longen naar de rest van het lichaam. Dit gebeurt dan ook minder efficiënt bij 

anemie. 

Anesthesie 

Een omkeerbare staat van verminderde gewaarwording waarin de patiënt geen pijn voelt, geen 

normale reflexen heeft en minder reageert op stress. Deze toestand wordt kunstmatig veroorzaakt 

door bepaalde middelen die men anesthetica noemt. Anesthesie kan volledig of gedeeltelijk zijn en 

maakt mogelijk dat patiënten geopereerd kunnen worden of procedures kunnen ondergaan zoals 

een beenmergpunctie. 

Androgeen 

Een hormoon dat de ontwikkeling en de instandhouding van de mannelijke geslachtskenmerken 

bevordert. 

Aromataseremmer 

Een groep medicijnen die gebruikt wordt om borst‐ en eierstokkanker bij vrouwen in de menopauze 

te behandelen. 

Atypische ductale hyperplasie 

Een benigne (goedaardige) aandoening met abnormaal veel cellen in de bekleding van de 

borstkanaaltjes. Onder de microscoop zien deze cellen er afwijkend uit. Atypische ductale 

hyperplasie verhoogt het risico van borstkanker. Wordt ook ADH en atypische ductale 

borsthyperplasie genoemd. 

Atypische lobulaire hyperplasie 

Een benigne (goedaardige) aandoening met abnormaal veel cellen in de klierkwabjes van de borst. 

Onder de microscoop zien deze cellen er afwijkend uit. Atypische ductale hyperplasie verhoogt het 

risico van borstkanker. Wordt ook ALH en atypische lobulaire borsthyperplasie genoemd. 

Benign 

Goedaardig. Benigne tumoren kunnen groter worden, maar zaaien niet uit naar andere delen van het 

lichaam. Wordt ook ‘niet‐malign’ genoemd. 






Bevacizumab 

Bevacizumab is een monoklonaal antilichaam. Dat is een antilichaam (een soort eiwit*) dat een 

specifieke structuur in het lichaam (een antigen) op bepaalde cellen of in de bloedstroom kan 

herkennen en zich daaraan hecht. Bevacizumab is zodanig ontwikkeld dat het zich kan binden aan de 

vasculaire endotheliale groeifactor (VEGF), een eiwit dat in het bloed circuleert en verantwoordelijk 

is voor de groei van de bloedvaten. Door zich aan VEGF te hechten, belemmert bevacizumab de 

werking hiervan. De kankercellen kunnen daarom geen eigen bloedvaten meer aanmaken en krijgen 

geen zuurstof en voedingsstoffen meer. Hierdoor kan de groei van tumoren worden vertraagd. 

Biopsie 

Verwijdering van cellen of weefsels voor onderzoek door een patholoog. De patholoog kan het 

weefsel onderzoeken onder een microscoop of op de cellen of op het weefsel andere tests uitvoeren. 

Er bestaan veel verschillende biopsieprocedures. De belangrijkste zijn: (1) een incisiebiopsie, waarbij 

alleen een weefselmonster wordt genomen; (2) een excisiebiopsie waarbij een volledig gezwel of een 

verdacht gebied wordt verwijderd; en (3) een naaldbiopsie, waarbij een weefsel‐ of vloeistofmonster 

wordt genomen met behulp van een naald. Wanneer een dikke naald wordt gebruikt, noemt men 

deze procedure een corebiopsie. Wanneer een dunne naald wordt gebruikt, noemt men deze 

procedure een dunnenaaldpunctie. 

Bisfosfonaat 

Een geneesmiddel of stof, gebruikt voor de behandeling van hypercalciëmie (een abnormaal hoog 

calciumgehalte in het bloed) en van botpijn, veroorzaakt door sommige kankers. Sommige 

bisfosfonaten worden ook gebruikt voor de behandeling van osteoporose en botbeeldvorming. 

Bisfosfonaten remmen een type botcel die het bot afbreekt. Wordt ook difosfonaat genoemd. 

Bloedplaatje 

Bloedplaatjes zijn kleine celfragmenten die een fundamentele rol hebben in de bloedstolling. 

Mensen met te weinig plaatjes lopen risico op bloedingen, mensen met te veel plaatjes lopen risico 

op trombose (de vorming van bloedklonters die een ader kunnen blokkeren en beroertes kunnen 

veroorzaken, of andere gevaarlijke aandoeningen kunnen veroorzaken), en ook bloedingen, als de 

plaatjes niet meer naar behoren werken. 

Botmetastase 

Kanker die van de oorspronkelijke (primaire) tumor is uitgezaaid naar het bot. 

Capecitabine 

Capecitabine is een cytotoxine (een middel dat delende cellen, waaronder kankercellen, doodt) dat 

behoort tot de groep van antimetabolieten. Capecitabine is een zogenoemde ‘prodrug’ die in het 

lichaam wordt omgezet in 5‐fluorouracil (5‐FU). Dit gebeurt meer in tumorcellen dan in normaal 

weefsel. Het middel wordt toegediend als tablet, terwijl 5‐FU normaal gesproken wordt ingespoten. 

5‐FU is een analoog (een synthetische stof die hetzelfde werkt als de natuurlijke stof) van pyrimidine. 

Pyrimidine is onderdeel van het genetisch materiaal van cellen (DNA en RNA). 5‐FU neemt in het 

lichaam de plaats in van pyrimidine en werkt in op de enzymen die een rol spelen bij het aanmaken 

van DNA. Hierdoor wordt de groei van tumorcellen geremd en sterven deze uiteindelijk af. 






Carboplatine 

Een geneesmiddel dat wordt gebruikt voor de behandeling van nog niet behandelde gevorderde 

eierstokkanker of symptomen van eierstokkanker die teruggekomen zijn na een therapie met andere 

kankermedicijnen. Het wordt ook samen met andere geneesmiddelen gebruikt voor de behandeling 

van gevorderd, gemetastaseerd* of recidiverend niet‐kleincellig longcarcinoom. Het wordt 

bestudeerd bij de behandeling van andere soorten kanker. Carboplatine is een vorm van cisplatine*, 

een kankermedicijn, en veroorzaakt minder bijwerkingen. Het hecht zich aan DNA in cellen en kan 

kankercellen doden. Het is een platinaverbinding. 

Carcinoom 

Kanker die ontstaat in de huid of in de weefsels die de inwendige organen bekleden of bedekken. 

Chemotherapie 

Een type kankerbehandeling die cellen doodt en/of hun groei beperkt. Deze medicijnen worden 

meestal toegediend door middel van een traag infuus, maar kunnen ook oraal worden ingenomen of 

rechtstreeks worden toegediend in een lidmaat of in de lever afhankelijk van de locatie van de 

kanker. 

Chromogene in situhybridisatie (CISH) 

Dit is een laboratoriumtest waarbij een gelabelde complementaire DNA‐ of RNA‐streng die in het 

laboratorium is gemaakt wordt gebruikt om een specifieke DNA‐ of RNA‐sequentie in een 

weefselmonster te lokaliseren. DNA en RNA zijn cellulaire bestanddelen die betrokken zijn bij de 

proteïnevorming en de overdracht van genetische informatie. Deze methode wordt gebruikt om de 

kenmerken en afwijkingen te identificeren in het DNA dat deel uitmaakt van de chromosomen, zelfs 

het aantal chromosomen. 

CISH is een alternatief voor een andere test, met name, fluorescentie in situ hybridisatie* (FISH). 

CT‐scan 

Een vorm van radiografie waarbij organen van het lichaam gescand worden met X‐stralen*. De 

resultaten worden door een computer verwerkt om afbeeldingen te bekomen van bepaalde 

lichaamsdelen. 

Cyclofosfamide 

Een geneesmiddel dat wordt gebruikt voor de behandeling van vele soorten kanker en wordt 

bestudeerd bij de behandeling van andere soorten kanker. Het wordt ook gebruikt voor de 

behandeling van sommige nierziekten bij kinderen. Cyclofosfamide hecht zich aan DNA in cellen en 

kan kankercellen doden. Het is een alkylerend middel. Wordt ook CTX en Cytoxan genoemd. 

Diepe veneuze trombose 

De vorming van een bloedklonter in een diepe ader of het onderbekken. Mogelijke symptomen zijn 

pijn, zwelling, warmte en roodheid in het getroffen gebied. Wordt ook DVT genoemd. 

Docetaxel 

Docetaxel behoort tot de groep van middelen tegen kanker die taxanen* worden genoemd. 

Docetaxel blokkeert het vermogen van cellen om het inwendige ‘skelet’ af te breken, dat ze nodig 

hebben om zich te kunnen delen en vermenigvuldigen. Als dit skelet intact blijft, kunnen de cellen 






zich niet delen en sterven ze uiteindelijk af. Ook gezonde cellen, zoals bloedcellen, worden door 

docetaxel aangetast en dit kan bijwerkingen tot gevolg hebben. 

Doxorubicine 

Een geneesmiddel dat wordt gebruikt voor de behandeling van vele soorten kanker en wordt 

bestudeerd bij de behandeling van andere soorten kanker. Doxorubicine is geïsoleerd uit de bacterie 

Streptomyces peucetius. Het beschadigt DNA en kan kankercellen doden. Het is een 

antracyclineantibioticum met oncolytische werking. Wordt ook Adriamycine PFS, Adriamycine RDF, 

doxorubicinehydrochloride, hydroxydaunorubicine en Rubex genoemd. 

Echografie 

Een procedure waarbij geluidsgolven met een hoge frequentie op inwendige weefsels of organen 

terugkaatsen en een echo produceren. De echopatronen worden weergegeven op het scherm van 

een echograaf en vormen een beeld van de lichaamsweefsels, een sonogram genoemd. Wordt ook 

ultrasonografie genoemd. 

Eiwit 

Eiwitten zijn essentiële voedingsstoffen die bestaan uit aminozuren. Ze zijn essentieel voor de 

werking van het lichaam. Ze staan in voor transport en communicatie tussen cellen, voor chemische 

veranderingen en om de structuur van bijvoorbeeld cellen te handhaven. 

Epirubicine 

Een geneesmiddel dat samen met andere geneesmiddelen wordt gebruikt voor de behandeling van 

vroege, naar de lymfeklieren* uitgezaaide borstkanker. Het wordt ook bestudeerd bij de behandeling 

van andere soorten kanker. Epirubicine is een anthracycline‐antibioticum. 

Estradiol 

Estradiol is een geslachtshormoon. Over het algemeen wordt het gezien als een vrouwelijk 

geslachtshormoon, maar ook mannen maken estradiol aan. Estradiol heeft veel functies, zo is het 

bijvoorbeeld belangrijk voor borstontwikkeling en de groei van de vrouwelijke 

voortplantingsorganen. 

Everolimus 

Everolimus ageert door het blokkeren van een proteïne genaamd ‘mammalian target of rapamycin’ 

(mTOR). Aangezien mTOR betrokken is bij de controle van celsplitsing en de groei van bloedvaten, 

voorkomt everolimus de opsplitsing van kankercellen en doet hun bloedtoevoer afnemen. 

Everolimus wordt gebruikt bij de behandeling van patiënten met: 

‐ borstkanker in een gevorderd stadium (dat uitgezaaid is) en hormoon‐receptor‐positief is 

(wanneer de kankercellen receptoren op hun oppervlak bevatten voor hormonen) bij 

vrouwen die door hun menopause zijn gegaan. Het wordt samen met een geneesmiddel, 

genaamd exemestane, gebruikt nadat andere behandelingen, ‘niet‐steroïdale aromatase‐ 

remmers’ niet geholpen hebben; 

‐ neuroendocriene tumoren van de alvleesklier (tumoren van de hormoonproducerende cellen 

in de alvleesklier) wanneer de kankercellen goed of minder goed te onderscheiden (hetgeen 

betekent dat ze een gelijkend uitzicht hebben als de normale alvleeskliercellen) en de kanker 






erger wordt. Het wordt gebruikt wanneer de kanker gemetastaseerd is (uitgezaaid is naar 

andere delen van het lichaam) of wanneer deze niet chirurgisch verwijderd kan worden; 

‐ gevorderd niercelcarcinoom (een type nierkanker), wanneer de kanker erger geworden is 

ondanks behandeling met een type van geneeskunde genaamd ‘vasculaire endotheliale 

groeifactor (VEGF)’‐gerichte geneeskunde. 

FISH/Fluorescentie in situ‐hybridisatie 

Dit is een techniek die pathologen gebruiken om unieke veranderingen van genen en chromosomen 

te identificeren. Deze helpen een patholoog het type van kanker te bepalen, waaraan een patiënt 

lijdt. 

Follow‐up 

De gezondheidstoestand van een persoon na behandeling een tijd opvolgen. Dit omvat het opvolgen 

van de gezondheidstoestand van personen die aan een klinische studie of een klinisch onderzoek 

deelnemen, zowel tijdens als na afloop van de studie. 

FSH 

Een hormoon dat in de hypofyse wordt geproduceerd. FSH stimuleert bij de vrouw de groei en de 

rijping van follikels in de eierstokken. Bij mannen bevordert FSH de vorming van zaadcellen in de 

teelballen. Wordt ook follikelstimulerend hormoon en follitropine genoemd. 

Fulvestrant 

Een geneesmiddel dat wordt gebruikt voor de behandeling van bepaalde types borstkanker bij 

postmenopauzale vrouwen. Het wordt ook bestudeerd bij de behandeling van andere types 

borstkanker. Fulvestrant blokkeert de werking van oestrogeen in het lichaam en is een 

oestrogeenantagonist. 

Genexpressieprofiel 

Informatie over alle messenger RNA's die in verschillende celtypes worden aangemaakt. Een 

genexpressieprofiel kan worden gebruikt om een ziekte of aandoening te vinden en te diagnosticeren 

en na te gaan hoe goed het lichaam op een behandeling reageert. Genexpressieprofielen kunnen 

worden gebruikt in gepersonaliseerde geneeskunde. 

Gerichte therapie 

Een type behandeling met medicijnen of andere stoffen, zoals monoklonale antilichamen*, specifiek 

ontworpen om kankercellen te identificeren en aan te vallen. Doelgerichte therapie kan minder 

bijwerkingen geven dan andere types van kankerbehandeling. 

Gonadotropine‐releasing hormoonanaloog (klasse) 

Het is een synthetisch product dat vergelijkbaar is met gonadoliberine (GnRH). GnRH is een natuurlijk 

hormoon dat door de hypothalamus (een gedeelte van de hersenen) wordt aangemaakt. GnRH 

stimuleert de hypofyse om hormonen aan te maken die betrokken zijn bij de voortplanting 

(gonadotropinen). 

Sommige GnRH‐analogen stimuleren de afgifte van gonadropine sterker dan door het lichaam 

geproduceerd GnRH. 






Graad 

Een beschrijving van een tumor op basis van hoe abnormaal de kankercellen er onder de microscoop 

uitzien en hoe snel de tumor waarschijnlijk zal groeien en uitzaaien. Voor elk type kanker is er een 

ander graderingssysteem. 

HER2 

Een eiwit* betrokken bij de normale celgroei. Het komt op sommige kankerceltypes voor, inclusief 

kankercellen in de borst en eierstokken. Uit het lichaam verwijderde kankercellen kunnen worden 

onderzocht op de aanwezigheid van HER2 om het beste behandelingstype te helpen bepalen. HER2 is 

een receptor tyrosinekinase. Wordt ook c‐erbB‐2, humane EGF‐receptor 2 en humane epidermale 

groeifactorreceptor 2 genoemd. 

Hersenmetastase 

Kanker die van de oorspronkelijke (primaire) tumor is uitgezaaid naar de hersenen. 

Histologisch type 

De categorie waarin de tumor is ingedeeld, rekening houdend met de kenmerken van zijn cellen en 

andere structuren onder de microscoop. 

Histopathologie 

Het onderzoeken en bestuderen van weefsels en cellen onder een microscoop. Lichaamsweefsel 

verkregen via een biopsie wordt in een fixeermiddel geplaatst en naar het laboratorium gebracht. 

Daar wordt het in dunne coupes gesneden, gekleurd met verschillende kleurstoffen en onder de 

microscoop onderzocht. Een histopatholoog is een arts die de weefselcoupes inclusief tumorweefsel 

interpreteert. 

Hormoonreceptor 

Een celeiwit* dat bindt aan een specifiek hormoon. De hormoonreceptor kan zich aan het oppervlak 

of in de cel bevinden. Na binding van een hormoon aan zijn receptor, treden veel veranderingen op. 

Hormoongevoelig 

In de oncologie betekent hormoongevoelig dat kanker reageert op een hormoonbehandeling. 

Hypercalciëmie 

Abnormaal hoge calciumspiegels in het bloed. Sommige kankers verhogen het risico van 

hypercalciëmie. 

Immunohistochemie (IHC) 

In de immunohistochemie gebruikt men antilichamen die zich specifiek binden aan antigenen (een 

soort eiwitten*) om zo deze antigenen op te sporen in de cellen van bepaalde weefsels. Op deze 

manier worden de antigenen zichtbaar gemaakt onder een microscoop, door middel van een 

fluorescerende kleurstof, een enzyme of colloïdaal goud. Kleuring door immunohistochemie wordt 

vaak gebruikt in de diagnose van abnormale cellen, zoals in een kwaadaardige tumor. 






Intraveneus 

In of binnen een ader. Intraveneus verwijst meestal naar het toedienen van een geneesmiddel of een 

andere stof via een naald of een buisje die in de ader ingebracht worden. 

Invasieve kanker 

Kanker die van de weefsellaag waarin hij ontstond, is uitgezaaid naar omliggende, gezonde weefsels. 

Klinisch onderzoek 

Een lichamelijk onderzoek naar algemene ziektesymptomen. 

Lapatinib 

Lapatinib behoort tot een groep geneesmiddelen die proteïnekinaseremmers worden genoemd. 

Deze verbindingen werken door specifieke enzymen, de proteïnekinasen, te blokkeren. Deze 

enzymen bevinden zich in bepaalde receptoren op de oppervlakte van kankercellen, waaronder 

HER2, een receptor voor de epidermale groeifactor die een rol speelt bij het stimuleren van 

ongecontroleerde celdeling. Door deze receptoren te blokkeren helpt lapatinib de celdeling te 

beheersen. Ongeveer een kwart van de borstkankers vertoont HER2‐expressie. 

Lobulaire neoplasie 

Een aandoening waarbij abnormale cellen alleen worden gevonden in de lobuli en niet uitgezaaid zijn 

buiten de lobuli naar omliggende weefsels zoals bij invasieve lobulaire neoplasie. Lobulaire neoplasie 

wordt slechts zelden invasief lobulair carcinoom, maar lobulaire neoplasie in één borst verhoogt het 

risico op invasief carcinoom in één of beide borsten. Lobulaire neoplasie werd vroeger lobulair 

carcinoom in situ of LCIS genoemd. 

Lymfeklier 

Een klein ovaal orgaantje bestaande uit lymfatisch weefsel, omcirkeld door een kapsel van 

bindweefsel. Lymfeklieren filteren lymfevocht en slaan lymfocyten op (witte bloedcellen*). Ze 

bevinden zich aan lymfevaten. Worden ook lymfeknopen genoemd. 

Lymfoedeem 

Een aandoening waarbij extra lymfvocht zich ophoopt in weefsels en zwelling veroorzaakt. 

Lymfoedeem kan voorkomen in een arm of een been bij obstructie, beschadiging of na verwijdering 

van de lymfvaten. 

Lymfoom 

Kanker die ontstaat in cellen van het immuunsysteem. Lymfomen kunnen in twee hoofdcategorieën 

worden ingedeeld. De eerste categorie is Hodgkin lymfoom, gekenmerkt door de aanwezigheid van 

Reed‐Sternberg cellen. De andere categorie omvat non‐Hodgkin lymfomen, een grote, diverse groep 

kankers van immuunsysteemcellen. Non‐Hodgkin lymfomen kunnen verder worden ingedeeld in 

kankers met indolent (traag groeiend) verloop en kankers met een agressief (snel groeiend) verloop. 

Deze subtypes gedragen zich en reageren anders op behandeling. Hodgkin en non‐Hodgkin 

lymfomen kunnen zowel bij kinderen als bij volwassenen voorkomen en de prognose en behandeling 

hangen af van het kankerstadium en ‐type. 






Magnetische resonantiebeeldvorming (MRI) 

Een beeldvormingstechniek die gebruikt wordt in geneeskunde. Het maakt gebruik van magnetische 

golven. Soms wordt een stof ingespoten die het contrast tussen verschillende weefsels vergroot, om 

bepaalde structuren beter zichtbaar te maken. 

Mammografie 

Het gebruik van een film of een computer om een foto van de borst te maken. 

Marge 

De rand of grens van tijdens een kankeroperatie verwijderd weefsel. De marge is negatief of zuiver 

wanneer de patholoog geen kankercellen vindt aan de weefselrand. Dit suggereert dat de kanker 

volledig is verwijderd. De marge is positief of aangetast wanneer de patholoog kankercellen vindt 

aan de weefselrand. Dit suggereert dat niet alle kankercellen zijn verwijderd. 

Menopauze 

Periode waarin de eierstokken van een vrouw stoppen met de aanmaak van hormonen en de 

menstruatie stopt. De natuurlijke menopauze treedt gewoonlijk op rond de leeftijd van 50 jaar. Een 

vrouw is in de menopauze wanneer ze 12 opeenvolgende maanden niet meer heeft gemenstrueerd. 

Symptomen van de menopauze zijn opvliegers, stemmingswisselingen, nachtelijk zweten, vaginale 

droogte, concentratieproblemen en onvruchtbaarheid. 

Metastase/metastasering 

De uitzaaiing van kanker naar andere lichaamsdelen. Een tumor gevormd door uitgezaaide cellen 

wordt een metastatische tumor of een metastase genoemd. De metastatische tumor bevat cellen die 

gelijkaardig zijn aan die van de oorspronkelijke tumor. Het meervoud van metastase is metastasen. 

Mitose 

Het proces waarbij een moedercel deelt in twee nieuwe dochtercellen. Elke dochtercel krijgt van de 

moedercel een volledige set chromosomen (deel van een cel dat genetische informatie bevat). Door 

dit proces kan het lichaam groeien en cellen vervangen. 

Multidisciplinair advies 

Een behandelingsplanning waarbij een aantal artsen met verschillende specialismen (disciplines) de 

medische aandoening en de behandelingsopties van een patiënt beoordelen en bespreken. Bij de 

behandeling van kanker kan dit het advies betreffen van een medisch oncoloog (die kanker met 

geneesmiddelen behandelt), een chirurgisch oncoloog (die kanker operatief behandelt) en een 

bestralingsoncoloog (die kanker behandelt met bestraling). Wordt ook tumor board review genoemd. 

Myocardinfarct 

Een myocardinfarct of hartaanval is de onderbreking van de bloedtoevoer naar een gedeelte van het 

hart, waardoor het afsterft. Indien onbehandeld, kan het een hartaanval, grote schade aan de 

hartspier of zelfs de dood veroorzaken. 






Neo‐adjuvante therapie 

Behandeling om de tumor te verkleinen en die plaatsvindt voor de hoofdbehandeling, meestal een 

operatie. Voorbeelden van neo‐adjuvante therapie zijn chemotherapie*, radiotherapie* en 

hormoontherapie. Het is een inductietherapie. 

Neuropathie 

Verwijst naar eender welke ziekte van het zenuwstelsel. Dit houdt de hersenen, het ruggenmerg en 

de zenuwen in. 

Niet‐invasieve kanker 

Kanker die niet is uitgezaaid van de weefsellaag waarin hij ontstond. 

Oestrogeenreceptorpositief 

Beschrijft cellen die een receptoreiwit hebben dat bindt aan het hormoon oestrogeen. Kankercellen 

die oestrogeenreceptorpositief zijn, kunnen oestrogeen nodig hebben om te groeien en kunnen 

stoppen met groeien of sterven, wanneer ze worden behandeld met stoffen die de binding en 

werking van oestrogeen blokkeren. Wordt ook ER+ genoemd. 

Okseldissectie 

Operatie waarbij lymfeklieren* in het okselgebied worden verwijderd. Wordt ook okselklierdissectie 

genoemd. 

Osteonecrose 

Een ziekte waarbij beenmassa afsterft omdat er niet meer voldoende bloed naar getransporteerd 

wordt. 

Osteoporose 

Een aandoening gekenmerkt door een afname van de botmassa en botdensiteit waardoor de botten 

broos worden. 

Paclitaxel 

Een geneesmiddel dat wordt gebruikt voor de behandeling van borst‐ en eierstokkanker en aan aids 

gerelateerd Kaposisarcoom. Het wordt ook samen met een ander geneesmiddel gebruikt voor de 

behandeling van niet‐kleincellig longcarcinoom. Paclitaxel wordt ook bestudeerd bij de behandeling 

van andere soorten kanker. Het verhindert de celgroei door de celdeling te stoppen en kan 

kankercellen doden. Het is een antimitoticum. 

Palpatie 

Het aftasten van de borst of andere lichaamsdelen met de vingers en het voorzichtig bewegen van de 

vingers om de consistentie van het weefsel (vlees) te voelen. 

Pertuzumab 

Antikanker medicijn dat gebruikt wordt voor de behandeling van HER2‐positieve metastatische 

borstkanker wanneer de patiënt voordien nog geen anti‐HER2‐therapie of chemotherapie heeft 

gekregen voor de gemetastaseerde ziekte. Het dient gebruikt te worden met trastuzumab en 

docetaxel. 






Profylactische chirurgie 

Een mastectomie gewoonlijk uitgevoerd aan beide borsten (bilateraal) bij patiënten met een hoog 

risico op borstkanker. 

Progesteronreceptorpositief (PR+) 

Beschrijft cellen die een proteïne hebben waaraan het hormoon progesteron bindt. 

Progesteronreceptorpositieve kankercelen hebben progesteron nodig om te groeien en stoppen 

gewoonlijk met groeien wanneer ze worden behandeld met hormonen die de progesteronbinding 

blokkeren. Wordt ook PR+ genoemd. 

Proliferatie 

Een toename van het aantal cellen als gevolg van celgroei of celdeling. 

Prognose 

Het waarschijnlijke resultaat of verloop van een ziekte; de kans op herstel of recidief. 

Radiologisch onderzoek 

Onderzoek a.h.v. beeldvormingstechnologie (zoals radiografie, echografie*, computertomografie of 

CT en nucleaire geneeskunde of MRI*) die organen, structuren en weefsels van het lichaam in beeld 

brengt, met de bedoeling een diagnose te stellen en ziekten te behandelen. 

Radiotherapie 

Therapie waar bestraling wordt gebruikt voor de behandeling van kanker. De stralen worden zo 

precies mogelijk op de tumor gericht. 

Recidief 

Kanker die recidiveert (terugkomt), gewoonlijk na een periode waarin geen kanker kon worden 

waargenomen. De kanker kan op dezelfde plaats terugkomen als de oorspronkelijke (primaire) 

tumor, of op een andere plaats in het lichaam. Wordt ook recidiverende kanker genoemd. 

Relaps 

Het terugkeren van verschijnselen en symptomen van kanker na een periode van verbetering. 

Risicofactor 

Iets dat de kans op kanker verhoogt. Voorbeelden van risicofactoren van kanker zijn leeftijd, familiale 

voorgeschiedenis van bepaalde kankers, gebruik van tabaksproducten, blootstelling aan de bestraling 

of sommige chemische stoffen, sommige virale of bacteriële infecties en sommige genetische 

veranderingen. 

Rode bloedcel 

Het vaakst voorkomende type bloedcel. De rode bloedcellen geven het bloed zijn typische rode kleur. 

Het is het belangrijke transportmiddel voor zuurstof. 

Schildwachtklierbiopsie 

Verwijderen en onderzoeken van de schildwachtklier(en) (de eerste lymfeklier(en)* waarnaar 

kankercellen uitzaaien). Om schildwachtklier(en) te identificeren, injecteert de chirurg een 






adioactieve stof en/of blauwe kleurstof dichtbij de tumor. Met een sonde zoekt de chirurg de 

schildwachtklier(en) die de radioactieve stof bevat(ten) of zoekt de schildwachtklier(en) die met de 

kleurstof gemerkt is (zijn). Daarna verwijdert de chirurg de schildwachtklier(en) om ze te 

onderzoeken op de aanwezigheid van kankercellen. 

Schildwachtklierbiopsie van de borst. Een radioactieve stof en/of kleurstof wordt dichtbij de tumor geïnjecteerd (eerste 

vak). Het geïnjecteerde materiaal wordt visueel en/of met een sonde gedetecteerd die radioactiviteit opspoort (middelste 

vak). De schildwachtklieren (de eerste lymfklieren waarnaar kankercellen uitzaaien) worden verwijderd en onderzocht op 

kankercellen (laatste vak). 

Scintigrafie 

Een procedure waarbij opnamen (scans) worden gemaakt van structuren in het lichaam, inclusief 

gebieden met kankercellen. Scintigrafie wordt gebruikt voor ziektediagnose, ‐stadiëring en ‐controle. 

Een kleine hoeveelheid van een radioactieve stof (radionucleïde) wordt ingeslikt of geïnjecteerd in 

een bloedvat. Verschillende radionucleïden komen via het bloed in verschillende organen terecht. 

Een machine met een speciale camera beweegt over de persoon die op een tafel ligt en detecteert 

het type straling die door de radionucleïden wordt afgegeven. Een computer vormt een beeld van de 

gebieden waar de radionucleïde zich ophoopt. Deze gebieden kunnen kankercellen bevatten. Wordt 

ook radionucleïdescannning genoemd. 

Screeningmammografie 

Preventief borstkankeronderzoek door middel van röntgenstralen. 

Stadiëring 

Onderzoeken en tests om het kankerstadium te bepalen, vooral of de ziekte van de oorspronkelijke 

plaats is uitgezaaid naar andere delen van het lichaam. De beste behandeling kan alleen worden 

gepland als het ziektestadium bekend is. 

Systemische therapie 

Behandeling met stoffen die via de bloedbaan cellen over het hele lichaam bereiken en aanvallen. 

Tamoxifen 

Een geneesmiddel dat wordt gebruikt voor de behandeling van sommige soorten borstkanker bij 

mannen en vrouwen. Het wordt ook gebruikt ter preventie van borstkanker bij vrouwen met ductaal 

carcinoom in situ (abnormale cellen in de kanalen in de borst) en bij vrouwen met een hoog risico 

van borstkanker. Tamoxifen wordt ook bestudeerd bij de behandeling van andere soorten kanker. 






Het remt de effecten van oestrogeen* in de borst. Tamoxifen is een antioestrogeen. Wordt ook 

tamoxifencitraat genoemd. 

Taxaan 

Een soort geneesmiddel dat de celgroei blokkeert door de mitose (celdeling) te stoppen. Taxanen 

interfereren met microtubulen (celstructuren die de chromosomen helpen bewegen tijdens de 

mitose). Ze dienen om kanker te behandelen. 

Trastuzumab 

Trastuzumab is een monoklonaal antilichaam. Dat is een antilichaam (een soort eiwit) dat tot doel 

heeft een specifieke structuur (een zogenoemd antigen) in bepaalde lichaamscellen te herkennen en 

zich daaraan te binden. Trastuzumab is zo ontwikkeld dat het zich bindt aan HER2. Door binding aan 

HER2 activeert trastuzumab cellen van het immuunsysteem, die vervolgens de tumorcellen doden. 

Trastuzumab verhindert ook dat HER2 signalen uitzendt die de tumorcellen doen groeien. Ongeveer 

een kwart van de borstkankers en een vijfde van de maagkankers vertonen HER2‐overexpressie. 

Triple negatieve borstkanker 

Beschrijft borstkankercellen die geen oestrogeenreceptoren, progesteronreceptoren of grote 

hoeveelheden HER2 –eiwit* hebben. Wordt ook ER‐negatief PR‐negatief HER2‐negatief en ER‐PR‐ 

HER2 genoemd. 

Vitamine D 

Een voedingsstof waarvan het lichaam een kleine hoeveelheid nodig heeft om te functioneren en 

gezond te blijven. Vitamine D helpt het lichaam om calcium en fosfor te gebruiken voor sterke botten 

en tanden. Vitamine D is een in vet oplosbare vitamine (kan oplossen in vetten en oliën) en komt 

voor in vette vis, eierdooiers en zuivelproducten. Aan zonlicht blootgestelde huid kan ook vitamine D 

aanmaken. Een vitamine D‐tekort kan de beenderziekte rachitis veroorzaken. Wordt ook bestudeerd 

bij de preventie en de behandeling van sommige kankertypes. Wordt ook cholecalciferol genoemd. 

Weke delen 

Verwijst naar spier‐, vet‐, fibreus weefsel, bloedvaten of ander ondersteunend weefsel van het 

lichaam. 

Witte bloedcel 

Cellen van het immuunsysteem die belangrijk zijn voor de verdediging van het lichaam tegen 

infecties. 

X‐stralen 

X‐straling is een vorm van straling die gebruikt wordt om beelden van de binnenkant van dingen te 

maken. In geneeskunde worden x‐stralen gebruikt om naar de binnenkant van het lichaam te kijken. 

Zuurstoftherapie 

Een behandeling waarbij een zuurstoftank of compressor wordt gebruikt om zuurstof toe te dienen 

aan mensen met ademhalingsproblemen. De zuurstof kan worden toegediend via een buisje in de 

neus, een masker of een tent. Deze extra zuurstof wordt samen met gewone lucht ingeademd. 

Wordt ook aanvullende zuurstoftherapie genoemd.

Borstkanker Gids voor Patienten - the European Society for Medical ...

Create successful ePaper yourself

Delete template?

Save as template?