RAD 21: Vermeulen B. & M. H. Bartels, 2007. Boeren voor de stad ...

6 DE HOPPLANTAGE OP DE RIELERENK EN DE
CONSUMPTIE VAN HOPBIER IN MIDDELEEUWS
DEVENTER · MICHIEL BARTELS
6.1 Inleiding
De Hanzestad Deventer lag op een kruispunt van water- en landwegen. Van zuid
naar noord stroomde de IJssel, een rivier in verbinding met de Rijn. Hierover werden
in de middeleeuwen goederen vervoerd. Dit zelfde gold voor de landwegen. Het
transport bracht niet alleen handel, maar ook mensen met nieuwe modes, nieuwe
technieken en nieuwe ideeën naar Deventer. Eén van deze vernieuwingen kwam
voort uit de smaak van het bier: de introductie van het hopbier in de IJsselstreek
in de 14 de eeuw. Oorspronkelijk afkomstig uit Noord-Duitsland, de omgeving van de
Hanzesteden Hamburg en Bremen, vond het hopbier stormachtig ingang in de Lage
Landen. De steden rond de Zuiderzee maakten een evolutie door en werden, van
consument en protectionist in de vroege 14 de eeuw, vanaf het midden van de 14 de
eeuw producent en distributeur. Deze omslag van consument van hopbier naar producent
van hopbier heeft op ruimtelijk niveau veranderingen in de laatmiddeleeuwse
maatschappij gebracht. In Deventer zijn in het onderzoek in de jaren 1999-
2005 hiervan archeologisch directe gegevens uit de landbouw en indirecte gegevens
uit de stedelijke afvalverwerking teruggevonden. 1
6.2 Vraagstelling
In de periode 1250-1450 was een transitie van de bierproductie in de Lage Landen,
en ook in Deventer zichtbaar. De 13 de eeuw was de eeuw van de grootschalige verstedelijking
in Noordwest-Europa. Huiselijke activiteiten veranderden in ambachtelijke
en soms vroeg industriële processen. Hierbij was een schaalvergroting met
vroeg kapitalistische trekken in het systeem te zien. Verdeling van de gronden, verpachting
van rechten en belastingheffing op producten waren elementen om groei
te stimuleren of te remmen. Voor de productie van meer (hop) bier moesten de
stedelijke samenleving en het boerenbedrijf zo georganiseerd worden, dat de
hogere vraag kon worden opgevangen. Daarmee werd een gereguleerde lokale productie
mogelijk. Centrale vragen in dit betoog zullen dan ook zijn:
Was Deventer ontvankelijk voor verandering van smaak van gruitbier naar hopbier
en zo ja, hoe snel vond dit zijn ingang in de stedelijke maatschappij?
Leidde de vraag naar landbouwproducten tot een verbetering van het stedelijk
meststof- en afvalbeheer?
Was voor het verkrijgen van voldoende grondstoffen voor de productie van hopbier
een agrarische verandering nodig? Wat is hiervan de ruimtelijke neerslag?
Leidde dit tot een schaalvergroting in de landbouw bij de productie van hop, gerst,
rogge en andere ingrediënten? Hoe is dit archeologisch en historisch herkenbaar?
Ontstond innovatie en schaalvergroting in de 14 de -16 de -eeuwse brouwerijen? Wat
was hiervan de archeologische, historische en ruimtelijke neerslag?
Waren deze veranderende drinkgewoontes tijdelijk of permanent, hoe was dit
zichtbaar in de materiële drinkcultuur van bekers, glazen en kannen?
Leidde de ambachtelijke brouwindustrie in Deventer tot milieutechnische problemen?
1 Zie voor de thematiek van de ambachten in de middeleeuwse stad, hun materiele neerslag, systematiek en de –soms louter
toevallige– aanknopingspunten voor de archeologie en de beperkingen die hierbij optreden: Verhaege, 1995, 281, 284-285.
6 DE HOPPLANTAGE OP DE RIELERENK
95