RAD 21: Vermeulen B. & M. H. Bartels, 2007. Boeren voor de stad ...

1. INLEIDING · MICHIEL BARTELS
1.1 De zes fases van het grondgebruik
De bevolkingsaanwas in de middeleeuwen, de verstedelijking en de hiermee verbonden
de voedselproductie, noopten de middeleeuwse bewoners van de Lage Landen
om meer gronden voor landbouw te ontwikkelen. In het westen; Holland, Zeeland
en Vlaanderen, werd dit gedaan door veengebieden droog te malen of binnenzeeën
te omdijken en leeg te pompen. Dit heeft in het huidige landschap herkenbare
polders en dijken opgeleverd.
In Oost-Nederland, op de zandgronden, lag de zaak anders. Hier was eveneens veel
water aanwezig, verstopt in grote moerassen, zompige heidevelden en ondergelopen
bouwgronden. Deze werden afgewisseld door het ‘zandeilandenrijk’, de holocene
en pleistocene zandkoppen die uit deze nattigheid staken. Hierop werd door
de prehistorische mens al gewoond. In de prehistorie, de inheems Romeinse tijd en
deels in de vroege middeleeuwen, werden de zandgronden licht geploegd en bemest
voor betere resultaten, de eerste fase van het agrarisch landgebruik. De hoeveelheid
landbouwgrond bleek echter volstrekt onvoldoende toen de steden en zeker
Deventer in de middeleeuwen begonnen te groeien.
Tot de 13 de eeuw kon nog in de behoefte aan landbouwproducten voor de stad
worden voorzien door binnen en direct buiten de middeleeuwse nederzetting tuingronden,
akkers en weiden te creëren, de tweede fase van uitbreiding van het landbouwareaal.
1 Daarna nam de ruimtebehoefte van de stad steeds grotere vormen
aan. Nieuwe landbouwgebieden werden in gebruik genomen voor de stedelijke landbouwproductie.
Gebieden in de Voorstad, rond de Molenbelt en de Rielerweg, werden
steeds intensiever benut. 2 Deze derde fase in de benutting van de extensieve
landbouwgebieden; de ontwikkeling naar steeds intensiever bebouwde gronden kon
alleen bereikt worden door de toename van de hoeveelheid meststof. Hiervoor
werd naast de gebruikelijke bio-organische meststof van de boerderij en de akkers
nu ook stedelijk vuil gebruikt. De incorporatie van deze, relatief dicht bij de stad
gelegen hoge gronden, bleek echter niet voldoende om te voorzien in de stedelijke
consumptiebehoefte.
Ook de zeer ongunstige gebieden, zoals de gronden van Relo (later Rielerenk), waar
zandverstuivingen en grote zompigheid elkaar afwisselden, bleken als vierde keus
bruikbaar. Een meer dan 30 ha groot gebied, nu Brinkgreve, Rielerenk West, Rielerenk
Oost en de gronden tussen de Bolkesteinlaan en het latere Overijssels
Kanaal, werd in deze vierde fase van de uitbreiding van het landbouwgronden geschikt
geacht voor cultivatie. Dit kon alleen bereikt worden door grote gecoördineerde
inspanningen vanuit de kapitaalkrachtige stad Deventer. Het aanvankelijk
marginale landbouwgebied werd vanaf de 15 de eeuw geëgaliseerd, bemest en opgenomen
in de stedelijke landbouweconomie. Deze langzame ‘inpoldering’ was qua
inspanningen overeenkomstig met een Hollandse of Zeeuwse polder. Kenmerkend
voor Oost-Nederland ging de ontwikkeling echter langzaam maar onafgebroken
verder tot een goede landbouwgrond was bereikt. Duidelijk zichtbare landschapselementen
zoals dijken en polders waren er niet maar de hoeveelheid landbouwgrond
nam toe en de boeren boerden steeds beter op hun bestaande akkers.
De vijfde fase van het landgebruik trad aan het eind van de 19 de eeuw in. De natuurlijke
mest en de stadsdrek werden vervangen door kunstmest. De handarbeid
1 Binnen de nederzetting: Vermeulen, 2006A, 33-51: de 9-10 de -eeuwse boerderij en 9 de -13 de -eeuwse tuinbouwgronden en
akkers aan de Bagijnenstraat. Mittendorff & Vermeulen, 2004: de grootschalige ophogingen en tuinen/akkers aan de Bruynssteeg
uit de periode 1050-1300.
Vlak buiten de nederzetting: de Driebergenbuurt en de Vaaltakkers als extensief landbouwgebied, uit opgravingen Driebergenbuurt
(Klinkenbeltsweg, Moerakkerstraat): Haveman, 2005, 7-9; Vermeulen, 2006B, 8-9.
2 Hermsen, 2005, 21-24.
1. INLEIDING
7