Managementaspecten van Hypocalcemie - Diergeneeskundig ...

PERIODIEK TIJDSCHRIFT
ZEvEn En vIJFTIGSTE JAARGAnG
DECEMBER 2010-03
Managementaspecten van Hypocalcemie
SPOnSOREn:
Uniek in generiek

Foto’s: Omslagbeeld: Auteur en Jan Hulsen/Vetvice
De foto op de omslag laat een oude manier van desinfecteren
zien. Het betreft een spiritusbrander,
gebruikt met formaline, om in Nederland de TBC
te bestrijden (jaren ‘50 en ‘60). Veel steden hadden
hun “eigen” desinfectieunit, deze is afkomstig uit
Apeldoorn.
De inzet is een foto van een krachtige warmtevernevelaar,
zoals anno 2008 nog steeds wordt
gebruikt.
Beide foto's zijn beschikbaar gesteld door Rob van
Veldhuijzen, de auteur van Hoofdstuk 8.
EEN GEZAMENLIJKE UITGAVE VAN:
Uniek in generiek
Periodiek Periodiek tijdschrift
zevenvijftigste vijfenvijftigste jaargang
no. 3 2 - 2010 2008 ISSN 0417 - 4631
De Stichting Diergeneeskundig Memorandum,
opgericht in in 1953, is stelt een zich onafhankelijke ten doel aan stichting dieren-
zonder artsen in winstoogmerk binnen- en buitenland en stelt zich voorlichting ten doel aan te geven
dierenartsen van wetenschappelijke in binnen- en en buitenland commerciële voorlichting aard op
te veterinair geven van gebied. wetenschappelijke en commerciële
aard Ter uitvoering op veterinair van gebied. haar doelstelling is zij uitgeefster
Ter van uitvoering het tijdschrift van “Diergeneeskundig haar doelstelling is Memorandum”.
zij uitgeefster
van het tijdschrift ,, Diergeneeskundig Memorandum”
De exploitatie van dit tijdschrift wordt financieel
De mogelijk exploitatie gemaakt van dit in tijdschrift Nederland wordt, door: naast de abonnementen,
Alfasan Diergeneesmiddelen financieel mogelijk B.V. gemaakt te Woerden. door :
Alfasan en Intervet Diergeneesmiddelen Nederland B.V. te B.V. Boxmeer te Woerden
Janssen Animal Health Benelux te Beerse
VetZ Het Tijdschrift B.V. te Sliedrecht wordt gratis beschikbaar gesteld aan
de praktiserende dierenartsen in Nederland,
De Postdoctorale abonnementsbijdrage veterinaire voor studenten Benelux in Utrecht wordt kun-
jaarlijks nen het geïnd tegen via een een kleine automatische vergoeding incasso. verkrijgen bij
Voor het Reductiebureau. het buitenland wordt Voor een anderen factuur bestaat verzonden. de moge-
De lijkheid abonnementstarieven zich te abonneren; zijn de : kosten van een abon-
Benelux nement bedragen: : ex BTW 6%BTW incl. BTW
Automatische Voor Nederland incasso € 28,00 € per 28,30 jaargang. € 1,70 € 30,-
Factuur Voor het buitenland € 39,50 € 33,02 per jaargang. € 1,98 € 35,-
Buitenland Extra exemplaren : of oudere € 37,26 uitgaven € 2,24 kunnen € 39,50
Extra worden exemplaren besteld d.m.v. of oudere een overschrijving uitgaven kunnen à € worden 11,50
besteld per exemplaar d.m.v. een voor betaling Nederland à € 15,- of € op 14,00 onze voor rekening het
onder buitenland vermelding op een van van het onze gewenste rekeningen. nummer.
Redactiecommissie :
J. J. Goudswaard, voorzitter
J. J. Schrooyen, secretaris
Mw. A. Tolkamp (Alfasan Dierengeneesmiddelen Diergeneesmiddelen) B.V.)
Mw. J. Vernooij C. de Mûelenaere (Intervet Nederland) (Janssen Animal Health Benelux)
J.R. Redactie- van Dongen en Administratieadres:
(VetZ)
J. Halderheiweg Hulsen (Vetvice) 11, 5282 SN Boxtel
tel.: 0411-676822
Redactie- fax: 0411-671595 en Administratieadres:
Halderheiweg e-m: de.em@12move.nl 11, 5282 SN Boxtel
tel.: website: 0411-676822 de-em.nl
fax: Rabobank 0411-671595 Boxtel 1688.49.674
e-m: BIC de.em@12move.nl
RABO NL2U IBAN NL50 RABO 0168 8496 74
website: de-em.nl
Rabobank Verklaring: Boxtel 1688.49.674
BIC De Redactie RABO NL2U en uitgeefster IBAN NL50 aanvaarden RABO geen 0168 aanspra- 8496 74
kelijkheid voor schade, welke- direct of indirect- het
Verklaring: gevolg mocht zijn van gebleken onjuistheden in de
De inhoud Redactie van de en in uitgeefster dit tijdschrift aanvaarden opgenomen geen artikelen. aansprakelijkheid
Niets uit dit voor tijdschrift schade, mag welke- worden direct verveelvoudigd
of indirect- het
gevolg en/of openbaar mocht zijn worden van gebleken gemaakt onjuistheden door middel in vande
inhoud druk, microfilm van de in of dit op tijdschrift welke andere opgenomen wijze ook, artikelen.
Niets zonder uit schriftelijke dit tijdschrift toestemming mag worden van verveelvoudigd
de Redactie.
en/of openbaar worden gemaakt door middel van
druk, Opmaak microfilm en druk: of Bloembergen op welke andere Santee wijze bv ook, Nijmegen zonder
schriftelijke toestemming van de Redactie.
Opmaak en druk: Leonard Nijmegen bv

MANAGEMENTASPECTEN
VAN HYPOCALCEMIE
EEN OVERZICHT
Arie Brand 1 ) en Rik A.M. Hendriks 2 )
1 ) Emeritus professor Faculteit Diergeneeskunde
Universiteit Utrecht
Castellumlaan 56, 3454 VC De Meern. Nederland
2 ) Landbouwhuisdieren Prakticus.
DAP Ell, Hoogstraat 7, 6011 RX Ell, Nederland
D.M. 57e jaargang - No. 3 blz. 1

D.M. 57e jaargang - No. 3 blz. 2

Van de Redactie
De koe is - bijna - nationaal symbool van
ons land. Het sympathieke dier is weliswaar
niet in onze vlag opgenomen, maar iedereen
zal beamen, dat geen enkele andere diersoort
zo bij ons vlakke landje past. De oude
meesters in de schilderkunst realiseerden
zich dat, maar ook schilders van de Haagse
School wisten, dat schilderijen met fraaie
landschappen en runderen in het algemeen
vlot verkocht konden worden. Er zijn inmiddels
zelfs gespecialiseerde winkeltjes,
die alleen snuisterijen (helaas meestal in
landen gemaakt, waar koeien een minder
aantrekkelijk leven leiden dan in ons land),
handdoeken, stropdassen, meubels, etc.
verkopen met daarop geprinte koeien. Hier
is kennelijk een aanzienlijke markt voor.
Laten we voorts niet de vele fraaie postzegels
vergeten met ons nationale symbool
daar op.
Voor ons, als dierenartsen, is het rund altijd
een van onze belangrijkste patiënten geweest;
daar zal, in ons land, in de toekomst
waarschijnlijk ook geen verandering in
komen. Ook gezelschapsdierenartsen zullen
zich mogelijk nog vaak- met enige weemoed-
herinneren, dat ze zich tijdens hun
studie moesten bezighouden met de soms
complexe diagnostiek bij deze diersoort.
Het Diergeneeskundig Memorandum heeft
in de loop der jaren dan ook veel aandacht
besteed aan profylaxe, diagnostiek en therapie
van ziekten bij kalveren en volwassen
dieren. Er zijn , zo blijkt uit de website, nog
nummers verkrijgbaar over huidaandoeningen
bij het rund, voeding van rundvee, gebruik
van echoscopie bij de voortplanting,
etc. De laatste jaren zijn uitgaven met betrekking
tot het rund echter achter gebleven,
mede door de veelheid aan andere onderwerpen
c.q. diersoorten, die de Redactie
graag wilde belichten.
De Redactie prees zich dan ook gelukkig
dat de collegae Brand en Hendriks bereid
waren om een DM nummer te wijden aan
melkziekte bij het rund. Melkziekte?, zul-
len mogelijk sommige lezers denken. Daar
weten we toch alles van en ook de therapie
is al sinds tientallen jaren bekend? Juist die
collegae moeten dit DM dan maar eens goed
lezen! Therapie is slechts een ondergeschikt
onderdeel in dit nummer. Overeenkomstig
de hedendaagse opvatting omtrent ons werk
als dierenarts wordt bedrijfsmanagement als
vertrekpunt genomen. De auteurs proberen
op deze wijze de problematiek van hypocalcemie
op een andere (dan de gebruikelijke)
manier te presenteren en zijn hierin volgens
de Redactie uitstekend geslaagd : we hadden
ook niet anders verwacht met een eerste
auteur als Professor Brand, die zoveel jaren
colleges en praktijk heeft gegeven aan de
Faculteit Diergeneeskunde. De auteurs hebben
op fraaie wijze de krenten uit de pap
van het artikel weergegeven in “Take home
messages”. Omdat melkziekte- inclusief
subklinische effecten van hypocalcemie- in
principe een gevolg is van een inadequaat
bemestingsmanagement c.q. onjuiste rantsoenering,
stellen de auteurs, dat de ziekte
primair een “farmer made” managementziekte
is: vandaar de vernieuwende kijk op
en benadering van deze welbekende ziekte
in de dierenartsenpraktijk.
De redactie is de auteurs bijzonder dankbaar
voor hun inzet en de wijze , waarop zij
de soms complexe problematiek met betrekking
tot o.a. de profylaxe van de ziekte hebben
toegelicht met duidelijke grafieken, tabellen
en samenvattingen. Deze uitgave zal
daarom ongetwijfeld nog vele jaren lang als
naslagwerk in de praktijkbibliotheek van de
landbouwhuisdier praktijken geraadpleegd
worden.
Dan nog “last but not least”: de redactie
wenst alle lezers een goed Kerstfeest en een
gezond 2011 toe. In het nieuwe jaar kunt u
weer lezenswaardige en informatieve DM
uitgaven tegemoet zien. Dit geldt met name
voor de gezelschapsdierenpractici en de collegae,
die regelmatig paarden in hun praktijk
behandelen.
D.M. 57e jaargang - No. 3 blz. 3

© Janssen Animal Health. Okt. 2010/IMAV/LS/ADV/2010/NL/001
Imaverol®
de beste zet
tegen
huidschimmelinfecties
®
Imaverol
Naam van het diergeneesmiddel: IMAVEROL ® ■ Kwalitatieve en kwantitatieve samenstelling: Werkzaam bestanddeel: Enilconazol,
100 mg per ml Farmaceutische vorm: Concentraat voor emulsie voor cutaan gebruik. ■ Doeldieren: Hond, paard en rund. ■ Indicaties: voor
gebruik met specifi catie van de doeldieren. Dermatomycosen veroorzaakt door: Trichophyton verrucosum, Trichophyton Mentagrophytes, Trichophyton
equinum, Microsporum equinum, Microsporum canis, Microsporum gypseum, Pityrosporum pachydermatis. ■ Dosering en toedieningsweg: Vier
maal met drie tot vier dagen tussentijd de letsels behandelen met een emulsie van 0,2% werkzame stof (1 deel oplossing verdunnen met 49
delen water). Eerst eventuele korsten verwijderen. Aangeraden wordt de eerste keer het dier volledig te behandelen. ■ Bijwerkingen: In zeldzame
gevallen werden spijsverterings- (anorexie, speekselen, braken) en zenuwstoornissen (ataxie, lethargie) gezien. ■ Speciale voorzorgsmaatregelen
voor gebruik bij dieren: Accidentele inname van het product door dieren kan bijwerkingen veroorzaken. Er is geen antidotum
beschikbaar. De dieren na behandeling niet afspoelen. Het is aanbevolen om de dieren met een haardroger (koude stand) te drogen om afl ikken
te vermijden.Wees extra voorzichtig wanneer het product aan verzwakte dieren wordt toegediend. Bij deze dieren dient het product enkel gebruikt
te worden na een risico-baten analyse door de behandelende dierenarts.Schudden voor gebruik. ■ Speciale voorzorgsmaatregelen,
te nemen door degene die het geneesmiddel aan de dieren toedient: Draag beschermende handschoenen wanneer u het product
gebruikt. Wanneer het concentraat in contact komt met de ogen of de huid, onmiddellijk spoelen met overvloedig water. ■ Wachttijd(en):
rund: wachttermijn voor melk en vlees: 0 dagen; paard: wachttermijn 0 dagen. ■ Registratie: Janssen Pharmaceutica NV, Turnhoutseweg 30,
B-2340 Beerse; België: Uitsluitend op voorschrift; Nederland: REG NL 8608, URA; België: 2IS114F11, 2IS218F11.
een divisie van
Janssen-Cilag BV
www.janssenanimalhealth.com

Inhoudsopgave
De auteurs 7
Proloog 8
Introductie 9
Deel I. Algemene aspecten 12
1. Manifestaties van hypocalcemie 12
1-1. Verdeling van calcium over het lichaam 12
1-2. Calcium concentraties in bloed 12
1-3. Management van bloedmonsters 13
2. Incidentie en prevalentie van hypocalcemie 13
2-1. Klinische hypocalcemie 13
2-2. Subklinische hypocalcemie 14
3. Diagnose van hypocalcemie 15
3-1. Klinisch hypocalcemie 15
3-2. Subklinische hypocalcemie 17
3-3. Biochemische parameters 17
4. Dynamiek van calcium-, fosfor- en magnesium concentraties rond afkalven 19
5. Behandeling 19
6. Aan hypocalcemie gerelateerde afwijkingen 21
6-1. Effecten van hypocalcemie op contractiele cellen 22
6-1-1. Relaxatie van de kringspier van de tepel 22
6-1-2. Voortplantingsfuncties/stoornissen 22
6-1-3. Dislocatie van de lebmaag 24
6-2. Effecten van hypocalcemie op niet contractiele cellen 25
6-2-1. Immuunsuppressie 25
6-2-2. Hypocalcemie en melkproductie 28
6-2-3. Uieroedeem rond afkalven 28
7. Differentiaaldiagnose van melkziekte 29
7-1. Downer Cow Syndroom 29
7-1-1. Hypofosfatische vorm 29
7-1-2. Hypokalemische vorm 31
7-2. Verwondingen 32
7-3 Toxische infecties 32
Deel II. Risicofactoren en preventieve maatregelen 34
Risicofactoren 38
1. Externe risicofactoren 38
1-1. Grondsoorten 38
1-2. Hoeveelheid, methode en seizoen van bemesten 39
1-3. Seizoen en klimatologische omstandigheden 40
1-4. Kation-anion gehalte van het close-up rantsoen 40
1-5. Kation-anion gehalte van het drinkwater 41
1-6. Weidegang 41
1-7. Huisvestingscondities 42
1-8. Stress 42
2 . Interne risicofactoren 46
D.M. 57e jaargang - No. 3 blz. 5

2-1. Daling in droge stof opname 46
2-2. Lichaamsconditie 46
2-3. Biestproductie 47
2-4. Incidenties van ziekten rond het afkalven 47
2-4-1. Leververvetting 47
2-4-2. Acidose 48
2-5. Leeftijd en pariteit 49
2-6. Ras 50
Preventieve maatregelen 50
3. Preventieve maatregelen ter correctie van externe risicofactoren 50
3-1. Bemestingsintensiteit 50
3-2. Oogstmethode 51
3-3. Samenstelling van het close up rantsoen 52
3-3-1. Calcium, fosfor, magnesium en kaliumgehalte van het close-up rantsoen 52
3-3-2. Verstrekking van magnesium 52
3-3-3. Verstrekking van anionische zouten 54
3-3-4. Verstrekking van rantsoenen met laag calcium gehalte 58
3-4. Vitamine D suppletie 59
3.5. Orale verstrekking van calciumpreparaten 61
3-6. Beweging 62
4. Preventieve maatregelen ter correctie van interne risicofactoren 63
4-1. Biestproductie 64
4-2. Lichaamsconditie 65
4-3. Ras 65
4-4. Leeftijd en pariteit 66
4-5. melkklier 66
Deel III. Monitoringsaspecten 69
1. A. Klinische aspecten 71
1-1. Registratie incidentie van melkziekte 71
1-2. Meting van prevalentie van subklinische hypocalcemie 71
1-3. Hypocalcemie gerelateerde aandoeningen 71
1-4. Scoren lichaamsconditie 71
1-5. Daling droge stofopname 72
1-6. Hongergroeve en pensvulling 73
2. B. Voedingstechnische en overige aspecten 74
2-1. Anionische zouten 74
2-2. Interpretatie van urine pH 75
2-3. Restanten (leftovers) van lactatierantsoenen 76
2-4. Uitmelkstrategieën na afkalven 76
2-5. Kaliumgehalte van ruwvoer en drinkwater 77
2-6. Grond- en mestanalyses 79
Epiloog 81
Aanbevolen literatuur 83
D.M. 57e jaargang - No. 3 blz. 6

De Auteurs
Arie Brand
Emeritus professor Faculteit Diergeneeskunde
Universiteit Utrecht
Castellumlaan 56, 3454 VC De Meern. Nederland
Rik A.M. Hendriks
Landbouwhuisdieren Prakticus.
DAP Ell, Hoogstraat 7, 6011 RX Ell, Nederland
Prof. Dr. Arie Brand
Studeerde diergeneeskunde van 1950 tot 1956 in Utrecht. Na zijn afstuderen
was hij 2 jaar als assistent dierenarts werkzaam in een landbouwhuisdieren-
praktijk in Hasselt (Ov). Daarna vestigde hij zich als practicus in een
gemengde praktijk in Oud Alblas (ZH). Na ruim vier jaar verplaatste hij
zijn werkzaamheden naar Oss (Organon) van waaruit hij werkzaamheden
verrichtte voor de Veterinaire Afdeling Nobilis. Vervolgens was hij twee
jaar werkzaam op de varkensslachterij van Zwanenberg eveneens in Oss.
In 1966 kwam hij te werken op de Kliniek voor Veterinaire Verloskunde
en Gynaecologie van de Faculteit voor Diergeneeskunde te Utrecht. In 1970
promoveerde hij en in 1971 werd hij in staat gesteld een sabbatical leave door
te brengen aan de University of Cambridge in Engeland. Hij participeerde
daar in onderzoek op het gebied van embryotransplantatie bij herkauwers.
In 1979 werd hij benoemd tot Hoogleraar in de veterinaire bedrijfsdiergeneeskunde
te Utrecht. Deze positie bekleedde hij tot 1995. In de periode
daarna werkte hij drie jaar op de veterinaire Faculteit van de Universiteit van
Zimbabwe. Daarna is hij betrokken geweest in Post Academisch Onderwijs.
Sindsdien is hij actief gebleven op veterinair gebied.
Drs. Rik Hendriks
Dierenarts, werkzaam bij Dierenartsenpraktijk Ell
Rik Hendriks, geboren in 1965, studeerde af in 1983 aan het Atheneum in
Horn. Na 1 jaar Biologie te hebben gestudeerd aan de RU Utrecht, begon
hij zijn studie Diergeneeskunde in 1984 aan de Faculteit Diergeneeskunde
van de Universiteit Utrecht. In 1992 studeerde hij af met differentiatie
Landbouwhuisdieren. In 1993 begon hij zijn werkzaamheden als algemeen
practicus in het Midden-Limburgse Ell. Na associatie in 1995
begonnen zijn werkzaamheden meer en meer te verschuiven naar rundveediergeneeskunde.
Momenteel beslaan zijn werkzaamheden voor
90% uit rundvee-gezondheidszorg met veel nadruk op bedrijfsbegeleiding.
Veel aandacht gaat uit naar de voeding en het management op het
rundveebedrijf met als doel het bedrijfsresultaat te optimaliseren. Naast
zijn werkzaamheden in de praktijk verzorgt hij cursussen voor melkveehouders.
Daaruit is ook de behoefte ontstaan om meer wetenschappelijke
informatie te verzamelen en te vertalen naar de praktijk.
D.M. 57e jaargang - No. 3 blz. 7

Proloog
Een “oud” verhaal over melkziekte
Een van de eerste “state-of-the-art” artikelen
over melkziekte is van de hand van
Dr. Stosz (1927). Voor 1927 was men van
mening dat melkziekte werd veroorzaakt
door een met koorts gepaard gaande infectie
rond het afkalven in combinatie met absorptie
van bacteriële toxinen. De Engelse
term “milk fever” herinnert ons hier nog
steeds aan. Andere onderzoekers uit die tijd
weten melkziekte aan een auto-intoxicatie
of aan een stoornis in de samenstelling van
vaak ongedefinieerde bestanddelen van
bloed. Dit zou dan leiden tot functionele
stoornissen van het centrale zenuwstelsel
en het vasomotorische systeem. Deze
denkbeelden werden echter steeds meer
verlaten door de toenemende kennis over
melkziekte.
Een voorbeeld daarvan is bovengenoemde
publicatie van Stosz in 1927 waarin hij vermeldt
dat bepaalde management- en koefactoren
het ontstaan van melkziekte kunnen
bevorderen. Volgens hem zijn koeien
gepredisponeerd om melkziekte te krijgen
wanneer ze: 1) in latere pariteiten (> 3) veel
melk produceren, 2) energie- en eiwitrijke
voeding in de late dracht ontvangen en 3)
een constitutie bezitten die het (herhaald)
ontwikkelen van melkziekte tijdens opeenvolgende
partussen bevordert.
[Figuur 1] Infuusapparatuur van Schmidt-
Kolding (1913) en apparatuur met luchtfilter
van Evers (Hauptner Katalogue 1913).
In lijn met voortschrijdende denkbeelden
over de oorzaken van het optreden
van melkziekte ontstonden er ook steeds
betere therapeutische maatregelen. In de
D.M. 57e jaargang - No. 3 blz. 8
publicatie van Stosz uit 1927 wordt melding
gemaakt dat de Deense dierenarts Schmidt-
Kolding in 1913 melkziekte behandelde
met een intramammair infuus bestaande
uit een 1% jodium oplossing. De achterliggende
gedachte was dat daarmee de
productie van toxinen in de uier zou worden
geblokkeerd. De apparatuur die Schmidt-
Kolding gebruikte bestond uit een glazen
trechter, een rubber slang en een stompe
melknaald die in het tepelkanaal werd ingebracht
(Figuur 1, links). Andere auteurs
hebben daarna fysiologische zoutoplossingen,
gedestilleerd water, lysol en andere
vloeistoffen, ingebracht. Deze methoden
boekten succes, maar de behandeling werd
verbeterd toen Schmidt-Kolding in plaats
van een jodiumoplossing “steriele” atmosferische
lucht in de uier pompte met behulp
van de apparatuur zoals afgebeeld in
Figuur 1, rechts. De therapie met lucht-
injecties in de uier groeide daarna uit tot de
meest succesvolle methode. Dit leidde tot
de conclusie dat het succes van de methode
gebaseerd moest zijn op mechanische druk
en niet op de chemische effecten van de
stoffen die gebruikt werden (Stosz, 1927).
Met recht kan gesteld worden dat de destijds
door Schmidt-Kolding in Denemarken
ontwikkelde methoden een doorbraak in de
behandeling van melkziekte vormde.
Bijna een eeuw later hebben wij, evenals
Dr. Stosz in zijn tijd, nog allerlei vragen
over melkziekte die om een oplossing
vragen. In dit overzichtsartikel wordt daarop
ingegaan en wordt hypocalcemie niet
alleen vanuit de koe maar ook vanuit het
management van de veehouder benaderd.

Introductie
Hypocalcemie rond afkalven is een stoornis
in de mineraalhuishouding waarbij de
homeostatische mechanismen er niet in slagen
om de fysiologische concentratie van
calcium in plasma binnen de variatiebreedte
van 8-11 mg/100 ml of 2,0-2,75 mmol/L
te handhaven.
Hypocalcemie treedt op zodra de geleidelijk
toenemende vraag naar calcium door
de foet naar het einde van de dracht en de
substantiële (> 2 gram) acute afgifte van
calcium naar de melkklier op de dag van
afkalven, de aanvulling van calcium uit het
rantsoen en botten naar het bloed overtreft
(Penner et al. 2008).
De verlaagde capaciteit van de koe om de
homeostase van calcium rond het afkalven
te handhaven wordt vergezeld door een relatief
hoge zuur-base status van de extracellulaire
vloeistoffen, die weer veroorzaakt
wordt door een overmatige opname van
kationen zoals K + en Na + uit het rantsoen.
Het laatste is weer gerelateerd aan een bemesting
van land met hoge hoeveelheden
drijfmest/gier. Landbouwkundig management
speelt daarom een belangrijke rol
in de ontwikkeling van hypocalcemie en
ziekten die hieraan gerelateerd zijn. Als zodanig
kan hypocalcemie gekarakteriseerd
worden als een door het management van
de melkveehouder meer of minder bewust
geïnduceerde stoornis.
Koeien laten rond het afkalven variabele
dalingen in het calciumgehalte van het
bloed zien, (Figuur 2). Koeien die in staat
zijn om zich snel aan te passen aan de calciumverliezen
via een verhoogde absorptie
van calcium uit de darmen en botten ervaren
slechts een kleine afname in extracellulaire
calciumconcentraties rond het afkalven.
Bij koeien die hier echter vertraagd of
nagenoeg niet op reageren, volgt subklinische
of zelfs klinische hypocalcemie (Goff,
1999; Stevenson et al. 1999; Kimura et al.
2006).
De ernst van hypocalcemie is ook gerelateerd
aan de hoeveelheid biest die de koe
rond het afkalven produceert. Hoe meer er
[Figuur 2] Concentraties van totaal calcium
in plasma rond het afkalven in 8 Jersey koeien
met (• ) en in 19 zonder (• ) melkziekte (Kimura
et al. 2006).
geproduceerd wordt, des te groter de hoeveelheid
calcium die uit het bloed naar de
biest wordt verplaatst.
Hypocalcemie wordt verergerd door de er
mee gepaard gaande afname van de pensmotiliteit.
Dit resulteert in een lagere droge
stofopname en in een daarmee samenhangende
verminderde opname van calcium uit
het rantsoen. Daarnaast zal een terugval in
droge stofopname de negatieve energiestatus
verslechteren en leververvetting rond
het afkalven verergeren. Leververvetting
kan weer een bijdrage leveren aan het ontstaan
van ketose, dislocatie van de lebmaag,
immuunsuppressie (mastitis) en andere infectieziekten.
Leververvetting blijkt ook
gepaard te gaan met een hoge incidentie
van melkziekte (Geelen en Wensing, 2006).
Een andere factor die bijdraagt is de leeftijd
van de koe. Volwassen koeien lopen
een hoger risico op voor het ontwikkelen
van hypocalcemie. Als boeren erin slagen
de productieve levensduur van hun koeien
te verlengen, zal de incidentie van klinische
en prevalentie van subklinische hypocalcemie
waarschijnlijk ook toenemen.
Al met al representeert hypocalcemie een
zeer belangrijk en in economisch opzicht
een kostbaar probleem dat niet alleen nu
maar zeer waarschijnlijk nog meer in de
toekomst, een hoge preventieve prioriteit
vereist.
D.M. 57e jaargang - No. 3 blz. 9

Wat te verwachten
Deel I van dit artikel beschrijft in de vorm van een minireview algemene aspecten van hypocalcemie,
beginnend met manifestaties, incidentie, prevalentie, klinische en subklinische
karakteristieken, diagnosestelling en zijn verstorende invloeden naar onder andere afweer (uiergezondheid),
voortplanting en enkele andere lichaamsfuncties. Vervolgens zullen ziekten die
met hypocalcemie overeenkomen, zoals het Downer Cow Syndroom, worden besproken. Een
hierop voor de handliggende bespreking van pathogenetische en homeostatische aspecten zal
in een ander verband worden gepubliceerd. In Deel II wordt aandacht besteedt aan risicofactoren
en preventieve maatregelen. In deel III wordt opgedane kennis uit de voorafgaande delen
in een monitoringssysteem geïntegreerd en vertaald naar de praktijk met het doel de aan- of
afwezigheid van risicofactoren en preventieve maatregelen gerelateerd aan hypocalcemie tijdens
een bedrijfsbezoek op te sporen. Met het geheel wordt getracht een bijdrage te leveren aan
de verbetering van gezondheid, reproductie en de melkproductie van melkvee in de vroege en
latere perioden van de lactatie.
D.M. 57e jaargang - No. 3 blz. 10

Eenvoudig, betrouwbaar en stabiel –
Software voor effi ciënt praktijkbeheer
easyVET is de software voor eenvoudig en effi ciënte informatiebewerking in de diergeneeskunde.
Praktijkmanagement, zoals u het altijd al had willen hebben. Alle functies op de juiste plekken,
intuïtief en eenvoudig te bedienen. Arbeidsstappen, processen en taken sluiten perfect op elkaar
aan. All-inclusive-systeemkaarten maken de gehele behandelingsregistratie op een centrale plek
mogelijk. Optimale workfl ow en de grootst mogelijke fl exibiliteit staan voor een zeer effi ciënte
behandeling in alle bereiken: bij kleine dieren, grote dieren en paarden, in kleine praktijken en
grote praktijken, stationair en onderweg.
VetZ BV • Middeldiepstraat 58 • 3361 VT Sliedrecht • Telefoon: +31 (0)184 820201 D.M. • 57e info@myvetz.nl jaargang - No. • www.myvetz.nl
3 blz. 11

Deel I. Algemene aspecten
1. Manifestaties van hypocalcemie
Hypocalcemie manifesteert zich in een klinische
(melkziekte) of subklinische vorm.
Subklinische hypocalcemie (< 2mmol/L)
treedt niet alleen op rond het afkalven maar
ook meerdere dagen daarvoor en er na. Men
spreekt derhalve van prepartum, peripartum
en postpartum hypocalcemie. De ontwikkeling
van hypocalcemie in een klinische
of subklinische vorm hangt af van de
snelheid van het adaptatiemechanisme van
de koe om het verlies van calcium rondom
het afkalven weer aan te vullen. Een atypische
vorm van melkziekte manifesteert zich
als de Downer Koe (DK).
1.1 Verdeling van calcium over het lichaam
Er zijn drie grote reservoirs van calcium
in het lichaam: de botten, de extracellulaire
vloeistof en intracellulair calcium.
Ongeveer 99% van het totale calciumgehalte
van de koe (7000 g) is opgeslagen
in de botten. Het resterende deel (70 g) is
aanwezig in weke delen en lichaamsvloeistoffen
(Tauriainen, 2001). Het skelet dient
als een bijna onuitputbaar reservoir van
calcium voor tijden waarin de opname van
calcium in de darmen en de terugresorptie
in de nieren niet voldoende is om constante
extra- en intracellulaire Ca 2+ concentraties
te handhaven. Botten bevatten 2 mobiliseerbare
calcium bronnen: 1) gemakkelijk
te mobiliseren calcium uit calciumzouten in
de canaliculi van het bot en 2) hydroxyapatiet
[Ca 10 (PO 4 ) 6 (OH) 2 ] kristallen die eerst afgebroken
moeten worden door osteoclasten
voordat Ca 2+ kan worden vrijgemaakt.
Van het calcium dat voorkomt in de weke
delen bevindt zich 7 g (0,1%) in extracellulaire
vloeistoffen (inclusief bloed) en 63
g (0,9%) intracellulair. Het intracellulaire
calcium is opgenomen in celmembranen,
cytoplasma en celorganellen zoals het endoplasmatisch
reticulum en mitochondria
van diverse weefselcellen (Figuur 3). Het
intracellulaire vrije Ca 2+ gehalte bedraagt
slechts 0,00002 % (Rosol et al., 1995).
Het extracellulaire calcium verzekert intracellulaire
functies van een stabiele voor-
D.M. 57e jaargang - No. 3 blz. 12
[Figuur 3] Verdeling van calcium over het
lichaam (Rosol et al. 1995).
ziening van Ca 2+ (Brown, 1991). De 7g
calcium, die in de extracellulaire vloeistof
aanwezig is, kan worden onderverdeeld in
50% geïoniseerd calcium, 5% diffuseerbaar
niet-eiwitgebonden opgeloste verbindingen
zoals calciumcitraat, calcium-lactaat, calciumbicarbonaat
en calciumfosfaat en 45%
niet-diffusieerbaar eiwitgebonden calcium
(vooral aan albumine en een weinig aan globuline).
De eiwitgebonden calciumfractie is
afhankelijk van de pH van de extracellulaire
vloeistof (Rosol et al. 1995). Zie volgende
paragraaf.
1.2. Calcium concentraties in bloed
Het calciumgehalte in bloed wordt weergegeven
als totaal calcium (Catot) of geïoniseerd
calcium (Ca 2+ ). Met uitzondering van
enkele dagen vóór, tijdens en na het afkalven,
varieert het totale calcium (Catot) gehalte
in serum in klinisch gezonde koeien
tussen 2,0 en 2,75 mmol/L (8 tot 11 mg/100/
ml). De scheidslijn van Catot tussen “gezonde”
koeien en koeien met subklinische
hypocalcemie is op 2,0 mmol/l (8 mg/100
ml) gesteld. In de literatuur worden voor
Catot variërende (arbitraire) overgangswaarden
(2.0 tot1.7mmol/L) naar subklinische
hypocalcemie gehanteerd (Kvart et
al. 1982; Daniel et al. 1990; Bigras-Poulin
and Tremblay, 1998). Deze varatie in drempelwaarden
is reden dat bij gebruik van de
hogere drempelwaarden ook hogere prevalenties
van hypocalcemie worden gevonden.

De Catot concentraties van subklinisch
hypocalcemische koeien bewegen zich
vanaf 2.0 naar 1.4 - 1.0 mmol/L (Kvart et
al. 1982; Jonsson et al. 1999). Milde melkziekte
symptomen kunnen waargenomen
worden vanaf 1.4 mmol/L. In paretische
koeien daalt Catot in het serum tot ver onder
de 1,0 mmol/L of 4 mg/100 ml (Barton
et al. 1981; Goff, 1999; Roche et al., 2003).
Koeien kunnen het zich dus veroorloven om
en nabij 50% van het circulerende Catot te
verliezen voordat zich een hypocalcemische
crisis voordoet in de vorm van melkziekte.
De calciumvoorraad in het bloed vormt om
die reden geen grote buffer om verliezen op
te vangen (Goff, 2008).
Serum concentraties van geïoniseerd calcium
(Ca 2+ ) variëren van 1,26 tot 1,06 mmol/L
in klinisch gezonde koeien. Subklinische
hypocalcemische koeien vertonen Ca 2+ concentraties

[Figuur 4] Frequentieverdeling van melkziekte
in 549 koeien (Stolla et al. 2000).
USDA, 2002). Voor Europa wordt een percentage
van 6,17% (0-10) vermeld. Op het
niveau van individuele veestapels kan de
incidentie variëren van 0 tot meer dan 30%
(Houe et al. 2001).
Ongeveer 90% van de gevallen van melkziekte
treedt op tussen 24 uur voor en 48
uur na het afkalven met een piek op dag 1 na
het afkalven (Stolla et al., 2000; McNeill et
al., 2002). Melkziekte kan echter ook voorkomen
tijdens een aantal dagen vόόr of na
het afkalven (Figuur 4).
Voor koeien die het gehele jaar door worden
geweid zoals in Australie en Nieuw Zeeland,
wordt door Lean et al (2000) een incidentie
vermeld variërend van 1.6 tot 5.4%, oplopend
tot 20 % in enkele veestapels. Het
verschil in incidenties tussen landen en
bedrijven kan aan een veelvoud van factoren
te wijten zijn zoals: managementpraktijken,
omgevingsomstandigheden (zon-
licht, lichaamsbeweging), melkproductieniveaus,
enz.
2.2. Subklinische hypocalcemie
Prevalentie rond afkalven
De behandeling van melkziekte met calciumoplossingen
herstelt het calciumtekort
in vele gevallen niet definitief maar slechts
voor een korte periode (Massey et al. 1993).
In die gevallen zijn de behandelde koeien
nog steeds hypocalcemisch en moeten zij
nog steeds extra calcium mobiliseren vanuit
de dunne darm en botten om de calcium dynamiek
in evenwicht te brengen.
Vanuit een aantal studies wordt gerapporteerd
dat koeien met een calcium gehalte in
D.M. 57e jaargang - No. 3 blz. 14
[Figuur 5] Frequentieverdeling van de totale
calcium concentratie in serum (mmol/L)
in 1021 niet-paretische Holstein koeien op
de eerste en de zevende dag na afkalven (Bigras-Poulin
en Tremblay, 1998).
serum < 2mmol/L op de dag van afkalven
varieerde van 34% (Bezaquen et al. 2008)
naar 34.6 % (Melendez et al. 2002) en 50 %
(Goff et al. 1996) en zelfs naar een maximum
van 66% bij koeien in derde en hogere
lactaties (Beede, 1992). Op bedrijven waar
koeien geweid werden met hoge K gehalten
in het gewas (>3.5%) vertoonde 30 tot
40 % een plasma calcium concentratie (<
2mmol/L) op de dag van afkalven (Roche
et al. 2000).
Een zelfde beeld wordt verkregen uit een
studie van Bigras-Poulin en Tremblay
(1998) (Figuur 5). De concentratie van Catot
in het serum van niet paretische Holstein
koeien bleek op de eerste dag na het afkalven
lager te zijn (2,03 ± 0,26 mmol/L)
dan een week later (2,26 ± 0,18 mmol/L).
Bij oudere koeien had 50% rond het afkalven
serum calciumconcentraties tussen 2
en 1,4 mmol/L. Slechts 25% van de vaarzen
viel in deze categorie. Dit wordt toegeschreven
aan een lagere melkproductie en
aan een grotere activiteit van botcellen (zie
Monitoringsaspecten B).
Bovenstaande bevindingen werden zeer
recentelijk bevestigd door Timothy et al.
(2010). Zij analyseerden serummonsters
van 1462 niet paretische Holstein koeien
op Amerikaanse bedrijven. Deze bedrijven

maakten deel uit van het National Animal
Health Monitoring System (NAHMS,
2002). Bloed werd afgenomen binnen 48
uur na afkalven. De bloedmonsters werden
gerangschikt op pariteit van de betrokken
koeien: 1e (n = 454), 2e (n = 447), 3e (n =
291), 4e (n = 166), 5e (n = 72), en 6e (n = 32).
De prevalentie van subklinische hypocalcemie
( 2mmol/L hadden significant
lagere NEFA (non-esterified fatty acids)
concentraties dan hypocalcemische koeien.
Dit geeft aan dat deze koeien een betere
energiestatus vertoonden.
Prevalentie na afkalven
Subklinische hypocalcemie na afkalven
wordt gedefinieerd als het optreden van één
of meerdere episoden met een Catot plasmaconcentratie
lager dan 2,00 mmol/l gerekend
vanaf 3 dagen na het afkalven. De gerapporteerde
prevalentie van subklinische
hypocalcemie na afkalven varieert tussen
de verschillende auteurs aanzienlijk: 50%
(Hove, 1986), 36% (Kerr, 1992), 50% (Goff
et al. 1996), 30,4 % (Kamgarpour, 1996),
en 25-40% (Jonsson et al. 1999). Dit betekent
dat minstens een derde van de koeien
één of meerdere keren serum concentraties
van calcium doormaken die onder de referentiewaarde
(2.0 mmol/L) uitkomen van
“gezonde” koeien. Het grootste risico om
in een subklinische hypocalcemische status
te verkeren is in de eerste 10 dagen na
afkalven. Sommige koeien zijn subklinisch
hypocalcemisch gedurende deze hele periode
en in enkele gevallen zelfs nog langer.
Koeien met (behandelde) klinische hypocalcemie
rond afkalven en verlengde subklinische
hypocalcemie na afkalven blijken ontvankelijker
te zijn voor metabole-, infectieuze-
en voortplantingsziekten (Curtis et al.
1983; Shapell et al. 1987; Massey et al. 1993;
Wang et al. 1994; Roche, 2003; Timothy et
al. 2010).
Er zijn tot nu toe in onvoldoende mate gegevens
beschikbaar die aangeven wat exact
de prevalentie van subklinische hypocalcemie
voor, tijdens en na het afkalven is.
Bovenvermelde gegevens komen voort uit
onderzoek met betrekkelijk kleine aantallen
koeien. Dit vereist een dagelijkse of meer
dan eens per week afname van bloed vanaf
enkele dagen voor tot en met 3 tot 4 weken
na het afkalven in een groot aantal koeien
gehouden onder verschillende bedrijfsomstandigheden.
Goff (2008) suggereerde dat koeien op bedrijven
met een lang aanhoudende subklinische
hypocalcemie in meer of mindere mate
een lactatieosteoporose kunnen ontwikkelen
als gevolg van de mobilisatie van calcium
vanuit de botten. Volgens Ellenberger
et al. (1932) verliezen de botten 9 tot 13%
calcium in de eerste maand van de lactatie
dat dan later in de lactatie weer dient te worden
aangevuld.
Samenvattend kan gesteld worden dat subklinische
hypocalcemie (rond en na afkalven),
op grond van de relatief hoge prevalenties
en de mogelijk negatieve effecten
daarvan op andere lichaamsfuncties, in
economisch opzicht belangrijker geacht
moet worden dan klinische hypocalcemie.
Volgens Ostergaard en Larsen (2000) komt
subklinische hypocalcemie ongeveer 4 tot 5
keer vaker voor dan melkziekte.
3. Diagnose van hypocalcemie
De diagnose van melkziekte is vaak gebaseerd
op klinische observaties en/of op het
effect van de behandeling terwijl het diagnosticeren
van subklinische hypocalcemie
altijd laboratorium ondersteuning vereist.
3.1. Klinische hypocalcemie
Klinische symptomen van melkziekte worden
zichtbaar rond het afkalven, maar ontwikkelen
zich onopgemerkt al eerder in de
periode voor het afkalven. De klinische
symptomen van melkziekte kunnen onderverdeeld
worden in drie stadia (Rings et al.,
1997; Houe et al., 2001). Stadium I. Tijdens
de eerste fase van melkziekte toont de koe
een verminderde eetlust, pensmotiliteit, defecatie
en een enigszins droge neusspiegel
tezamen met een algemene zwakte van de
skeletspieren. De afname van de frequentie
en amplitude van penscontracties treden op
ver voor het tijdstip waarop duidelijke klinische
symptomen worden waargenomen.
Vaak lekt er ook melk weg uit de tepels. De
klinische symptomen ontstaan zodra geïo-
D.M. 57e jaargang - No. 3 blz. 15

niseerd calcium in het bloed een waarde van
≤ 1,0 mmol/L (< 4mg/100ml) heeft bereikt.
Bijna alle koeien laten rond het afkalven
een afname in de drogestof opname zien
(Figuur 6) maar hypocalcemische koeien
vertonen een extra afname die het grootst
is in koeien met melkziekte (Marquart et
al. 1977). De extra afname in droge stofopname
vermindert tegelijkertijd de opname
van calcium en magnesium uit het maagdarmkanaal.
Dit verergert de hypocalcemie
die uiteindelijk kan leiden tot de ontwikkeling
van klinische hypocalcemie (Jorgensen
et al., 1998).
Een afname in motiliteit van pens en lebmaag
verhoogt tevens het risico van dislocatie
van de lebmaag. Daarnaast stimuleert
een verlaagde voedselopname de mobilisatie
van lichaamsvetten, hetgeen leververvetting
bevordert en daarmee weer een risicofactor
vormt voor het optreden van melkziekte
in een hogere frequentie (Oikawa en
Katoh, 2002; Geelen en Wensing, 2006).
In gevorderde fasen van stadium 1 vertoont
de hypocalcemische koe een sloom gedrag.
De oogpupillen kunnen verwijd zijn en de
hartslag verhoogd. Het slagvolume is echter
verlaagd, wat resulteert in een lagere arteriële
bloeddruk. De lichaamstemperatuur
Klinische hypocalcaemie (J.H.)
zakt met ongeveer 0,5 o C of meer.
Stadium II. De koe staat met gestrekte
spronggewrichten en incidenteel wordt
gewichtverplaatsing over de achterbenen
geobserveerd. Er kunnen spierrillingen
optreden, tandenknarsen, hyperesthesie en
prikkelbaarheid. De inhoud van het rectum
is veelal relatief droog tenzij de koe is ge-
D.M. 57e jaargang - No. 3 blz. 16
[Figuur 6] Opname van droge stof (DMI) rond
de tijd van afkalven in niet-paretische (plasma
Ca > 2 mmol/l) koeien (□) en paretische (•)
koeien (Marquart et al. 1977).
drenched met calciumchloride of magnesiumsulfaat.
Later in het proces ontwikkelt
zich incoördinatie en ataxie die zichtbaar
worden als zij gedwongen wordt te lopen.
Soms kan worden opgemerkt dat ze valt en
met grote moeite weer opstaat.
In stadium III is de koe niet meer in staat te
staan. In eerste instantie ligt zij nog in een
sternale positie met de hals opzij gewend
en duidelijk versuft. Uiteindelijk volgt een
laterale positie. De verslechterde spierfunctie
in koeien met melkziekte kan verklaard
worden door de verlaagde afgifte van acetylcholine
op het neuromusculaire niveau,
waardoor de overdracht van elektrische
impulsen van zenuw naar spier wordt verminderd.
Het calciumion is onmisbaar voor
de afgifte van acetylcholine (Leek, 1983).
Tremoren en hyperesthesieën worden waargenomen
wanneer een magnesium-deficiëntie
het ziekteproces vergezelt. In de verdere
ontwikkeling van melkziekte daalt de rectale
temperatuur tot ongeveer 25,6 tot 27,8 o C
en daalt de hartslag. De koe urineert en defeceert
niet meer en de tonus van de kringspieren
van de anus en de vulva vermindert.
Door de verminderde gastro-intestinale
contracties kan tympanie optreden Andere
complicaties zijn respiratoire insufficiëntie
ten gevolge van tympanie of aspiratie van
de pensinhoud. Wanneer de koe in dit stadium
niet behandeld wordt, zal zij sterven.
Larsen et al. (2001) evalueerde het verband
tussen enerzijds direct beschikbare informatie,
achtergrondkennis van en klinische
observaties door dierenartsen en anderzijds

[Figuur 7] Frequentieverdeling van de Ca tot
concentraties in het bloed (mmol/l) van
koeien op de dag van afkalven (Larsen et al.
2001).
chemische bloed parameters die karakteristiek
zijn voor hypocalcemie en melkziekte.
Bloedmonsters werden binnen 12 uur na het
afkalven afgenomen. De concentratie van
Ca tot werd bepaald in serum van 201 koeien
die mogelijk aan melkziekte leden, en afkomstig
waren van 41 Deense melkveehouderijbedrijven.
Totaal calcium varieerde
van 0,69 tot 2,73 mmol/L met een gemiddelde
van 1,75 ± 0,49 mmol/L (Figuur 7).
Op basis van enkel het klinische onderzoek
door de dierenarts werden 53 koeien (26%)
gediagnosticeerd met melkziekte. De concentraties
van calcium in het bloed van deze
koeien waren significant lager (1,17 ± 0,82
mmol/L) vergeleken met niet paretische
“gezonde” koeien (1,95 ± 0,62 mmol/L). Dit
geeft aan dat klinische hypocalcemie onder
praktijkomstandigheden door dierenartsen
goed wordt onderkend.
3.2. Subklinische hypocalcemie
De diagnose van subklinische hypocalcemie
vereist een chemische analyse van
bloed voor totaal of geïoniseerd calcium
door tussenkomst van een laboratorium.
Momenteel zijn cow-side tests in ontwikkeling
waarmee zowel klinische als subklinische
hypocalcemie gemonitoord kunnen
worden. De gebruikswaarde ervan hangt
echter af van de sensitiviteit, specificiteit en
voorspellende waarde die nog onvoldoende
bekend is.
Kimuro et al. (2006) rapporteerde dat de
intracellulaire calciumopslag in mononucleaire
cellen in bloed, in het Engels gedefinieerd
als peripheral blood mononuclear
cells (PBMC), reeds een aantal dagen (11)
vόόr het afkalven en vόόr de ontwikkeling
van klinische hypocalcemie afneemt. Dit
zou suggereren dat een systemische calciumstress
voorafgaat aan meetbare hypocalcemie,
vooral in koeien die melkziekte
zullen ontwikkelen. Zij concludeerden dat
de intracellulaire calciumopslag in perifere
bloed mononucleaire cellen (PBMCs)
een meer sensitieve methode is om calciumstress
vast te stellen dan extracellulair
calcium. Bepaling van intracellulaire Catot
en Ca 2+ concentraties voor toepassing onder
praktijkomstandigheden blijft voorlopig
echter nog een utopie.
Sommige melkveehouders beschouwen de
tijd die een koe nodig heeft om te kalven
en om vervolgens op te staan als een belangrijke
aanwijzing van de aanwezigheid
van subklinische hypocalcemie. Koeien die
zonder problemen afkalven, staan normaalgesproken
weer na 15 minuten en vaarzen
meestal weer na 30 minuten. Dit tijdsinterval
kan langer zijn in gevallen van dystocia
en subklinische hypocalcemie. Als de koe
niet snel na het afkalven opstaat dient de
calciumconcentratie in het serum te worden
gecontroleerd of zouden preventief therapeutische
maatregelen moeten worden genomen.
3.3. Biochemische parameters
Biochemische veranderingen die samengaan
met klinische/subklinische hypocalcemie
zijn weergegeven in Tabel 1.
Melkkoeien die lijden aan melkziekte hebben
verhoogde serumconcentraties van
niet veresterde vetzuren, beter bekend
als non-esterified fatty acids’ (NEFA’s).
Tevens zijn de concentraties van totaal
cholesterol en phospholipiden verlaagd.
Deze veranderingen worden als indicatief
voor leververvetting beschouwd.
In koeien met leververvetting en gerelateerde
ziekten zoals ketose zijn serum-
D.M. 57e jaargang - No. 3 blz. 17

[Figuur 8] ApoA-1 en ApoB-100 concentraties
in gezonde koeien, koeien met melkziekte
(MF), melkziekte en ketose (MF+K), downer
koeien (DC) en downer koeien met retorsies
(DC+K) (Oikawa en Katoh, 2002).
concentraties van apolipoproteïne B-100
(ApoB-100) en ApoA-1 verlaagd (Katoi
en Kawagata, 2001). Beide proteïnen zijn
D.M. 57e jaargang - No. 3 blz. 18
ook verlaagd in koeien met melkziekte
en het downer-cow-syndroom (Figuur 8).
De afnamen in ApoB-100- en ApoA-1concentraties
waren gerelateerd aan verhoogde
NEFA en verlaagde cholesterol- en
fosfolipidenconcentraties in koeien met
melkziekte (Tabel 1). De veranderingen
in serumconcentraties van lipiden waren
minder duidelijk in downer koeien dan in
koeien met melkziekte (Oikawa en Katoh,
2002). Op basis van deze resultaten suggereerden
de laatst genoemde auteurs dat leververvetting
betrokken is bij de ontwikkeling
van melkziekte en in mindere mate
bij het downer-cow-syndroom.
Hypocalcemie is negatief geassocieerd
met hyperglycemie (95 tot 130 mg/100ml).
Referentiewaarden voor bloedglucose zijn
53 mg/100ml met een variatie van 40 tot
80. De hyperglycemie wordt veroorzaakt
door een verminderde insulineafgifte door
de pancreas, resulterend in een lagere opname
van glucose door het weefsel waardoor
hyperglycemie ontstaat (Littledike
et al. 1970; Wollbein en Sharp, 1981). Een
infuus van calcium in hypocalcemische
koeien resulteerde in verhoogde plasmaconcentraties
van insuline (Blum et al.
1973), wat suggereert dat de fysiologische
concentratie van calcium een vereiste is
voor insulineafgifte door de pancreas om
het glucosemetabolisme te stimuleren
(Capen en Rosol, 1989; Dippel et al. 1995).
[Tabel 1] Serum metabolietenconcentraties in gezonde controle koeien (C), koeien met melkziekte
(MF), melkziekte met ketose (MF+K), downer koeien (DC) en downer koeien met
ketose (DC+K) (Oikawa en Katoh, 2002).

De afname van de insulineconcentratie en
de samengaande lagere opname van glucose
door het weefsel kan de mobilisatie
van vetten rond het afkalven verergeren,
waarbij het risico op leververvetting gevolgd
door ketose en een dislocatie van de
lebmaag verhoogd wordt (Littledike et al.
1970; Goff, 1999).
Koeien met melkziekte hebben hogere
concentraties PTH en 1α,25(OH) 2 D in het
bloed dan niet paretische koeien. In koeien
met melkziekte steeg de concentratie
van 1α,25(OH) 2 D scherp tijdens Dag -1
en bereikte een maximum van 200pg/ml
op de dag van afkalven. Dit niveau bleef
gedurende 2,5 dagen gehandhaafd, In niet
paretische koeien bedroeg de maximale
1α,25(OH) 2 D concentratie 100pg/ml op de
dag van afkalven (Horst et al. 1977). Barton
et al. (1981) en Goff and Kimura, (2002)
vermeldden eveneens dat de concentratie
van 1α,25(OH) 2 D in plasma van koeien
met melkziekte significant verhoogd was
in vergelijking met niet paretische koeien
en jonge koeien op de dag van afkalven
tot 3 dagen na afkalven. Deze data tonen
aan dat melkziekte niet het resultaat is
van onvoldoende synthese of secretie van
1α,25(OH) 2 D.
4. Dynamiek van calcium-, fosfor-, en magnesiumconcentraties
rond afkalven
Vergeleken met lacterende koeien (Tabel 2)
treedt bij de meeste koeien rondom het afkalven
een tijdelijke daling van het calcium- en
fosforgehalte en een toename van het magnesiumgehalte
in het bloed op. Bij koeien die
melkziekte ontwikkelen is de afname van
de calcium- en fosforconcentraties groter,
terwijl de magnesiumconcentratie hoger is
dan van niet paretische koeien rond afkalven
(Adams et al. 2009).
Riond et al. (1995) rapporteerden dat de afname
van Ca 2+ en Ca tot en de toename van Mg 2+
en Mgtot parallel verlopen en dat de duur van
de toename van Mg 2+ en Mgtot gerelateerd
was aan de duur van de afname van Ca 2+ en
Ca tot . Het parallellisme van de profielen van
Ca 2+ en Catot werd ook aangetoond in paretische
koeien. Zij stelden ook een significante
negatieve correlatie vast tussen de concentraties
van serum Mg 2+ en Ca 2+ en Mg tot en Ca tot
(Figuur 9).
5. Behandeling
Melkziekte kan eenvoudig behandeld worden
met een calciuminfuus of orale calcium
toedieningen. Behandelingen zijn bedoeld
om het acuut ontstane calciumtekort in extracellulaire
vloeistoffen, inclusief bloed,
weer even acuut op te heffen en daarmee
aan de vertraagde adaptatiemechanismen
van calciummobilisatie vanuit de darmen
en de botten tegemoet te komen. Het achterwege
laten van een behandeling leidt
tot een sterfte percentage van 60 tot 70%
(Stosz, 1927; Hibbs, 1950). Behandeling
omvat een intraveneus infuus met 500 ml
23% calciumoplossing (10,8 g calcium) al
of niet met enkele andere toevoegingen.
Verschillende soorten calcium verbindingen
kunnen worden gebruikt, waaronder
calciumgluconaat, calciumborogluconaat,
calciumchloride, calciumpropionaat, calciumlactaat
en calciumlevulinaat (Kvart et
al. 1982). Er is geen significant verschil in
Stadium Calcium Fosfor Magnesium
“Gezond” lacterende koe 8.4-10.2 4.6-7.4 1.9-2.6
“Gezond“ tijdens afkalven 6.8-8.6 3.2-5.5 2.5-3.5
Melkziekte
Stadium I 4.9-7.5 1.0-3.8 2,5-3.9
Stadium II 4.2-6.8 0.6-3.0 2,3-3.9
Stadium III 3.5-5.7 0.6-2.6 2.5-4.1
[Tabel 2] Concentraties van mineralen mg/100ml) in serum van melkkoeien tijdens verschillende
metabole fasen (Adams et al. 2009)
D.M. 57e jaargang - No. 3 blz. 19

Een adequate behandeling is zowel op de
effecten als op de onderliggende oorzaken
gericht
klinisch herstel tussen deze verbindingen.
Voorafgaand aan de behandeling moeten
andere aanwezige ziekten uitgesloten
worden en de koe moet liggend in sternale
positie geplaatst worden om regurgitatie
en aspiratie van pensinhoud en daarmee
pneumonie te voorkomen.
In sommige gevallen wordt extra calcium
subcutaan toegediend. Dit moet echter
met zorg plaats vinden omdat onzorgvuldige
toediening ervan necrose kan veroorzaken
op de plaats van injectie. Het
verdient in dit verband aanbeveling niet
Takehome messages
• Hypocalcemie manifesteert zich in een
klinische (melkziekte) en een subklinische
vorm
• Hypocalcemie heeft zijn wortels voornamelijk
in een inadequaat bemestingsmanagement
van percelen en onjuiste
rantsoensamenstellingen en kan daarom
gedefinieerd worden als een door het management
van de veehouder geinduceerde
metabole stoornis.
• De incidentie van klinische hypocalcemie
is ongeveer 5-6 %.
• De invloed van hypocalcemie wordt onterecht
beperkt tot de zichtbare manifestatie
ervan; melkziekte.
• Eén geval van melkziekte correspondeert
met 4 tot 5 gevallen van subklinische hypocalcaemie.
• De prevalentie en incidentie van hypocalcemie
zal in de nabije toekomst naar verwachting
toenemen als de melkproductie
per koe blijft stijgen.
• Totale serum calcium (Ca tot ) in klinisch
gezond melkvee varieert tussen 2,0 en
2,75 mmol/L (8 tot 11 mg/100 ml).
• Subklinische hypocalcemie wordt gekenmerkt
door een Ca tot concentratie van 1,0-
2,0 mmol/L.
• In paretische koeien daalt de totale serum
calciumconcentratie tot onder 1,0 mmol/l
D.M. 57e jaargang - No. 3 blz. 20
[Figuur 9] Serum concentraties rond afkalven
van Catot (•), Ca 2+ (•), Mgtot (■) en
Mg 2+ (■) in een 8 jaar oude Brown Swiss koe
(Riond et al. 1995).
meer dan 1 tot 1,5 g calciumoplossing per
injectieplaats toe te dienen (Goff, 1999).
Wanneer calciumchloride intraveneus
wordt toegediend moet ervoor worden gewaakt
dat er geen perivasculaire necrose
optreedt tengevolge van extravasaal geraakt
calcium. De intraveneuze behandeling
kan ook risicovol zijn vanwege het
gevaar van hartstilstand. Daarom moet
het infuus langzaam toegediend worden
met 1 g calcium per minuut, terwijl ondertussen
de hartfunctie met een stethoscoop
continu wordt gecontroleerd op het optreden
van aritmieën (Littledike et al. 1976).
Plasma calciumconcentraties stijgen zeer
snel binnen de eerste 30 minuten na een
intraveneuze toediening van calciumborogluconaat
en dalen dan weer geleidelijk
binnen de volgende 6 tot 8 uur (Goff en
Horst, 1998).
Koeien reageren op de behandeling met
een terugkerend bewustzijn, verlaging
van de hartslag en verhoogde amplitude
of 4 mg/100 ml. Behandeling van melkziekte in vroeger tijden

van spiercontracties. Andere tekenen zijn
een herstart van de penscontracties, eructatie,
urinatie en defecatie en spiercontracties.
De behandeling is succesvol indien
de koe binnen 30 minuten weer staat.
In het verre verleden werden koeien met
hypocalcemie behandeld met een infuus
van gefilterde lucht in de uier. De luchtinjecties
waren misschien succesvol omdat
ze de vraag naar calcium verlaagden door
de melkproductie te remmen, of omdat ze
uitzetting van de melkklier veroorzaakten
waardoor verder transport van calcium
van het bloed naar de uier verhinderd
werd, of omdat ze de diffusie van calcium
vanuit de melkklier terug naar het bloed
bevorderden. Ongeacht het precieze mechanisme
hielp deze behandeling om de
calciumconcentratie van het plasma te
herstellen (Aslam en Tucker, 1998).
Melkziekte koeien dienen na behandeling
intensief geobserveerd te worden op
verschijnselen die op subklinische hypocalcemie
duiden, zoals trage voeropname,
onvoldoende pensvulling, algemene
traagheid, licht verhoogde lichaams-temperatuur
en een toegenomen neiging om
langdurig te blijven liggen. Bij rectaal
onderzoek wordt dan vaak een slecht ge-
[Figuur 10] Klinische en subklinische effecten van hypocalcemie.
contraheerde uterus gevonden en vaginale
uitvloeiing. Behandeling van melkziekte
dient daarom altijd gevolgd te worden door
een “ gecontinueerde observatie en zorg ”
door de veehouder.
6. Aan hypocalcemie gerelateerde afwijkingen
Calcium beïnvloedt zowel contractiele als
niet contractiele cellen. In contractiele cellen
is calcium betrokken in spierfuncties
(contracties) en in niet contractiele cellen
speelt het een belangrijke rol in excretie
van cellulaire cytokines en hormonen en
in immuunfuncties. Klinische en subklinische
hypocalcemie verstoren deze functies
bij beiden en kunnen dan rondom het
afkalven een cascade van gerelateerde
ziekten in gang zetten, zoals weergegeven
in Figuur 10. In contractiele cellen veroorzaakt
hypocalcemie onder andere een
verminderde contractiliteit van de gladde
spieren van het maag-darmkanaal (pens en
lebmaag), de uterus en cervix en de melkklier
(alveoli en de kringspier van de tepelopening)
(Daniel, 1983, Jorgensen et al.
1998).
De vermindering van de contractiliteit van
glad spierweefsel heeft tot gevolg dat de
D.M. 57e jaargang - No. 3 blz. 21

droge stofopname uit het maag-darmkanaal
vermindert en dus ook de opname van mineralen
(calcium en magnesium ) en vitaminen
(vitamine D) uit de darm, alsmede de energieproductie
door de verlaagde voeropname.
De verminderde energieproductie verergert
daarmee een reeds bestaande negatieve energiestatus
(NES) rond afkalven. Dit leidt weer
tot een verhoogd risico van leververvetting en
daarmee verbonden metabole (ketose) en infectieuze
ziekten (mastitis en andere stoornissen)
(Bendixen et al., 1987; Houe et al. 2001;
Mulligan et al. 2006; Grinberg et al. 2008;
Waldron en Revelo, 2008).
Effecten op niet contractiele cellen manifesteren
zich als onderdeel van immuunsuppressie
waar niet alleen hypocalcemie bij betrokken
is maar ook een complex van andere factoren
zoals een negatieve energie status en stress
situaties (Corbett, 2009). Het betreft onder andere
verstoring van het evenwicht tussen extracellulair
en intracellulair calcium in bloed
cellen betrokken bij cellulaire afweer mechanismen
(Newton et al, 2003; Arredouni, 2004;
Kimura et al. 2006; Waldron and Revelo,
2008).
Bovenstaande betekent ook dat wanneer zich
ziekten in de transitieperiode bij koeien manifesteren
men in omgekeerde richting alert
dient te zijn op het aanwezig zijn van hypocalcemie.
Bij constatering van het laatste dient
men zich weer bewust te zijn van daarmee
verbonden inadequate managementstrategieen
in de droogstand en ver daarvoor tijdens de
ruwvoerwinning.
6.1. Effecten van hypocalcemie op contractiele
cellen
6.1.1. Relaxatie van de kringspier van de
tepel
Een eerste voorbeeld van een direct effect
van hypocalcemie rond afkalven is relaxatie
van de kringspier van de tepelopening
wat zichtbaar wordt in het lekken van melk
(Figuur 11). Dingwell et al. (2003) vermeldden
dat koeien, vanaf het droogzetten, tot
ver in de droogstand in afnemende percentages
open tepels vertonen (Figuur 11). De
vraag kan worden gesteld of dit verschijnsel
ook met hypocalcemie in verband gebracht
kan worden. Het antwoord daarop kan niet
D.M. 57e jaargang - No. 3 blz. 22
gegeven worden zonder nader onderzoek.
Open tepels vergroten de penetratiekans
van bacteriën vanuit de omgeving in de uier.
Het verlies van contractiliteit van de sluitspier
kan daardoor, in combinatie met een
immuunsuppressie rond het afkalven, de
oorzaak zijn van een verhoogde incidentie
van mastitis.
[Figuur 11] Melklekken tengevolge van
relaxatie van de sphincter van de tepel
(boven) en (onder) percentage open tepels in
de droogstand (Dingwall et al. 2003)
Calcium is in combinatie met oxytocine ook
betrokken bij de contractie van de melksecernerende
alveoli in de melkklier. Dit verklaart
waarom koeien met subklinische hypocalcemie
vaak de melk niet laten schieten
en niet volledig kunnen worden uitgemolken.
Bovendien brengen subklinisch hypocalcemische
koeien meer tijd liggend door
waardoor de contactlengte met uierpathogenen
uit de omgeving wordt vergroot.
6.1.2. Voortplantingsfuncties/stoornissen
Hypocalcemie beïnvloedt via verschillende
wegen de functie van de voortplantingsorganen.
Voorbeelden zijn verminderde
contractiliteit van gladde spiervezels van
uterus en cervix, verminderde bloedstroom

D.M. 57e jaargang - No. 3 blz. 23

naar geslachtorganen en andere orgaansystemen
(Jonsson en Daniel, 1997), verzwakte
signaaloverdracht op het endocriene celniveau
(Veldhuis et al., 1987) en indirect via
een verlaagde energiestatus (Daniel, 1983).
De verminderde contractiliteit van gladde
spieren van het myometrium wordt verantwoordelijk
geacht voor dystocia en prolapsus
uteri (Odegaard, 1977; Risco, 1984).
Hypocalcemie na het afkalven, kan ook het
involutieproces van de uterus vertragen.
Dit klopt met de bevinding dat koeien met
melkziekte verdikte en weinig contractiele
wanden van de uterus vertonen tijdens de
eerste 32 dagen na het afkalven vergeleken
met klinisch gezonde koeien. De gecombineerde
effecten van hypocalcemie en een
negatieve energiestatus kunnen daarnaast
bijdragen aan een hogere incidentie van
retentio secundinarum (Risco et al., 1993).
Vermeld wordt ook dat subklinische hypocalcemie
na het afkalven, resulteert in een
uitgestelde eerstvolgende ovulatie en in cysteuze
follikels (Curtis et al. 1983; Massey
et al. 1993). Risco et al. (1994) vermeldden
een gemiddeld interval van 30,8 dagen tot
de eerste ovulatie in koeien met hypocalcemie
vergeleken met 20 dagen voor controlekoeien.
Dippel et al. (1995) toonden aan dat
calcium betrokken is bij de afgifte van luteiniserend
hormoon (LH) in de vorm van LH
releasing hormoon (LHRH) van uit de hypofyse.
De afgifte van LHRH is doorslaggevend
voor de start en regelmaat van de ovariële
cyclus en de uiteindelijke bevruchting.
Hier moet echter bij worden opgemerkt dat
bevruchting een proces is dat weken na het
afkalven, plaatsvindt. Bevruchting leidt
ook niet altijd tot een bestendige dracht
vanwege vroegembryonale sterfte of later
optredende abortussen. Deze stoornissen
zijn meestal het gevolg van een groot aantal
factoren waarvan een bespreking zich buiten
de opzet van dit overzicht bevindt.
6.1.3. Dislocatie van de lebmaag
Dislocatie van de lebmaag (DA) is een stoornis
die tot stand komt binnen een complex
netwerk van andere stoornissen rond afkalven.
Hiertoe behoren onder andere hypocalcemie,
pensverzuring, pensfermentatie, negatieve
energiestatus en daarvan afgeleide
stoornissen zoals leververvetting en ketose.
D.M. 57e jaargang - No. 3 blz. 24
Hoe deze verwevenheid tot lebmaagverplaatsing
leidt is nog zeer onduidelijk.
[Figuur 12] A en B: Karakteristieke drukregistraties
van pens en lebmaag voor de inductie
van hypocalcemie in een koe. C en D:
Registratie aan het einde van een Na2EDTA
infusie (hypocalcemische status) in dezelfde
koe (Daniel, 1983).
De betrokkenheid van hypocalcemie vloeit
voort uit de vermindering van de contractiliteit
van de gladde spieren van pens en
lebmaag en overige delen van de gastrointestinale
tractus (Figuur 12). Er blijkt een lineair
verband te bestaan tussen de calciumconcentratie
in plasma en de frequentie en
amplitude van de penscontracties in koeien
bij wie experimenteel melkziekte was opgewekt
met een EDTA-infuus (Daniel, 1983;
Jorgensen et al. 1998). Dysfunctie van de
pens wordt normaalgesproken waargenomen
voordat andere klinische symptomen
van hypocalcemie zich aandienen. Plasma
calciumconcentraties van < 1.25 mmol
Ca tot /L (5 mg/100ml ) verminderden de motiliteit
van de lebmaag met 70% en de sterkte
van de contractie met 50% (Daniel, 1983).
Delgado-Lecaroz et al. (2000) vermeldden
dat koeien met DA significant lagere calcium-,
fosfor-, magnesium-, kalium- en

chloor-concentraties hadden, vergeleken
met controle koeien van dezelfde veestapel
op het moment van het stellen van de
diagnose. Hypomotiliteit van de lebmaag
wordt daarom gezien als een belangrijke risicofactor
die een dislocatie van de lebmaag
bevordert. Dit werd ondersteund door de
bevinding dat veel gevallen van DA tijdelijk
kunnen worden gecorrigeerd door toediening
van calciumpreparaten en dat sommige
koeien met DA ook een historie van
melkziekte hebben (Poulsen, 1974; Erb en
Martin, 1978; Curtis et al. 1985; Madison en
Trout, 1993; Massey et al. 1993; Cameron,
1996). Onderzoekers slaagden er echter niet
in een direct verband te vinden tussen hypocalcemie
en lebmaagverplaatsing (Bajcsy et
al., 1997; Geishauser en Oekentorp, 1997).
Dit zou onder andere verklaard kunnen
worden door het feit dat de drempelwaarde
van de calciumconcentratie onder 0,6 mmol
Ca tot /L bloed zou moeten vallen. Als deze
drempelwaarde eenmaal is bereikt, stopt
de motiliteit van de lebmaag (Madison en
Trout, 1988).
Deze bevindingen geven aan dat, wanneer
een koe na het afkalven geconfronteerd
wordt met lebmaagverplaatsing, men zich
dient te realiseren dat deze stoornis zijn
wortels kan hebben in hypocalcemie en
andere bovengenoemde stoornissen, die
veelal op hun beurt te wijten zijn aan onjuist
management tijdens de transitieperiode.
Omgekeerd dient men te bedenken dat
hypocalcemie, pensverzuring, leververvetting,
enz. potentiële stoornissen zijn die in
onderlinge samenwerking tot de ontwikkeling
van lebmaagverplaatsing kunnen
leiden. De diagnose lebmaagdislocatie kan
dus nooit een eindpunt maar dient een vertrekpunt
te zijn naar de eventuele aanwezigheid
van potentiële bijdragende stoornissen
die bij het ontstaan van lebmaag dislocatie
een rol kunnen spelen (Hendriks, in voorbereiding).
6.2. Effecten van hypocalcemie op nietcontractiele
cellen
Hypocalcemie oefent niet alleen invloed uit
op spiercellen maar ook op niet-contractiele
cellen van het immuunsysteem (PNM’s en
lymfocyten) en endocriensysteem (pan-
creas en hypofyse) (Dippel, 1995; Newton
et al. 2003; Arredouni, 2004; Kimura et al.
2006). Dit kan zich onder andere uiten in
immuusuppressie of stoornissen in endocriene
functies.
6.2.1. Immuunsuppressie
Immuunsuppressie in de koe wordt gekenmerkt
door een duidelijk belemmering van
het vermogen een effectieve immuunrespons
tot stand te brengen tegen binnendringende
pathogenen wat dan resulteert in een toename
in incidenties en prevalenties van ernstige
infectieuze ziekten. Een duidelijk voorbeeld
van immuunsuppressie door hypocalcemie
is de verminderde fagocytosecapaciteit van
mastitis pathogenen door onder anderen polymorfonucleaire
leukocyten (PMNs) in de
uier. Ducasin et al. (2001; 2003) toonden aan
dat het vermogen van leukocyten, afkomstig
van met EDTA hypocalcemische gemaakte
koeien, om in vitro mastitis verwekkers te
fagocyteren, sterk verminderd is. Dit wordt
mogelijk veroorzaakt door de afwezigheid
van een stijging van de intracellulaire Ca 2+ -
concentratie, die een vereiste is voor de samensmelting
van secundaire granulae met
het fagosomaal membraan na fagocytose
(Jaconi et al., 1990).
Immunosuppressie dient niet geisoleerd beoordeeld
te worden maar als een multifactoriële
stoornis die beïnvloed wordt door een
complex van gelijktijdig acterende (stress)
factoren zoals: het afkalfproces, de overgang
van droogstaand naar lacterend, de
hoogte van de biest/melkproductie, een negatieve
energiestatus, leververvetting, pensverzuring
en andere gelijktijdig optredende
ziekten (Goff and Kimura, 2002). Dit stemt
overeen met de bevinding van Kehrli et al.
(1989a,b) die rapporteerden dat de functie
van PBMCs en neutrofielen cellen afnam
wanneer bij schijnbaar gezonde koeien de
partus naderde en dat deze niet herstelde gedurende
de eerste 2 á 3 weken na het afkalven.
Hypocalcemie kan daarom beschouwd
worden als één van de factoren die een al
bestaande immuunsuppressie verergert.
Immuunsuppressie wordt als een zeer belangrijk
economisch probleem binnen de industriële
melkveehouderij beschouwd als gevolg
van een toegenomen vatbaarheid van melkvee
voor infecties en een daaropvolgende
D.M. 57e jaargang - No. 3 blz. 25

verminderde melkproductie met name in de
vroege lactatieperiode (Kimura et al. (2006).
Calcium en activering van immuuncellen
Goed functionerende immuuncellen zijn in
staat om geactiveerd te worden wanneer dat
nodig is. In deze paragraaf zal ingegaan worden
op de rol die hypocalcemie speelt in het
functioneren van perifere bloedmononucleaire
cellen (PBMCs).
De sleutel tot succes van activering van immuuncellen
is een stijging van de concentratie
van geïoniseerd calcium in het cytoplasma
(Grafton en Twaite, 2001). De mate
van deze initiële stijging van Ca 2+ in het cytoplasma,
volgend op een activeringssignaal,
is een indicator van het reactievermogen en
functie van de immuuncel (Partiseti et al.
1994; Lewis, 2001). Onder hypocalcemische
omstandigheden is de concentratie van extracellulair
Ca 2+ verlaagd, wat op zijn beurt
de intracellulaire Ca 2+ concentratie weer
negatief beïnvloedt. De verlaagde Ca 2+ concentratie
in het celplasma moet dan aangevuld
worden vanuit opgeslagen voorraden
in celorganellen zoals het endoplasmatisch
reticulum (ER) en mitochondria. Wanneer
hypocalcemie zich in gematigde vorm manifesteert
is het ER in staat de cellulaire tekorten
te compenseren. In gevallen van een
ernstig optredende hypocalcemie treden er
echter ook tekorten op in het ER waardoor
de intracellulaire Ca 2+ homeostase uit balans
raakt. Dit zal dan tot verstoorde celfuncties
leiden.
Onderzoek bij ratten heeft uitgewezen dat
hypocalcemie de intracellulaire calciumopslag
in hepatocyten van de rat reduceert, en
daarmee de toevoer van Ca 2+ vanuit de reservoirs
(endoplasmatic reticulum (ER) en
mitochondria) afzwakt (Barre et al. 1994;
1995).
Hypocalcemie en functies van perifere
bloed mononucleaire cellen (PBMC)
Kimura et al (2006) veronderstelden, naar
analogie van deze bevindingen in ratten,
dat hypocalcemie in koeien rond afkalven
de hoeveelheid af te geven Ca 2+ opgeslagen
in het ER van immuuncellen eveneens verlaagt
en dat de uitstroom er van na stimulering
wordt afzwakt.
Om deze hypothese te onderbouwen onder-
D.M. 57e jaargang - No. 3 blz. 26
zochten zij in vitro of er veranderingen waren
in mobilisatie van intracellulaire Ca 2+
van PBMCs van koeien rond afkalven, na
stimulering met een “trigger”, het anti-CD3
mAB-secondaryAb complex. De af te geven
Ca 2+ voorraad in het endoplasmatisch reticulum
werd gemeten en de correlatie met de
intracellulaire calcium mobilisatie respons
werd bepaald.
Kimura et al. (2006) constateerden dat rond
het afkalven de stroom van gemobiliseerd
intracellulair Ca 2+ in PBMCs vanuit de calciumreservoirs
(ER en mitochondria) naar
het cytoplasma significant (P=0.005) verminderd
was na stimulering door eerder
genoemde trigger. De daling in respons
begon op dag -11 voor zowel koeien zonder
melkziekte en koeien met melkziektesymptomen,
tot de dag van afkalven. Na het afkalven
verbeterde de respons (P= 0,03). De
PBMCs van koeien die, naar later bleek,
melkziekte zouden ontwikkelen lieten al
voor de ontwikkeling van hypocalcemie een
significant verlaagde intracellulaire Ca 2+
respons zien (Figuur 13).
[Figuur 13] Veranderingen in intracellulaire
Ca 2+ concentratie in PBMCs als reactie op
stimulering door anti-CD3 mAb-secondary
antibody complex in koeien met (o) melkziekte
(n=8) en (•) zonder melkziekte (n=19) rond
afkalven (Kimura, et al. 2006). Ca 2+ is vastgesteld
als de ratio van de (Fluo-4)/ (FuraRed)
emissie.
De zwakkere intracellulaire Ca 2+ respons
van de PBMCs van koeien met en zonder
melkziektesymptomen rond het afkalven
na stimulering, bleek op het zelfde moment

plaats te vinden als afzwakking van immuunfuncties
in neutrofiele cellen in koeien
rond het afkalven zoals eerder gerapporteerd
door (Kehrli et al.1989a; Nonnecke et
al. 2003).
Na behandeling van Jersey koeien met
melkziekte, met een intraveneus infuus met
calcium, werd er een significante (P= 0.01)
verhoging van de intracellulaire PBMC
Ca 2+ -flux na stimulering waargenomen. De
initiële stijging in intracellulair Ca 2+ , kort na
de behandeling, wordt veroorzaakt door een
uitstroom van nog opgeslagen calcium vanuit
het ER naar het cytoplasma en gevolgd
door een instroom van extracellulair Ca 2+ .
Deze uitstroom van Ca 2+ gaat door totdat de
Ca 2+ afhankelijke Ca 2+ kanalen open gaan
om extracellulair Ca 2+ binnen te laten. De
auteurs veronderstellen dat de daling van de
PBMC Ca 2+ responsiviteit het gevolg is van
een afname van het opgeslagen Ca 2+ in het
ER. De resultaten geven tevens aan dat er
een duidelijke correlatie is tussen intracellulaire
Ca 2+ responsiviteit en de hoeveelheid
af te geven Ca 2+ die opgeslagen is in het ER
en daar kan uitstromen.
Naast een afname in Ca 2+ uitstroom als respons
op het stimulerende anti-CD3 mAb-
[Figuur 14] Grootte van de calciumopslag
in het ER rond de tijd van afkalven in koeien
(o) met melkziekte (n=8) en (•) zonder melkziekte
(n=19) (Kimura et al. 2006). De grootte
van de calciumopslag in het ER wordt uitgedrukt
als het verschil in oppervlakte onder
de grafiek (‘area under the curve’, AUC) van
de ratio van (Fluo-4)/(FuraRed) emissie van
de uitgangswaarde tijdens de pervanadate/
ionomycin behandeling.
secondary Ab complex in PBMCs rond het
afkalven, laat de totale hoeveelheid af te geven
Ca 2+ opgeslagen in het ER van PBMCs
van deze koeien rond het afkalven hetzelfde
patroon van daling (P= 0,003) van dag -11
tot de dag van afkalven zien. Melkziekte
bleek deze afname in de PBMC Ca 2+ opslag
wel te verergeren. Na het afkalven
was er oplopend tot dag 11, een significante
(P=0008) stijging van het opgeslagen mobiliseerbare
Ca 2+ in ER van de PBMCs voor
zowel koeien met als zonder melkziekte
(Figuur 14).
De afname in af te geven Ca 2+ opslagen in
ER rond het afkalven was significant voor
hypocalcemische niet-melkziekte koeien,
maar niet voor koeien met melkziekte.
Echter de mobiliseerbare Ca 2+ reserves in
ER van PBMCs in koeien met melkziekte
waren veel lager. Daarnaast was de uitstroom
van Ca 2+ uit het ER na stimulatie op
dag 11 en 7 voor afkalven kleiner in melkziekte
koeien dan in niet-melkziekte koeien.
Dit valt te verklaren uit het feit dat koeien
met melkziekte aan een grotere mate van
hypocalcemie lijden. De Ca 2+ opslag in het
ER bleek ook al vele dagen voor de manifestatie
van melkziekte uitgeput te zijn.
Bovendien bleek dat de Ca 2+ opgeslagen in
het ER van de PBMCs al lange tijd voor de
ontwikkeling van hypocalcemie afnam. De
daling van af te geven Ca 2+ in het opgeslagen
ER van de PBMCs vond plaats ondanks
een redelijk gehandhaafde calciumconcentratie
in plasma tot aan het tijdstip van afkalven
(Kimura et al. 2006).
Mailhot et al. (2000) toonden aan dat bij
ratten de Ca 2+ status in de extracellulaire
vloeistof een primaire determinant is van
de intracellulaire calciumstatus, ondanks
de grote Ca 2+ gradiënt tussen extra- en intracellulaire
Ca 2+ concentraties. Ze namen
tevens waar dat de uitputting van intracellulair
Ca 2+ in hepatocyten, veroorzaakt
door hypocalcemie, de intracellulaire Ca 2+
respons op hormonen, die op hepatocyten
inwerken, afzwakt. De vraag kan dan worden
gesteld of dezelfde processen in koeien
rondom het afkalven ook plaatsvinden.
Larsen et al. (2001) evalueerde het verband
tussen enerzijds direct beschikbare informatie,
achtergrondkennis van en klinische
observaties door dierenartsen en anderzijds
D.M. 57e jaargang - No. 3 blz. 27

Een door hypocalcemie geïnitieerde immuunsuppressie
bevordert het ontstaan
van infectieuze aandoeningen inclusief
mastitiden
chemische bloed parameters die karakteristiek
zijn voor hypocalcemie en melkziekte.
Kimura et al. (2006) suggereerden, op
grond van hun onderzoek, dat de vermindering
in PBMC functies in koeien een gevolg
kan zijn van de gereduceerde intracellulaire
Ca 2+ opslag. De hoeveelheid af te geven Ca 2+
aan het celplasma neemt vooral af rond het
tijdstip van de partus, wat correspondeert
met de tijd waarin biest wordt gesynthetiseerd
en hypocalcemie het meest frequent
wordt waargenomen.
Geconcludeerd werd dat calcium deficiëntie
veroorzaakt door stress rond het afkalven en
door hypocalcemie geassocieerd is met een
reductie in opgeslagen intracellulair calcium
in de PBMCs. Dit wijst er op dat de intracellulaire
calciumopslag tijdens de periode
rond het afkalven onder druk staat doordat
deze wordt ingezet om de fysiologische
extracellulaire Ca 2+ concentratie te helpen
op peil te houden, wanneer de koe worstelt
om haar calciumhomeostase rond de partus
te handhaven. De afname van af te geven
Ca 2+ dat opgeslagen is in het ER verandert
significant de respons van immuuncellen op
een activeringssignaal in vivo en verzwakt
hiermee calciumsignalen in immuuncellen
van koeien rond het afkalven, zoals eerder
werd vastgesteld door Mailhot et al. (2000)
in ratten. Deze bevindingen tonen aan dat
de immuunsuppressie in melkkoeien rond
het afkalven gedeeltelijk veroorzaakt wordt
door een verminderd vermogen van de
PBMC om een sterke intracellulaire Ca 2+
stroom te genereren als reactie op een signaal
dat deze cellen normaal gesproken volledig
zou activeren. Het betekent ook dat
hypocalcemie bijdraagt aan een extra reductie
in intracellulair opgeslagen calcium
in immuuncellen en daardoor een immuunsuppressie
verergert (Kimura et al., 2006).
De immuunsuppressie kan volgens Waldron
en Revelo (2008) verantwoordelijk gesteld
worden voor een toename in incidentie en
ernst van infecties rond de tijd van afkal-
D.M. 57e jaargang - No. 3 blz. 28
ven. Dit zal ongetwijfeld ook opgeld doen
voor mastitiden.
6.2.2. Hypocalcemie en melkproductie
Een veel gestelde vraag is of melkziekte
de lactatieproductie in negatieve zin beinvloedt.
Rajala-Schultz et al. (1999) vergeleken
de melkproductie van koeien met
en zonder melkziekte vόόr en na 8 weken
in lactatie. De lactatieproductie voor dit
tijdstip geeft een indicatie van de potentiele
lactatieproductie over 305 dagen van
koeien zonder melkziekte. De onderzoekers
stelden vast dat melkziekte de melkproductie
negatief beïnvloedt gedurende een periode
van 4 tot 6 weken na het afkalven. Het
melkverlies varieerde van 1,1 tot 2,9 kg/
dag, afhankelijk van de pariteit en de tijd
die was verstreken sinds de diagnose was
gesteld. Ondanks het verlies in de vroege
lactatie produceerden koeien met melkziekte
echter 1,1 tot 1,7 kg melk per dag meer
dan koeien zonder melkziekte berekend
over een lactatieperiode van 305 dagen.
Opgemerkt dient te worden dat bij bovenstaande
analyses geen rekening is gehouden
met gelijktijdig met melkziekte optredende
stoornissen.
Andere onderzoekers (Dohoo and
Martin,1984; DeLuyker et al. 1991) konden
geen significante associatie vaststellen
tussen de lactatieproductie en melkziekte.
Volgens Rayala-Schultz et al. (1999) is de
discrepantie in onderzoekresultaten waarschijnlijk
te wijten aan het gebruik van verschillende
statistische methoden en metingen
van de lactatie productie.
6.2.3. Uieroedeem rond afkalven
Uieroedeem rond het afkalven is een onderdeel
van lichaamsoedeem. Het is een
conditie waarin lymfevloeistof zich sneller
ophoopt in het interstitium dan het wordt
afgevoerd. Uieroedeem rond het afkalven,
kan zich dagen tot weken vόόr of direct na
het afkalven ontwikkelen.
Het begint met een opeenhoping van vloeistof
in de basis van de uier. In milde gevallen
kan het zich beperken tot 1 of 2 kwartieren.
Als de ernst van de conditie toeneemt,
wordt de gehele uier beïnvloed en kan de
vloeistof zich ook verspreiden naar de buik,

[Figuur 15] Is uieroedeem gerelateerd aan hypocalcemie
?
de dijen en zelfs de vulva.
Gezwollen tepels bemoeilijken het melken
en verhogen het risico op mastitis. Een door
oedeem gezwollen uier verliest bovendien
zijn flexibiliteit, heeft minder ruimte voor
melkopslag en loopt sneller fysieke schade
op (Tucker et al. 1992).
Waller et al. (2007) diagnosticeerden uieroedeem
rond het afkalven echografisch.
De incidentie bedroeg 18%. In alle gevallen
was het oedeem bilateraal symmetrisch
verdeeld tussen het linker- en het rechterkwartier
en het voor- en achterkwartier. Het
oedeem bleef gemiddeld 14,7 dagen in de
voorkwartieren en 14,8 dagen in de achterkwartieren
aanwezig. Er werd geen oedeem
meer gevonden vanaf 22 dagen na het afkalven.
Er is gesuggereerd dat uieroedeem dezelfde
etiologie kent als hypocalcemie omdat het
vaak gezien wordt in veestapels met een
hoge incidentie van melkziekte. Over het
algemeen komt oedeem echter vaker voor
bij vaarzen dan bij volwassen koeien terwijl
de incidentie van melkziekte in vaarzen
zeer laag is. Ook is gesuggereerd dat (uier)
oedeem bij vaarzen een indicatie zou kunnen
zijn dat oudere koeien at risk zijn voor
hypocalcemie. De verbanden zijn echter tot
nu toe niet wetenschappelijk aangetoond.
Vele factoren die kunnen bijdragen aan
uieroedeem zijn vermeld in de literatuur
(Sanders and Sanders, 1981; Amstutz,
1982; Jones et al. 1984; Nestor et al. 1988;
Tucker et al. 1992; Tauriainen, 2001). Het
betreft het consumeren van relatief grote
hoeveelheden kalium, natrium, eiwitten en
een positief kation-anion verschil (DCAD)
in het rantsoen (+102 tot +60 mEq/kg droge
stof) van droogstaande koeien. Andere
genoemde factoren zijn hoge opname van
chloride (>195 g/dag) en verstoringen van
de circulatie zoals beperking van bloed- en
lymfeafvoer van de uier in de late dracht,
genetische factoren, enz. De precieze oorzaak
van uieroedeem rond het afkalven is
echter nog steeds onduidelijk.
7. Differentiaaldiagnose van melkziekte
7.1. Downer-cow-syndroom
De term Downer heeft betrekking op een
koe die rond het afkalven voor langere
tijd niet in staat is op te staan, alert is, in
sternale positie ligt, meestal een normale
eetlust vertoont, en niet reageert op (herhaalde)
behandeling(en) voor melkziekte.
De conditie werd vroeger gezien als een
aparte vorm van melkziekte en later als een
complicatie hiervan. Downer koeien (DK)
manifesteren zich met een hypopfosfatemische
of een hypokalemische achtergrond.
Volgens Smith et al. (1997) en Ménard en
Thomson (2007) kunnen 3,8 tot 28,2 % van
alle gevallen van melkziekte alerte Downer
koeien (ADK) worden, waarvan 20 tot 67%
met een dodelijke afloop.
7.1.1. Hypofosfatemische vorm
Downer koeien worden normaliter allereerst
gediagnosticeerd als koeien met melkziekte.
In tegenstelling tot typische gevallen
van melkziekte blijven de DK alert en vertonen
ze een normale eetlust maar reageren
ze niet op (herhaalde) melkziekte behandelingen.
De conditie wordt vaak gevolgd
door weefselcompressie wat leidt tot permanent
liggen. In fatale gevallen wijst autopsie
op een variëteit van bijdragend letsel zoals
ischemische necrose van de dijspieren, zenuwbeschadigingen,
hepatische en myocardiale
degeneratie en soms dislocatie van de
heup.
Bij bloedonderzoek wordt een langdurig
aanwezige hypofosfatemie geconstateerd
die zich niet vanzelf opheft na een intraveneuze
toediening van calcium zoals dat in
de meeste gevallen van melkziekte wel het
geval is. Downer koeien vertonen anorganische
fosfor (Pi) concentraties in plasma <
0,3 mmol/L (1mg/100ml). De aandoening
D.M. 57e jaargang - No. 3 blz. 29

is verder gekenmerkt door hypocalcemie,
hypomagnesemie en hypoglycemie (Goff,
2000).
De stijging in plasma Pi bij koeien met
melkziekte na calciumtoediening wordt
zeer waarschijnlijk veroorzaak door een lagere
PTH-secretie, waardoor er minder Pi
via de urine en het speeksel verloren gaat,
en van de hervatting van de gastrointestinale
motiliteit, waardoor de absorptie van
Pi uit het rantsoen en het speeksel mogelijk
wordt gemaakt (Goff, 1998).
Hoewel hypofosfatemie een belangrijke bijdrage
blijkt te leveren aan het DK-syndroom
blijft het onduidelijk waarom de plasma Pi
concentratie langdurig laag blijft. In de recente
literatuur wordt een mogelijke link gelegd
tussen hypofosfatemie enerzijds en een
verstoorde leverfunctie anderzijds. De link
wordt gebaseerd op negatieve verbanden
tussen serum Pi en indices voor verstoorde
leverfunctie of leverschade (Staufenbiel
and Gelfert, 2002; Grünberg et al. 2005).
Verlaagd serum Pi gaat ook vaak samen
met deficiënte leverfuncties bij de mens
(Knochel, 1977). Toch blijft het onduidelijk
of patiënten met leverfalen sneller hypofosfatemie
ontwikkelen en of dit op zijn beurt
een factor is die het leverfalen bevordert
(Dawson et al. 1987). Tevens is niet bekend
of de lever van herkauwers direct betrokken
is bij de regulatie van de Pi-homeostase
of dat de plasma Pi-concentratie alleen
afneemt als gevolg van een verminderde
voedselopname door koeien met een gestoorde
leverfunctie (Grünberg, 2008).
Wanneer experimenteel de concentratie van
Pi in plasma wordt verlaagd naar 0,9 tot
1 mg/100 ml via beperking van de fosforopname
uit het rantsoen resulteert dit niet
in een typische DK (Rodehutscord et al.,
1994). Men dient hierbij te bedenken dat experimentele
beperking van de fosforopname
vanuit het rantsoen in het algemeen niet geschikt
is om de daling van het plasma Pi aan
het begin van de lactatie te imiteren. In het
begin van de lactatie gaat de melkklier immers
plotseling substantiële hoeveelheden
Pi aan de extracellulaire vloeistof onttrekken,
wat het regulatiemechanisme veel meer
op de proef stelt en dus eerder zal resulteren
in klinische symptomen (Grünberg, 2008).
Ménard en Thomson (2007) vonden sig-
D.M. 57e jaargang - No. 3 blz. 30
nificante verschillen in Pi concentraties in
het bloed van liggende peripartum koeien
waarvan het bloed vóór een ingestelde behandeling
was afgenomen. Koeien waarvan
op een later tijdstip bleek, dat zij DK bleken
te zijn, vertoonden Pi serum concentraties
< 0,9 mmol/L en melkziekte koeien ≥ 0.9
mmol/L. Een koe met melkziekte met een
Pi concentratie van ≥ 0.9 mmol/L had een
12 keer grotere kans om geen DK te worden
dan een met een Pi concentratie van <
0.9 mmol/L. Tevens werd vastgesteld dat
een koe met een serum calcium gehalte ≥
1,7mmol/L een veertien keer grotere kans
had om een DK te worden dan een koe
met een serum concentratie < 1,7 mmol/l.
Volgens Ménard en Thomson (2007) biedt,
een concentratie van fosfor in serum ≥ 0.9
mmol/L en een calcium concentratie < 1,7
mmol/L, de dierenarts de beste voorspellende
waarde om aan te nemen dat 95% van
onbehandelde koeien met melkziekte niet
alerte downer koeien zullen worden.
Fosfor is geïncorporeerd in veel calciumoplossingen
voor intraveneus gebruik omdat
bekend is dat koeien met melkziekte naast
een lage calciumconcentratie ook vaak een
lage Pi concentratie in het plasma hebben.
De fosforzouten in deze oplossingen is echter
vaak fosfiet of hypofosfietzouten die ongeschikt
zijn gebleken voor de correctie van
hypofosfatemie bij koeien omdat het organisme
niet in staat is om het biologisch inactieve
fosfiet om te zetten in fosfaat (Cheng
et al. 1998). In plaats daarvan kan de monobasische
monofosfaat (NaH2PO4) of de
dibasische monofosfaat (Na2HPO4) vorm
van natriumfosfaat gebruikt worden (Cheng
et al., 1998; Staufenbiel, 1999; Constable,
2003). Intraveneuze behandeling met natriumfosfaat
resulteert in een onmiddellijke
maar zeer kortstondige stijging in plasma
Pi en moet daarom vergezeld worden door
orale Pi supplementen (Cheng et al. 1998).
Natriumfosfaatzouten die oraal toegediend
worden zorgen binnen een uur voor een stijging
in plasma Pi als er voldoende pensmotiliteit
is. Het heeft ook langdurige effecten
over minstens 12 uur (Cheng et al., 1998).
Daarom moet, wanneer de onderliggende
oorzaak van de hypofosfatemie niet snel
kan worden hersteld met een intraveneuze
therapie, deze samengaan met orale fosfaat-

Downer cow syndroom (J.H.)
toediening om zowel een onmiddellijke als
een langdurige stijging in plasma Pi te verkrijgen.
Fosfaatzouten moeten niet gemengd
worden of tegelijkertijd toegediend worden
met een intraveneuze calcium-, kalium-, of
magnesium-oplossing omdat dan de mogelijkheid
bestaat dat calcium, kalium- of
magnesiumfosfaat precipiteert in het darmkanaal
(Constable, 2003; Grünberg, 2008).
De dosis die nodig is om de plasmaconcentraties
van de patiënt weer volledig aan te
vullen is lastig in te schatten. Aanbevelingen
voor de behandeling van een volwassen lacterende
koe met ernstige hypofosfatemie
variëren van 10 tot 20 mg Pi/kg intraveneus
toegediend, wat equivalent is aan 6 tot 12
g Pi voor een koe van 600 kg. De intraveneuze
therapie met 30 g NaH2PO4 opgelost
in 300 ml gedestilleerd water (equivalent
aan 7 g Pi), bleek effectief te zijn in een
snel herstel van hypofosfatemie (Cheng et
al. 1988), evenals een behandeling met 90 g
Na2HPO4 (ongeveer 9 g Pi) opgelost in 500
ml gedestilleerd water (Staufenbiel, 1999).
Hypofosfatemie kan oraal effectief behandeld
worden met een dosis van 200 tot 300
g Na2HPO4 of NaH2PO4 die ongeveer 50
tot 60 g Pi bevat (Grünberg, 2008) of met
koolzaad waarmee een hoge fosforconcentratie
in plasma wordt verkregen (Bravo et
al. 2003). Fosfor moet toegediend worden in
de PO4 vorm omdat er in het lichaam geen
mogelijkheid is om PO2 en PO3 tot PO4 om
te zetten (Cheng et al. 1998).
In een interessant onderzoek door Barlet
en Davicco (1992) werd vermeld dat
voor het herstel van alerte downer koeien
een stabiele stijging in calcium, Pi en
1α-hydroxycholecalciferol (1α(OH)D3) ver-
eist is. De behandeling van downer koeien
met 1α(OH)D3 in een dosis van 1 µg/kg
lichaamsgewicht liet de plasma Pi concentratie
significant stijgen en bevorderde het
herstel van de aandoening. Hoe eerder de
behandeling wordt toegepast, des te beter,
omdat er dan minder kans is dat de spieren
beschadigd raken.
7.1.2. Hypokalemische vorm
Het downer-cow-syndroom veroorzaakt door
hypokalemie openbaart zich met vergelijkbare
symptomen als melkziekte. De frequentie
van optreden is lager dan van het downer cow
Takehome messages
• De negatieve effecten van subklinische
hypocalcemie en gerelateerde ziekten
dienen in economisch opzicht vele malen
hoger ingeschat te worden dan van melkziekte.
• De indirecte invloeden van hypocalcemie
hebben hun wortels in minder krachtige
spiercontracties, immuunsuppressie en
negatieve beinvloeding van de excretie
van hormonen.
• Verminderde contractiliteit van spiervezels
van het maag-darmkanaal en de
reproductietractus resulteert in een verminderde
droge stofopname, hogere NES
en als gevolg daarvan in daaraan gerelateerde
(metabole) ziekten en voortplantingsstoornissen.
• Immuunsuppressie tengevolge van hypocalcemie
maakt koeien ontvankelijker
voor ziekteverwekkers wat resulteert in
een verhoogde incidentie/prevalentie van
infectieuze ziekten waaronder mastitiden.
• Hypocalcemie heeft negatieve gevolgen
voor het immuunsysteem, ruim voor afkalven,
via verlaagde intracellulaire calcium
concentraties in PBMCs.
• De diagnose en behandeling van melkziekte
mag daarom nooit een eindpunt,
maar moet een vertrekpunt zijn voor een
zoektocht naar onderliggende oorzaken.
• Differentieel diagnostisch dient hypocalcemie
(melkziekte) onderscheiden te
worden van het downer-cow-syndroom,
veroorzaakt door hypofosfatemie of hypokalemie,
verwondingen en toxische
infecties.
D.M. 57e jaargang - No. 3 blz. 31

syndroom veroorzaakt door hypofosfatemie
wat waarschijnlijk zijn oorzaak vindt in de
relatief hoge K concentraties in ruwvoer.
Hypokalemie veroorzaakt spierzwakte waardoor
de koe niet meer in staat is te staan. Zij
ligt meestal in sternale positie met haar hals
gekanteld tegen de flank. Hypokalemische
koeien hebben een sterk verminderde eetlust,
een verlaagde pensactiviteit, normale pupilreflexen
en zijn depressief. De concentratie
van K in plasma is < 2,5 mmol/L in milde
en lager dan 1,8 mmol/L in ernstige gevallen
(Sielman et al. 1997; Sattler et al. 1998).
Vasten en gebrek aan eetlust tengevolge van
gelijktijdig optredende ziekten worden als
belangrijke aanleidende factoren beschouwd
in de ontwikkeling van hypokalemie. Naast
vasten spelen ook andere factoren een rol,
zoals het verstrekken van voeding die arm is
aan kalium en langdurige verstrekking van
rantsoenen met een negatieve DCAD in de
transitieperiode, excessieve renale excretie
van K, enz. (Sattler et al. 1998; Peek et al.
2003; Goff, 2004; Coffer et al. 2006). Een
versnelde excretie door de nieren kan veroorzaakt
worden door herhaalde toedieningen
van corticosteroïden met mineralocorticoidactiviteiten
ter behandeling van ketose of
diuretica ter behandeling van uieroedeem
(Sielman et al. 1997; Peek et al. 2003).
Gedurende de transitieperiode daalt de droge
stofopname en verkeren veel koeien in een
negatieve energiestatus. Naast mobilisatie
van opgeslagen vetten in vetdepots worden
ook spiereiwitten gemobiliseerd om de negatieve
energiestatus te compenseren en om
de melkproductie in de vroege lactatieperiode
te ondersteunen. Vrijgekomen K uit gemobiliseerd
spiereiwit zal in eerste instantie
gebruikt worden om de hypokalemie te normaliseren.
Hoewel korte beperkingen in de
opname van voedsel niet leiden tot een duidelijke
hypokalemie (Smith en Prior, 1984)
kunnen langdurige perioden van verlaagde
voedselopname resulteren in een ernstige
hypokalemie en vooral wanneer K versneld
wordt uitgescheiden door de nieren.
Zodra de stoornis gediagnosticeerd is kan zij
oraal behandeld worden met 150 g KCl in 20
l water tweemaal daags gedurende een aantal
dagen. Gelijktijdige behandeling met een intraveneuze
toediening van dextrose, met het
doel een insulinepiek op te wekken die de op-
D.M. 57e jaargang - No. 3 blz. 32
name van K+ in de lichaamscellen bevordert
en de onderliggende ketosis, die in de meeste
gevallen ook aanwezig is, bestrijdt (Sweeney,
1999; Goff, 2004).
7.2. Verwondingen
Melkziekte kan onjuist gediagnosticeerd
worden bij verwondingen aan het musculoskeletale
systeem, zoals dislocatie van de
heup, bekkenfracturen, verlamming van de
nervus obturatorius en spierscheuringen.
Deze afwijkingen kunnen secundair het gevolg
zijn van melkziekte of zelfstandig optreden
als gevolg van uitglijden op een gladde
vloer, het bespringen door andere koeien tijdens
tochtigheid of andere ongelukken, etc.
Voordat de behandeling van melkziekte van
start gaat dienen deze mogelijkheden te worden
uitgesloten.
7.3. Toxische infecties
Melkziekte moet onderscheiden worden van
peracute toxische infecties zoals coliforme
mastitis, mastitis gangraenosa, acute metritis,
ernstige peritonitis, aspiratie pneumonie,
etc. Deze infecties/aandoeningen kunnen
samengaan met de afgifte van lipopolysacchariden
(LPS) van de veroorzakende
bacterie. De ontstekingsreactie opgeroepen
door LPS beïnvloedt de macromineralenconcentraties
in plasma, wat belangrijke implicaties
heeft voor de calciumhomeostase
en metabole gezondheid van melkkoeien
rond het afkalven. Waldron et al. (2003)
rapporteerden dat de activering van het immuunsysteem
via intraveneuze toediening
van LPS aan koeien halverwege de lactatie
tot een verlaagde concentratie van calcium
en Pi maar niet van magnesium in het serum
leidde. Ook de plasma 1α,25(OH)2D concentratie
werd verlaagd na toediening van
LPS. De wijze waarop LPS hypocalcemie
en hypofosfatemie veroorzaakt is vooralsnog
onduidelijk.

NIEUW
FLUKIVER COMBI
BESTRIJDT LEVERBOT ÉN WORMEN
FLUKIVER ® COMBI bevat closantel, een middel dat volwassen en immature leverbotparasieten doodt. Closantel is
bovendien uiterst effectief tegen de volwassen, immature en geïnhibeerde stadia van de rode lebmaagworm Haemonchus
contortus, inclusief de benzimidazol resistente stammen.
FLUKIVER ® COMBI bevat ook mebendazole, actief tegen gastro-intestinale ronde wormen, lintwormen en longwormen.
Benaming: FLUKIVER ® COMBI orale suspensie voor schapen en lammeren Werkzame bestanddelen: Per ml: Closantel
(als closantel natriumdihydraat) 50 mg en Mebendazole 75 mg Indicaties: Voor de behandeling van gecombineerde
parasitaire besmettingen, waarvoor de activiteit van beide substanties vereist is. Trematoden Leverbot Fasciola hepatica (volwassen
stadia en onvolwassen stadia van 5-8 weken) Nematoden Ronde wormen Haemonchus contortus (volwassen stadia,
onvolwassen stadia, geïnhibeerde stadia en benzimidazolresistente stammen) Bunostomum sp. (volwassen stadia) Chabertia
ovina (volwassen stadia en onvolwassen stadia) Oesophagostomum spp. (volwassen stadia) Capillaria spp. (volwassen stadia)
Cooperia spp. (volwassen stadia) Nematodirus spp. (volwassen stadia en onvolwassen stadia) Teladorsagia circumcincta (volwassen
stadia en onvolwassen stadia) Trichostrongylus axei (volwassen stadia) Trichostrongylus colubriformis (volwassen stadia en
onvolwassen stadia) Trichostrongylus vitrinus (volwassen stadia) Longwormen Dictyocaulus fi laria (volwassen stadia en onvolwassen
stadia) Cestoden Avitellina spp. Moniezia spp. Artropoden Oestrus ovis (schapenhorzel) 1ste, 2de en 3de larvale stadia
Contra-indicaties: Niet toedienen aan dieren met een bekende overgevoeligheid voor de actieve bestanddelen. Bijwerkingen:
Geen. Dosering: Voor orale toediening. Goed schudden vóór gebruik. Ten minste 10 maal omkeren vóór gebruik.
De aanbevolen dosis bedraagt 10 mg/kg lichaamsgewicht closantel + 15 mg/kg lichaamsgewicht mebendazole. Dit stemt
overeen met 1 ml per 5 kg lichaamsgewicht. FLUKIVER ® COMBI moet worden toegediend met behulp van een drenchpistool.
Om de toediening van een juiste dosis te verzekeren, moet het lichaamsgewicht zo nauwkeurig mogelijk worden
bepaald. De juistheid van het meettoestel moet worden gecontroleerd. Als dieren gezamenlijk moeten worden behandeld
in plaats van individueel, moeten ze gegroepeerd worden volgens hun lichaamsgewicht en de juiste dosis daarop worden
afgesteld om over- of onderdosering te vermijden. De dierenarts moet advies geven over de juiste toedieningsprogramma’s
en het beheren van de kudde met het oog op een adequate controle van besmettingen met zowel leverbot als rondwormen.
Wachttermijn: (Orgaan)vlees:65 dagen. Het product mag niet worden toegediend aan dieren die melk produceren
bedoeld voor menselijke consumptie. Reg Nr.: BE-V344531; REG NL 102911, URA Verantwoordelijke onderneming:
Janssen Pharmaceutica NV, Turnhoutseweg 30, B-2340 Beerse. Janssen-Cilag BV, Postbus 90240, NL-5000LT Tilburg
Verdere informatie is beschikbaar op aanvraag.
®
D.M. 57e jaargang - No. 3 blz. 33
EEN COMPLETE ONTWORMING

Deel II. Risicofactoren en preventieve maatregelen
Veterinaire dienstverlening richt zich van
oudsher op het herstellen en voorkomen
van ziekten. Het voorkomen van ziekte
kan ook vertaald worden in het handhaven
van gezondheid. Het begrip gezondheid is
niet eenvoudig te definiëren. In 1948 definieerde
de World Health Organization
gezondheid als een toestand van compleet
lichamelijk, mentaal en sociaal welbevinden.
Wanneer deze definitie wordt geaccepteerd
mag gezondheid niet gezien worden
als een statische maar als een dynamische
situatie van welbevinden waarin levende
organismen continu in staat zijn zich aan
te passen aan dagelijks veranderende stress
situaties op fysiek, mentaal en sociaal gebied.
Gezondheid dient te worden gezien
als de basis voor het optimaal presteren en
produceren van mens en dier. Het gaat aan
productiviteit vooraf.
Op een veehouderijbedrijf zijn gezondheid
en productiviteit afhankelijk van de kwaliteit
van het gevoerde management op het
bedrijf. Management is op het veehouderijbedrijf
onder te verdelen in extern management
dat zich richt op het besturen van het
bedrijf als geheel, de veestapel en overige
bedrijfsomstandigheden en intern management
dat zich richt op het functioneren van
biologische functies binnen het dier. Extern
management staat nagenoeg volledig onder
controle van de veehouder. Dit is niet het
geval met het interne management van de
koe dat geheel wordt bestuurd en gecontroleerd
door het autonome zenuwstelsel. Het
autonome interne besturingssysteem reguleert
interne biologische processen via een
complex van positieve en negatieve feedbacks.
Het wordt in sterke mate beïnvloed
door externe managementactiviteiten van
de veehouder (Figuur 16).
Een tussenpositie wordt ingenomen door
het maag-darmkanaal. De inhoud van het
maag-darmkanaal behoort tot de externe
omgeving van de koe maar zodra de nutrienten
opgenomen zijn in de wanden niet
D.M. 57e jaargang - No. 3 blz. 34
[Figuur 16] Beïnvloeding van het interne
management van de koe door het externe
management van de melkveehouder en bedrijfsomstandigheden
meer. Met betrekking tot het consumeren
van voedsel beïnvloeden externe managementfactoren
(rantsoen-samenstelling) in
de eerste plaats processen die zich afspelen
in het maag-darmkanaal van de koe. De
geconsumeerde voedselbestanddelen zullen
daaropvolgend na hun fermentatie en
absorptie, het interne management van de
koe gaan beïnvloeden. Een groot verschil
tussen de “klassieke” omgevingsfactoren
en de omgevingsfactoren binnen het maagdarmkanaal
is dat er in het laatste geval
een zeer intensieve wederzijdse beïnvloeding
bestaat tussen externe risicofactoren
en het interne management van de koe,
Voorbeelden zijn speekselproductie, motiliteit
van het maag-darmkanaal (regurgitatie)
en herkauwen.
Wanneer externe managementactiviteiten
niet goed worden uitgevoerd vormen
ze risicofactoren voor het functioneren
van het interne management van de koe.
Risicofactoren, van welke aard ook, zijn
actoren die uiteindelijk de homeostatische
lichaamsfuncties in negatieve zin beïnvloe-

den. In analogie met management, kunnen
risicofactoren onderverdeeld worden in externe
en interne actoren. Externe risicofactoren
zijn vrijwel altijd, zij het in rustende
vorm, op het bedrijf aanwezig. Zij kunnen
echter worden geactiveerd door inadequate
managementpraktijken of nalatigheden van
de veehouder of door oncontroleerbare (klimatologische)
bedrijfsomstandigheden. Zij
zullen het interne management van de koe
verstoren wanneer zij niet aansluiten op het
functioneren van biologische lichaamsfuncties.
Het interne autonome management van
de koe beïnvloedt haar eigen besturingssysteem
alleen negatief wanneer inwendige
ziekten het functioneren van biologische
functies belemmeren. Ziekten vormen dus
risicofactoren voor het autonoom functionerend
management systeem van de koe.
Echter, deze zijn meestal weer het resultaat
van inadequate externe managementpraktijken.
Met betrekking tot landbouwhuisdieren
geldt dat de veehouder van zijn dieren continu
verwacht dat zij optimaal zo niet maximaal
presteren binnen de mogelijkheden,
die de dieren worden geboden vanuit hun
genetische make-up, het actuele management
van de veehouder en externe omgevingsomstandigheden.
De drang om continu
op hoog niveau te moeten produceren
plaatst de interne biologische functies
van de koe onder een voortdurende stress.
Stress creëert weer het speelveld voor een
veelvoud van additionele risicofactoren.
Samenvattend kan opgemerkt worden dat
externe managementactiviteiten van de
veehouder inclusief omgevingsfactoren een
stimulerende of belemmerende rol spelen
in het functioneren van het productiedier.
Wanneer de externe en/of interne managementactiviteiten
de biologische lichaamsfuncties
in negatieve zin beïnvloeden noemen
we het risicofactoren.
In Deel II zullen belangrijke externe (management-
en omgevingsgebonden) en interne
(koegebonden) risicofactoren, die een
rol spelen in de ontwikkeling van hypocalcemie,
nader worden toegelicht. Zij zullen
worden gevolgd door een bespreking van
preventieve maatregelen die genomen zouden
kunnen/moeten worden om de effecten
van de belangrijkste risicofactoren te eli-
mineren of nog beter te voorkomen. Enkele
van de genoemde risicofactoren en preventieve
maatregelen zullen in een ander verband
ook weer ter sprake worden gebracht
in Deel III: monitoringsaspecten
Als inleiding op de bespreking van risicofactoren
en preventieve maatregelen zal nu
allereerst in het kort aandacht worden besteedt
aan factoren die een rol spelen in de
regulering van de homeostase van calcium.
Calcium Homeostase
Calcium homeostase richt zich op het handhaven
van een calciumconcentratie in bloed
tussen 8-11 mg/100ml die nodig is voor het
optimaal functioneren van diverse fysiologische
processen op cellulair- en weefselniveau.
Veranderingen in Ca 2+ concentraties
in het bloed worden continu geregistreerd
door specifieke cellen in de bijschildklier.
Wanneer zich veranderingen voordoen worden
homeostatische activiteiten gestimuleerd.
Voor de regulering van Ca 2+ homeostase zijn
verschillende organen en calciotrope (calciumlievend)
hormonen betrokken. Daartoe
behoren de nieren, het skelet, de darmen
en de bijschildklieren en de hormonen, parathyroïdhormoon
(PTH), het semi-steroid
hormoon vitamine D (1α,25(OH)2D), en
calcitonine (Ramasamy, 2006).
De calciumhomeostase omvat een continue
regulering van opname van calcium uit het
maag-darmkanaal en de botten en terugresorptie
uit de nieren door calciotrope hormonen
(Figuur 17). Wanneer dit goed en
gecoördineerd plaatsvindt, wordt subklinische
en klinische hypocalcemie voorkomen.
Wanneer echter externe factoren het regulerend
functioneren van calciotrope hormonen
verstoren zal ook het evenwicht tussen
calciumopname en verlies verstoord worden.
Als gevolg daarvan zal de concentratie van
calcium niet binnen fysiologische grenzen
gehandhaafd blijven wat vervolgens tot de
ontwikkeling van hypocalcemie zal leiden.
Verstoringen in het functioneren van calciotrope
hormonen treden op wanneer disproportionele
hoeveelheden kationen (met name
K) vanuit het rantsoen in het bloed worden
opgenomen.
In de late dracht neemt de calciumbehoefte
toe als gevolg van de stijgende vraag naar
D.M. 57e jaargang - No. 3 blz. 35

calcium door de snel groeiende foetus en de
biestproductie. Bij het afkalven zakt de calciumvraag
van de foetus naar nul maar bereikt
de calciumafgifte aan de biest een maximum.
De adaptatie aan de acuut optredende vraag
naar calcium die afgevoerd wordt naar de
biest en later naar de melk blijkt dan in vele
gevallen niet voor honderd procent effectief
plaats te vinden. Dit verklaart waarom veel
niet-paretische koeien toch een bepaalde
mate van hypocalcemie ervaren rond het
afkalven (Figuur 2). Een voorbeeld van een
dier waarin de adaptatie veelal wel optimaal
verloopt, is de eierleggende hen.
De optimaal verlopende calciumhomeostase
van de eier-leggende hen
Een eier-leggende hen deponeert dagelijks
een hoeveelheid calcium in het ei wat
overeenkomt met 10% van het calcium dat
in het gehele skelet aanwezig is. Het calcium
moet elke dag uit het maag-darmkanaal
en uit het skelet verkregen worden.
Vervolgens moet het calcium dat opgenomen
is uit de botten weer binnen een tijdsspan
van 24 uur aangevuld worden om
progressieve calciumtekorten in het skelet,
gedurende de opeenvolgende dagelijks cycli
van eieren leggen, te voorkomen. Deze
in- en uitvoer van Ca, met behoud van een
stabiele concentratie van geïoniseerd Ca 2+
in het plasma, vindt continu plaats (Brown
en MacLeod, 2001). Helaas is de melkoe
daartoe niet instaat.
De rol van magnesium in calcium homeostase
Calciotrope hormonen spelen een belangrijke
rol in het handhaven van de homeostase
van calcium rond afkalven. Dit geldt
met name PTH en vitamine D.
D.M. 57e jaargang - No. 3 blz. 36
[Figuur 17] Schematisch diagram van de
rol van parathyroïdhormoon en vitamine D
(1,25(OH2D) in de calcium- en fosfaathomeostase
(Brown, 1991).
Als reactie op kleine dalingen in de Ca 2+
concentratie in het bloed reageren de bijschildklieren
binnen enkele seconden met
PTH afgifte. Vervolgens bindt PTH aan
specifieke receptoren op gespecialiseerde
cellen in de nieren en botten en andere
weefsels, waar het de volgende processen
stimuleert (Figuur 17): 1) de activering van
het enzym1α-hydroxylase in de nieren dat
nodig is voor de omzetting van het in de lever
gevormde 25(OH)D naar 1α,25(OH)2D
dat nodig is voor de absorptie van calcium
uit de darmen, 2) de mobilisatie van Ca 2+
uit de botten samen met 1α,25(OH)2D en
3) de reabsorptie van Ca 2+ uit de urine,
(Brown, 1991; Murray et al., 2008).
Als reactie op kleine dalingen in de Ca 2+
concentratie in het bloed reageren de bijschildklieren
binnen enkele seconden met
PTH afgifte. De afgifte van PTH door de
bijschildklieren en de binding van PTH
aan zijn receptoren in doelcellen (targetcellen)
zijn Mg 2+ afhankelijk (Fox et al., 2001;
Schimatschek et al., 1997). De binding van
PTH aan de receptoren van targetcellen is
ook pH afhankelijk. Een geringe toename
van de pH in extracellulaire vloeistoffen
zoals bloed maakt de receptoren van targetcellen
in nieren en botten minder gevoelig
voor de werking van PTH. Toename van
de pH in extracellulaire vloeistoffen wordt
veroorzaakt door hoge kation (K) gehalte
in rantsoenen van droogstaande koeien.
Hoe deze interacties tot stand komen is nog
niet geheel opgehelderd. Goff (2000) heeft

[Figuur 18] Hypothetische interactie tussen
PTH en zijn receptor (“Key and lock” theorie)
op het oppervlak van bot- en niercellen onder
verschillende pH waarden in bloed (Goff,
2006).
hier een hypothese voor opgesteld die de
“Key en Lock theorie” wordt genoemd.
Key en Lock theorie
Goff (2000) suggereert dat PTH, afgegeven
als reactie op hypocalcemie, zich via
het sleutel-slot principe bindt aan receptoren
die zich op het oppervlak van cellen
in de botten en de nieren bevinden. Deze
binding stimuleert het Mg afhankelijke enzym
adenylaatcyclase, dat dan resulteert
in de productie van cyclisch AMP dat als
second messenger werkt in het cytoplasma
van de doelcellen (Figuur 18). Wanneer de
sleutel (PTH) zich in het slot bevindt (target
cel) krijgt PTH, bij een pH waarde van
7.35 in bloed en extracellulaire vloeistoffen,
de mogelijkheid de targetcel optimaal
te stimuleren. Dit leidt dan onder andere tot
de bovenbeschreven renale productie van
1α,25(OH)2D. Een slechte communicatie
over en weer tussen PTH en zijn receptor
vermindert echter het vermogen van de
koe om calcium te resorberen uit de botten
en 1α,25(OH)2D te synthetiseren dat
nodig is voor de actieve absorptie van calcium
door de darmwand uit de darmen. Dit
is het geval bij hogere pH waarden in het
bloed waarbij minder PTH wordt gebonden
en dientengevolge minder cyclisch AMP
wordt gevormd en de target cel ook minder
geactiveerd wordt (Goff, 2008). Dit laatste
zou te wijten zijn aan verandering van de
structuur van de PTH-receptor zodat PTH
Takehome messages
• Melkziekte kan worden gekenmerkt als
een tijdelijk uit balans zijn van de mechanismen
die zorgen voor de calciumhomeostase
in de extracellulaire vloeistoffen
van koeien wanneer de vraag naar calcium
door de foetus en de biest de aanvoer
van calcium uit het rantsoen te boven gaat.
• De calciumhomeostase is een multifactorieel
proces waarbij verschillende mineralen
en organen betrokken zijn.
• Afwijkingen in calcium homeostasis
worden veroorzaakt door een overmatige
opname van kationen (K) uit het rantsoen
wat dan resulteert in hypocalcemie.
• De ontwikkeling van hypocalcemie heeft
zijn wortels in een verlaagd vermogen
van de receptoren in de nieren, botten
en darmen om adequaat te reageren op
1,25(OH)2, vitamine D en PTH wanneer
er een plotselinge en substantiële calciumbehoefte
is.
• De calcium en fosforhomeostase wordt
gecontroleerd door PTH, 1α,25(OH)2D.
• De Ca 2+ concentratie in het bloed wordt
continu geregistreerd door sensoren die
gelokaliseerd zijn in de wand van de carotis
arterie.
• Geregistreerde informatie wordt doorgegeven
aan de bijschildklieren die daarop
al of niet PTH afgeven.
• PTH activeert het enzym 1αhydroxylase
in de nieren dat vervolgens 25(OH)D in
1α,25(OH)2D omzet.
• De nieren zijn zeer belangrijk voor de calciumhomeostase
vanwege hun uitscheidings-
en reabsorptiecapaciteiten van calcium.
• De botten spelen een belangrijke rol in
het bufferen voor de calcium- en fosforhomeostase
in de lichaamsvloeistoffen.
er niet meer efficiënt op kan inwerken.
Deze theorie verklaart waarom koeien, die
een rantsoen ontvangen dat rijk is aan kationen
(K), waardoor het bloed meer alkalisch
wordt, risico lopen hypocalcemisch
te worden. Het vermogen van de koe om
adequaat te reageren op een calciumtekort
wordt hierdoor belemmerd (Krapf et al.
1992; Bushinsky, 1996; Bushinsky, 2001).
D.M. 57e jaargang - No. 3 blz. 37

Tegen de bovengeschetste achtergrond zullen
nu de meest belangrijke risicofactoren en
preventieve maatregelen worden beproken.
Risicofactoren
1. Externe risicofactoren
Onder de externe risicofactoren worden
invloeden gerekend die van buitenaf op de
koe inwerken en de kans op het ontstaan
van hypocalcemie verhogen. Van deze risicofactoren
vormen enkele een vast gegeven
zoals grondsoort of huisvesting. Andere externe
factoren zijn management gerelateerd
en kunnen op elk moment in de productiecyclus
een rol spelen. Management gerelateerde
risicofactoren hebben het voordeel
dat ze op korte termijn, middels gerichte
preventieve maatregelen, kunnen worden
geëlimineerd.
1.1. Grondsoorten
De grondsoort vormt een belangrijke risicofactor
voor de ontwikkeling van subklinische
en klinische hypocalcemie. Grond
bevat onder andere macromineralen die essentieel
zijn voor de groei van planten zoals
stikstof, fosfaat, calcium, magnesium en
kalium. Van de genoemde mineralen spelen
K en Mg een belangrijke rol in het ontstaan
van hypocalcemie. De gehaltes en beschikbaarheid
van de genoemde mineralen voor
opname door planten verschillen per grondsoort
(Figuur 19).
Klei bevat relatief veel K, in het bijzonder
fijn korrelige klei in tegenstelling tot de
lichtere zand en kalkhoudende en sommige
veengronden. De aanwezigheid van K in
klei is mede afhankelijk van het humusgehalte
waaraan K zich bindt. Kalium in kleigrond
wordt niet gemakkelijk uitgespoeld
wat wel het geval is in lichte grondsoorten.
Minder uitspoeling resulteert weer in hogere
K gehalten in de grond. De teelt van
ruwvoer loopt dan het risico dat ook meer
K wordt opgenomen en vooral op percelen
die bemest worden met drijfmest (Russsell,
1961; Rehm and Schmitt, 1997).
De lichtere grondsoorten vertonen eerder K
tekorten door een hogere mate van uitspoeling.
Dit kan versterkt worden wanneer een
hoge N bemesting wordt toegepast waardoor
het gewas sneller groeit en meer pro-
D.M. 57e jaargang - No. 3 blz. 38
[Figuur 19] Zou deze grond een risicofactor
kunnen vormen voor hypocalcemie bij
de koe ?
duct wordt geproduceerd en daardoor meer
K uit de grond wordt opgenomen. Lichtere
gronden vereisen daarom jaarlijks een aanvullende
K bemesting (Russsell, 1961).
De beschikbaarheid van K uit de bodem
voor planten varieert van gering via matig
tot goed. Bij een matige beschikbaarheid
van kalium is de groei van gewassen
beperkt en deze wordt na een kaliumtekort
in de regel in het zelfde seizoen niet
meer ingehaald (Rehm and Schmitt, 1997).
Kaliumdeficiënties in planten worden zichtbaar
als vergeling, bruin kleuring van afstervende
bladeren en lagere gewasopbrengsten.
Deficiënties treden pas op zodra het K gehalte
in planten lager is dan 0.8 %. De symptomen
zijn vergelijkbaar met veranderingen
die optreden tijdens droogte en veroudering
van planten (Rehm en Schmitt, 1997).
Een grondsoort kan relatief ook een overmaat
aan K bevatten na toediening (injectie)
van drijfmest. Dergelijke gronden vormen
een risico voor een hoog K gehalte in
de daarop geteelde gewassen en als gevolg
daarvan voor het optreden van hypocalcemie.
Naast K speelt Mg een belangrijke rol in
talrijke biologische processen van dier en
plant. Magnesium geeft de bladeren van
planten hun groene kleur. Een Mg deficiën-

tie uit zich in geel verkleuring van de bladeren
aanvangend in de meer oudere bladeren
tussen de bladnerven en aan de bladranden.
Dit wordt gevolgd door andere kleurveranderingen
zoals paars, bruin en rood (Berry,
2010).
Hypomagnesemie in ruwvoer (gras) is betrokken
bij het ontstaan van hypocalcemie
maar ook bij andere ziekten van herkauwers.
De bekendste vorm van deficiëntie
manifesteert zich als kopziekte (Grunes et
al.1970; Tamminga, 1996).
Te hoge gehaltes aan kalium blokkeren de
opname van magnesium door de plant. Een
laag Mg gehalte in ruwvoer hoeft niet alleen
veroorzaakt te worden door een remming
van de opname door K en andere positief
geladen kationen zoals K+, Na+, Ca 2+ ,
en NH4+ en Mn 2+ maar ook door een tekort
aan Mg in de grond (Kurvits en Kirkby,
1980). Het laatste wordt het vaakst gezien
op de lichtere, zanderige en zuurdere grondsoorten.
Zware regenval zal een tekort verergeren.
Vanwege hun belangrijke biologische functies
in dier en plant is het uitermate belangrijk
dat de gehalten aan mineralen en in het
bijzonder van K en Mg in teeltgrond, regelmatig
wordt bepaald.
1.2. Hoeveelheid, methoden en seizoen van
bemesting
Het K gehalte van de grond bepaalt het K
gehalte van het daarop geteelde ruwvoer.
Kalium is een essentieel mineraal voor de
groei van planten en dus voor de ruwvoerproductie.
Het maakt geen deel uit van permanente
plantstructuren maar is indirect
van essentieel belang doordat het functioneert
als een katalysator in talrijke enzymatische
processen in de plant. Behalve als
groeifactor is kalium van belang om planten
te ondersteunen in het overleven van extreme
koude, hitte, droogte en ziekten. Het
is tevens betrokken bij de regulering van
de opening en sluiting van stomata (kleine
openingen in bladeren) welke laatste verantwoordelijk
zijn voor koeling, en opname
van CO2 uit de lucht voor fotosynthese
(Hinnant and Kohtman, 1982; Ball, 2004).
In al deze functies van groeiende planten is
K in relatieve grote hoeveelheden vereist.
De hoeveelheid mest, methode van bemes-
ting, en tijd in het groeiseizoen waarop bemesting
plaatsvindt zijn belangrijke factoren
die het K gehalte in ruwvoer bepalen.
De meeste boeren trachten hun ruwvoerproductie
te maximaliseren. Om dit te bereiken
dient redelijk veel K in de grond aanwezig
te zijn. Om melkziekte te voorkomen
dient echter een rantsoen gevoerd te worden
met een negatieve DCAD. Dit kan bereikt
worden met ruwvoer met een relatief laag K
gehalte dat geteeld is op gronden met lage K
gehalten. Dit betekent dat het streven naar
hoge gewasopbrengsten enerzijds en een
lage incidentie van melkziekte anderzijds
tegenstrijdige doelstellingen zijn.
Bemesting met grote hoeveelheden drijfmest
gedurende meerdere jaren zonder
grondbemonstering tussendoor zal tot hoge
K concentraties in het ruwvoer (> 3%) leiden
omdat het K gehalte in ruwvoer het
K gehalte in de grond waarop het geteeld
is volgt. Planten hebben ook het vermogen
om meer K op te nemen dan nodig is voor
hun behoefte. Wanneer het K gehalte in de
wortelzone meer dan voldoende is om aan
de behoeften van de plant te voldoen kan
extra K door planten worden geabsorbeerd.
Dit is bekend als “luxury consumption”.
Deze “luxury consumption” van K levert
geen extra opbrengst of groeivertraging van
gewassen op maar vormt wel een risicofactor
voor hypocalcemie na opname door de
droogstaande koe. Het belemmert tevens de
opname van Mg door de plant (Soder and
Stout, 2003). Dit laatste kan daardoor weer
leiden tot het ontstaan van hypomagnesemie
(Tamminga,1996).
Op veel bedrijven wordt bij de teelt van
ruwvoer voor droogstaande koeien geen
rekening gehouden met het K gehalte van
de grond en de intensiteit van de bemesting
van deze gronden. Regelmatige bepaling
van het K gehalte van percelen bestemd
voor ruwvoerproductie voor droogstaande
koeien vindt vaak te weinig plaats. De bemesting
met drijfmest of andere K houdende
meststoffen vindt daardoor vaak ongecontroleerd
plaats. Dit vormt dan weer een
groot risico voor het optreden van klinische
en subklinische hypocalcemie.
Behalve de hoeveelheid mest speelt ook de
wijze van bemesting een rol in het K ge-
D.M. 57e jaargang - No. 3 blz. 39

[Figuur 20] Zodebemester
halte van het geteelde gewas. Bemesting
met drijfmest is in een aantal landen alleen
toegestaan via bodeminjectie (Figuur
20) en niet via oppervlakte bemesting om
verdamping van N en contaminatie van oppervlakte
water met N en Pi en andere mineralen
zoveel als mogelijk te voorkomen.
Sutton (1982) bemestte percelen, bestemd
voor de teelt van snijmaïs, gedurende drie
achtereenvolgende jaren met drijfmest afkomstig
van varkens. De drijfmest bevatte
N, P, en K hoeveelheden die boven de gewasbehoeften
uitgingen. Bemesting vond
via bodeminjectie of via oppervlakte toediening
plaats. Het gehalte aan N, P, en K
in de bladeren van de maïsplanten bleek na
bodeminjectie hoger dan na oppervlakte
bemesting.
Soder en Stout (2003) onderzochten het effect
van oplopende drijfmestgiften van 0 tot
672 Kg N/Ha/jaar (oppervlakte bemesting)
op het gehalte aan mineralen op drie grondsoorten.
Zij vonden dat de P concentratie in
gras gelijk bleef, het Ca- en Mg gehalte afnam
bij toenemende drijfmestgiften, en het
K gehalte significant toenam van 2.55% tot
3.45% (P< 0.05). Het effect van de grondsoort
op het K gehalte van het gewas varieerde
afhankelijk van onder anderen de
water binding- en drainagecapaciteit van de
grond, pH, en geografische locatie.
In een aantal landen is het uitrijden van
drijfmest seizoensgebonden. Wanneer alleen
in het voorjaar organische mest mag
worden uitgereden kan K gemakkelijk worden
opgenomen door de dan snel groeiende
planten. Dit kan tot hoge K gehalten leiden
in de gewassen (Allen en Davies, 1981).
Uit bovenstaande volgt dat drijfmest toe-
D.M. 57e jaargang - No. 3 blz. 40
diening, volume, en tijd van toediening risicofactoren
kunnen zijn voor het oogsten
van ruwvoer met hoge K gehalten dat bij
voorkeur niet aan droogstaande koeien verstrekt
dient te worden.
1.3. Seizoen en Klimatologische omstandigheden
Kalium beschikbaarheid voor wortels van
planten is het hoogst in beluchte losse gronden
met neutrale tot licht zure pH, onder
relatief warme (15-26ºC) temperaturen en
vochtige condities. Dit verklaart waarom K
concentraties in grassen in het voorjaar onder
deze omstandigheden relatief hoog kunnen
zijn gevolgd door enigszins lagere gehalten
in de tweede snede (Thomas, 1999).
Dit laatste geldt uiteraard alleen wanneer
tussentijds geen bemesting heeft plaats
gevonden. Kalium wordt makkelijk uitgespoeld
vanuit de plant onder vochtige (regen,
douw) omstandigheden. De reden is dat
K zich in celvloeistof bevindt en geen deel
uitmaakt van enig structureel plantmateriaal
(Undersander and Kelling, 2002). Echter
bij hoge waterstanden is het zuurstofgehalte
in de grond verlaagd waardoor de respiratie
van de planten en de K opname afneemt
(Rehm and Schmitt, 1997). Het verdient
daarom aanbeveling om de klimatologische
omstandigheden, waaronder ruwvoer werd
geoogst, retrospectief te evalueren.
1.4. Kationen (K) gehalte van het closeup
rantsoen
De meeste rantsoenen, die aan droogstaande
koeien worden gevoerd, vertonen een overmaat
aan kationen zoals K en Na in vergelijking
met anionen zoals Cl en S. Dit resulteert
meestal in een rantsoen met een positief
kation-anion verschil en dientengevolge
in een licht alkalische zuur-base balans in
extracellulaire vloeistoffen, inclusief bloed.
Droogstaande koeien die een dergelijk alkalisch
rantsoen consumeren lopen een hoger
risico om hypocalcemie te ontwikkelen dan
koeien met een negatief kation-anion verschil
zoals al in 1947 werd gesuggereerd
door Craige and Stoll en later bevestigd is
door veel andere onderzoekers. De alkalisering
vermindert de binding van calciotrope
hormonen aan hun receptoren in weefsels
die nodig is voor het mobiliseren van cal-

cium uit de botten en de absorptie van calcium
uit de ingewanden in bloed (Fisher et al.
1994; Sanchez and Beede, 1994; Goff and
Horst, 1997). De opname van calcium uit
het rantsoen en de mobilisering van calcium
uit de botten is dus in sterke mate gerelateerd
aan de kalium status van de koe.
Wanneer geen rantsoenen kunnen worden
geformuleerd uit ruwvoersoorten met een
laag K gehalte is het risico van het optreden
van hypocalcemie levensgroot aanwezig.
In de praktijk blijkt het belang van de teelt
van ruwvoer met een laag kation gehalte en
vooral van K nog te weinig aandacht te krijgen.
Dat heeft tot gevolg dat zowel de melkveehouder,
landbouwkundige voorlichter en
dierenarts later in de productieketen met de
gevolgen ervan worden geconfronteerd in
de vorm van klinische (melkziekte) en subklinische
hypocalcemie. In deze confrontatie
moet dan alsnog naarstig gezocht worden
naar allerlei hulpmiddelen om de schade
veroorzaakt door hypocalcemie zoveel als
mogelijk te beperken. In veterinaire termen
kan deze benadering gedefinieerd worden
als het paard achter de wagen spannen.
In tegenstelling tot bij droogstaande koeien
vormen relatief hoge K gehalten in rantsoenen
voor lacterende koeien geen risico
omdat deze een bepaalde overmaat aan K
verlangen tengevolge van het feit dat zij K
uitscheiden in de melk (Daniels et al, 1985).
1.5. Kationen gehalte van drinkwater
In de literatuur wordt veel aandacht besteed
aan kationen en anionen gehalten van ruwvoer
en bijproducten maar niet van water.
Drinkwater kan echter wel degelijk een
risicofactor vormen voor het ontstaan van
hypocalcemie wanneer het vervuild is met
hoge concentraties kationen en speciaal
met K uit de omgeving.
Naast K kunnen ook ander mineralen zoals
Mg en Na in verhoogde concentraties
in water voorkomen welke de gezondheid
eveneens in negatieve zin kunnen beïnvloeden.
Hoge concentraties van Mg en sulfiet
kunnen diarree veroorzaken en de behoeften
aan selenium en koper doen verhogen.
Tabel 3 laat zien dat er een grote variatie
kan bestaan in gehalten aan kationen en anionen
in drinkwater tussen melkveebedrijven.
De grote variatie wordt dikwijls niet
onderkend of rekening mee gehouden bij
het formuleren van rantsoenen voor droogstaande
koeien. Het is echter van groot
belang hier tijdens een bedrijfsbezoek aandacht
aan te besteden en er bij melkveehouders
op aan te dringen het drinkwater voor
hun vee regelmatig te laten analyseren.
1.6. Weidegang
Wanneer droogstaande koeien worden geweid
kunnen ze onderhevig zijn aan hoge
variabele K, Mg en Ca concentraties in het
Soort/eigenschappen Eenheid Minimum Gem. Maximum Aanbevolen
pH 7.38 7,66 8.32 6,5-8,5 5
Calcium mg/L 0,35 66,55 217,00

gras op individuele bedrijven. Het kationanion
verschil van ruwvoer kan variëren
tussen 0 en +760 mEq/Kg DS (Roche et al,
2003). In een onderzoek van Roche (2002)
bleek 30 tot 40% van de koeien die percelen
beweidden met een hoog (>3.5%) K gehalte
in de grond, plasma calcium concentraties <
2 mmol/l op de dag van afkalven lieten zien.
De incidentie van melkziekte (plasma < 1.4
mmol/l) varieerde tussen 0 en 14 %. Om
melkziekte in grazende koeien te limiteren
wordt geadviseerd close up koeien de laatste
3 weken voor de verwachte afkalfdatum te
huisvesten en een (voeder)strategie te volgen
die de kans op hypocalcemie minimaliseert.
[Figuur 21] Droogstaande koeien met weidegang.
Heeft grondbemonstering plaats
gevonden?
1.7. Huisvestingscondities
Droogstaande koeien kunnen binnen of buiten
worden gehouden hetzij in de wei of in
een uitloop (paddock). Het opstallen van
koeien kan echter stresssituaties veroorzaken
bv door een hoge stalbezetting, slechte
ligboxen of vloeroppervlakten en hittestress.
Dergelijke omstandigheden zijn bij koeien
in de close-up periode geassocieerd met een
verhoogde melkziekte incidentie wat wordt
toegeschreven aan een verminderde droge
stof opname (Houe et al, 2001).
Op bedrijven waar de huisvesting het niet
toelaat close up koeien op te stallen zonder
overbezetting of adequate ventilatie, kan het
een oplossing bieden de koeien meer ruimte
te geven in de vorm van een uitloop. Deze
kan bestaan uit een weide of een paddock
met zand of een andere kale bodem.
Indien gebruik gemaakt wordt van een
weide dient dit te geschieden op percelen
D.M. 57e jaargang - No. 3 blz. 42
met een laag kalium gehalte in de grond of
waarvan het gras topdressing met ammoniumchloride
heeft ondergaan en indien nodig
met magnesiumsulfaat. Beter is een paddock
te creëren met een kale (zand) bodem en
met een permanente toegang tot een overdekte
plaats die bescherming biedt tegen
overmatige zonnestraling en regen en waar
verstrekking van een totaal gemengd (TMR)
droogstandsrantsoen mogelijk is. Alleen dan
is er de mogelijkheid om de voedingsstrategie,
gericht op de preventie van melkziekte
en subklinische hypocalcemie, adequaat te
organiseren en onder controle te houden. Dit
in tegenstelling tot droogstaande koeien die
dag en nacht worden geweid.
1.8. Stress
Stress heeft zijn wortels in het actuele management
van de veehouder en in omgevingscondities
zoals klimatologische omstandigheden.
Het manifesteert zich vooral tijdens het
afkalfproces maar wordt vaak additioneel verergerd
door verplaatsingen van koeien vόór,
tijdens of na het afkalven, gelijktijdig optredende
ziekten, overbezetting en plotseling
optredende hitteperioden. Stress beïnvloedt
de gezondheid, productie, reproductie en het
welzijn van koeien negatief en dient daarom
zo veel als mogelijk is vermeden te worden.
Als gevolg van stress zal de droge stofopname
onder druk komen te staan.
Afkalfproces
Het afkalfproces is een onvermijdelijke
stress volle gebeurtenis voor een koe. Figuur
22 toont de toename van de concentratie
van cortisol in paretische en niet-paretische
koeien. Zodra hypocalcemie optreedt, is de
stress, gerelateerd aan de cortisol gehaltes
in het bloed, omgekeerd evenredig met de
bloed calcium concentratie (Horst, 1982).
Het verloop van het geboorte proces (dystocia)
beïnvloedt ook in sterke mate de droge
stofopname en de tijd die koeien aan het
voerhek doorbrengen (Figuur 22). Koeien
die achteraf bezien, een zwaar afkalfproces
doormaakten, lieten vóór afkalven een extra
daling in droge stofopname zien (Proudfoot
et al. 2009).
Het is in deze wel de vraag wat de kip en
wat het ei is; meer dan de helft van de koei-

Uw nieuwe aanspreekpartner voor diergeneeskundige
informatietechnologie in Nederland
Geïntegreerd praktijkmanagement, digitale beeldverwerking en digitale röntgen:
advies, installatie en service – alles onder een noemer.
Vanaf nu hebben Nederlandse dierenartspraktijken en dierenklinieken een nieuwe aanspreekpartner wat betreft oplossingen aangaande
IT-problemen: VetZ BV. De nieuw opgerichte dochteronderneming van de Duitse VetZ GmbH in Sliedrecht begeleidt dierenartsen en managers
betrouwbaar en competent wat betreft praktijkmanagement, digitale beeldverwerking en digitale röntgen. Van concept tot toepassing.
Al meer dan 15 jaar behoort VetZ tot de leidende aanbieders van informatietechnologieën
in de diergeneeskunde. Wat in 1990 als idee begon,
is vandaag de dag een van de succesvolste en meest toonaangevende
concepten in de diergeneeskunde: effi ciënt praktijkmanagement, digitale
beeldverwerking, digitale röntgen, innovatieve webtoepassingen
en vakkundig advies. Alles in een. Perfect met elkaar verbonden.
VetZ begeleidt dierenartspraktijken, dierenklinieken en hoge scholen
in heel Europa. Met Johan Richard van Dongen, directeur van de
nieuwe VetZ BV, nu ook in Nederland. Als zoon van een dierenarts
en praktijkmanager kent hij de behoeften van de Nederlandse dierenartsen
uit eigen ervaring en hij weet precies waar het om draait:
„Wat mij het meeste aanspreekt in VetZ is het professionele niveau
en de uiterste precisie waarmee gewerkt wordt. De hoge mate van toewijding
van het team achter VetZ aan het bedrijf en haar producten,
vormt elke dag weer een inspiratiebron.
De naadloze integratie van al de diagnostische apparatuur in de
dierenkliniek, van digitale röntgensystemen tot bloedcomputers en
van echo tot endoscoop, is zeer indrukwekkend en geeft een unieke
ervaring. Niet tevreden zijn met ‘goed
genoeg’, maar verder ontwikkelen tot
een perfect product en de bijbehorende
perfecte service naar de klant, is het hoofduitgangspunt
waarmee gewerkt wordt
binnen VetZ.”
Kom meer te weten over VetZ BV! Bel
ons op wanneer u vragen heeft over
onze producten of diensten of meer over
geïntegreerd praktijkmanagement en geoptimaliseerde
processen wilt weten! Wij
verheugen ons op uw telefoontje!
D.M. 57e jaargang - No. 3 blz. 43
VetZ BV • Middeldiepstraat 58 • 3361 VT Sliedrecht • Telefoon: +31 (0)184 820201 • info@myvetz.nl • www.myvetz.nl

[Figuur 22] Plasma cortisol waardes van koeien
rondom afkalven, bij verschillende bloed
calcium niveaus (Horst, 1982).
en met dystocia, werden uit dit experiment
verwijderd omdat er aansluitend aandoeningen
werden gediagnosticeerd die o.a.
de droge stofopname negatief zouden beïnvloeden
(Proudfoot et al. 2009). Geen van
de koeien was standaard bemonsterd op bijvoorbeeld
calciumstatus.
Ziekten
In een vergelijkbaar onderzoek van Huzzey
et al. (2007) werd de associatie tussen metritis
en de droge stofopname en de duur
(minuten/dag) van de voeropname retrospectief
bestudeerd. Koeien die vόόr het af-
[Figuur 23] Droge stof opname en voedselopnametijd
rond afkalven bij gezonde dieren en
dieren met 2 gradaties van metritis (Huzzey et
al. 2007)
D.M. 57e jaargang - No. 3 blz. 44
kalven een lagere droge stofopname lieten
zien, bleken geassocieerd met een hogere
incidentie van metritis (Figuur 23). Ook
in dit experiment zijn geen bloedcalcium
waardes bepaald.
Hittestress
Een andere factor die de droge stofopname
van transitiekoeien doet dalen is hittestress.
Het effect van hittestress wordt bepaald
door de hoogte van de buitentemperatuur,
de luchtvochtigheid en de huisvestingscondities.
Hittestress is gekenmerkt door een
daling van droge stofopname en het verlies
van bicarbonaat via de nieren als reactie op
de, door panting ontstane respiratoire alkalose.
Het verlies aan bicarbonaat maakt de
koe gevoeliger voor een metabole acidose,
vooral in de dagen direct na de hitteperiode,
wanneer de droge stof opname weer toe
neemt (West, 2003). De negatieve effecten
van hittestress zijn alleen te minimaliseren
door adequate huisvestings- en managementmaatregelen
met betrekking tot schaduw
en koeling (ventilatie en eventueel
sprinklers).
Verplaatsingen van koeien tijdens de
transitieperiode
Het verplaatsen van koeien naar een closeup
groep, 2 a 3 weken voor de verwachte
afkalfdatum, is bedoeld om de droogstaande
koeien beter voor te bereiden op het aanstaande
lactatierantsoen. De vorming van
een close-up groep met een aparte verzorging
is met betrekking tot het aantal koeien
in de groep, kwaliteit van de verblijfsruimte
en hygiënische omstandigheden op grote
bedrijven beter uitvoerbaar dan op kleinere.
Stress veroorzaakt door rangorde gevechten
bij het invoegen van far-off droogstaande
koeien in een close-up groep kan bijdragen
aan een verminderde droge stofopname
(Von Keyserlingh et al. 2008). Verplaatsen
naar de close up dient daarom bij voorkeur
met enkele dieren tegelijkertijd te geschieden
(Figuur 24).
Daarnaast vormt het verplaatsen van closeup
koeien een of meer dagen voor het afkalven
naar een afkalfruimte een risico,
omdat de al ingezette daling in droge stof
opname door de additionele stress verergerd
kan worden. Dit geldt te meer wanneer

[Figuur 24] Droge stof opname (DMI) en
voeropnametijd rondom afkalven bij dieren
met een normaal geboorteproces (eutocia) en
een zwaar geboorteproces (dystocia) (Proudfoot
et al. 2009)
close-up koeien, gescheiden van de koppel,
in een afkalfruimte worden gehuisvest.
Wanneer droogstaande koeien in de dagen
voorafgaand aan het afkalven in oncomfortabele
afkalfstallen hebben verbleven, afgezonderd
van de rest van de koppel en soms
ook nog met onderbreking van het gevoerde
droogstandsrantsoen en optimale individuele
zorg, dan kunnen alle inspanningen
daarvoor om hypocalcemie te voorkomen,
acuut te niet worden gedaan.
Een goed alternatief is daarom close-up
koeien te huisvesten in een schone en droge
paddock met goede water- en rantsoenvoorzieningen,
afkalfmogelijkheden en voorzieningen
om verse koeien te melken.
Het gemeenschappelijke van bovenstaande
bevindingen is de daling van de droge stofopname,
alhoewel uit bovenstaande gegevens
niet valt op te maken of de daling causaal
of associatief is. De daling van de droge
stofopname door stressfactoren komt bij een
aantal koeien bovenop de bekende (fysiologische?)
daling van de droge stofopname
rond het afkalven. Elke factor die een extra
daling in droge stof opname kan veroorzaken,
dient te worden vermeden. Het verer-
gert daardoor de negatieve energiestatus die
bij alle afkalvende koeien in meer of minder
mate optreedt. Een negatieve energiestatus
zal op haar beurt in meer of mindere mate
resulteren in een vervette lever. Deze laatste
gaat gepaard met een verhoogd risico
op het optreden van melkziekte (Geelen en
Wensing, 2006). De boodschap die hieruit
volgt is dat stress zoveel als mogelijk vermeden
dient te worden.
Takehome messages
• Grondsoort vormt een belangrijke risicofactor
voor de ontwikkeling van hypocalcemie
in melkvee.
• Op veel bedrijven wordt bij de teelt van
ruwvoer voor droogstaande koeien geen
rekening gehouden met het K gehalte van
de grond en de intensiteit van de bemesting
van de gronden.
• Bemesting met grote hoeveelheden drijfmest
gedurende meerdere jaren zonder
grondbemonstering tussendoor zal tot
hoge concentraties van K in ruwvoer leiden
(> 3%) omdat het K gehalte in ruwvoer
het K gehalte in de grond volgt.
• Percelen die voor ruwvoerproductie wordt
gebruikt dat bestemd is voor close-up
koeien dienen een grond K gehalte van

2. Interne risicofactoren
Interne risicofactoren zijn de factoren van
het interne management van de koe die het
risico op het ontwikkelen van hypocalcemie
verhogen. Het zijn risicofactoren waarop de
veehouder/manager maar beperkt invloed
kan uitoefenen.
2.1. Daling in droge stof opname
De opname van droge stof staat rondom het
afkalven onder druk (Figuur 25). Er is veel
variatie in de mate waarin koeien rondom
het afkalven deze daling in droge stofopname
laten zien. In het algemeen kan gesteld
worden dat één van de belangrijkste (zo niet
dé belangrijkste) doelstelling van het transitiemanagement
is de daling van de droge
stofopname zo veel als mogelijk te voorkomen/minimaliseren.
De meeste droogstaande melkkoeien ervaren
een matige tot ernstige afname van
de droge stofopname rond het afkalven
[Figuur 25] Daling van de droge stofopname
rond het afkalven (L) (Bertics et al. 1992) en in
koeien zonder en met hypocalcemie (R) (Goff
en Horst, 1997).
D.M. 57e jaargang - No. 3 blz. 46
(Bertics et al. 1992). Afname van droge
stofopname rond het afkalven, verhoogt
het risico voor hypocalcemie omdat het: 1)
een reeds bestaande negatieve energiestatus
versterkt en 2) gelijktijdig de beschikbaarheid
van calcium en andere mineralen
en van vitaminen, die een rol spelen bij de
ontwikkeling van hypocalcemie, reduceert
op het moment van een hoge en acute calciumbehoefte.
De afname van de droge stof
opname en de vorming van biest in de uier
is reden dat bijna alle koeien in meer of
mindere mate hypocalcemisch worden. Dit
kan verergerd worden door een vertraagde
aanpassing van de darmen, botten en nieren
om aan de verhoogde calciumbehoefte in de
periode rond het afkalven te voldoen. Bij dit
laatste speelt een hoog K gehalte in het rantsoen
weer een kritieke rol.
De afname van droge stof opname begint al
een week voor het afkalven en bereikt zijn
dieptepunt de dag voor, van, of na het afkalven.
De afname kan verergerd worden door
verschillende suboptimale managementpraktijken,
omgevingsfactoren en gezondheids-problemen
rond het afkalven. Een
verminderde droge stof opname die voortduurt
na het afkalven kan tot verlenging van
de hypocalcemische periode en gerelateerde
ziekten leiden (Goff en Horst, 1997).
2.2. Lichaamsconditie
Droogstaande vette koeien (lichaamsconditie
≥ 4 op een schaal van 1 tot 5) hebben een
verhoogd risico op het ontstaan van subklinische
hypocalcemie en melkziekte (Morrow,
1976: Harris, 1981; Herdt, 1988; Heuer et al.
1999). Dergelijke koeien vertonen ook een
verminderde droge stofopname rond het afkalven
in vergelijking met “gezonde” koeien.
Dit kan de opname van calcium en vitamine
D vanuit de darm beperken op het moment
dat de calciumbehoefte het grootst is.
Vette koeien lopen ook een groter risico om
vervetting van de lever te ontwikkelen. Zoals
gesteld in de vorige paragraaf doet dit de incidentie
van melkziekte toenemen evenals
de aan leververvetting gerelateerde ziekten.
Vervetting van droogstaande koeien dient
daarom met klem te worden voorkomen.
Roche et al. (2005) vermeldden een toename
van de productie van melkeiwit in koeien
met een hoge lichaamsconditie op het mo-

ment van kalven. Dit heeft een toename van
calcium excretie uit het bloed naar de melk
tot gevolg omdat het overgrote deel van calcium
in melk is opgenomen in melkcaseïne
(Davies et al., 1983). Een hogere lichaamsconditie
bij afkalven zal daardoor de excretie
van calcium bevorderen en de potentiele
opname van calcium uit de darm doen
verminderen. Dit maakt de koe gevoeliger
voor melkziekte/subklinische hypocalcemie
(Roche and Berry, 2006).
Verschillende studies bij mensen wezen uit
dat obesitas samengaat met lagere concentraties
van serum 25(OH)D als gevolg van de
ophoping ervan in lichaamsvet. Worstman et
al. (2000) rapporteerden dat bij mensen met
obesitas, na blootstelling aan UV, een kleinere
(57%) stijging van vitamine D in serum
werd waargenomen dan bij mensen zonder
obesitas. Het is niet bekend of vette koeien
ook lage vitamine D concentraties in serum
vertonen. Het is eveneens niet bekend of lagere
concentraties veroorzaakt worden door
het hoge vetgehalte in het lichaam of door
het verminderde vermogen van de vette lever
om cholecalciferol in 25(OH)D om te zetten.
Een andere vraag die beantwoord moet worden
is of 25(OH)D en/of 1α,25(OH)2D, dat
in vet is opgeslagen, gemetaboliseerd wordt
en of het nog functioneel is wanneer het
weer vrij zou komen na mobilisatie uit het
depotvet rond het afkalven (Looker, 2007).
2.3. Biestproductie
Rond het afkalven stijgt de calciumbehoefte
die veroorzaakt wordt door de plotseling
toenemende biest- en melkproductie
zeer acuut. Het calciumgehalte van biest
varieert van 1.9 tot 2.3 gr/kg afhankelijk
van de hoeveelheid biest die wordt geproduceerd.
Melk bevat 1,1 tot 1,2 g calcium
per kg (Goff, 2004). Een melkkoe die 10 kg
biest produceert zal 23 g calcium verliezen,
of 34,5 g als ze 15 kg biest produceert tijdens
het eerste complete melkmaal na het
afkalven. Het opgangkomen van de lactatie
en het hogere calciumgehalte van biest spelen
dus een belangrijke rol in de daling van
het calciumgehalte in het bloed die rond het
afkalven plaatsvindt. Vaarzen produceren
minder biest dan oudere koeien en verliezen
dus minder calcium, wat ze minder ontvankelijk
maakt voor melkziekte.
Het bloedvolume van melkkoeien wordt geschat
op 4-4,5% van het lichaamsgewicht
(Odwongo et al. 1984). Dit houdt in dat een
melkkoe die 600 kg weegt, over 25 kg bloed
beschikt. Bij een calcium concentratie van
10 mg/100ml betekent dit dat 25 liter bloed
in totaal 2.50 g calcium herbergt. Wanneer
een koe 10 kg biest produceert met 23 g calcium
wordt dan bijna 10 keer meer calcium
uitgescheiden dan aanwezig is in bloed en 2
tot 3 keer meer dan de hoeveelheid calcium
die aanwezig is in het mobiliseerbare totale
extracellulaire reservoir. Zelfs de opslag in
de botten is niet in staat om het tekort aan
calcium rond afkalven aan te vullen, omdat
slechts 10 tot 20 g van het mobiliseerbare
calcium snel gemobiliseerd kan worden
vanuit de botopslag. Dit is weer aanzienlijk
minder dan de behoefte die nodig is om
de calciumhomeostase rond het afkalven
te handhaven. De totale hoeveelheid biest,
die op dag 1 geproduceerd wordt, draagt
daarom bij aan de afname van calcium in
het bloed in de periode rond het afkalven
(Tucker et al. 1992; Goff en Horst, 1997;
Riond, 2001; Tauriainen, 2001).
2.4. Incidentie van ziekten rond het afkalven
De afname van de droge stofopname rond
het afkalven kan vergroot worden door
gelijktijdig met hypocalcemie optredende
ziekten (Figuur 26). Voorbeelden daarvan
zijn metabole stoornissen zoals, leververvetting,
ketose, lebmaag dislocaties en
systemische en locale infectieziekten zoals,
virusziekten (BVD), mastitis, metritis,
kreupelheid, etc.
[Figuur 26] Droge stofopname van koeien
die wel (■) en geen (●) ziekten rond het afkalven
ontwikkelden (Zamet et al., 1979)
D.M. 57e jaargang - No. 3 blz. 47

Het gelijktijdig met hypocalcemie optreden
van ziekten benadrukt dat hypocalcemie
vaak onderdeel is van een complexe samenhang
van verstoringen, die of veroorzaakt
worden door of een gevolg zijn van deze
ziekten. De aanwezigheid van andere ziekten
rond het afkalven kan daarom een indicatie
zijn dat subklinische hypocalcemie
ook aanwezig is. Zij dienen daarom specifieke
aandacht in het kader van monitoring
2.4.1. Leververvetting
Koeien die lijden aan leververvetting en gerelateerde
ziekten zoals ketose en lebmaag
dislocatie, hebben verhoogde serumconcentraties
van NEFA’s (‘non-esterified fatty
acids’) en verlaagde serumconcentraties
van apolipoproteïnen (apoB-100 en apoA-I).
De daling in apolipoproteïnen concentraties
zijn geassocieerd met verlaagde cholesterol
en fosfolipide concentraties (Oikawa en
Katoh, 2002).
Geelen et al. (2006) vermeldden een hoge
incidentie (30%) van melkziekte in koeien
die aan ernstige leververvetting leden. De
grootste ophoping van triglyceriden vindt
plaats rond de dag van afkalven (Vazquez-
Anon, 1004), De stiging kan zich daarna
nog enkele dagen doorzettn of na enkele
dagen afnemen (Figuur 27). Oikawa en
Katoh, (2002) suggereerden dat melkziekte
zijn wortels heeft in de ontwikkeling van
leververvetting tijdens de transitieperiode
(Figuur 25). Indien dit zo is kan leverver-
[Figuur 27] Accumulatie van TG in de lever
tijdens de transitieperiode (Vazquez-Anon et
al., 1994).
D.M. 57e jaargang - No. 3 blz. 48
vetting als een belangrijke stimulator van
klinische en subklinische hypocalcemie beschouwd
worden.
De lever speelt een belangrijke rol in de eerste
stap van de omzetting van vitamine D
precursors naar 25(OH)vitamine D. Indien
deze stap door leververvetting wordt verstoord
kan dit tot een vitamine D tekort
leiden en daaropvolgend tot een toename
van Hypocalcemie. Onderzoek, dat deze
veronderstelling ondersteunt, ontbreekt tot
nu toe. Echter, de hoge incidentie van melkziekte,
vermeld door Geelen et al. (2006),
wijst er op dat het aanbeveling verdient om
het ontstaan van een negatieve energiestatus
rond afkalven zo veel als mogelijk te minimaliseren
met het doel om daarmee ook
de incidentie/prevalentie van melkziekte/
subklinische hypocalcemie te verminderen.
Het diagnosticeren van leververvetting
is daarom een essentieel onderdeel van het
opsporen van risicofactoren voor hypocalcemie.
2.4.2. Acidose
Pensacidose in de close up periode ontstaat
onder andere door het voeren van relatief
grote hoeveelheden granen/krachtvoer. De
bedoeling van het voeren van granen tijdens
de close-up periode is de groei van penspapillen
te stimuleren met als welkom gevolg
een toename van de absorptie van vluchtige
vetzuren. Daarnaast moet de pensflora zich
gaan aanpassen aan het lactatierantsoen
onder andere door de melkzuur fermenterende
bacteriën in aantal te laten groeien.
Echter de inzet van granen/krachtvoer aan
het einde van de close up periode kan, afhankelijk
van: de hoeveelheid en de manier
van verstrekken van krachtvoer (TMR
krachtvoerautomaat of topdressing), de
samenstelling ervan (hoeveelheid en type
zetmeel), onregelmatigheid in voeropname
(overbezetting/slugfeeding) en selectie aan
het voerhek, bij enkele of meerdere koeien
tot subklinische pensacidose en zelfs tot
metabole of ongecompenseerde acidose leiden.
De kans op het ontstaan van ongecom-
De incidentie van melkziekte neemt toe
wanneer koeien gelijktijdig lijden aan leververvetting.

penseerde metabole acidose wordt vergroot
zodra andere oorzaken van een metabole
acidose zoals het voeren van anionische
zouten, hittestress met de klassieke oorzaak
van pensacidose samenvallen.
Een ongecompenseerde acidose leidt tot
verminderde droge stofopname (Goff, 2004)
die dan de fysiologische daling van de droge
stofopname rond afkalven verergert.
Zoals eerder opgemerkt draagt vermindering
van de droge stofopname bij aan leververvetting
en deze weer aan het ontstaan
van hypocalcemie. Pensacidose gaat onder
andere gepaard met de vorming van acute
fase eiwitten en endotoxinen (Gohzo et al.
2006; Khafipour et al. 2009) welke laatsten
in de lever gedetoxifeerd moeten worden
(Mumford et al. 2005; Gioanni et al. 2007;
Saho et al. 2007). De gevolgen van pensacidose
leiden tot een extra belasting van de
leverfunctie in de vorm van vervetting wat,
zoals eerder opgemerkt, de ontwikkeling
van hypocalcemie bevordert.
2.5. Leeftijd/pariteit
De leeftijd/pariteit van de koe is waarschijnlijk
de belangrijkste koefactor die bijdraagt
aan de ontwikkeling van melkziekte
(Reinhardt et al. 1990). De incidentie van
melkziekte neemt toe als koeien ouder worden
(Reinhardt et al. 1988; Horst et al. 1990;
Goff, 2000; Houe et al. 2001). Melkziekte
wordt zelden gezien bij vaarzen omdat
deze meer osteoclasten hebben die sneller
reageren op de calcium- en fosforbehoefte
(Reinhardt et al. 1988).
[Figuur 28] Concentratie van calcium in
plasma van multipare (---) en primipare
(—) koeien rond het afkalven (Tucker et al.,
1992)
Het effect van de leeftijd wordt ook gereflecteerd
door een hoger calciumgehalte in
het bloedplasma van vaarzen in vergelijking
met oudere koeien (Figuur 28). De incidentie
van melkziekte moet daarom berekend
worden op basis van het aantal koeien met
pariteit ≥ 3 en niet als een percentage van
alle koeien in de veestapel. Toch maakt een
substantieel aandeel vaarzen hypocalcemie
door. Goff (2000) toonde aan dat 25% van
de vaarzen op moment van afkalven aan
subklinische hypocalcemie leed (Figuur 29).
Bedrijven met een groot aandeel vaarzen,
hetzij door een hoog vervangingspercentage,
hetzij door het volgen van een uitbreidingscenario,
zullen minder problemen
ondervinden die gerelateerd kunnen worden
aan hypocalcemie.
[Figuur 29] Calciumgehaltes op moment van
afkalven in diverse lactatie stadia (Goff, 2000)
Een hogere leeftijd wordt ook verantwoordelijk
gehouden voor de afgenomen absorptie
van calcium vanuit het maag-darmkanaal
(Horst et al. 1990), verminderde botmineralisatie
(Parfitt, 1987) een verminderde
25(OH)D productie (Neer et al. 1993) en een
gereduceerd vermogen om calcium te mobiliseren
uit de botten wat veroorzaakt wordt
door een gereduceerde gevoeligheid voor
PTH (Goff et al. 1991; Horst et al. 1997).
Deze processen leggen nog meer gewicht in
de schaal in combinatie met een alkalisch
rantsoen. Bij een toenemende leeftijd blijkt
ook het aantal receptoren voor 1α,25(OH)2D
in het maag-darmkanaal gereduceerd te
zijn, wat het vermogen om te reageren op
1α,25(OH)2D beperkt (Horst et al. 1990;
1997; Bigras-Poulin en Tremblay, 1998).
In verband hiermee werd ook vastgesteld
D.M. 57e jaargang - No. 3 blz. 49

Takehome messages
• De daling van de droge stofopname levert
indirect een belangrijke bijdrage aan
het ontstaan van hypocalcemie doordat
het een bestaande negatieve energie status
met de daaraan gerelateerde ziekten,
zoals leververvetting, rond het afkalven
verergert.
• Koeien met leververvetting vertonen een
hoge incidentie van melkziekte.
• Leververvetting wordt daarom beschouwd
als een belangrijke risicofactor voor de
ontwikkeling van melkziekte.
• Hoge biestproducties zijn een risicofactor
voor het ontstaan van hypocalcemie omdat
zij acuut veel calcium aan het lichaam
ontrekken.
• Op bedrijven waar de productieve koeien
ouder worden, wordt de incidentie van hypocalcemie
groter indien de preventie van
hypocalcemie niet strikt ter hand wordt
genomen.
• Voor bedrijven met Jersey koeien is hypocalcemie
een groter probleem dan op bedrijven
met andere rassen omdat Jerseys
veel gevoeliger zijn voor hypocalcemie.
dat de concentratie van C-24-hydroxylase,
een enzym dat 1α,25(OH)2D inactiveert, in
oudere koeien dramatisch stijgt (Johnson et
al.1995).
Samenvattend kan worden vastgesteld dat
oudere koeien meer problemen ondervinden
om de calciumhomeostase rondom het afkalven
op peil te houden dan vaarzen. Wil
men daarom koeien op een bedrijf gemiddeld
ouder laten worden, dan dient de preventie
van hypocalcemieën zeer hoge prioriteit
te hebben.
2.6. Ras
Holstein koeien zijn minder ontvankelijk
voor melkziekte dan andere rassen zoals
Jersey koeien. Goff et al. (1995) suggereerde
dat dit een gevolg kan zijn van het grotere
aantal intestinale 1α,25(OH)2D-receptoren
in Holstein koeien vergeleken met Jerseys
(Goff et al. 1995). Omdat hypocalcemie zich
ontwikkelt rond het afkalven, zal het gereduceerde
aantal receptoren leiden tot een
D.M. 57e jaargang - No. 3 blz. 50
minder efficiënte activering van genomische
activiteiten door 1α,25(OH)2D. Hetzelfde
geldt voor de osteoclasten wat leidt tot een
kleiner aantal dat reageert op PTH en calcium
uit de botten mobiliseert (Goff, 2000).
Dit zal het risico op de ontwikkeling van
melkziekte nog meer verhogen.
Preventieve maatregelen
Voor de preventie van hypocalcemie is geen
vaccin beschikbaar zoals voor infectieuze
ziekten. Preventieve maatregelen voor een
metabole stoornis als hypocalcemie vereisen
dat risicofactoren buiten en binnen de
koe onderkend en ten goede gemanipuleerd
worden. Het probleem met het manipuleren
van risicofactoren voor het optreden van hypocalcemie
is echter dat de meeste factoren
geassocieerd en niet causaal zijn. Deze constatering
maakt het tamelijk moeilijk om effectieve
preventieve maatregelen te nemen
die hardnekkig gevestigde en vaak minder
effectieve praktijken op dit terrein doorbreken.
Zo lang “evidenced based” preventieve
managementmaatregelen ontbreken, dient
daarom genoegen genomen te worden met
empirische maatregelen (best practices) die
in de praktijk hun waarde hebben bewezen.
Preventie van hypocalcemie kan op diverse
wijze plaatsvinden. Zij bestaan onder andere
uit: het telen van ruwvoer met een
laag K gehalte, verstrekking van anionische
zouten, parenterale toediening van vitamine
D preparaten, orale toediening van calciumverbindingen
net voor, tijdens en na afkalven
en enkele andere. De meest toegepaste
methoden zullen nu worden besproken.
3. Preventieve maatregelen ter correctie
van externe risicofactoren
3.1. Bemestingsintensiteit
Wanneer percelen lage testresultaten voor
K laten zien (

nen de groei belemmeren en tot lage opbrengsten
leiden. Economisch gezien is het
daarom van belang om de K gift af te laten
hangen van de uitkomsten van recent grondonderzoek
en eventueel aan te passen aan
de behoeften van het gewas in een bepaald
groeiseizoen.
Figuur 30 geeft een voorbeeld van de toename
van het K gehalte van ruwvoer na topdressing
met eenzelfde hoeveelheid K2O op
percelen met verschillend gehalten aan K in
de grond.
[Figuur 30] Effect van topdressing met 96 kg
K2O op percelen met oplopende K gehaltes op
het K gehalte van ruwvoer (Kelling et al. 2002)
De behoefte aan K kan ook afgelezen worden
aan deficientiesymptomen in grassen
en andere plantensoorten zoals eerder
gememoreerd in paragraaf 1.1. Het treedt
op zodra het K gehalte in de grond < 0.8
% en wanneer het gewas te lijden heeft
van droogte en/ of veroudering (Rehm and
Schmitt, 1997). Tenslotte dient te worden
opgemerkt dat de hoeveelheid K houdende
meststof die dient te worden toegediend
niet alleen afhangt van het K gehalte van
de grond, maar ook van de grondsoort, type
ruwvoer, competitie met andere mineralen,
klimatologische condities. etc. (Kelling et
al. 2002; Ball, 2010).
3.2. Oogstmethode
De manier waarop en tijd van oogsten van
ruwvoer beïnvloedt het K gehalte van het
ruwvoer. Factoren die hierbij een rol spelen
zijn onder andere maaihoogte, groeistadium,
seizoen en leeftijd plantenbestand. De
genoemde factoren kunnen als risicofactoren
gezien worden maar ook als handvatten
om het K gehalte in ruwvoer te manipuleren.
In het onderstaande worden maaihoogte
en andere genoemde factoren in het kader
van potentiële preventieve maatregelen beschreven.
[Figuur 31] Effect van de maaihoogte van
alfalfa op het K gehalte (Wiersma and Peters,
1999)
Maaihoogte. De maaihoogte bepaalt in belangrijke
mate het K gehalte van het gewas.
Figuur 31 laat zien dat het maaien van alfalfa
laag bij de grond in een relatief lager
K gehalte resulteert dan bij hogere stoppellengten.
Kalium in alfalfa blijkt namelijk
meer geconcentreerd te zijn in de bovenste
stengeldelen dan in de onderste en
tevens meer in de stengels dan in het blad
(Romiger et al. 1975). Wanneer het laag bij
de grond wordt gemaaid om zoveel mogelijk
gewas te oogsten, zal het K gehalte in het
totale product daarom lager uitkomen dan
bij een hogere maaihoogte (Wiersma and
Peters, 1999),
Groeistadium. Gewassen vertonen in het algemeen
het hoogste K gehalte in het vroege
vegetatieve (bud) stadium en daalt in latere
stadia. Wanneer gras in de bloeitijd wordt
geoogst kan het K gehalte gehalveerd zijn
in vergelijking tot onvolwassen groeistadia.
(Kelling, 2002). Uitgegroeide gewassen
zoals hooi en tweede snede gewassen zijn
daarom meer geschikt als ruwvoer voor
droogstaande koeien (Goff, 1998; Thomas,
1999). Dit is waarschijnlijk te wijten aan het
ruwvezelgehalte van het product op het tijdstip
van de oogst en het ontbreken van K
verlies tijdens het fermentatieproces in de
kuil.
Leeftijd plantenbestand. Overjarige, 3 tot 4
jaar oude planten die geteeld zijn op grond
met een laag K gehalte, hebben een lager K
gehalte dan op jongere leeftijd. Ze zijn zeer
D.M. 57e jaargang - No. 3 blz. 51

geschikt als ruwvoer (hooi) leveranciers
voor droogstaande koeien.
3.3. Samenstelling van het close-up rantsoen
3.3.1. Calcium, fosfor, magnesium en kalium
gehalten in het close up rantsoen
De hoeveelheid calcium die uit de voeding
opgenomen moet worden om de calciumbehoefte
te beantwoorden is afhankelijk van
verschillende factoren, zoals de concentratie
in en de beschikbaarheid van calcium uit
het rantsoen, de absorptie-efficiëntie en de
efficiëntie van de homeostatische calciummechanismen
(zuur-base status, leeftijd,
ras).
Het geadviseerde calciumgehalte van het
normale close-up dieet is 0,45 tot 0,55 %
op droge stof basis (National Research
Council, 2001). De totale dagelijkse calciumbehoefte
van een gezonde Holstein
melkkoe gedurende de droogstand wordt
door de NRC (2001) in de VS geschat op
41 g/dag tot 70 g/dag (Tauriainen, 2001).
Wanneer anionische zouten in de close-up
periode worden gevoerd wordt geadviseerd
om het calcium in het rantsoen te verhogen
tot 100-120 g/dag of 0.8 tot 1% /kg droge
stof (Oetzel, 2000).
Het door de NRC (2001) geadviseerde fosforgehalte
bedraagt 0,35 tot 0,37 % op droge
stof basis gedurende de hele lactatieperiode
en 0,4 % voor de laatste fase van de graviditeit.
De huidige NRC richtlijnen nemen de
vraag naar fosfor door de botten van koeien
niet mee. Hoge concentraties van fosfor in
de voeding (> 80 g/dag) voor close-up koeien
resulteert in een remming van de productie
van 1α,25(OH)2D door de nieren, waardoor
deze gevoeliger worden voor melkziekte
(Jorgensen, 1974; Gaynor et al. 1989;
Goff, 2000). Lage plasma Pi concentraties
kunnen samengaan met spierverzwakking.
De aanbevolen Ca/Pi verhouding die de
kans op parese rond het afkalven vermindert
is 2.1: 3 (Jorgensen, 1974). De effecten
van de Ca/Pi verhouding in de voeding van
koeien in de close-up periode op de absorptie
van Ca en P werden ooit belangrijk geacht.
De algemene opinie is nu dat de Ca/Pi
verhouding niet van belang is zolang deze
D.M. 57e jaargang - No. 3 blz. 52
niet groter is dan 7:1 en niet kleiner dan 1:1
(Goff, 2000).
Met betrekking tot magnesium wordt aanbevolen
om in de transitieperiode een rantsoen
te verstrekken dat 0.4 % of meer Mg
bevat (Ramos-Nieves et al, 2009). Hogere
percentages dan 0,4% maken een passieve
opname door het darmepitheel mogelijk
(Leonard-Marek en Martens, 1996; Ram
et al., 1998). De gemiddelde behoefte van
magnesium in de voeding voor grazende
koeien is 1,3 g Mg/kg droge stof voor weilanden
rijk aan kalium (4 g K/kg droge stof)
en 0,6 g Mg/kg droge stof voor weilanden
arm aan kalium (2 g /Kg droge stof). Hoge
magnesiumconcentraties in de voeding
worden toegepast wanneer anionische zouten
worden gevoerd.
Zoals herhaaldelijk gesteld is het gehalte
van K in het rantsoen van cruciaal belang
ter voorkoming van hypocalcemie. Volgens
Goff (2000) dient een close-up rantsoen
ter preventie van hypocalcemie > 1% en <
2,0% K op basis van droge stof te bevatten.
Verder dient het de DCAD negatief te
zijn en het ruw eiwit gehalte van het closeup
rantsoen < 14% en pensverteerbaar eiwit
niet >10% (Byers, 1992). Als de opname van
de hoeveelheid pensverteerbaar eiwit hoog
wordt, moet toevoeging van ureum of andere
NPN-bronnen, gras met hoog ammoniak
gehalte, vlinderbloemigen zoals klaver en
luzerne of ammoniumzouten beperkt worden
of zelfs vermeden (Byers, 1992).
3.3.2. Verstrekking van magnesium
Contreras et al. (1982) stelden vast dat koeien
met een lage plasma Mg concentratie (0.54
mmol/L minder goed in staat waren om calcium
te mobiliseren (0.26 vs0.41 mmol/L na
een Calcium challenge. De oorzaak hiervan
moet gezocht worden in de waarneming dat
hypomagnesemia de secretie van PTH vertraagt
als ook de inwerking ervan op targetcellen
en de secretie en werking van 1α, 25
(OH)2D (Reinhardt et al. 1988: Goff, 2000).
In mensen wordt de PTH activiteit snel hersteld
na orale toediening van Mg (Rude,
1998).
Bij het toedienen van Mg aan koeien dient
rekening gehouden te worden met de absorptiecoefficient
van het product.De NRC (2001)
hanteerd een absorptiecoëfficiënt van 0,16

D.M. 57e jaargang - No. 3 blz. 53

voor Mg van alle voedermiddelen behalve
voor Mg uit supplementen. Zo bedraagt de
absorptiecoëfficiënt voor Mg van MgO en
MgSO4 is 0,70 (Weiss, 2004). De opname
van Mg blijkt verzadigd te zijn bij opnamen
van ≥ 84 g/dag (Schonewille et al. 2004). De
oplosbaarheid en beschikbaarheid, en daardoor
de absorptie, van Mg stijgen als de pens
pH onder de 6.5 zakt. Dergelijke pH waarden
worden bereikt als er meer pensverteeraar
zetmeel in het rantsoen zit (Goff 2004).
Wanneer transitierantsoenen gesupplementeerd
moeten worden met Mg wordt
het aangeraden om de helft van het Mg als
makkelijk oplosbaar MgSO4 of MgCl2 toe
te dienen en de rest in de vorm van MgO.
Hogere plasma Mg concentraties rond het
afkalven worden eerder verkregen met
MgSO4 dan met MgO (Roche et al. 2002).
Magnesiumoxide is het meest gebruikte
anorganische Mg in het rantsoen van herkauwers
met een absorptiecoëfficiënt tussen
28 en 49 %. Een belangrijke factor,
die de absorptie van MgO beïnvloedt, is de
grootte van de magnesiumoxide deeltjes
(Schonewille et al. 1992). De absorptiecoefficiënt
van MgO met een deeltjesgrootte
van < 250 mm in diameter is 50 % en wordt
lager bij grotere deeltjes (NRC, 2001).
3.3.3. Verstrekking van anionische zouten
Om hypocalcemie rond het afkalven te
voorkomen hebben koeien in de close-up periode
een rantsoen nodig met meer anionen
dan kationen, Een dergelijk rantsoen wordt
dan gedefinieerd als een rantsoen met een
negatief kation-anion verschil of met de engelse
term dietary cation-anion difference
(DCAD). Een negatieve DCAD kan bereikt
worden met natuurlijke ruwvoerproducten
of door toevoeging van anionische zouten.
De eerste optie is moeilijker uitvoerbaar
dan de tweede.
De primaire doelstelling van het supplementeren
van rantsoenen met anionische
zouten is om de DCAD van het rantsoen te
verlagen om daarmee een meer negatieve
zuur-base status te creëren. De verzuring
van de lichaamsvloeistoffen door middel
van manipulatie van de kationen en anionen
in het rantsoen tijdens de close-up periode
leidt tot een hogere plasma calciumconcentratie
(Figuur 32) (Tucker et al. 1992) en
D.M. 57e jaargang - No. 3 blz. 54
een daarmee gepaardgaande daling van de
incidentie en prevalentie van hypocalcemie
(Goff et al. 1991; 1997; Horst et al. 1997;
Houe et al. 2001).
Suppletie van rantsoenen met anionische
zouten voor koeien in de close-up periode is
eenvoudiger dan het samenstellen van een
rantsoen met een negatieve DCAD met eigen
ruwvoer (Houe et al. 2001).
Potentiële anionische zouten die gebruikt
worden om een negatieve DCAD te verkrijgen
zijn: calciumchloride (CaCl2·2H2O),
calciumsulfaat (CaSO4·2H2O), magnesium-
[Figuur 32] Plasma calcium van koeien die
voor het afkalven een rantsoen ontvingen met
een lage (- - -) of een hoge (—) DCAD (Tucker
et al. 1992).
DCAD (dietary cation-anion difference)
Macromineralen (electrolyten) die een belangrijke
rol spelen in de DCAD zijn Na+,
K+, Cl-, S (SO42-) en P (PO43-). Na+en K+
zijn bekend als positief electrisch geladen
kationen en Cl-, S (SO42-) en P (PO43-)
als negatief geladen anionen. Een meerderheid
van de eerste maakt de DCAD positief
en van de laatste negatief. Een negatieve
DCAD bewerkt een zure en een positieve
een basische omgeving in lichaamsvloeistoffen.
Een negatieve of positieve DCAD
reflecteert indirect de zuurtegraad of zuurbase
status van de extracellulaire vloeistof
inclusief het bloed. Dit is alleen mogelijk
door de H+ concentratie in deze vloeistoffen
te verhogen of te verlagen (Stewart,
1983; Block, 1994; Goff en Horst, 2003).

chloride (MgCl2·6H2O), magnesiumsulfaat
(MgSO4·7H2O), ammoniumchloride
(NH4Cl en ammoniumsulfaat [(NH)2SO4].
Daarnaast kan zoutzuur worden gebruikt.
De DCAD vergelijking suggereert een
equipotentieel effect voor de genoemde
zouten maar hun onderlinge efficientie
blijkt te verschillen (Oetzel et al. 1991).
Sulfaatzouten werken bijvoorbeeld veel
minder verzurend voor extracellulaire
vloeistoffen. Het licht verzurende effect
van MgSO4 kan toegeschreven worden aan
het laxerend effect dat een consistente uitscheiding
van bicarbonaat via de feces veroorzaakt.
De ammoniumzouten kunnen de
pH van de pens verhogen en daarmee een
negatief effect hebben op de absorptie van
Mg waardoor secundair een Mg deficientie
kan optreden. Bovendien kan een overmaat
aan ammonium een reeds vervette lever extra
belasten bij de omzetting van ammonia
in ureum wat tot een hogere NH4+ concentratie
in het bloed leidt (Thilsing-Hansen et
al. 2002).
Het sterkste verzurende effect op de lichaamsvloeistoffen
kan bereikt worden met
zoutzuur (HCl) en calciumchloride. Zij vormen
daarom ideale anionische zouten voor
manipulatie van de DCAD en de preventie
van hypocalcemie. HCl-supplementen zijn
ook minder onsmakelijk dan de traditionele
anionische zouten omdat ze eerder een
zure dan een zoute smaak geven aan het
rantsoen (Goff, 2003). HCl is tevens niet
vergezeld door een kation, dat, afhankelijk
van de opnamesnelheid, bepaalde effecten
van de anionen teniet kan doen. (Horst en
Goff, 1997). Een nadeel van het gebruik van
commercieel HCl (30%) is dat het verdund
moet worden tot een 5% oplossing en dat het
een zeer corrosief effect op metalen heeft
(voer-mengwagen). Om deze problemen te
voorkomen moet de 5% HCl oplossing (150
ml/koe) als topdressing aan het voer worden
toegediend om het vervolgens grondig te
mengen. HCl is internationaal ook beschikbaar,
verwerkt in sojameel, of koolzaadmeel
en andere producten, wat het makkelijker
maakt om het zuur toe te dienen.
In plaats van HCl kan calciumchloride
gebruikt worden om de extracellulaire
vloeistof en het bloed te verzuren.
Calciumchloride is echter veel minder sma-
kelijk en bovendien hygroscopische wat de
toepasbaarheid bemoeilijkt. Bovendien kan
het de slijmvliezen irriteren en kan het bijdragen
aan de ontwikkeling van acidose.
Verstrekking anionische zouten (J.H.)
Tot slot kan kalk (calciumcarbonaat) gebruikt
worden als een anionisch zout. Kalk
biedt echter geen direct opneembare calciumionen,
maar vereist blootstelling aan de
zure maagsappen om gedissocieerd te worden.
In een ongedissocieerde vorm is het
niet beschikbaar voor opname in de dunne
darm (Thilsing-Hansen et al. 2002).
De aanbevolen DCAD in de droogstandsperiode
ter voorkoming van hypocalcemie
is -100 tot -150 mEq/Kg drogestof (Horst
et al. 1997; Goff, 2003). De variatie van
DCAD biedt een marge voor veiligheid om
variabele K concentraties in het rantsoen of
in de weide op te vangen (Sanchez, 2002).
Volgens Kurosaki et al. (2007) en Penner et
al. (2008) kunnen ook rantsoenen met een
licht positieve DCAD de Ca homeostase
rond het afkalven verbeteren.
In tegenstelling tot de DCAD voor droogstaande
koeien moet de DCAD voor lacterende
koeien positief zijn. Hu en Murphy
(2004) vermeldden dat de 4% vetgecorrigeerde
melkopbrengst (FCM) en de droge
stofopname gemaximaliseerd worden als de
DCAD varieert van +340 tot +490 mEq/Kg
droge stof. Rantsoenen die aan koeien met
een hoge melkproductie worden verstrekt
moeten daarom altijd gecontroleerd worden
om de DCAD binnen de genoemde spreidingsbreedte
te houden (Hu en Murphy,
2004).
Wanneer koeien 24 uur/dag worden geweid
in percelen met vaak zeer varierende kationengehalten
in het gras is het moeilijk een
rantsoen met een DCAD onder de 0 mEq/
D.M. 57e jaargang - No. 3 blz. 55

Kg droge stof te formuleren. Als anionische
zouten worden aangeboden dienen deze in
smakelijke krachtvoermengsels te worden
verstrekt of moeten koeien tweemaal daags
gedrenched worden om vergelijkbare effecten
te verkrijgen met een totaal gemengd
rantsoen (TMR) voor gehuisveste koeien
(Roche et al. 2005).
Een belangrijke vraag is hoe lang anionische
zouten gevoerd moeten worden voorafgaande
aan de verwachte dag van afkalven.
Zowel Oetzel (1996) als Mellau et al.
(2002) geven aan dat een toedieningsperiode
van minstens 10 dagen vereist is om de
calcium-homeostatische effecten in gang
te zetten. Bouman et al. (2003) stellen echter
dat het voeren van anionische zouten
gedurende 4 dagen en zelfs 2 dagen even
effectief was in het verbeteren van de mechanismen
van de calciumhomeostase als
met een langere periode. Het was echter
niet duidelijk of de koeien in staat zouden
zijn om de verbeterde effectiviteit van de
calciumhomeostase te behouden na afbreken
van de anionen toediening na 2 dagen
(Goff en Horst, 1998; Mellau et al. 2002).
Het succes van het verstrekken van anionische
zouten hangt voor een groot gedeelte
af van het kationengehalte van de ingrediënten
die in het droogstandsrantsoen
gebruikt worden vόόr de toevoeging van
anionische zouten. Als de DCAD van het
rantsoen voor het afkalven groter is dan
+200 mEq/kg droge stof zal het moeilijk
zijn om de DCAD succesvol te verlagen.
Daarom moet het ruwvoer met het laagst
mogelijke K gehalte geselecteerd worden,
zelfs wanneer anionische zouten in het close-up
rantsoen worden toegepast (Goff en
Horst, 1997). Het reduceren van de DCAD
van +535 tot +435 mEq/kg droge stof vereist
bijvoorbeeld al 120 g MgSO4 of 80 g
MgCl2 en het reduceren tot +200 mEq/kg
droge stof vereist ongeveer 250 g MgSO4
of 160 MgCl2. De hoeveelheid zouten die
nodig zijn, hangt dus af van de DCAD van
het geformuleerde rantsoen, en van de zouten
die gebruikt worden. Horst et al. (1997)
stelden voor dat de maximale hoeveelheid
anionen die toegevoegd kunnen worden
voordat de opname afneemt ongeveer 300
mEq/Kg droge stof is. Dit betekent dat,
als de DCAD ongeveer +200 is, deze dan
D.M. 57e jaargang - No. 3 blz. 56
verlaagd kan worden tot -100 met 300 mEq
anionen per Kg droge stof. Als de DCAD
groter is dan +300 mEqKg droge stof is de
eerste prioriteit om zoveel mogelijk kaliumrijke
voedermiddelen uit het rantsoen
te verwijderen en ze te vervangen door
kaliumarm ruwvoer zoals maissilage. Het
overdoseren van anionische zouten (urine
pH < 5.5) leidt tot ongecompenseerde metabolische
acidose en dit effect kan desastreus
zijn als het plaatsvindt tijdens de laatste
kritieke dagen voor het afkalven.
Het is belangrijk om te realiseren dat de
snelheid waarmee de verzuring plaatsvindt
per product verschilt (HCl en biochloor
versus mengsels van veelvoorkomende
anionische zouten). Koeien reageren bijvoorbeeld
snel op supplementering van het
rantsoen met en 150 ml van een 5 % HCl
oplossing. Binnen 24 uur na aanvang van
de behandeling kan de pH van de urine
verzuurd zijn tussen 6,8 en 6,0 (Goff en
Horst, 1998). Aan natuurlijke close-up
rantsoenen met een hoge alkaliniteit moeten
relatief grote hoeveelheden anionische
zouten worden toegediend om de gewenste
DCAD te bereiken. Dit zal echter de totale
droge stofopname verminderen inclusief de
opname van anionische zouten en daarmee
het effect ervan (Hu en Murphy, 2004).
Wanneer een rantsoen met een DCAD
van 0 tot -150 mEq/Kg droge stof gevoerd
wordt laten koeien een daling in droge stofopname
zien van respectievelijk 1 en 2 kg
(Van de Haar, 2000). Elke afname van de
droge stofopname vόόr het afkalven, zal
de leverfunctie compromitteren, de mate
van leververvetting verhogen en als consequentie
de ontwikkeling van hypocalcemie
bevorderen (Geelen en Wensing, 2006).
Maatregelen die geadviseerd worden om
smakelijkheidproblemen te minimaliseren
zijn het toevoegen van de zouten aan een
grondig gemixt rantsoen (Block, 1984),
het mengen van de zouten in een granenmix,
het gebruiken van een combinatie van
verschillende zouten (Wang et al, 1994)
en het coaten van zouten in vet of eiwitten.
Gecoat calciumchloride bleek de droge
stofopname niet te beïnvloeden (Cherciari,
2000). Ongeacht de gebruikte methode van
anionsche zouttoediening dient de droge
stofopname heel nauwkeurig gecontroleerd

te worden na introductie van het anionisch
rantsoen. Vanwege het feit dat anionische
zouten de droge stofopname negatief kunnen
beïnvloeden blijft men in de praktijk
aangewezen op indirecte methoden bestaande
uit actuele pH metingen in de urine
of achteraf op meting van de biestproductie.
Als suboptimale managementpraktijken
bestaan zoals een hoge veebezetting, het
voeren van slecht verteerbaar ruwvoer in
de close-up periode en het ontbreken van
wekelijkse controle van droge stofopname,
etc., moeten geen anionische zouten gevoerd
worden. Foutieve managementprak-
Takehome messages
• De rantsoenen van close-up koeien moeten
samengesteld worden met een K gehalte
van 1 tot maximaal 2% op droge stof
basis.
• Wanneer dat niet mogelijk is kan men anionische
zouten aan het rantsoen toevoegen.
• De primaire doelstelling van het verstrekken
van anionische zouten aan koeien in
de close-up periode is om het kationenanionen
verschil in het rantsoen (DCAD)
van positief naar negatief om te buigen om
daardoor een meer negatieve zuur-base
status in het bloed en overige extracellulaire
vloeistoffen te creëren.
• Rantsoenen met een positieve DCAD bevorderen
hypocalcemie rond het afkalven
in tegenstelling tot rantsoenen met een negatieve
DCAD.
• De aanbevolen (DCAD) voor een close-up
rantsoen is -100 tot -150 mEq/Kg droge
stof.
• Anionische zouten zijn over het algemeen
zeer onsmakelijk en kunnen daardoor de
droge stofopname verlagen.
• Het verstrekken van anionische zouten
moet altijd gecombineerd worden met
controle van de droge stofopname.
• Het inkapselen van anionische zouten
helpt de smakelijkheid ervan te verbeteren
en de afname in DMI te reduceren.
• De toediening van anionische zouten aan
vaarzen is over het algemeen niet geïndiceerd
daar vaarzen slechts zelden melkziekte
vertonen.
tijken moeten dan eerst gecorrigeerd worden
(Oetzel, 2000).
Meting urine pH
De pH van de urine weerspiegelt de DCADstatus
van het rantsoen en indirect de zuurbase
balans van lichaamsvloeistoffen.
Meting van de pH van urine moet onderdeel
uitmaken van de verstrekking van anionische
zouten om te controleren of de koe te
weinig, voldoende of teveel anionische zouten
ontvangt. Bij te weinig zal de koe toch
risico lopen om toch hypocalcemie te ontwikkelen.
Het kan ook zijn dat de urine pH
> 8 is en anionische zouten de pH niet in
voldoende mate kunnen drukken om hypocalcemie
te voorkomen. Wanneer hoge giften
van anionische zouten verstrekt moeten
worden neemt het risico op een metabole
acidose toe met de bekende negatieve gevolgen.
Om deze redenen moet het controleren
van de pH van de urine altijd onderdeel zijn
van het bedrijfsbezoek in het kader van bedrijfsbegeleiding.
De meting heeft ook nut
om na te gaan of een rantsoen zonder anionische
zouten een erg hoge pH heeft en
koeien dus risico lopen melkziekte te ontwikkelen.
De pH van de urine kan gemeten worden
met standaard pH-papier of met een mobiele
pH meter. Urinemonsters moeten halverwege
het urineren genomen worden om
de invloed van de alkalische vaginale afscheiding
te beperken (Goff, 2000) en moet
vrij zijn van contaminatie met feces. De pH
meting van de urine van koeien biedt een
goedkope en redelijk betrouwbare meting
van de pH van het bloed en van een juist
niveau van supplementatie van het rantsoen
met anionen (Jardon, 1995).
[Figuur 33] Regressie tussen pH van het
bloed en de urine (Spanghero, 2004).
D.M. 57e jaargang - No. 3 blz. 57

Over het algemeen moeten koeien eenmaal
per week bemonsterd worden tijdens de laatste
twee weken voor het afkalven en vooral
op de dag vόόr, op en na het afkalven. Het
meten van de koeien na het afkalven, kan
informatie verschaffen over de prevalentie
van subklinische hypocalcemie in de vroege
lactatie. In plaats van urine monsters
kunnen dan echter beter bloedmonsters genomen
worden voor de bepaling van de calciumconcentraties
in serum. Concentraties
van calcium in serum moeten hoger dan 8
mg/100ml of meer dan 2 mmol/100ml zijn.
Van de verzamelde gegevens dient zowel
een gemiddelde pH van de urinemonsters
berekend te worden als de spreidingsbreedte
tussen bemonsterde koeien. Omdat preventie
minder geld kost dan behandeling kan
het economisch zinvol zijn om het management
aan te passen, zelfs als slechts een
klein percentage koeien een hoge pH van de
urine vertonen.
Nadelen van het meten van de pH van urine
is dat dieren vastgezet moeten worden en
het voor de veehouder relatief veel tijd kost
om urine op te vangen en op de juiste wijze
te interpreteren waardoor het vaak niet
plaats vindt. Vaak kan alleen een voldoende
hoeveelheid urine worden verzameld met
behulp van een blaaskatheter wat de tussenkomst
van een dierenarts vereist en weer
extra kosten met zich meebrengt.
Het manipuleren van de DCAD van het
rantsoen door het zuurder of basischer te
maken leidt tot meetbare veranderingen in
de pH van de urine maar slechts tot kleine
veranderingen in de pH van het bloed omdat
zowel de nieren als de botten de veranderingen
compenseren om de normale pH van
het bloed te behouden (Spanghero, 2004).
De pH van het bloed ligt normaal gesproken
tussen 7,36 en 7,44 (Figuur 33). De spreidingsbreedte,
waar binnen een koe overleeft,
is 6,85-7,88 (Robinson, 1992).
3.3.4. Verstrekking van rantsoenen met
een laag calciumgehalte
Een manier om melkziekte te voorkomen
is door koeien vóór het afkalven te laten
adapteren aan de sterk verhoogde vraag
naar calcium net voor, tijdens en direct na
het afkalven. De adaptatie kan worden bewerkstelligd
door het calciumgehalte van
D.M. 57e jaargang - No. 3 blz. 58
het rantsoen te reduceren tot

cium zijn (Gerloff, 1988). Het houdt onder
andere in dat een droogstandsrantsoen moet
worden gevoerd met relatief veel calciumarme
producten (maissilage, stro) en weinig
Verstrekken van rantsoen met laag Ca gehalte
(J.H.)
calciumrijke producten (grassilages).Verder
is het moeilijk om het calciumgehalte te
verlagen zonder de opname van andere essentiële
mineralen tegelijkertijd te beperken
(Martin-Tereso Lopez, 2010).
Dit kan echter leiden tot tekorten van bepaalde
micro- en macromineralen en andere
nutriënten die essentieel zijn voor de gezondheid
en melkproductiepotentie van de
koe. Het kan dus de mogelijkheid uitsluiten
om de koe in de transitieperiode correct te
voeden.
Een negatieve kant van het verstrekken van
calciumarme rantsoenen is ook dat ze excessief
calcium onttrekken aan de botten,
wat osteoporose en zelfs melkziekte kan
veroorzaken als het langer dan zeven dagen
gevoerd wordt. Daarom lijkt het calciumarme
voedingsconcept, tenzij er andere
manieren worden ontwikkeld om het calciumgehalte
van het rantsoen te verlagen, niet
geschikt voor toepassing in de praktijk. Als
toch een calciumarme voedingsstrategie
wordt toegepast, wordt geadviseerd dergelijke
rantsoenen alleen te gebruiken voor
oudere of vette koeien (Houe et al. 2001).
Een hoog kaliumgehalte van de voeding
voor koeien rond het afkalven, vormt een
grotere risicofactor voor het ontstaan van
hypocalcemie dan het calciumgehalte.
Kaliumarme rantsoenen helpen hypocalcemie
te voorkomen door de metabole status
van de melkkoe te veranderen, waardoor
de activiteit van de calciotrope hormonen
bevorderd wordt. Goff en Horst (1997) sug-
gereerden dat het succes van de preventie
van melkziekte in het verleden door middel
van het gebruik van calciumarme voeding
vooral het gevolg was van een gelijktijdige
reductie in de opname van sterke kationen
zoals kalium in het rantsoen en niet van de
reductie in calcium als zodanig.
3.4. Vitamine D suppletie
De preventie van melkziekte door previtamine
D2 of D3 moet uitgevoerd worden
als verwacht wordt dat er sprake is van
een deficiënte 1α,25(OH)2D status. De
1α,25(OH)2D status kan het best bepaald
worden door de 25(OH)D concentratie in
plasma te meten. Een concentratie van
25(OH)D van onder 5 ng/ml is een indicatie
van vitamine D deficiëntie en concentraties
van 200 tot 300 ng/ml zijn indicatief voor
vitamine D toxiciteit. Gezonde koeien hebben
25(OH)D concentraties in plasma tussen
20 en 50 ng/ml (Horst et al., 1994). De
I.U. van vitamine D wordt gedefinieerd als
de vitamine D activiteit van 0,025 µg gekristalliseerd
vitamine D.
De preventie van hypocalcemie/melkziekte
met vitamine D kan uitgevoerd worden door
dagelijks previtamine D2 (calciferol) via het
rantsoen aan te bieden of parenteraal een
hoge dosis vitamine D3 (cholecalciferol) toe
te dienen.
De hoeveelheid previtamine D die dagelijks
nodig is in het rantsoen is moeilijk te definieren
omdat de hoeveelheid afhangt van hoeveelheid
vitamine D3 die onder invloed van
blootstelling aan zonlicht in de huid wordt
geproduceerd, of de hoeveelheid D2 (calciferol)
die beschikbaar komt uit ruwvoer
en bijproducten, etc. In de praktijk worden
droogstaande koeien vrijwel dagelijks oraal
gesupplementeerd met 20-30.000 IU vitamine
D2 (Horst et al., 1994) of 30 IU/kg lichaamsgewicht
(NRC, 2001).
Een deel van de vitamine D uit de voeding
wordt in de pens door bacteriën afgebroken
in inactieve metabolieten (Sommerfeldt et
al. 1983). Het transport van vitamine D vanuit
het verteringsstelsel gebeurt via chylomicrons,
waarvan lipoproteinen een belangrijk
onderdeel zijn. Men dient zich te realiseren
dat de synthese van lipoproteinen in
de lever belemmerd kan zijn tijdens de transitieperiode
als gevolg van leververvetting.
D.M. 57e jaargang - No. 3 blz. 59

De preventie van melkziekte via de parenterale
route bestaat uit toediening van 10
miljoen IU of meer van vitamine D2 of D3analogen.
De maximale tolereerbare dosis
van parenteraal toegediend vitamine D is
minstens 100-maal lager dan de maximale
tolereerbare orale dosis en herhaalde injecties
kunnen vooral toxisch zijn (Littledike
en Horst, 1980). De injectie van een hoge
dosis vitamine D metabolieten binnen 24
uur voor het afkalven is niet effectief gebleken,
maar een injectie tussen 24 en 96
uur (maar niet meer dan 8 dagen) voor het
afkalven wel.
Hoewel parenterale toediening van hoge
concentraties vitamine D of analogen de
calciumabsorptie in de darmen verhoogt
om de plasmaconcentratie en homeostase
te handhaven, onderdrukken behandelingen
ook de PTH-afgifte en daarmee botresorptie
en renale reabsorptie van Ca 2+ . Het remt
ook de renale synthese van 1α,25(OH)2D
waarmee de vorming van 1α,25(OH)2D
volledig afhankelijk wordt van exogene vitamine
D-metabolieten.
Littledike en Horst (1980) vermeldden dat
veel koeien die vόόr het afkalven behandeld
waren met grote hoeveelheden previtamine
D2 of D3 derivaten, hypocalcemisch werden
en symptomen van melkziekte lieten
zien zodra de exogene bron van vitamine D
afnam en uitgescheiden was op 10 tot 14 dagen
na de behandeling. In de controlegroep
waren plasma 1α,25(OH)2D concentraties
omgekeerd gerelateerd aan de plasma calciumconcentraties.
Dit, in tegenstelling tot de
behandelde groep waarin plasmaconcentraties
van 1α,25(OH)2D niet stegen als reactie
op hypocalcemie. Littledike en Horst (1980)
suggereerden dat het effect van de behandeling
veroorzaakt werd door een onderdrukte
PTH-afgifte en renale synthese van endogeen
1α,25(OH)2D. Koeien in de behandelde
groep werden afhankelijk van exogeen
1α,25(OH)2D of analogen om hypocalcemie
tegen te gaan (Wang et al., 1994). Dit wordt
toegeschreven aan het feit dat PTH de endogene
productie van 1α,25(OH)2D moet opstarten
na de onderdrukking door exogeen
vitamine D. Bovendien kunnen hoge doses
previtamine D2 of D3 heel dicht tegen de
toxische grens komen te liggen en zouden
ze anorexie, tachycardie, dyspneu en meta-
D.M. 57e jaargang - No. 3 blz. 60
statische onomkeerbare calcificatie van de
weke delen kunnen veroorzaken. Daarom
moet parenterale toediening van deze preparaten
niet vaker dan een keer plaatsvinden.
Naast boven gemaakte aspecten blijkt er
een terugkoppelingsmechanisme te functioneren
waarin hoge doses van cholecalciferol
de hydroxylatie op C25 remmen. Dit is er
de oorzaak van dat de omzetting van cholecalciferol
in 1α,25(OH)2D geremd wordt tot
8 dagen na de injectie (Holis et al., 1977).
Een overmaat van 1α,25(OH)2D wordt omgezet
in 24,25(OH)2D. In paretische koeien
werden significant hogere 24,25(OH)2Dconcentraties
(3,48 +/-0,27 ng/ml) gevonden
dan in niet-paretische koeien (2,03 +/- 0,34
ng/ml). Er bleek ook een negatieve correlatie
te bestaan tussen serum 24,25(OH)2D en
de concentratie van het Catot in spontaan
optredende hypocalcemie bij melkkoeien
(DeLuca et al., 1996; Smith et al., 2006).
Als bevestiging hiervan rapporteerden
Barton et al. (1984) dat de intramusculaire
toediening van 24,25(OH)2D de incidentie
van melkziekte verhoogt.
De vitamine D-metabolieten 25(OH)D of
1α,25(OH)2D die gebruikt werden voor de
preventie van melkziekte waren in het verleden
niet gehydroxyleerd op C24. In vivo
kunnen deze metabolieten direct of indirect
dienen als substraten voor enzymatische
24-hydroxylatie, waarbij de ongewenste
24,25(OH)2D metabolieten met een zijketenstructuur
ontstaan. De afwezigheid
van de C24-hydroxylatie is daarom een belangrijke
eigenschap van een effectief antimelkziekte
vitamine D.
Fluorisatie op de C24-positie van de zijketen
van 1α,25(OH)2D blokkeert de 24-hydroxylatie
wat dan weer de vorming van
24,25(OH)2 metabolieten van vitamine
D remt, welke vormen tijdens het verloop
van het normale metabolisme in vivo wel
ontstaan. De C24-geblokkeerde metabolieten
zijn in staat om de opstapeling van
24,25(OH)2D-metabolieten in ivo te voorkomen
met behoud van de gewenste, met
vitamine D overeenkomende, melkziekteherstellende
eigenschappen (Deluca et al.,
1996). De 24-F-1α,25(OH)2D metaboliet
is ongeveer 1,5 maal zo potent, heeft een
langere werkingsduur dan 1α,25(OH)2D

en kan met intervallen van 7 dagen worden
toegediend tot aan het afkalven (Goff et al.,
1988).
3.5. Orale toediening van calciumsupplementen
Het oraal verstrekken van calciumpreparaten
heeft tot doel hypocalcemie/melkziekte,
maar ook het repeterend optreden
van melkziekte na intraveneuze behandelingen
te voorkomen (Thilsing-Hansen et
al. 2002).
Calciumpreparaten die voor deze toepassing
gebruikt worden zijn calciumchloride,
calciumformaat en propionaat. Orale calciumpreparaten
zijn beschikbaar als waterige
oplossingen, op soja gebaseerde olie-emulsies,
gels (hydroxymethyl-cellulose) en bolussen
(ingepakt in plantaardig vet). Op soja
gebaseerde olie of gels worden toegepast
om daarmee de bittere smaak en caustische
effecten van calciumchloridezouten te verminderen.
Vanuit olie gebaseerde emulsies
wordt calcium echter moeilijk opgenomen
(Thilsing-Hansen en Jorgensen, 2001). Het
beperkt gebruik van orale waterige calciumpreparaten
(CaCl2 en Ca-formaat) vindt
zijn oorzaak in hun irriterende werking op
het verteringsstelsel (Jorgensen et al., 1990;
Wentink en van den Ing, 1992; Scott en Van
Wijk, 2000). De auteurs van deze laatste
twee publicaties namen uitgebreide necrose
van het slijmvlies van de lebmaag waar. Het
transport naar de lebmaag is waarschijnlijk
het gevolg van het opwekken van de slokdarmsleuf-reflex
door de zouten. Het leidt
tot significant hogere plasma calciumconcentraties
dan wanneer het calcium gedeponeerd
wordt in de pens (Rings et al. 1997).
Pehrson et al. (1998) toonden aan dat een
waterige oplossing van calciumpropionaat
minstens zo effectief was in het verhogen
van de plasma- calciumconcentratie als een
calciumchloride gel (gesuspendeerd in lycineolie)
maar niet zo effectief als een waterige
oplossing van calciumchloride (Goff en
Horst, 1993). Het propionaation is een bron
van energie na zijn omzetting naar glucose
in de lever. De effecten op de calciumconcentratie
in het bloed treden echter niet zo
snel op als die van calciumchloride, maar de
activiteit van calciumpropionaat kan mogelijk
langer aanhouden. Calciumpropionaat
heeft geen verzurend effect op de pH van
het bloed, heeft geen erosief effect op de
mucosa van de voormagen en het heeft een
neutrale smaak. Het heeft echter het nadeel
dat het slechts 21,5% calcium bevat, wat
grotere hoeveelheden van het preparaat
vereist die oraal toegediend moeten worden
(Goff et al. 1996). Een bijkomende zorg
van calciumpropionaat is dat het propionaat
een dislocatie van de lebmaag zou kunnen
veroorzaken door het beperken van de contracties
van de lebmaag. Daarom zou een
combinatie van calciumpropionaat en calciumchloride
een beter effect hebben boven
één van beide bestanddelen alleen (Goff et
al. 1996).
Voor preventieve doeleinden moeten 4
doses van 50 g calcium oraal toegediend
worden, aanvangend op ongeveer 24 uur
vόόr, en herhaald tijdens en 12 en 24 uur
na het afkalven (Jonsson en Pehrson, 1970;
Oetzel, 1993; Pehrson et al. 1997). De incidentie
en het relatieve risico van parese
rond het afkalven en dislocatie van de lebmaag
in koeien ≥3 pariteit was significant
lager in behandelde koeien vergeleken met
controlekoeien (Oetzel, 1993). De drenches
moeten bij voorkeur geïoniseerd calcium
bevatten. Oraal calcium wordt snel opgenomen,
zelfs via passieve absorptie en leidt
tot verhoogde calciumconcentraties in het
bloed (Goff et al. 1996).
Een preventief programma van 4 doses van
50 g calcium kan echter te veel calcium zijn
in te veel doses. Het doseren van 50 g calcium
op 12 en 24 uur na het afkalven bleek
het vermogen van de behandelde koe om
calcium te mobiliseren uit de botreservoirs
en calcium uit de darmen op te nemen te
verlagen. Agger en Renney (2004) introdu-
Drenchen (J.H.)
D.M. 57e jaargang - No. 3 blz. 61

ceerden daarom een preventie-programma
dat gebruik maakt van een pasta dat twee
calciumzouten bevat, calciumchloride voor
snelle absorptie (10 g calcium) en calciumpropionaat
voor langzame absorptie (30 g
calcium). Dit product wordt toegepast in
twee doses. De eerste dosis wordt toegediend
2 tot 6 uur vόόr het afkalven, wanneer
de eerste tekenen van het afkalven zich
aandienen en de tweede dosis 6 tot 10 uur
na het afkalven. Het 2-doses programma
voorkwam meer dan 95% van de gevallen
van klinische melkziekte en het past heel
goed in het normale management van de afkalvende
koe. Verder onderdrukte het programma
niet het eigen vermogen van de koe
om calcium te mobiliseren uit de darmen en
de botten.
Calciumchlorideproducten bieden het voordeel
dat ze de alkaliteit van de extracellulaire
vloeistof (bloed) beperken via hun
verzurende effect. Het verzurende effect
van chloride op de extracellulaire vloeistof
verhoogt de gevoeligheid van de weefsels
voor PTH en verbetert de effectiviteit van
de werking van de calciotrope hormonen.
Over het algemeen werken deze effecten
ondersteunend in de preventie van melkziekte.
Een nadeel van orale oplossingen van calciumchloride
(100 g in een periode van
24 uur) is dat het kan leiden tot metabole
acidose, wat een gevolg is van het feit dat
chloridenionen snel opgenomen worden in
het verteringsstelsel in tegenstelling tot calcium
(Rings et al. 1997).
Aaes (1990) vermeldt dat peroraal toegediende
calciumsupplementen de droge stofopname
met 10 tot 15% verlagen in een periode
waarin voedselopname al onder druk
staat (Goff et al. 1996). Een ander groot nadeel
van het toedienen van drenches is dat
het extra arbeid vereist op het moment van
afkalven en dat het risico bestaat op een
mogelijke aspiratiepneumonie als gevolg
van suboptimaal slikken tengevolge van
hypocalcemie. Daarom moet zeer veel zorg
besteedt worden aan de vorm van calcium
die wordt toegediend en de manier waarop.
Indien koeien niet in staat zijn om goed te
slikken moet calcium niet oraal toegediend
worden.
Men kan uit bovenstaande concluderen dat
D.M. 57e jaargang - No. 3 blz. 62
supplementatie van oraal toegediend calcium
aan koeien hypocalcemie rond het afkalven
helpt te voorkomen en de effecten ervan
minimaliseert door onder andere niet alleen
de contracties van de maag-darmtractus te
stimuleren maar ook die van het myometrium.
Dit positieve effect op de contractiliteit
van de gladde spiervezels bevordert weer de
droge stofopname, de involutie van de uterus
en daarmee een reductie van het risico
op het ontstaan van klinische en subklinische
endometritis en dientengevolge bevordering
van drachtigheid (Stevenson et al.
1999). Dit geeft aan dat het verhogen van de
calciumconcentratie in het bloed van koeien
rond het afkalven door extra calcium met
het rantsoen aan te bieden of door de droge
stof opname te stimuleren nuttig kan zijn.
Orale calcium toediening kan ook gunstig
uitwerken voor veestapels die geen problemen
met melkziekte lijken te hebben. Het is
echter niet bekend of de toegenomen concentratie
van calcium in het bloed na orale
toediening gehandhaafd blijft en zo ja hoe
lang.
Aslam en Tucker (1998) injecteerden 1,6 g
calcium in de vorm van 40 ml calciumborogluconaatoplossing
in een kwartier van de
melkklier na de 3 eerste opvolgende melkingen
na het afkalven. Ook deze methode
resulteerde in een positieve uitkomst om de
plasma calciumconcentratie te laten toenemen
na het afkalven.
3.6. Beweging
Een uitloop voor droogstaande koeien heeft
voordelen op het gebied van calcium en
energie metabolisme. Hiney et al. (2004)
rapporteerden dat intensieve beweging
van stierkalveren, bestaande uit het dagelijks
rennen over een afstand van 50 meter,
de mineralisatie en botopbouw verhoogde
(Figuur 34). Dagelijkse beweging van
close-up koeien leidt ook tot lagere NEFA
concentraties in het bloed. Het is echter
de vraag of lichaamsbeweging tijdens de
droogstand en in het bijzonder tijdens de
close-up periode ook een positief effect op
de calcium- en fosforhomeostase kan hebben.
De mogelijkheid bestaat dat vitamine
D erbij betrokken is via de opgewekte acidose
tijdens beweging.
Beweging en mobilisatie hebben op ver-

schillende manieren een invloed op de botvorming
en -resorptie.
Bij mensen blijkt lichaamsbeweging gekoppeld
te zijn aan de vorming van hogere
concentraties 25(OH)D. Het is momenteel
echter niet bekend of dit een direct verband
tussen lichaamsbeweging en het vitamine
D metabolisme reflecteert of dat het een
gevolg is van blootstelling aan zonlicht
(Looker, 2007). In een recent onderzoek
van Hymøller en Jensen (2010) wordt geconcludeerd
dat de vorming van vitamine
D3 (cholecalciferol) bij koeien plaats vindt
in de huid onafhankelijk de mate van haarbedekking.
Of deze vorming verminderd is
in koeien die altijd binnen verblijven is ons
niet bekend. Close up koeien met veel beweging/uitloop
zullen waarschijnlijk/mogelijk
ook profiteren van dit gegeven
[Figuur 34] Het effect van kortdurende intensieve
lichaamsactiviteit op de dichtheid van de
botten in stierenkalveren (Hiney et al, 2004).
Bekend is dat zonlicht, en specifiek UVB,
de omzetting bevordert van 7-dehydrocholesterol
in pre-vitamine D3. Het is gebleken
dat koeien, die worden bloot gesteld aan direkt
zonlicht, een hoeveelheid 25(OH)D in
het bloed hebben, die omgekeerd evenredig
is aan de hoeveelheid huidoppervlakte dat
is blootgesteld aan het zonlicht. Onbedekte
koeien hadden na 28 dagen blootstelling
aan 5 uur zonlicht per dag een gemiddeld
gehalte aan 25(OH)D3 in het bloed van
28.6 ng/ml. Bovendien is in dezelfde studie
aangetoond dat beharing de productie van
25(OH)D3 door zonlicht niet verhindert
(Hymøller en Jensen, 2010).
Op bedrijven met een uitloop zullen naar alle
waarschijnlijkheid koeien geen risico lopen
op een vitamine D deficientie. Hoe dit in de
winterperiode verloopt vereist nader onderzoek.
Suppletie van vitamine D via het rantsoen
lijkt onder die omstandigheden gewenst.
4. Preventieve maatregelen ter correctie
van interne risiciofactoren
Van de hieronder genoemde interne preventieve
maatregelen biedt alleen de biestproductie
de mogelijkheid om interne risicofactoren
op korte termijn te corrigeren.
Bij hoge lichaamscondities kunnen alleen
correctieve maatregelen getroffen worden
die pas op lange termijn resultaat zullen
opleveren. De overige factoren bieden weinig
mogelijkheden.
4.1. Biestproductie
De totale hoeveelheid biest die op dag 1
wordt geproduceerd draagt in belangrijke
mate bij aan de daling van het calciumgehalte
in het bloed en het optreden van
hypocalcemie. Het is daarom van belang
de hoogte van de biestproductie zo veel
als mogelijk te sturen. Dit is mogelijk via
het eiwitgehalte in het rantsoen en via verstrekking
van anionische zouten.
Hashemi et al. (2008) voerden hoogdrachtige
schapen op 110% van de ruw eiwit-
Botresorptie
Beweging: Serum Ca PTH 1,25 (OH)2 vit D Ca absorptie in de
darmen
Botvorming
Ca in de urine
Botresorptie
Immobilisatie: Serum Ca PTH 1,25(OH)2 vit D Ca resorptie in
de darmen
Botvorming
Ca in de urine
D.M. 57e jaargang - No. 3 blz. 63

Takehome messages
• Een alternatieve strategie om hypocalcemie
te voorkomen/behandelen is om het
calciumgehalte in het rantsoen te verlagen.
• In de praktijk blijkt het moeilijk met beschikbaar
ruwvoer een rantsoen te formuleren
met een laag calcium gehalte.
• Een rantsoen met een laag calciumgehalte
gaat veelal gepaard met een laag K
gehalte.
• Het succes van calciumarme voeding in
het verleden wordt daarom wel toegeschreven
aan de samenvallende reductie
van de K opname via het dieet.
• Preventie van subklinische hypocalcemie/melkziekte
begint met de teelt van
ruwvoer op percelen met een laag (80
ppm) K gehalte.
• Een symptomatische maatregel om hypocalcemie
te voorkomen is het toedienen
van orale calciumpreparaten of van
calciuminfusen rond afkalven.
• Men dient te bedenken dat niet een hoog
calciumgehalte maar een hoog kaliumgehalte
in het rantsoen aan het ontstaan
van hypocalcemie ten grondslag ligt.
• Voor deze en andere symptomatische
toedieningen geldt daarom dat zij het
paard achter de wagen spannen omdat
zij het hypocalcemie probleem niet in de
wortel aanpakken.
• Een zeer goede preventieve maatregel
is om koeien in de close-up periode de
beschikking te geven over een permanente
uitloop (paddock) om daarmee de
lichaamsbeweging en interne vitamine
D productie te optimaliseren.
behoefte zoals wordt aangegeven door de
National Research Council (NRC). Dit
resulteerde in een significant hogere biestproductie
in vergelijking met een eiwitgehalte
overeenkomend met 100 % NRC in
het rantsoen. Een toename van de biestproductie
bij een hoog ruweiwitgehalte (190 g
per/Kg drogestof) werd ook gerapporteerd
door O’Doherty en Crosby (1997) maar
niet door Ocak et al. (2005) na voeding
met 165 g ruw eiwit wat 1.4 keer hoger was
dan de behoefte. De biestproductie bleek in
D.M. 57e jaargang - No. 3 blz. 64
ooien met eenlinggeboorten juist verminderd
te zijn maar het geboortegewicht van
de lammeren bleek verhoogd en de geboorteproblemen
toegenomen te zijn. De verschillen
in uitkomsten werden door Ocak
et al. (2005) toegeschreven aan ondervoeding
waaraan de schapen van O’Doherty
en Crosby (1997) zouden hebben blootgestaan.
Mogelijk spelen dus meerdere factoren
een rol in de hoogte van de biestproductie
bij schapen die nader onderzoek
vereisen.
Bendixen et al. (1987) en Bigras-Poulin,
et al. (1990) beschouwen een hoge biest/
melkproductie na afkalven als een risicofactor
voor het ontwikkelen van melkziekte/hypocalcemie.
Law et al. (2009)
rapporteerden dat verhoging van het ruw
eiwit gehalte tot 173g/kg drogestof in
rantsoenen van koeien in de vroege lactatieperiode
de voeropname en de melkproductie
verhogen. Gebaseerd op deze onderzoeksresultaten
mag verwacht worden
dat koeien, die einde droogstand meer ruw
eiwit opnemen uit een rantsoen met een
hoog eiwitpercentage of vanuit een combinatie
van een “regulier ruw eiwit percentage
met een hoge droge stof opname,
ook een hogere biestproductie hebben.
Deze hogere biest productie resulteert dan
weer in een hogere vraag naar calcium.
In de praktijk wordt aan de samenstelling
van droogstandsrantsoenen onterecht weinig
aandacht besteed. Het streven dient er
op gericht te zijn de biestproductie < 10kg
na volledig uitmelken te doen zijn. Dit vereist
een nauwkeurige controle van het ruweiwit
gehalte van het transitierantsoen.
Om melkziekte te voorkomen dient het
ruw-eiwit percentage van het close-up
rantsoen gereduceerd te worden tot circa
14 om daarmee het biest en het melkdrijvend
effect af te zwakken. Rantsoenen
met een negatieve DCAD ondersteunen
dit effect. Een lage biestproductie tijdens
de eerste melkbeurt na afkalven (bij volledig
leegmelken) kan, afgezien van ziekten
(mastitis), als een signaal worden gezien
dat het verschaffen van een rantsoen met
een laag ruw eiwit gehalte en/of een negatieve
DCAD effectief was. De hoogte van
de biestproductie van de eerste melkbeurt
na afkalven kan daarom als een indicator te

worden gebruikt om het voedingsmanagement
rondom hypocalcemie te evalueren.
Extreem lage biestproducties komen ook
voor, meestal als gevolg van te lage opnames
van onbstendig eiwit en/of te hoge opnames
van anionische zouten. Hoewel de
kans op het ontstaan van hypocalcemie dan
zeer laag zal zijn verdient het toch aanbeveling
het droogstands ransoen grondig te
evalueren. Bij dergelijk lage biestproducties
kan men namelijk vraagtekens stellen
bij het feit of de voorbereiding van de pensflora
voldoende is geweest voor een optimale
adaptatie aan het lactatierantsoen.
Naast de mogelijkheid de hoeveelheid
biest via het eiwitgehalte van het transitierantsoen
te manipuleren bestaat er op bedrijven
een historisch gegroeide usance
om afgekalfde koeien tijdens de eerste
melkbeurt(en) niet volledig uit te melken.
In dit geval kan klinische hypocalcemie
mogelijk worden voorkomen, maar is het
de vraag of dit ook het geval is met subklinisch
hypocalcemie. Een betere strategie
om melkziekte te voorkomen is en
blijft naar de mening van de auteurs het
verstrekken van een rantsoen dat smakelijk
is en goed gegeten wordt (10-12 Kg droge
stof) met een laag K, voldoende Mg en met
een laag ruweiwit gehalte (13-14 % ) in de
close-up periode. Indien geïndiceerd kan
het rantsoen worden aangevuld met anionische
zouten.
4.2. Lichaamsconditie
Koeien die afkalven met een lichaamsconditie
> 4 (op een schaal van 1 tot 5) hebben
een hogere kans op subklinische hypocalcemie
en melkziekte (Morrow, 1976,
Harris, 1981, Herdt, 1988, Heuer et al.
1999). Een lichaamsconditie tussen 3 en
3.5 gedurende de gehele droogstandperiode
wordt als ideaal beschouwd. Koeien met
hogere lichaamscondities worden gekenmerkt
door een daling in droge stofopname
die eerder optreedt dan bij koeien met de
gewenste lichaamsconditie. Zij lopen hierdoor
een groter risico op het ontwikkelen
van leververvetting. Koeien in te ruime
lichaamsconditie dienen veel beweging te
krijgen, waardoor gemobiliseerde vrije vetzuren
(NEFA), kunnen worden verbrand in
de spieren in plaats van getransporteerd te
worden naar de lever. Ook is te overwegen
deze dieren voor de verwachte datum van
afkalven te gaan melken met als doel afvoer
van NEFA’s via de melk.
De oorzaak van hoge conditiescores van
koeien in de droogstand is vrijwel altijd
terug te voeren op een verlaagde melkproductie
in de tweede helft van de lactatie
waarbij het energieniveau van het rantsoen
niet werd aangepast. De verminderde
melkproductie kan veroorzaakt zijn door
ziekten zoals mastitis, inadequate voeding
of vruchtbaarheidsproblemen. Deze
problemen kunnen retrospectief niet meer
worden opgelost. Ze benadrukken alleen
dat dergelijke problemen proactief via een
intensieve gezondheidsbegeleiding voorkomen
dienen te worden. Hiertoe behoort
onder andere een intensieve vruchtbaarheidsbegeleiding
die reeds voor de laatste
afkalfdatum dient aan te vangen met een
gerichte voorbereiding van de pensfunctie.
4.3. Ras
Holstein koeien zijn minder ontvankelijk
voor melkziekte dan andere rassen zoals
Jersey koeien. Goff et al. (1995) suggereerde
dat dit een gevolg kan zijn van het
grotere aantal intestinale 1α,25(OH)2D
receptoren in Holstein koeien vergeleken
met Jerseys (Goff et al. 1995). Manipuleren
van het ras is alleen mogelijk door over
te stappen van bijvoorbeeld Jersey koeien
naar Holsteins of rassen die minder melk
produceren.
Sommige onderzoekers veronderstellen dat
de verhoogde incidentie van melkziekte in
Jersey koeien te wijten is aan het feit dat
ze gewoonlijk ouder worden dan andere
rassen (Kusumanti et al. 1993). Andere
factoren die genoemd worden in de literatuur
zijn dat Jersey koeien meer biest
produceren dan Holsteins per kg lichaamsgewicht
en hogere concentraties calcium
in hun biest en melk hebben (Goff, 2000).
Erfelijkheid kan mogelijk ook een rol spelen.
Schattingen van de erfelijkheid van
hypocalcemie in koeien variëren van 0,18
tot 0,42 (Grohn et al. 1986; Lin et al. 1989).
4.4. Leeftijd/pariteit
De leeftijd/pariteit van de koe is waarschijnlijk
de belangrijkste koefactor die
D.M. 57e jaargang - No. 3 blz. 65

ijdraagt aan de ontwikkeling van melkziekte
(Reinhardt et al., 1990) maar helaas
in economisch opzicht nagenoeg niet op
korte termijn is te manipuleren. De incidentie
van melkziekte neemt toe als koeien
ouder worden (Reinhardt et al., 1988; Horst
et al., 1990; Goff, 2000; Houe et al., 2001).
Melkziekte wordt zelden gezien bij vaarzen
omdat deze meer osteoclasten hebben
die sneller reageren op de calcium- en fosforbehoefte
(Reinhardt et al., 1988).
Het effect van de leeftijd wordt ook gereflecteerd
door een hoger calciumgehalte in
het bloedplasma van vaarzen in vergelijking
met oudere koeien (Figuur 35). De incidentie
van melkziekte moet daarom berekend
worden op basis van het aantal koeien
met pariteit ≥ 3 en niet als een percentage
van alle koeien in de veestapel.
Een hogere leeftijd wordt ook verantwoordelijk
gehouden voor de afgenomen calciumabsorptie
vanuit het maag-darmkanaal
(Horst et al., 1990), verminderde botmineralisatie
(Parfitt, 1987), een verminderde
25(OH)D productie (Neer et al., 1993), en
een gereduceerd vermogen om calcium te
mobiliseren uit de botten wat veroorzaakt
wordt door een gereduceerde gevoeligheid
voor PTH (Goff et al., 1991; Horst et al.,
1997). Deze processen leggen nog meer gewicht
in de schaal in combinatie met een
alkalisch rantsoen.
Bij een toenemende leeftijd is het aantal
receptoren voor 1α,25(OH)2D in het
maag-darmkanaal gereduceerd, wat het
vermogen om te reageren op 1α,25(OH)2D
[Figuur 35] Plasma calciumconcentratie van
multipare (---) en primipare (—) koeien rond
het afkalven (Tucker et al., 1992).
D.M. 57e jaargang - No. 3 blz. 66
beperkt (Horst et al., 1990; 1997; Bigras-
Poulin en Tremblay, 1998). In verband hiermee
werd ook vastgesteld dat de concentratie
van C-24-hydroxylase, een enzym dat
1α,25(OH)2D inactiveert, in oudere koeien
dramatisch stijgt (Johnson et al.,1995).
4.5. Melkklier
De melkklier blijkt een sleutelrol te spelen
in de ontwikkeling van hypocalcemie
rond afkalven zoals recent bevestigd is
door Goff en Kimura (2002). In een rigoureus
experiment van Goff en Kimura
(2002), met drachtige Jersey koeien waarbij
de uier lang voor de verwachte kalfdatum
was verwijderd, bleek dat de daling
in bloed calcium concentratie rond het
afkalven volledig te voorkomen. Dit ondanks
het feit dat zij tijdens de close-up
periode een rantsoen ontvingen rijk aan
calcium en met een positieve DCAD. De
gemastectomeerde koeien ontwikkelden
tevens in mindere mate immuunsuppressie
dan intacte melkkoeien rond het afkalven.
De onderzoekers concludeerden dat hypocalcemie
in de melkkoe begint met het
onttrekken van calcium uit het bloed door
de melkklier en niet door het proces van
afkalven. De acute daling van het calcium
gehalte in bloed wordt dus volledig veroorzaakt
door het opgangkomen van de melkproductie
in de melkklier. Of dit met melkziekte
gepaard gaat is echter afhankelijk
van de sterkte van het adaptatievermogen
en van de hoogte van de biest/melkproductie
van de koe om de calcium homeostase
gelijktijdig te ondersteunen (Figuur 36).
[Figuur 36] Bloed calcium waardes bij intacte
(■) koeien en gemastectomeerde (■)
koeien (Goff 2002)

Takehome messages
• Interne risicofactoren zijn beperkt te beïnvloeden.
• Manipulatie van de hoeveelheid geproduceerde biest is een bruikbaar instrument om hypocalcemie
te voorkomen.
• Indien een bedrijf succesvol is om de productieve levensduur van zijn koeien te verhogen,
zal de invloed van de grootste risicofactor voor hypocalcemie groeien.
• Volledig leegmelken van een pas gekalfde koe is een must.
• Onvolledig uitmelken is een poging om foutief management voor het afkalven na het
afkalven te cureren
• Management maatregelen, die de incidentie van andere ziektes en stoornissen terug dringen,
kunnen ook de incidentie van hypocalcemie verlagen.
• Mastectomie van de uier toont aan dat niet het afkalfproces verantwoordelijk gesteld
moet worden voor het acuut optreden van klinische en subklinische hypocalcemie maar
de biest/melkproductie.
D.M. 57e jaargang - No. 3 blz. 67

© Janssen Animal Health / JAN 2010 / VECO/LS/ADV/2010/N/003
Voorkomt coccidiose bij
lammeren en alle
kalveren
Het enige drinkbaar anti-coccidiose middel geregistreerd
voor melkkalveren, vleeskalveren en lammeren
• Voor alle kalveren en lammeren - op stal en in de wei
• Doodt alle stadia in één behandeling
• Wachttermijn van 0 dagen
• Laat opbouw van natuurlijke weerstand toe
Benaming: Vecoxan 2,5 mg/ml suspensie voor oraal gebruik voor lammeren en kalveren. Werkzaam bestanddeel: Diclazuril 2,5 mg per ml.
Doeldiersoorten: Schaap (lammeren) en rund (kalveren). Indicaties: Bij lammeren: - Preventie van coccidiose veroorzaakt door Eimeria
crandallis en Eimeria ovinoidalis. Bij kalveren: - Preventie van coccidiose veroorzaakt door Eimeria bovis et Eimeria zuernii. Indien er geen recente en
vastgestelde voorgeschiedenis is van klinische coccidiose, moet de aanwezigheid van coccidia in het koppel bevestigd worden door mestonderzoek
alvorens de behandeling te starten. Bijwerkingen: Geen bekend. Contra-indicaties: Geen bekend. Dosering: 1 mg diclazuril per kg
lichaamsgewicht (dit is 1 ml van de suspensie voor oraal gebruik per 2,5 kg lichaamsgewicht), in een éénmalige orale toediening. Wachttijden:
(orgaan) Vlees: Lammeren: nul dagen. Kalveren: nul dagen. Kanalisatiestatus: URA. Registratie Nr: REG NL 9660. Verdere informatie is
beschikbaar op aanvraag.
een divisie van
Janssen-Cilag BV
Postbus 90240
5000 LT Tilburg
www.janssenanimalhealth.com

Deel III. Monitoringsaspecten
In Deel II zijn de belangrijkste risicofactoren
en preventieve maatregelen gerelateerd
aan het optreden van hypocalcemie
besproken. Gewapend met deze kennis
wordt van de practicus verwacht dat hij/
zij tijdens het eerstvolgende bedrijfsbezoek
in het kader van bedrijfsbegeleiding
inventariseert/inspecteert wat de actuele
stand van zaken is met betrekking tot: 1)
de incidentie en prevalentie van klinische
en subklinische hypocalcemie, 2) welke
risicofactoren een rol spelen en 3) welke
preventieve maatregelen wel of niet worden
toegepast. De uitkomst van deze protocollair
uitgevoerde evaluatie van de “state
of the art” van het bedrijf met betrekking
tot een bedrijfsaspect, (in dit artikel hypocalcemie)
wordt in het bedrijfsleven
een nulstands- of nulmeting genoemd. De
actuele nulmeting kan vervolgens als een
uitgangssituatie dienen voor vergelijking
van uitkomsten van inspecties van daaropvolgende
bedrijfsbezoeken. Tijdens die bedrijfsinspecties
dient dan gecontroleerd te
worden of zich ten opzichte van de eerste/
laatste nulmeting veranderingen in positieve
of negatieve zin hebben voorgedaan.
Dit levert dan hopelijk een meer positieve
nieuwe nulmeting op die weer als vertrekpunt
dient voor het volgende bedrijfsbezoek.
Een dergelijke nulmeting geldt niet
alleen voor een hypocalcemie probleem
maar idealiter ook voor andere bedrijfsmatig
optredende stoornissen.
Tegen deze achtergrond is als leidraad een
12-maanden checklijst opgesteld met daarin
de in deel II besproken onderdelen 1)
externe en interne risicofactoren en 2) externe
en interne preventieve maatregelen.
Checklijst hypocalcemie.
In de checklijst dient aangevinkt te worden
welke risicofactoren tijdens het bedrijfsbezoek
aan of afwezig zijn en welke preventieve
maatregelen wel of niet genomen zijn.
De onderhavige checklijst is opgesteld om
het probleem hypocalcemie in zijn ontwikkeling
vanuit oorzakelijke wortels tot aan
uiteindelijke manifestaties te monitoren en
daar waar geïndiceerd preventieve maatregelen
in aan te geven.
Tevens dient tijdens een bedrijfsbezoek
aandacht besteed te worden aan aanvullende
aspecten van in de checklijst genoemde
factoren/maatregelen. Dit betreft
het: 1) nader evalueren, 2) bestaande of
nieuw binnengekomen veterinaire en landbouwkundige
gegevens interpreteren en zo
nodig verder analyseren, 3) en deze aanbevelen
voor verbetering van de “state of
the art” met betrekking tot hypocalcemie
op het bedrijf. Dit zal in het hiernavolgende
gepresenteerd worden in de vorm van
enkele aanvullende monitoringstabellen
waarin de betekenis of het belang van een
aantal eerder besproken of nog niet besproken
onderwerpen nog een keer worden toegelicht
of benadrukt. De term monitoring
wordt in dit artikel gebruikt in de betekenis
van inspecteren/controleren.
Uit de informatie, verkregen uit de
12-maanden checklijst en monitoringstabellen,
moet de practicus een oordeel kunnen
vormen over de zwaarte van de verschillende
onderdelen uit de lijst en tabellen
die een rol spelen in het ontstaan van
klinische en subklinische hypocalcemie op
het bezochte bedrijf en welke preventieve
maatregelen het meest geëigend zijn om in
een bestaande bedrijfssituatie toegepast te
worden. De genoemde instrumenten zullen
ook behulpzaam kunnen zijn in het beter
onderkennen door de practicus van externe
en interne (autonome) management praktijken
die oorzakelijk bijdragen aan het
ontstaan van hypocalcemie.
Monitoringstabellen
De in de tabellen opgenomen aandachtspunten
zijn onder te verdelen in onderwerpen
waarvan het zinvol is om ze met korte
tussenpozen (wekelijks dan wel maandelijks)
te monitoren bijvoorbeeld droge stofopname
en andere met langere (≥ 1jaar)
tussenpozen, bijvoorbeeld perceelbemonstering.
Een aantal belangrijk geachte aspecten
zullen aan de hand van een tweetal
tabellen nader worden besproken.
D.M. 57e jaargang - No. 3 blz. 69

Jaar:
Checklijst risicofactoren en preventieve maatregelen hypocalcemie
Maand
1 2 3 4 5 6 7 8 9 1
0
Incidentie klinische hypocalcemie
Prevalentie subklinische hypocalcemie
Externe risicofactoren
K-gehalte grond is > 80 ppm
K-houdende meststof is aan gewend
K gehalte ruwvoer is > 2 %
Water bevat meer dan 6 mg K/liter
DCAD close-up rantsoen is > 200mEq
Re gehalte close-up rantsoen is > 14%
Close-up koeien worden geweid
Close-up groep is overbezet
-Interne risicofactoren
DS opname close-up koeien is 4
Biest productie 1 st melkmaal is > 10 Kg
% of # koeien met andere aandoeningen
in de eerste week na afkalven is:
% koeien > 3 e pariteit in close-up groep
is:
% Jersey koeien binnen het bedrijf is:
Close up koeien ondervinden hittestress
Koeien worden vlak voor afkalven
verplaatst: J/N
Preventieve maatregelen lange termijn
Grond wordt bemest met K-loze
meststof: J/N
Er wordt geen 1 e snede geoogst voor de
close-up groep: J/N
RE close-up rantsoen is < 14 %
Close-up koeien hebben (kale) uitloop
Preventieve maatregelen korte termijn
Close-up rantsoen wordt geformuleerd
met ruwvoer met lage DCAD: J/N
Close-up rantsoen bevat < 2%
kalium:J/N
Er worden anionische zouten verstrekt
Close-up rantsoen bevat > 0.4% Mg: J/N
Aan close-up rantsoen is vitamine D toe
gevoegd: J/N
Close-up koeien ontvangen preventief
Vitamine D injectie: J/N
Koeien worden gedrenched met calcium
rond afkalven:J/N
Koeien worden geheel uitgemolken na
afkalven: J/N
D.M. 57e jaargang - No. 3 blz. 70
1
1
1
2

1. A. Klinische aspecten
1.1. Registratie incidentie van melkziekte
De incidentie van melkziekte representeert,
samen met de prevalentie van subklinische
hypocalcemie, de actuele resultaten van de
invloed van aanwezige risicofactoren en genomen
preventieve maatregelen op een bedrijf.
Alle gevallen van melkziekte dienen geregistreerd
te worden onder vermelding van het
identificatienummer van de koe, kalf datum
en pariteit van de koe en datum waarop melkziekte
optrad. De gegevens dienen aangevuld
te worden met informatie over gelijktijdig met
hypocalcemie optredende ziekten/stoornissen.
Op deze manier worden patronen van voorkomen
in de tijd zichtbaar en kunnen resultaten
van veranderingen in management rondom hypocalcemie
gevalideerd worden. De patronen
van voorkomen dienen ook geëvalueerd en geinterpreteerd
te worden in relatie met kuiluitslagen
van ruwvoer, rantsoensamenstellingen
en managementpraktijken om tot relevante adviezen
te komen.
1.2. Meting prevalentie van subklinische
hypocalcemie
Bepaling van het calciumgehalte in serum,
voor, tijdens of na het afkalven, geeft inzage
in het risico van de incidentie van subklinische
hypocalcemie. Serum Catot gehaltes
dienen idealiter > 2mmol/L of > 8 mg/100
ml of > 2 mmol/L zijn. Het bemonsteren van
koeien na afkalven verstrekt praktische informatie
over de prevalentie van subklinische
hypocalcemie in die perioden. Het belang
hiervan wordt in de praktijk zeer onderschat.
A
Check
klinische
aspecten
Bepaling van het calciumgehalte in serum
biedt de mogelijkheid op tijd corrigerende
maatregelen te nemen.
1.3. Hypocalcemie gerelateerde aandoeningen
In het kader van eventueel te nemen preventieve
maatregelen is het ook van belang de incidenties
van aan hypocalcemie-gerelateerde
ziektes zoals leververvetting, ketose, het aan
de nageboorte blijven staan, metritis, lebmaagdislocaties
en mastitiden te monitoren.
Zij zijn mogelijk indirecte signalen die er op
kunnen duiden dat de calciumhomeostase
rondom afkalven onder druk staat. Indien
de incidentie van deze aandoeningen hoog is
verdient het aanbeveling hier extra aandacht
aan te besteden inclusief een eventuele relatie
met hypocalcemie. Na het diagnosticeren van
genoemde ziekten dient daarom nagegaan te
worden of op subklinisch niveau ook hypocalcemie
een rol speelt. Los hiervan dienen de
ziekten evenals hypocalcemie beoordeeld te
worden in relatie met kuiluitslagen van ruwvoer,
rantsoensamenstellingen en het gevoerde
management.
1.4. Scoren lichaamsconditie
Het interpreteren van scores van lichaamscondities
van droogstaande koeien en pas afgekalfde
koeien of het actueel scoren er van dient onderdeel
uit te maken van een bedrijfsbezoek in
het kader van bedrijfsbegeleiding. Belangrijke
conditiescores zijn scores die zijn vastgesteld
bij het droogzetten, halverwege de droogstand
(bijvoorbeeld bij omzetten naar de close up
groep) en bij afkalven. Zij geven een duidelijk
1 2 3 4 5
Registratie
incidentie
van
melkziekte
Meting prevalentie
van
subklinische
hypocalcemie
Hypocalcemie
gerelateerde
aandoeningen
Scoren
lichaamscondities
Daling droge
stofopname
6 7 8 9 10
Hongergroeve
en
pensvulling
[Tabel 4] Monitoring van klinische aspecten gerelateerd aan hypocalcemie
D.M. 57e jaargang - No. 3 blz. 71

eeld in het verloop van de lichaamsconditie,
en de spreiding binnen de groep. Belangrijk is
dat dezelfde persoon de koeien in de tijd volgt
en de scoring uitvoert.
Zoals opgemerkt in paragraaf 4.2 van dit artikel
dient tijdens de lactatieperiode reeds gestreefd
te worden naar een lichaamsconditie
bij droogzetten en gedurende de gehele droogstand
tussen 3 en 3.5. Worden koeien met een
hoge (> 4) lichaamsconditie doorgezet, dan zal
dat negatieve gevolgen hebben voor de droge
stofopname rondom afkalven en dientengevolge
de negatieve energiestatus versterken. Het
laatste zal dan resulteren in ernstiger vormen
van leververvetting en gerelateerde ziekten
waaronder hypocalcemie.
In deze paragraaf wordt nogmaals benadrukt
om koeien die in een te ruime conditie worden
droog gezet, tijdens de droogstand niet al te
veel in conditie te laten verliezen door een verlaagde
droge stofopname. Extra verlaging van
de droge stofopname induceert dan mogelijk
al vroeg in de droogstand een negatieve energiebalans
die de nagenoeg altijd optredende
negatieve energie status rondom het afkalven
zal verergeren. In plaats daarvan wordt geadviseerd
vervette koeien een ruime uitloop te
verschaffen met het doel de verbranding van
overtollig vet door extra lichaamsbewegingen
op een natuurlijke manier te stimuleren.
1.5. Daling droge stofopname
Droge stofopname mag gezien worden als de
belangrijkste risicofactor voor stoornissen,
inclusief hypocalcemie, die optreden in de
transitieperiode. Preventie van deze gezondheidsstoornissen
begint bij het monitoren van
de droge stofopname begint bij de formulering
van het droogstands/close up rantsoen. In de
rantsoenberekening moet worden uitgegaan
van een gemiddelde droge stofopname van 12
kg. Het dagelijks management moet er op gericht
zijn om dit niveau gedurende de gehele
transitieperiode zoveel als mogelijk te handhaven.
Zoals eerder in figuur 25 in Deel II van
het artikel vermeld vindt rondom het afkalven
bij veel koeien een sterke daling van de droge
stofopname plaats (Bertics et al.1992) die bij
koeien met hypocalcemie nog duidelijker tot
expressie komt (Goff en Horst, 1997).
Het verdient aanbeveling om wekelijks de
droge stofopname van de koeien in de close-up
groep te meten, door de gevoerde kilo’s droge
D.M. 57e jaargang - No. 3 blz. 72
stof minus de kilo’s droge stof restvoer te delen
door het aantal betrokken koeien. Bij droge
stofopnames die onder de 10 kg droge stof liggen,
moet de samenstelling van het rantsoen
worden gecontroleerd en voor zover mogelijk
ook alle potentiële factoren die de droge stofopname
drukken. Factoren die de opname ne-
[Figuur 36a] Individuele verzorging rond
afkalven
gatief beïnvloeden zijn o.a. minder smakelijk
ruwvoer, hoge hoeveelheden anionische zouten
en rangorde problemen aan het voerhek.
Een aantal melkveehouders weet de droge
stofopname rondom afkalven redelijk op peil
te houden door het aanbieden van vers en zeer
smakelijk voer verdeeld in meerdere porties
over de dag (Figuur 36a). De tijd besteedt aan
de individuele verzorging betaalt zich dubbel
en dwars terug in de vorm van minder proble-
[Figuur 37] Droge stof opname op 21 dagen
na afkalven, gerelateerd aan de droge stof opname
de dag voor afkalven (Grummer, 1993)

men na afkalven. Helaas zijn weinig melkveehouders
hiertoe bereid of zien zij het belang er
niet van in.
Subklinische hypocalcemie kan de daling in
droge stofopname na afkalven verergeren en/
of verlengen. Daarom verdient het aanbeveling
om de droge stofopname ook na het na afkalven
te monitoren en te stimuleren. Zoals uit
figuur 37 blijkt is de droge stofopname op dag
1 na afkalven gerelateerd aan de droge stofopname
drie weken na afkalven. Dit betekent dat
een lage droge stofopname rond het afkalven
zich voortzet tot ver in de vroege lactatieperiode
met alle daaraan gekoppelde negatieve
gevolgen.
1.6. Hongergroeve/pensvulling
Monitoring van de hongergroeve is een visuele
beoordeling met het doel indirect een
indruk van de pensvulling en als afgeleide
daarvan van de droge stofopname te verkrijgen.
De beoordeling is belangrijk voor alle
close-up koeien maar vooral voor de koeien
rond de verwachte dagen van afkalven (dag
-3 tot dag +3) waarbinnen het dieptepunt in
de droge stofopname wordt bereikt. De beoordeling
is een subjectieve schatting van
de diepte van de groeve ten opzichte van een
horizontaal vlak over de linker flank van de
koe (Figuur 38). Het verdient aanbeveling de
uitkomsten te vergelijken met de diepte van
de hongergroeve van koeien die > 35 kg melk
produceren.
De beoordeling van de hongergroeve dient
altijd aangevuld te worden met een fysieke
beoordeling van de pensvulling. Daartoe
wordt de vuist in de hongergroeve geplaatst
en de locale buikwand wordt ingedrukt tot het
moment waarop weerstand van de penswand
wordt ondervonden. De palpatie kan gecontinueerd
worden om een indruk van de pensinhoud
te verkrijgen. Bij hoogdrachtige koeien
kan de visuele inspectie van de diepte van de
hongergroeve en indirect van de pensvulling
een verkeerd beeld opleveren. De hongergroeve
kan ogenschijnlijk goed gevuld zijn
terwijl de pensvulling onvoldoende blijkt.
Dit kan veroorzaakt worden door het opdrukken
van de pens in de hongergroeve door de
in omvang toenemende uterus. Beoordeling
en interpretatie van de diepte van de hongergroeve
in relatie met pensvulling dient dus
kritisch plaats te vinden. Dit neemt niet weg
[Figuur 38] Beoordeling van de pensvulling
bij een droogstaande koe. Linker foto: alleen
visueel. Rechter foto: palpatie tot op de pensinhoud
(Foto: R. Hendriks).
dat onvoldoende vulling van de hongergroeve
bij koeien in de close-up periode meestal een
duidelijk signaal is van onvoldoende droge
stofopname.
De beoordeelde koeien moeten gecategoriseerd
worden naar drachtstadium en pariteit.
Hoe verder de koeien met onvoldoende vulling
van de hongergroeve en pens af zijn van de
verwachte kalfdatum hoe langer de daling in
droge stofopname heeft bestaan en hoe groter
de kans op leververvetting en daaraan gerelateerde
stoornissen is.
Na het afkalven vindt bij de beoordeling van
de hongergroeve geen beïnvloeding van de
uterus meer plaats. De koeien zullen zich dan
meestal ook in de lactatiegroep bevinden wat
weer extra tijd kost om ze op te sporen, vast te
zetten en te palperen. Bij de verse koeien is de
hongergroeve vaak niet optimaal gevuld. Dit is
meestal te wijten aan de zich nog herstellende
droge stofopname en aan suboptimale contracties
van de buikwandspieren. Bij door palperen
kan ook nog een slappe penswand en bij
rectale palpatie een slappe uteruswand worden
vastgesteld. Deze bevindingen kunnen vooral
worden geconstateerd wanneer hypocalcemie
een rol speelt. Om een meer objectieve indruk
te krijgen van de pensvulling en indirect van
de droge stofopname bij koeien na afkalven,
dient op enige afstand en in het verlengde van
de koe beoordeeld te worden hoe ver de buik
zichtbaar is buiten de verticale zijden van de
achterbenen/dijen (Figuur 39).
D.M. 57e jaargang - No. 3 blz. 73

[Figuur 39] Droge stof opname na afkalven;
de buik is niet zichtbaar aan weerszijden van
de achterpoten. (Foto: R Hendriks)
Tien dagen na afkalven dient de buik aan
weerszijden van de achterbenen weer zichtbaar
te zijn. Indien dit niet het geval is, dan is de
voeropname na afkalven onvoldoende. Er dient
dan nagegaan te worden wat hiervan de onderliggende
oorzaken van zijn. Hypocalcemie is
een van de oorzaken die daarin een rol kan
spelen.
2. B. Voedingstechnische en overige aspecten
2.1. Anionische zouten
Zoals besproken in deel II biedt de toediening
B
Check
Voeding
technische
aspecten
D.M. 57e jaargang - No. 3 blz. 74
van anionische zouten de mogelijkheid om het
rantsoen en de calciumhomeostase te verfijnen
om daarmee klinische en subklinische melkziekte
te voorkomen. Koeien moeten echter
de volle hoeveelheid zouten opnemen om de
verwachte resultaten te verkrijgen. Hoewel
een rantsoen met een negatieve DCAD vrij
gemakkelijk is samen te stellen met behulp
van anionische zouten, blijkt een consistente
verstrekking ervan moeilijker (Beyers, 1994).
Daarom moeten factoren die een succesvolle
manipulatie van de DCAD bevorderen of beletten
goed gemonitoord worden. Dat geldt in
het bijzonder wanneer anionische zouten niet
het gewenste succes opleveren. Vragen die dan
gesteld moeten worden zijn:
• Of de berekende DCAD van het actueel gevoerde
rantsoen of van een eventueel in samenstelling
gewijzigd rantsoen bekend is,
• Of de droge stof opname van individuele
koeien gecontroleerd wordt,
• Of anionische zouten samen met vitaminen,
macromineralen en/of toegevoegde stoffen in
een standaardsupplement worden verstrekt
aan close-up koeien of in een apart mengsel
om het mogelijk te maken dat de samenstelling
en of de hoeveelheid van de zouten gevarieerd
kan worden,
• Of de anionische zouten in een TMR vorm of
via topdressing worden verstrekt.
• Of pH metingen van de urine worden uitgevoerd
om te controleren of de anionen suppletie
het gewenste effect heeft opgeleverd of
dat ze moet worden aangepast.
• Of de biestproductie van het eerste melkmaal
of nog beter de eerste dag gemeten wordt en
gebruikt wordt om de effectiviteit van anionische
zouten te evalueren.
1 2 3 4 5
Opname van
anionische
zouten
Interpretatie
van urine pH
Restanten
(leftovers)
van lactatierantsoenen
Uitmelk
strategieën
verse koeien
Kalium
gehalte van
ruwvoer en
drinkwater
6 7 8 9 10
Grond- en
mestanalyses
[Tabel 5] Monitoring van voedingstechnische aspecten gerelateerd aan hypocalcemie

Deze en andere managementpraktijken dienen
de aandacht te hebben van elke bedrijfsbegeleider
en vooral wanneer hypocalcemie op een
bedrijf een probleem vormt.
2.2. Interpretatie van urine pH
De pH van de urine van individuele koeien kan
sterk variëren en vooral wanneer anionische
zouten worden gevoerd (Figuur 40). De variatie
kan veroorzaakt worden door verschillende
factoren zoals door het selectief consumeren
van ingrediënten uit het rantsoen. Dit kan weer
het gevolg zijn van verschillen in leeftijd/pariteit,
naderbij komen van de partus, intimida-
[Figuur 40] Variatie in pH van de urine van
koeien die rantsoenen werden verstrekt met
een negatieve DCAD (Giesy et al., 1997).
tie van jongere koeien door oudere dominante
koeien, tekort aan eetplaatsen wat oorzaak is
dat sommige koeien minder voedsel consumeren
dan ze nodig hebben terwijl andere koeien
veel meer krijgen.
pH van de urine Interpretatie
De pH van de urine is tevens afhankelijk
van het aantal keren per dag dat vers voer
verstrekt wordt. Bij droogstaande koeien
die tweemaal daags gevoerd worden blijkt
er geen variatie te bestaan over de dag en
daarom is het moment van het afnemen
van urine niet heel cruciaal. In koeien die
slechts eenmaal per dag worden gevoerd en
waarbij het voedsel tussentijds niet wordt
aangeschoven kan de variatie in pH een
volle pH eenheid zijn. In veestapels die
eenmaal per dag gevoerd worden dient de
meting van de pH bij voorkeur 6 tot 9 uur
na het aanbieden van vers voedsel plaats te
vinden. Na een verandering van het rantsoen
moet de pH van de urine 48 uur later
gemeten worden.
Tabel 6 geeft een overzicht van interpretaties
van verschillende pH metingen in urine.
De normale pH van de urine van koeien
is meestal ≥ 8.0. pH-waarden van de urine
boven 7,0 zijn geassocieerd met hypocalcemie
en waarden boven 8,0 hangen sterk
samen met klinische melkziekte. Wanneer
rantsoenen worden geconsumeerd die rijk
zijn aan kationen is de pH over het algemeen
> 8.2. Het beperken van kationen in
het rantsoen zal de pH van de urine voor
slechts een klein deel kunnen reduceren
(naar 7.8). Indien er veel kationen moeten
worden gecorrigeerd, betekent dat dat er
veel anionische zouten tegenover moeten
>8.0 Het rantsoen is alkalisch. Hoog risico voor het optreden van melkziekte. De
bovengrens van de nieren om de pH te reguleren is bereikt.
7.0 –7 .99 Het rantsoen is alkalisch. Hoog prevalentierisico voor hypocalcemie.
Melkziekte is nog steeds een potentiëél probleem.
6.51 – 6.99 Overgangsgebied; subklinische hypocalcemie nog steeds een potentiéél
probleem.
6.00 – 6.50 Optimale pH-waarde voor Holstein koeien, maar nog niet voor Jerseys.
5.50 – 5.99 Optimale pH-waarde voor Jerseys.
< 5.50 Overmatige verzuring; de ondergrens om de pH in de nieren te reguleren
wordt genaderd. Koeien lopen risico dat zich metabole acidose ontwikkeld.
[Tabel 6] De pH-waarden van de urine en de interpretatie van de DCAD tijdens de droogstand
(Byers, 1994).
D.M. 57e jaargang - No. 3 blz. 75

staan. Hierdoor kan de smakelijkheid van
het totale rantsoen dusdanig negatief beinvloed
worden, dat de droge stof opname
daalt waarmee het paard achter de wagen
wordt gespannen.
Voor een effectieve preventie van subklinische
hypocalcemie/melkziekte moet de gemiddelde
pH van de urine van Holstein koeien
zich tussen 6.2 en 6.8 bewegen, en van
Jerseys tussen 5,8 en 6,3. Dit vereist veelal
toevoeging van anionen in de voeding (Goff,
2000; Oetzel, 2000; Byers, 1994). Als de gemiddelde
pH van de urine tussen 5.0 en 5.5
ligt, hebben excessieve hoeveelheden anionen
een ongecompenseerde metabole acidose
veroorzaakt en zullen de koeien lijden aan
een afname van de droge stofopname. Het
rantsoen moet dan zo snel mogelijk worden
bijgesteld. De pH van de urine kan daarom
niet ongelimiteerd dalen. De drempelwaarde
voor de pH van de urine is ongeveer 4,5
(Houpt, 1993). De urine pHs dienen niet alleen
op individuele waarden beoordeeld te
worden maar ook op de spreidingsbreedte
tussen bemonsterde koeien. Bij zeer uiteenlopende
waarden dient acuut het voedertechnische
management aangepast te worden.
2.3. Restanten (leftovers) van lactatierantsoenen
Na het afkalven wordt het percentage K in het
rantsoen verhoogd. Het lactatierantsoen bevat
een vrij hoog (>2.5%) gehalte aan kalium,
vanwege het feit dat dan relatief veel K wordt
uitgescheiden via de melk. Het lactatierantsoen
of restanten daarvan dienen daarom niet
verstrekt te worden aan koeien in de closeupperiode
vanwege het hoge K gehalte (> 2.5
%) in deze restanten wat het optreden van
hypocalcemie zal bevorderen. Droogstaande
koeien dienen om dezelfde reden ook niet
met lacterende koeien te worden gehuisvest
en gevoerd. Melkveehouders hanteren deze
managementpraktijken vaak om de close-up
koeien te wennen aan het lactatierantsoen.
Het lactatierantsoen bevat naast een hoog K
gehalte ook een verhoogd ruweiwit percentage
> 16 % wat biest/melkdrijvend is en dus
de preventie van hypocalcemie niet ten goede
zal komen.
2.4. Uitmelkstrategieën na afkalven
Melkziekte treedt op wanneer een plotse-
D.M. 57e jaargang - No. 3 blz. 76
ling calciumverlies optreedt in extracellulaire
lichaamsvloeistoffen en de aanvoer
van calcium uit calcium depots in het lichaam
niet adequaat wordt gestimuleerd
om tekorten op te vangen. De calcium behoefte
neemt geleidelijk toe naarmate het
tijdstip van afkalven nadert. Dit wordt veroorzaakt
door het op gang komen van de
biestproductie en de daarmee verbonden
melkproductie. Een acute stijging van de
vraag naar calcium vindt plaats op de dag
van afkalven waarop de uier gevuld is met
biest. De hoeveelheid geproduceerde biest
op de dag van afkalven en de dag erna
draagt mede bij aan de onttrekking van calcium
aan het bloed en daarmee aan het de
ontwikkeling van melkziekte. Veel koeien
ondervinden adaptatiemoeilijkheden om
hieraan adequaat tegemoet te komen.
Om het optreden van melkziekte rond het
tijdstip van afkalven te beperken melken
melkveehouders hun koeien tijdens de eerste
en tweede melkbeurt vaak gedeeltelijk
uit. Dit is gebaseerd op de gedachte dat
het plotselinge verlies van grote hoeveelheden
Ca uit het bloed dan gespreid wordt
over een of meer dagen. De spreiding van
het calcium verlies helpt dan het adaptatieproces
aan de plotselinge toegenomen
calcium behoefte van de koe te ondersteunen.
De effectiviteit van deze strategie is
echter te betwijfelen omdat op het moment
van afkalven het grootste deel van het Ca
transport uit bloed naar de uier al heeft
plaatsgevonden. De hoeveelheid calcium
die uitgescheiden wordt in de biest is naar
alle waarschijnlijkheid gelijk voor koeien
die wel of geen melkziekte vertonen of die
geheel of gedeeltelijk worden uitgemolken.
Subklinische hypocalcemie wordt door
deze maatregelen niet voorkomen.
In plaats van gedeeltelijk uitmelken wordt
echter aangeraden om koeien direct na
afkalven compleet uit te melken met het
doel om daarmee het transport van nonesterified
fatty acids (NEFA) van het bloed
naar de uier te stimuleren en de ophoping
van lipiden op een tijdstip waarop de concentraties
van NEFA’s in bloed en lever
hoog zijn te verminderen. Een hoge NEFA
concentratie wordt verondersteld de droge
stofopname te verminderen en daarmee de
Ca opname.

Kuil
Nr
Mineralen g/Kg droge stof
K Na Mg Cl S P Ca Ruw
Eiwit
g/kg
Een derde strategie is om het melken een
dag uit te stellen. De gedachte hierachter
is dat in een gespannen uier calcium waarschijnlijk
wordt teruggeresorbeerd in het
bloed en dat een deel van het calciumverlies
naar het uitgestelde eerste melkmaal
wordt verplaatst (Hibs, et al. 1951). Ook
deze strategie gunt de adaptatieprocessen
van de koe meer tijd om zich aan te passen
aan de grote vraag naar calcium. Het
half leegmelken of de eerste melking na
afkalven een dag uitstellen zijn bewust of
onbewust in gebruik gekomen om de gevolgen
van een slecht management voor
het afkalven alsnog te cureren. Zij moeten
zeer zeker niet als preventieve maatregelen
worden beschouwd. Het benadrukt nog een
keer het belang van een zorgvuldig uitgevoerd
management programma gericht op
preventie van hypocalcemie dat aanvangt
op het perceel waar ruwvoer voor droogstaande
koeien wordt gewonnen.
2.5. Kalium gehalte van ruwvoer en
drinkwater
Uit het oogpunt van voedingsmanagement
is het van groot belang het beschikbare
ruwvoer, bestemd voor lacterende en
droogstaande koeien, te analyseren op mineralen
en in het bijzonder op K, Na, en Cl
gehalte. De analysegegevens zijn van groot
belang voor het vaststellen van verdachte
hoge concentraties of juist deficiënties van
K in de te voeren ruwvoeders, het evalu-
DCAD
mEq/kg
droge stof
Maaidatum
1 8 7.4 3.4 11.5 3,1 3.3 6.9 163 15 1/06/10
2 36 1.2 1,7 13.5 2.9 4.1 4,5 134 412 1/06/10
3 37 4.0 3.4 10.1 3.1 4.8 5.4 184 641 1/10/10
4 32 1.9 2.2 9.4 2.1 4.5 3.9 196 504 15/05/10
5 40 1.9 2.8 15.9 3.6 4.9 5.8 227 433 24/06/10
6 30 3.7 3.1 13.3 3.0 4.5 6.5 181 365 10/06/10
7 32 3.6 3.7 13.4 2.9 4.2 6.2 209 418 5/08/10
[Tabel 7] Voorbeelden van enkele kuiluitslagen uit de praktijk
eren van resultaten van een toegepast bemestingsplan
en voor het formuleren van
rantsoenen in het algemeen.
Tabel 7 geeft een overzicht van uitslagen
van enkele kuilen afkomstig van melkveebedrijven
verspreid over een tweetal provincies
in Nederland. Interpretatie van de
kuiluitslagen geeft aan dat het mineralengehalte
in de verschillende kuilen aanzienlijk
verschilt afhankelijk van geografische locatie,
grondsoort, bemestingsmanagement,
inkuildatum en andere factoren. Opvallend
zijn ook de grote verschillende in DCAD
die daar weer een gevolg van zijn. Het is
daarom van het grootste belang dat tijdens
een bedrijfsbezoek aandacht wordt besteed
aan de mineralensamenstelling van kuilen
die voor droogstaande koeien worden gebruikt
en of deze een risicofactor vormen
voor het ontwikkelen van hypocalcemie.
Wanneer een droogstandsrantsoen geheel
met ruwvoer uit kuil 3 samengesteld moet
worden is het risico op het optreden van
hypocalcemie hoog. Om de DCAD in een
dergelijk rantsoen ver genoeg te verlagen
met anionische zouten, zou er zoveel moeten
worden toegevoegd dat de smakelijkheid
sterk zal dalen en daarmee ook de
droge stofopname.
Het telen van ruwvoer met een laag K gehalte
en het daarmee formuleren van rantsoenen
voor droogstaande koeien met een
laag kation-anion verschil vormen sleutel
D.M. 57e jaargang - No. 3 blz. 77

Voer Luzerne
Silage
Kalium % 2.7
(1.4-4.0)
Natrium % 0.8
(0.01-.19)
Chloride % 0.53
(0.01-1.15)
Sulfur % 0.27
(0.16-0.38)
activiteiten in de preventie van hypocalcemie.
Vanwege de grote variatie van K en
andere mineralen is het van groot belang
dat ruwvoer bestemd voor droogstaande
(close-up) koeien maar ook voor lacterende
koeien geanalyseerd wordt op mineralen
gehalte. Daarnaast dient aandacht
besteed te worden aan mineralengehalten
van voeradditieven zoals bicarbonaat en
magnesiummengsels die ook K kunnen bevatten
(Pherson et al,1999; Soder en Stout,
2003).
De meeste ruwvoersoorten, met uitzondering
van enkele zoals mais, staan bekend
om hun relatieve hoge en variabele K gehalten.
Het verdient daarom aanbeveling om
tijdens bedrijfsbezoeken regelmatig na te
gaan of ruwvoersoorten op hun mineralen
(K) gehalten geanalyseerd zijn in verband
met hun risico voor het initiëren van hypocalcemie.
Geregistreerde boekwaarden
van K gehalten in enkele ruwvoersoorten
zijn vermeld in Tabel 7. Actuele testresultaten
kunnen hiermee worden vergeleken.
Met uitzondering van maissilage vertonen
grassen en luzerne relatief hoge K gehalten.
Grassen blijken beter toegerust om K
uit de grond op te nemen dan vlinderbloemigen
(Kelling, 2002).
Wanneer de analyse uitslagen aangeven dat
de bemonsterde partijen ruwvoer te hoge
kalium en DCAD waarden bevatten, dan is
dat enerzijds een reden om nogmaals kritisch
de bemesting, soort en groeistadium
van het gewas en maaihoogte te evalueren.
D.M. 57e jaargang - No. 3 blz. 78
NRC Weidegras NRC Mais
Silage
2.56 3.0
(1.8-4.2)
0.15 0.07
(0.03-0.10)
0.34 0.66
(0.01-1.33)
0.31 0.33
(0.19-0.47)
2.3 1.0
(0.4-1.6)
0.02 0.05
(0.01-0.12)
- 0.25
(0.05-.45)
0.20 0.13
(0.09-0.17)
NRC
[Tabel 8] Gemiddelde mineralengehaltes op droge stof basis met hun spreiding vergeleken met
aanbevolen NRC boekwaarden (NRC, 2001)
0.96
0.01
Anderzijds moeten deze partijen ruwvoer
dan worden bestempeld als risicofactoren
voor het ontstaan van hypocalcemie en
moet er dienovereenkomstig naar gehandeld
worden.
Een belangrijke stap om hypocalcemie te
voorkomen is om rantsoenen voor droogstaande
koeien te formuleren met een K
gehalte van 1% en maximaal 2% op droge
stof basis (Goff, 2000). Echter, met uitzondering
van maissilages bevatten de gangbare
ruwvoersoorten hogere percentages.
Indien ruwvoersoorten met lage K gehalten
niet voorradig zijn, verdient het aanbeveling
het beschikbare ruwvoer te combineren
met maissilage (1.0 tot 1.5 % kalium),
verse bieten pulp, gedroogde bierbostel of
stro teneinde het K in het totale rantsoen te
verdunnen.
Wat opgemerkt is voor het K gehalte in
rantsoenen geldt ook voor drinkwater.
Indien geen testresultaten aanwezig zijn en
een hoge prevalentie van klinische en subklinische
hypocalcemie niet verklaard kan
worden vanuit het rantsoen dient het water
alsnog geanalyseerd te worden. Het K en
Na gehalte in drinkwater dient respectievelijk
niet hoger te zijn dan 20 ppm en 50
ppm (Socha et al, 2003).
2.6. Grond- en mestanalyses
De beste leidraad voor het bepalen van de
bemestingseisen voor ruwvoer bestemd
voor droogstaande koeien is analyse van
het mineralengehalte van de grond van
het perceel waarop het geteeld wordt. De
-
0.15

Kaliumgehalte van de grond ppm Relatief niveau
0-40 Erg laag
41-80 Laag
81-120 Gemiddeld
121-160 Hoog
161+ Erg hoog
[Tabel 9] Relatieve niveaus van kaliumgehalte in grondmonsters uit Minnesota (Grehm and
Schmitt, 1997)
beschikbare testresultaten met betrekking
tot de K gehalten van deze gronden dienen
regelmatig geëvalueerd/geanalyseerd te
worden. Wanneer geen testuitslagen beschikbaar
zijn, dient geadviseerd te worden
het gewenste onderzoek alsnog te laten
verrichten. Het meten en het analyseren
van het K gehalte in grondmonsters dient
tenminste elke 2 a 3 jaar plaats te vinden
zelfs wanneer de incidentie/prevalentie van
hypocalcemie laag is. Indien deze hoog is
verdient het aanbeveling de frequentie op
te voeren.
Hoge testresultaten kunnen verwacht worden
op bedrijven waarop het aantal koeien
recentelijk is toegenomen bij een gelijkblijvend
oppervlakte land. Meestal resulteert
dit in de depositie van grotere dan gewenste
hoeveelheden drijfmest en dus van K/Ha/
land (Goff, 1999). Bedrijven die uitbreiden
zullen in het algemeen ook meer melk per
hectare willen produceren om de investeringskosten
er weer uit te halen. Deze
bedrijven zullen daarom maximale hoeveelheden
ruwvoer van eigen grond willen
oogsten en de bemesting daarop aanpassen.
Dat kan dan resulteren in gewassen die
met betrekking tot het K gehalte minder
geschikt zijn voor droogstaande koeien.
Percelen, die dicht bij de bedrijfsgebouwen
gelegen zijn, testen gewoonlijk ook hoger
in K gehalte dan verderop gelegen percelen
vanwege het feit dat deze door diverse omstandigheden
beter bereikbaar kunnen zijn
voor depositie van mest. Richtlijnen voor
de interpretatie van testresultaten met betrekking
tot K zijn weergegeven in Tabel 9.
Indien het kalium gehalte van de grond
hoog is (>120 ppm), dient het daarop geteelde
gewas niet aan droogstaande koeien
te worden gevoerd. Indien geen andere gewassen
beschikbaar zijn dient het gebruik
van anionische zouten overwogen te worden.
Een andere maatregel die genomen
kan worden is de percelen met extra N te
bemesten om daardoor hogere opbrengsten
te creëren waardoor meer K aan de grond
wordt onttrokken. De geoogste gewassen
dienen idealiter bestemd te worden voor
lacterende koeien. Voor de lange termijn
dienen percelen gecreëerd te worden met
een laag K gehalte. Men dient dan echter
te bedenken dat het creëren van percelen
met een laag K-gehalte meer tijd kan vergen
dan het creëren van hoge K-gehalten
Diersoort N P K
Melkvee 32 15 40
Vleesvee 42 20 38
Varkens 45 26 34
Pluimvee 75 68 27
[Tabel 10] Gemiddelde mineraalwaarden in (g/Kg) mest van verschillende productie-dieren
(Torpy, 1998)
D.M. 57e jaargang - No. 3 blz. 79

(Thomas, 1999). Tabel 9 geeft een indicatie
van de gehalten aan mineralen van mest
afkomstig van verschillende diersoorten.
Met uitzondering van pluimveemest, is er
weinig verschil in kalium-gehaltes (tabel
10).
Indien het kalium gehalte van de grond laag
is (

Epiloog
Hypocalcemie is een management gerelateerde
metabole ziekte die primair veroorzaakt
wordt door ongecontroleerde K deposities
op percelen waarvan het gewas (gras)
verstrekt wordt aan droogstaande koeien.
Aangezien het K gehalte van ruwvoer het K
gehalte van de grond waarop het is geteeld
volgt zal het telen van ruwvoer op percelen
met een hoog kationen gehalte, en vooral een
hoog K gehalte, resulteren in ruwvoer met
een hoog K gehalte. Verwerking van dergelijk
ruwvoer in rantsoenen van droogstaande
koeien zal leiden tot een verhoogd risico van
melkziekte/subklinische hypocalcemie vanwege
het positieve kation-anion verschillen
in deze rantsoenen.
Er zijn twee hypotheses ontwikkeld die een
hoge K consumptie relateren aan een hoge
incidentie/prevalentie van respectievelijk
melkziekte en subklinische hypocalcemie.
Een hoog K gehalte in het rantsoen alkaliniseert
de extracellulaire vloeistof met als
gevolg dat: 1) de synthese van het hormoon
1,25(OH) 2 D3 door de nieren wordt gereduceerd,
en 2) de resorptie van Mg uit de
voormagen neemt af. De eerste leidt tot een
vermindering van de resorptie van calcium
uit het rantsoen en het tweede leidt tot een
hypomagnesie. Hypomagnesie veroorzaakt
een vermindering van de gevoeligheid van de
nieren en botten voor PTH dat op haar beurt
weer leidt tot een verminderde synthese van
1,25 (OH) 2 D3 en dus van de calcium absorptie
uit de darm en de botten. Tezamen zal het
tot hypocalcemie kunnen leiden.
Wanneer rantsoenen met een positief kationanion
verschil worden gevoerd aan droogstaande
koeien stijgt de pH in extracellulaire
vloeistof. Hoewel de pH van extracellulair
vloeistof waarschijnlijk het best gereguleerde
homeostatisch proces is (Houpt, 1993), kunnen
lichte variaties in de pH grote invloed
hebben op de calcium homeostase.
Een alkalische extracellulaire vloeistofstatus
maakt weefselreceptoren in de nieren, botten
en ingewanden refractair voor PTH en
1α,25(OH) 2 D. Dit verlaagt daarop de mogelijkheid
van de koe om calcium in het maagdarmkanaal
te resorberen en om uit andere
bronnen calcium te mobiliseren om aan de
plotseling toenemende calcium behoefte te
voorzien voor biest en melkproductie.
Naast K speelt ook Mg een belangrijke rol
in de regulatie van calcium homeostastische
processen omdat het PTH activeert in de
conversie van 25(OH)D naar het biologisch
actieve 1α,25(OH) 2 D. Dit alles bevestigt dat
de wortels van hypocalcemie niet in de koe
zelf maar in inadequate managementpraktijken
buiten de droogstaande koe gezocht moet
worden.
Preventie van hypocalcemie dient altijd aan
te vangen buiten de koe en wel bij het telen
van ruwvoer met een laag (< 2%) K gehalte
in de droge stof. Melkveehouders dienen zich
te realiseren dat aan het ontstaan van melkziekte
geen tekort aan calcium maar een verhoogd
K gehalte in het rantsoen ten grondslag
ligt en dat het telen van ruwvoer met en
laag K gehalte daarom van essentieel belang
is. Indien geen ruwvoer met een laag K gehalte
beschikbaar is kan overwogen worden
om anionische zouten te verstrekken. Echter,
men kan stellen dat het verstrekken van anionische
zouten in principe meer gericht is op
het “cureren” van onjuist geproduceerd ruwvoer
dan als een maatregel om hypocalcemie
aan de wortels te bestrijden. Melkveehouders
dienen zich ook te realiseren dat het niet nemen
van adequate preventieve maatregelen
voor het afkalven, inhoudt dat meer curatieve
en kostbare maatregelen genomen moeten
worden na het afkalven en dan meestal niet
alleen met betrekking tot melkziekte. Zij dienen
tenslotte te beseffen dat hypocalcemie
niet als een losstaande ziekte gezien moet
worden maar een negatieve invloed uitoefent
op andere lichaamsfuncties. Hypocalcemie
gaat op haar beurt weer gepaard met een toename
van infectieuze stoornissen als gevolg
van een immuunsuppressie en met metabole
stoornissen zoals lebmaag verplaatsingen.
Dit maakt dat de behandeling van melkziekte
nooit een eindpunt maar altijd ook de preventie
of behandeling van met melkziekte gelieerde
aandoeningen moet inhouden.
Een van de conclusies van Stosz in 1927 was
dat hypocalcemie bij melkvee een zich voort-
D.M. 57e jaargang - No. 3 blz. 81

zettend probleem was dat nog veel onderzoek
vereiste. Dit geldt 80 jaar later nog steeds.
Hoewel met betrekking tot de pathogenese
goede vorderingen zijn gemaakt resteren er
nog veel onopgeloste vragen en vooral hoe
de complexe interacties tussen mineralen
en hormonen tot de ontwikkeling van melkziekte
leiden. Een alkalisch milieu in bloed
en extracellulaire vloeistoffen blijkt receptoren
in nieren en botten refractair te maken
voor PTH en darmweefsel voor 1α,25(OH) 2 D
waardoor het vermogen van de koe om calcium
te mobiliseren om tegemoet te komen
aan een verhoogde vraag vanuit de uier afneemt.
Wat is het precieze mechanisme dat
verantwoordelijk is voor een inadequate res-
D.M. 57e jaargang - No. 3 blz. 82
pons? De algemene opinie is dat een hoog K
gehalte of een positief kation-anion verschil
in het rantsoen melkziekte induceert maar
waarom treedt geen of nagenoeg geen melkziekte
meer op later in de lactatie waarin het
kation-anion verschil van het rantsoen ook
positief is. Algemeen wordt aangenomen dat
de mechanismen die betrokken zijn bij calcium
homeostase nu beter geadapteerd zijn
aan de plotselinge veranderde omstandigheden
rond het afkalven. Maar ook hier geldt,
dat nog niet exact bekend is, hoe dit precies
in zijn werk gaat. Wanneer deze en andere
vragen opgelost kunnen worden opent het de
mogelijkheid om adaptatiemechanismen al
voor het afkalven te stimuleren.

Aanbevolen literatuur
- Goff, J.P., R.L. Horst, and T.A. Reinhardt. 1987. The pathophysiology and prevention of
milk fever. Vet.Med. 82:943-950.
- Goff, J.P., R.L. Horst, D.C. Beitz, E.T. Littledike (1988). Use of 24-f-1,25 dihydroxyvitamin
D3 to prevent parturient paresis in dairy cows. J. Dairy Sci. 71: 1211-1219.
- Goff, J.P., T.A. Reinhardt, R.L. Horst (1989). Recurring hypocalcemia of bovine
parturient paresis is associated with failure to produce 1, 25-hydroxyvitamin D.
Endocrinology 125(1). 49-53.
- Goff, J.P., T.A. Reinhardt, M.J. Beckman, and R.L. Horst. (1990). Contrasting effects
of exogenous [1,25-(OH)2 D] versus endogenous 1,25-(OH)2D induced by dietary
calcium restriction, on vitamin D receptors. Endocrinology 126:1031.
- Goff, J.P., R.L. Horst, F.J. Mueller, J.K. Miller, G.A. Kiess, H.H. Dowlen (1991).
Addition of chloride to a prepartal diet high in cations increases 1, 25-hydroxyvitamin
D response to hypocalcemia, preventing milk fever. J. Dairy Sci. 74:3863-3871.
- Goff, J.P., T.A. Reinhardt, R.L. Horst. (1995). Milk fever and dietary cation –anion
balance effects on concentration of vitamin D receptor in tissue of periparturient dairy
cows. J.Dairy Sci. 78:2388-2394.
- Goff, J.P., T.A. Reinhardt, D.C. Beitz, R.L. Horst (1995). Breed affects tissue vitamin D
receptor concentration in the peripartum dairy cows. A milk fever risk factor?
J. Dairy Sci. 71(1) 184.
- Goff, J.P., R.L. Horst, P.W. Jardon, C. Borelli, J. Wedan (1996). Field trials of an oral
calcium propionate paste as an aid to prevent milk fever in periparturient dairy cows.
J. Dairy. Sci. 79: 378-383.
- Goff, J.P.,and R.L. Horst (1997). Effects of the addition of potassium or sodium, but not
calcium, to prepartum rations on milk fever in dairy cows. J. Dairy. Sci. 80:176-186.
- Goff, J.P., R Ruiz, R.L. Horst (1997). Relative acidogenic activity of commonly used
anionic salts-rethinking the dietary cation-anion difference equations.
J. Dairy. Sci. 80: 114.
- Goff, J.P. 1998. Factors to concentrate on to prevent periparturient disease in the dairy
cow. Proc. Texas Anim. Nutr. Conference. Pp 63-8.
- Goff, J.P., (1999). Treatment of calcium, phosphorous, and magnesium balance
disorders. Vet. Clin. North. Am. Food. Anim. Pract. 15: 619-639.
- Goff, J.P., (1999). Dry cow nutrition and metabolic disease in parturient cows.
Adv. Dairy Techn. Proc. Western Can. Dairy Seminar. Ed. E. Kennelly.11:63-79
- Goff, J.P., (2000). Pathophysiology of calcium and phosphorus disorders.
Clin. North. Am. Food. Anim. Pract. 16(2): 319-337.
- Goff, J.P., (2000). Macromineral disorders of the transition cow.
Vet. Clin. Food. Anim. 20:471-494.
- Goff, J.P. and K.Kimura. 2002. Effect of mastectomy on milk fever, energy, and
vitamins A, E, and ß-carotene status at parturition. J. Dairy Sci.
D.M. 57e jaargang - No. 3 blz. 83

D.M. 57e jaargang - No. 3 blz. 84

XDR2 - De familie is compleet!
XDR2-K: 45 cm x 50 cm x 26 cm (B x H x D) • 18 kg totaalgewicht • 19” capatief touchscreen
(1.280 x 1.024) • volwaardig toetsenbord met touch- of balpad • trolley handvat en draagband •
geïntegreerd PACS en Image Processing Software • leverbaar in alle kleuren met individueel praktijklogo
Detector: 25 cm x 30 cm actief bereik • 2.040 x 2.520 pixel (5.14 megapixel) • 0,127 mm pixelgrootte
3,9 lijnparen per mm • Casium-Jodide (CsI:TI) scintillator • minder geruis • hogere kwantum effectiviteit •
hogere gevoeligheid • revolutionaire Image Processing
VetZ BV • Middeldiepstraat 58 • 3361 VT Sliedrecht • Telefoon: +31 (0)184 820201 • info@myvetz.nl • www.myvetz.nl Gestaltung: RpunktDESIGN Werbeagentur GmbH

SPOnSOREn:
Uniek in generiek