varkensgezondheid - Diergeneeskundig Memorandum

PERIODIEK TIJDSCHRIFT
ZEvEn En vIJFTIGSTE JAARGAnG
SEPTEMBER 2010-02
varkensgezondheid: zorg voor dierenartsen
SPOnSOREn:
Uniek in generiek

Voorpagina: Omslagbeeld:
De foto mens op heeft de omslag een drang laat een om oude bij manier ongelijkheid van des-
te
infecteren
gaan ordenen,
zien. Het
zodat
betreft
groot
een
bij groot
spiritusbrander,
en klein
bij klein staat. Een groep die egaal is van
grootte
gebruikt
of
met
vorm
formaline,
straalt
om
uit dat
in Nederland
alle individuen
de TBC
uit te bestrijden de groep (jaren onder ‘50 dezelfde en ‘60). omstandigheden
Veel steden hadden
tot hun eenzelfde “eigen” desinfectieunit, resultaat zijn deze gekomen. is afkomstig Dan uit
moet Apeldoorn. zo’n groep wel erg gezond zijn, want
normaal De inzet is kent een iedere foto van groep een krachtige wel wat onderwarmteverlingenevelaar, verschillen zoals anno of heterogeniteit. 2008 nog steeds Omdat wordt
we gebruikt. dit gezondheidsbeeld voortdurend willen
nastreven, Beide foto's sorteren zijn beschikbaar we tot we gesteld er bij door neerval- Rob van
len.
Veldhuijzen,
Kent u ook
de auteur
de volharding
van Hoofdstuk
waarmee
8.
een
varkenshouder met biggen van de ene naar de
andere toom loopt om de tomen gelijk te krijgen?
En dan na het spenen biggen naar grootte
sorteert zodat hij een gevoel krijgt dat “het wel
goed zit”. Het is haast niet af te leren. Ook de
vleesvarkenshouder doet in het spel mee en
wil gezonde biggen hebben. En hij beoordeelt
dat op de uniformiteit van de groep. Dierenartsen
en bedrijfsadviseurs doen er vaak nog
een schepje bovenop omdat zij bij inspectie
koppels beoordelen op homogeniteit als gezondheidskenmerk.
En zo houden we allemaal
de mythe in stand dat je gezondheid van een
groep moet uitlezen aan homogeniteit met als
gevolg dat we blijven sorteren. Door sorteren
verspreiden we infecties en schaden we de
gezondheid van onze dieren. De sorteercultuur
moet doorbroken worden door toomcontacten
te beperken en bedrijven hierop in te richten.
EEN GEZAMENLIJKE UITGAVE VAN:
Uniek in generiek
Periodiek Periodiek tijdschrift
zevenvijftigste vijfenvijftigste jaargang
no. 2 - 2010 2008 ISSN 0417 - 4631
De Stichting Diergeneeskundig Memorandum,
opgericht in in 1953, is stelt een zich onafhankelijke ten doel aan stichting dieren-
zonder artsen in winstoogmerk binnen- en buitenland en stelt zich voorlichting ten doel aan te geven
dierenartsen van wetenschappelijke in binnen- en en buitenland commerciële voorlichting aard op
te veterinair geven van gebied. wetenschappelijke en commerciële
aard Ter uitvoering op veterinair van gebied. haar doelstelling is zij uitgeefster
Ter van uitvoering het tijdschrift van “Diergeneeskundig haar doelstelling is Memorandum”.
zij uitgeefster
van het tijdschrift ,, Diergeneeskundig Memorandum”
De exploitatie van dit tijdschrift wordt financieel
De mogelijk exploitatie gemaakt van dit in tijdschrift Nederland wordt, door: naast de abonnementen,
Alfasan Diergeneesmiddelen financieel mogelijk B.V. gemaakt te Woerden. door :
Alfasan en Intervet Diergeneesmiddelen Nederland B.V. te B.V. Boxmeer te Woerden
Janssen Animal Health Benelux te Beerse
VetZ Het Tijdschrift B.V. te Sliedrecht wordt gratis beschikbaar gesteld aan
de praktiserende dierenartsen in Nederland,
De Postdoctorale abonnementsbijdrage veterinaire voor studenten Benelux in Utrecht wordt kun-
jaarlijks nen het geïnd tegen via een een kleine automatische vergoeding incasso. verkrijgen bij
Voor het Reductiebureau. het buitenland wordt Voor een anderen factuur bestaat verzonden. de moge-
De lijkheid abonnementstarieven zich te abonneren; zijn de : kosten van een abon-
Benelux nement bedragen: : ex BTW 6%BTW incl. BTW
Automatische Voor Nederland incasso € 28,00 € per 28,30 jaargang. € 1,70 € 30,-
Factuur Voor het buitenland € 39,50 € 33,02 per jaargang. € 1,98 € 35,-
Buitenland Extra exemplaren : of oudere € 37,26 uitgaven € 2,24 kunnen € 39,50
Extra worden exemplaren besteld d.m.v. of oudere een overschrijving uitgaven kunnen à € worden 11,50
besteld per exemplaar d.m.v. een voor betaling Nederland à € 15,- of € op 14,00 onze voor rekening het
onder buitenland vermelding op een van van het onze gewenste rekeningen. nummer.
Redactiecommissie :
J. J. Goudswaard, voorzitter
J. J. Schrooyen, secretaris
Mw. A. Tolkamp (Alfasan Dierengeneesmiddelen Diergeneesmiddelen) B.V.)
Mw. J. Vernooij C. de Mûelenaere (Intervet Nederland) (Janssen Animal Health Benelux)
J.R. Redactie- van Dongen en Administratieadres:
(VetZ)
J. Halderheiweg Hulsen (Vetvice) 11, 5282 SN Boxtel
tel.: 0411-676822
Redactie- fax: 0411-671595 en Administratieadres:
Halderheiweg e-m: de.em@12move.nl 11, 5282 SN Boxtel
tel.: website: 0411-676822 de-em.nl
fax: Rabobank 0411-671595 Boxtel 1688.49.674
e-m: BIC de.em@12move.nl
RABO NL2U IBAN NL50 RABO 0168 8496 74
website: de-em.nl
Rabobank Verklaring: Boxtel 1688.49.674
BIC De Redactie RABO NL2U en uitgeefster IBAN NL50 aanvaarden RABO geen 0168 aanspra- 8496 74
kelijkheid voor schade, welke- direct of indirect- het
Verklaring: gevolg mocht zijn van gebleken onjuistheden in de
De inhoud Redactie van de en in uitgeefster dit tijdschrift aanvaarden opgenomen geen artikelen. aansprakelijkheid
Niets uit dit voor tijdschrift schade, mag welke- worden direct verveelvoudigd
of indirect- het
gevolg en/of openbaar mocht zijn worden van gebleken gemaakt onjuistheden door middel in vande
inhoud druk, microfilm van de in of dit op tijdschrift welke andere opgenomen wijze ook, artikelen.
Niets zonder uit schriftelijke dit tijdschrift toestemming mag worden van verveelvoudigd
de Redactie.
en/of openbaar worden gemaakt door middel van
druk, Opmaak microfilm en druk: of Bloembergen op welke andere Santee wijze bv ook, Nijmegen zonder
schriftelijke toestemming van de Redactie.
Opmaak en druk: Leonard Nijmegen bv

Van de Redactie
Het is het streven van de Redactie van
het Diergeneeskundig Memorandum om
enerzijds aandacht te besteden aan specifieke
diersoorten, waarmee collegae in de
praktijk geconfronteerd kunnen worden-
denk aan recente nummers over de ezel,
consumptievissen, de geit, duiven, de egel,
etc..- en anderzijds bepaalde onderwerpen
te laten behandelen betreffende de “gewone”
gezelschapsdieren en landbouwhuisdieren.
Met name aan de gezelschapsdieren
(hond, kat en ook het paard) is in de afgelopen
jaren in een groot aantal DM nummers
aandacht besteed. Lezers zullen zich nog
ongetwijfeld de uitgaven herinneren over
diagnostiek en behandeling van diarree bij
de hond en de kat (2 nummers), tandheelkunde,
oogheelkunde, huidaandoeningen
bij hond en kat (ook 2 nummers), hematopoietische
tumoren (ook voornamelijk bij
hond en kat), cardiologie bij de hond, enz.
Ook in de komende jaren kunnen de lezers
weer interessante uitgaven over vakgebieden
met betrekking tot de kliniek van gezelschapsdieren
tegemoet zien.
Er zijn voorts in de afgelopen jaren nummers
gewijd aan het respiratie apparaat
van het paard en de endocrinologie van het
paard. Meer algemene onderwerpen komen
ook regelmatig aan de orde : denk aan de
uitgaven over farmacovigilantie, klinische
immunologie, microbiologische diagnostiek,
reiniging en desinfectie en dierfysiotherapie.
De practici in de landbouwhuisdierpraktijken
zullen ongetwijfeld ook geïnteresseerd
zijn in een aantal van de hiervoor genoemde
onderwerpen, die in DM nummers
behandeld zijn. Toch realiseert de Redactie
zich dat zij ook regelmatig aandacht zal
moeten besteden aan de behandeling van
specifieke onderwerpen met betrekking tot
de veehouderij en varkenshouderij. Nu al
kan toegezegd worden dat een DM uitgave
“in de pen” is over rundveehouderij.
Wat het varken betreft: het laatste nummer
betreffende deze diersoort (het DM
over hangbuikzwijnen daargelaten) werd
in 2005 gepubliceerd: “varkensfokkerij”.
Het varken- en dus ook de varkenshouderij-
mag zich op het ogenblik in een grote
populariteit verheugen. Wel zij gesteld, dat
het woord “verheugen” hierin niet altijd op
zijn plaats is. Er is namelijk zowel negatieve
als positieve publiciteit over het houden
van deze diersoort. Hoewel bijna alle
inwoners van België en Nederland- vegetariërs
uitgezonderd- zich een goed stukje
varkensvlees graag laten smaken, wil men
daar, zo enigszins mogelijk, niet al te veel
geld voor uitgeven. Toch heeft men kritiek
op de wijze waarop dit varkensvlees wordt
“geproduceerd”. Dit betekent dat de varkenshouderij,
en dus ook de dierenartsen,
die adviseren, diagnostiek bedrijven en therapeutisch
ingrijpen, zich vaak tussen wal
en schip voelen ingesloten. Economisch
produceren en dierenwelzijn gaan namelijk
niet altijd hand in hand, hoewel daar verschillend
over gedacht kan worden.
Juist in de afgelopen maanden is met name
vanuit het RIVM gewezen op het gevaar
van resistente bacteriën, die zich zouden
kunnen verspreiden onder de humane populatie,
vanwege de toediening van profylactische
antibiotica aan vooral pluimvee
en varkens. Zowel de politiek als de
KNMvD hebben hier duidelijke standpunten
over ingenomen.
De Redactie verheugt zich, dat zij enkele
auteurs heeft kunnen vinden, die op
o.a. deze onderwerpen met betrekking tot
de varkenshouderij uitvoerig en op eigen
wijze wilden ingaan in deze uitgave over
varkensgezondheid. Met name de eerste
auteur, collega Leo van Leengoed, heeft
een decennia- lange ervaring op dit vakgebied
in binnen- en buitenland: zie ook
het CV. De tweede auteur, collega Manon
D.M. 57e jaargang - No. 2 blz. 1

Houben, kon met haar praktijkervaring de
“finishing touch” aan het artikel geven. Het
is niet de bedoeling om in dit redactionele
stuk uitvoerig in te gaan op alle onderwerpen,
die in het nummer aan de orde komen;
wel raadt de Redactie U aan om extra
aandacht te besteden aan de hoofdstukken
over trauma’s bij biggen, die ontstaan door
onoordeelkundig handelen van de varkens-
D.M. 57e jaargang - No. 2 blz. 2
houders c.q. hun personeel: daar is nog veel
voordeel te halen uit de advisering en educatie
van de medewerkers op de varkensbedrijven!
De Redactie verwacht, dat ook deze uitgave
weer een plaats als standaardwerk met
betrekking tot het behandelde onderwerp
kan krijgen in uw praktijkbibliotheek.

Inhoudsopgave
De Auteurs. 5
1. Inleiding. 6
2. Conventionele varkenshouderij versus biologische en SPF/High Health houderij. 8
2.1 Reizende micro-organismen. 10
2.2 Lessen uit het verleden voor de toekomst. 13
3. Klinische diagnostiek: het uitlezen van adaptatie. 16
3.1 De blik over de varkens heen laten gaan. 16
3.2 Van klinische inspectie tot probleemdefinitie. 17
3.3 Heterogeniteit. 20
3.4 Interactie tussen varkens in de groep. 23
3.5 Groepskenmerken. 23
3.6 Monitoren is iets anders dan afvinken. 26
3.7 Ken uw dier. 27
4. Bedrijfsbezoeken in het kader van bedrijfsbegeleiding. 29
4.1 Strategisch veterinair beleid. 31
4.2 De veranderende rol van de dierenarts. 34
4.3 Valkuilen. 35
4.3.1. Ongeduld. 35
4.3.2. Geen agenda. 35
4.3.3. Geheime kennis is geen kennis. 35
4.4 Produceren van varkens of van vlees? 36
4.5 De kiemenzieners. 36
4.6 Conflict. 36
5. Het vastgelopen bedrijf. 40
5.1 Hoe moeten we de problemen dan aanpakken? 45
6. De dierenarts als coach. 48
6.1 Er moet een basis zijn om te coachen. 51
6.2 Euthanasie, het laatste welzijn. 56
7. Door de auteurs aanbevolen literatuur. 59
Nawoord. 60
D.M. 57e jaargang - No. 2 blz. 3

D.M. 57e jaargang - No. 2 blz. 4

De Auteurs
Dr. Leo van Leengoed, dipl. ECPHM
Studeerde diergeneeskunde in Utrecht en werkte van 1977 tot heden (met
een onderbreking van 1984-1986) aan de Faculteit Diergeneeskunde. Eerst
werkte hij in de Buitenpraktijk, vervolgens bij Bedrijfsdiergeneeskunde en
nu op het Departement Gezondheidszorg Landbouwhuisdieren als klinisch
pathofysioloog. In 1981 startte hij met VAMPP, een database management
systeem voor de begeleiding van varkensbedrijven. Van 1982 tot 1996 werkte
hij aan het toenmalige CDI te Lelystad als hoofd van het pathobiologisch
laboratorium van de afdeling Bedrijfsdiergeneeskunde en Pathologie. Vanaf
1986 werkte hij tevens aan de Faculteit Diergeneeskunde bij de afdeling
Bedrijfsdiergeneeskunde en Buitenpraktijk. Hij promoveerde in 1988 op
pathogenetisch onderzoek van A. pleuropneumoniae infecties. De loopbaan
werd onderbroken door een onderzoeksperiode aan het Department of
Medical Microbiology te Athens, Georgia, USA en een tijdelijke missie als
long term expert aan de universiteit van Zimbabwe, te Harare. Hij is auteur
of co-auteur van meer dan 70 publicaties en heeft zitting in de examencommissie
van het European College Porcine Health Management.
In 2007 richtte hij samen met Manon Houben PorQ op. Dit bedrijf heeft als
doelstelling om de primaire producent te coachen bij het produceren van varkensvlees
zonder structureel gebruik te maken van antibiotica.
Drs. Manon Houben
Zij volgde haar opleiding tot dierenarts aan de Faculteit Diergeneeskunde
te Utrecht en studeerde af in 1997. In dat jaar vond een grote varkenspestuitbraak
in het zuiden van het land plaats. Haar eerste ervaringen
met de praktijk zijn gekenmerkt door deze uitbraak. 4 jaar heeft zij gewerkt
als 1e lijnpracticus in een gemengde praktijk. In 2001 is zij als
docent begonnen bij de afdeling Varkensgezondheidszorg van het
Departement Gezondheidszorg Landbouwhuisdieren van de Faculteit
Diergeneeskunde. Daar was zij vooral betrokken bij het onderwijs aan
de coassistenten.
In 2007 richtte zij samen met Leo van Leengoed PorQ op. Manon geeft
invulling aan de dagelijkse uitvoering van PorQ. In dat kader bezoekt zij
veel verschillende varkensbedrijven.
D.M. 57e jaargang - No. 2 blz. 5

Inleiding
Dit Diergeneeskundig Memorandum bevat een reflectie op de huidige rol van de dierenarts
op het moderne varkensbedrijf, met een blik naar de toekomst.
Toen ruim 40 jaar geleden aan de Faculteit
Diergeneeskunde een afdeling bedrijfsdiergeneeskunde
werd opgericht, was het
nog onduidelijk wat dit precies zou moeten
inhouden. De consultatieve praktijk uit
die tijd voorzag niet in een structurele en
strategische veterinaire gezondheidszorg
op de bedrijven. Zo ontstond de behoefte
bij dierenartsen om meer grip op het veterinair
handelen op bedrijven te krijgen en bedrijfsdiergeneeskunde
moest hieraan vorm
geven.
In de beginjaren opereerden we verkennend
om het vak identiteit te geven. Tijd werd besteed
aan biggen tellen om een idee te krijgen
van de productie van een bedrijf. Het
zwaartepunt lag vooral op verhoging van de
dierlijke productie, want 16 grootgebrachte
biggen per zeug per jaar zou in de toekomst
niet meer genoeg zijn. Het beeld van de dierenarts
was de noeste werker, die vooral
buiten in vrijheid zijn beroep wilde uitoefenen.
De dierenarts, die zich iedere dag weer
liet verrassen door patiënten, beschikte over
vaardigheden om ter plaatse lastige problemen
op te lossen. Dit beeld bestond zowel
bij de omgeving van de dierenarts als bij de
dierenartsen zelf. Structuur aanbrengen in
werk, protocollair werken en planning waren
niet de competenties waarop dierartsen
geselecteerd werden.
De eerste dierenartsen, die met bedrijfsbegeleiding
begonnen, begaven zich op terreinen
die door medewerkers van de landbouwvoorlichting,
de voedervoorlichting en
de melkwinning adviseurs werden bediend.
Hun adviezen waren gratis en het was dus
erg lastig voor een dierenarts om hier een
betaald segment aan toe te voegen. Er was
een sterke roep om handelingen in het begeleidingspakket
op te nemen, want daar
wilde de veehouder wel voor betalen. Dan
ontstaat natuurlijk de situatie dat de veehouder,
uit kostenoverwegingen, de eenvoudige
D.M. 57e jaargang - No. 2 blz. 6
veterinaire handelingen zelf gaat uitvoeren
en strategieën bedenkt om het nog iets handiger
en gemakkelijker te doen. Het moet
vooral praktisch zijn, nietwaar?
U zult in deze uitgave vergeefs zoeken naar
hoofdstukken over vaccinatie of vaccinatiestrategieën.
Ook komt besluitvorming ten
aanzien van het wel of niet gebruiken van
antibiotica niet aan de orde. Deze aandachtsvelden
zijn uitermate belangrijk en maken
onderdeel uit van de klassieke kerntaken
van de dierenarts. De competenties voor die
kerntaken moet de dierenarts blijven ontwikkelen,
zodat hij zich op het gebied van
therapie en preventie van dierziekten van
een professionele autoriteit verzekert.
In deze uitgave willen we ons daarom niet
richten op het oplossingsgericht handelen
van een dierenarts, die bij elk bedrijfsbezoek
oplossingen wil brengen en daarom naarstig
op zoek gaat naar problemen, die opgelost
moeten worden. Dierenartsen die vooral oplossingsgericht
werken, houden zich bezig
met het operationeel management en interventies
hebben een “ad hoc” karakter. Zo’n
attitude blokkeert een kwaliteitsgerichte begeleiding
waarbij invulling gegeven wordt
aan strategisch gezondheidsmanagement.
In deze uitgave beogen wij vooral, vanuit
onze reflectie op het handelen van de dierenarts
in de varkensgezondheidszorg, een
beeld te schetsen van het werkterrein van
een begeleidend dierenarts.
Het ideaalbeeld voor veterinaire bedrijfsbegeleiding
is een gezamenlijke inspanning
van dierenarts en varkenshouder om
bedrijfsdoelstellingen te verwezenlijken
waarin dierwelzijn en -gezondheid, volksgezondheid
en voedselveiligheid centraal
staan. Helaas komt de stuwende kracht, om
een dergelijk ideaal te bereiken, nog niet
uit de markt. De overheid, EU en de sector
moeten mede deze stuwende kracht creëren;
anders worden de verliezen in een marginale
sector vereffend op dierwelzijn en volks-

gezondheid. De beelden, die in deze uitgave
de tekst ondersteunen, zijn niet geselecteerd
uit ideale bedrijfssituaties, maar tonen beelden
voor reflectie en waar u iets mee moet
doen, als u het aantreft bij uw werkzaamheden.
Momenteel bevindt de primaire dierlijke
productie zich in een fase van snelle professionalisering.
Grotere bedrijven zijn
naarstig op zoek naar structuur binnen
hun bedrijf om dieren gezond te houden.
De gezondheid van de dieren blijkt steeds
moeilijker onder controle te krijgen en het
ontbreekt aan een breed gedragen visie
hoe we diergezondheid onder controle krijgen.
De kennis die we momenteel hebben
over infectieziekten wordt nog onvoldoen-
de gebruikt bij stallenbouw, huisvesting,
management, maar vooral de manier van
werken op bedrijven behoeft verbetering.
Een gewenste werkwijze beklijft alleen
op bedrijven, wanneer het hoe en waarom
bij eigenaar en medewerkers duidelijk is.
Varkensbedrijven hebben medewerkers die
protocollair moeten leren werken en die behoefte
hebben aan carrièreperspectief. Nog
nooit is de behoefte op bedrijven om de
gezondheidszorg structureel aan te pakken
zo groot geweest. De beschikbare kennis is
toereikend om hierin te voorzien. Dus wat
let ons?
Leo van Leengoed
Manon Houben
[figuur 1] De uitdaging is tegemoet te komen aan de maatschappelijke wens om het dierwelzijn
te verbeteren in een efficiënte veehouderij, waarbij de kennis, die we hebben om dieren gezond te
houden en infecties te voorkomen ook wordt gebruikt. Hier lopen de varkens langs het riool, een
prachtige transmissieroute voor veel infecties. De toekomstige systemen om varkens te houden
zullen welzijn en gezondheid moeten borgen. Dit kan niet door terug te gaan naar een archaïsche
veehouderij waar geen van beiden geborgd zijn. Welke richting gaat de varkenshouderij uit?
Terug naar een archaïsche veehouderij is te inefficiënt en heeft te veel risico’s voor de volksgezondheid.
D.M. 57e jaargang - No. 2 blz. 7

2. Conventionele varkenshouderij versus
biologische en SPF/High Health houderij.
Verbetering van zowel diergezondheid als dierwelzijn, vermindering van antibioticagebruik
en beperking van het risico op zoönosen behoort tot het werkterrein van de dierenarts.
Wat is het maatschappelijk verwachtingspatroon ten aanzien van de dierenarts en
hoe ontwikkelt dit zich? Gaan wij de ontwikkelingen in de dierlijke productiesector mee
vorm geven of wachten we af?
Wanneer een nieuw varkensbedrijf in
Nederland wordt ontworpen en opstart, stelt
men steeds vaker de vraag: conventioneel of
‘high health’, of misschien toch biologisch
verder gaan? Gezonde varkens produceren
in een duurzame varkenshouderij is een
wensgedachte die voorlopig op de maatschappelijke
agenda blijft staan. Hoe deze
maatschappelijke wensen of eisen ingevuld
moeten gaan worden is nog niet te voorspellen.
Voor de ondernemer blijft het gissen hoe het
overheidsbeleid de komende jaren vorm zal
krijgen. Wel kunnen we nu al aangeven, met
de kennis die we hebben over infecties, infectiepreventie
en therapieën, welke wegen
doodlopend zijn en welke scenario’s perspectief
bieden.
D.M. 57e jaargang - No. 2 blz. 8
De hoge dierdichtheid in West-Europa leidt
vooral in gebieden die verstedelijkt zijn, zoals
Nederland, tot discussies of en in hoeverre
intensieve dierlijke productie nog verantwoord
is. Veehouders beseffen dat het
maatschappelijk draagvlak voor intensieve
veehouderij afneemt en daarom ontplooien
ze initiatieven om dit tij te keren. Burgers
worden uitgenodigd om kennis te nemen
van wat er in de stal gebeurt via webcams of
door acties “kom in de stal”. Het besef groeit
bij veehouders dat men zich steeds meer
moet verantwoorden voor het feit dat men
dierlijke productie bedrijft en dat toestemming
om bedrijven uit te breiden niet meer
vanzelfsprekend is. Welzijnsverbeteringen
voor dieren komen, blijvend, steeds nadrukkelijker
op de maatschappelijke agenda en
Verklein onzekerheden door kennisontwikkeling en vergroot daadkracht door onderbouwde
kennis. Maar als emotie regeert over ratio heb je er niets aan.
In Nederland kennen we zo’n 180 zoönosen. Slechts enkele zoönosen zijn gerelateerd aan de
professionele veehouderij en zijn een potentieel gezondheidsrisico. Toch kunnen de angst
voor zoönosen en de angst voor resistentieoverdracht van mens naar dier de relatie tussen
bevolking en veehouderij negatief beïnvloeden. Denk hierbij aan ESBL’s (extendedspectrum
β-lactamase bacteriën die multiresistent zijn tegen voornamelijk penicillines en
cephalosporinen) afkomstig van de intensieve veehouderij, die in toenemende mate een
argument kunnen zijn voor politieke keuzes. (http://www.rivm.nl/ziekdoordier)
Door burgerinitiatieven worden bestaande streek- en bestemmingsplannen opengebroken
en wordt bedrijfsuitbreiding steeds moeilijker. In discussies blijkt emotie belangrijker
dan ratio. NIMBY (Not In My BackYard) wordt bij inspraakprocedures over bedrijfsuitbreidingen
niet ontvankelijk verklaard, wanneer het bestemmingsplan voorziet in uitbreidingsmogelijkheden
voor dierlijke productie.
Door beperking van ‘bouwblok’-oppervlakte en een rem op etagestallen komt een beperking
van het aantal dieren, dat op een locatie gehouden kan en mag worden, steeds dichterbij
en wettelijke maatregelen voor maximale bedrijfsgrootte liggen in het verschiet. De
ratio hierachter is onduidelijk.

[figuur 2] Een aantrekkelijke huisvesting waar zeugen buiten kunnen komen en zich tegen de zon
kunnen beschermen. Is dit een toekomstbeeld of moet het hek nog open?
worden afgedwongen via wet- en regelgeving.
Wanneer de discussie over de intrinsieke
waarde van het leven van dieren breed
maatschappelijk wordt gevoerd, zal ook de
consument, die vlees eet, zich moeten verantwoorden.
Dit vormt een schril contrast
met de stijging van de vleesconsumptie in
veel Aziatische landen, die nog decennia
lang zal voortduren.
Zijn de huidige initiatieven die door veehouders
genomen worden, soms in de vorm
van verbrede landbouw of veehouderij, die
als doel hebben om het draagvlak voor de
veehouderij te vergroten, wel een juiste
strategie om een duurzame veehouderij in
Nederland te vestigen of te behouden? Zijn
technische oplossingen voor milieu- en welzijnsproblemen
in de intensieve veehouderij
wel een antwoord op de vervreemding van
de primaire sector? De diepe emotie omdat
dieren “verdingensen” en ethische vragen
oproept, kan niet worden weggenomen met
technische middelen.
Voor veel consumenten staat intensieve veehouderij
synoniem voor structureel gebruik
van antibiotica en marginale zorg voor
dierwelzijn. De biologische veehouderij
profileert zich door het belang van diergezondheid
en dierwelzijn uit te dragen. Men
neemt bewust afstand van preventief gebruik
van antibiotica, dat veruit het grootste
deel vormt van het antibioticagebruik in
de intensieve varkenshouderij. Hoewel men
dit preventief gebruik afzweert, ontbreekt
jammer genoeg nog een duidelijke visie op
beheersing en bestrijding van infectieziekten.
De biologische veehouderij focust zich
vooral op rassenkeuze, voeding, verzorging
en leefomstandigheden van de dieren met
als uitgangspunt dat hierdoor “een optimale
natuurlijke weerstand” tegen ziekten wordt
opgebouwd. Het risico van het zich afkeren
van de intensieve veehouderij en het zich
oriënteren op alternatieve geneeswijzen is,
dat men een archaïsche veehouderij gaat
idealiseren zonder gebruik te maken van de
verworven kennis van infectieziekten, dier-
D.M. 57e jaargang - No. 2 blz. 9

gezondheid en dierwelzijn. Juist voor de
biologische veehouderij geldt dat de complexiteit
van de variabelen waar men rekening
mee moet houden bij de bestrijding
van infectieziekten groter is dan bij de intensieve
veehouderij en dus meer vakmanschap
en kennis vereist is.
2.1. Reizende micro-organismen.
Een aantal randvoorwaarden, waar zeker in
de toekomst aan voldaan moet worden, is
wel duidelijk. Zo is onder meer het structureel
gebruik van antibiotica niet verenigbaar
met een duurzame varkenshouderij. De
wetgever heeft hier al in voorzien door te
bepalen dat het niet geoorloofd is productiedieren
te houden in een omgeving die de
gezondheid en het welzijn schaadt en dat
de verzorging van dieren moet geschieden
(Gezondheids- en Welzijnswet voor dieren,
ex art 36, 37) door een voldoende aantal
personen, dat de nodige kennis en vaardigheden
heeft en vakbekwaam is (art. 4;
Besluit Welzijn Productiedieren). Wanneer
we onze dieren houden zoals het hoort, is
D.M. 57e jaargang - No. 2 blz. 10
structureel antibioticagebruik niet nodig.
Een belangrijke reden, waarom structureel
gebruik van antibiotica uit de varkenshouderij
gebannen moet worden, is vanwege
volksgezondheid. Door structureel gebruik
worden niet alleen bedrijfsgebonden infecties
gemaskeerd, maar neemt resistentieontwikkeling
toe. Door direct contact met varkens,
door contact met de omgeving waar
varkens gehouden worden of door consumptie
van vlees en vleesproducten kunnen
mensen in contact komen met resistente
bacteriën.
Jones e.a. (Nature, 2008, vol 451, 990-994)
bestudeerden 335 infectieuze ziekten die
tussen 1940 en 2004 op de wereld verschenen.
Deze zogenaamde ‘emerging infectious
diseases’ ontstonden vooral in West-Europa
en in het oosten van Verenigde Staten.
Risico’s voor deze infectieziekten vormden
zoönosen vanuit de wilde populatie,
zoönosen vanuit gedomesticeerde dieren,
geneesmiddelenresistentie en door vectoren
overgedragen infecties. Voor West-Europa
bleken al deze risico’s aanwezig en voor de
[figuur 3] De plaatsen waar “emerging infectious diseases” (Jones e.a. Nature, 2008) zich
tussen 1940 en 2004 manifesteerden zijn in geel en rood als hot spots aangegeven. Risico’s
voor deze uitbraken vormden a) zoönosen vanuit de wilde populatie, b) zoönosen vanuit
gedomesticeerde dieren, c) geneesmiddelenresistentie en d) door vectoren overgedragen
infecties. West Europa, Noord-India en China zijn regio’s waar de meeste zoönosen vanuit
gedomesticeerde dieren zich manifesteerden.

XDR2 - De familie is compleet!
XDR2-K: 45 cm x 50 cm x 26 cm (B x H x D) • 18 kg totaalgewicht • 19” capatief touchscreen
(1.280 x 1.024) • volwaardig toetsenbord met touch- of balpad • trolley handvat en draagband •
geïntegreerd PACS en Image Processing Software • leverbaar in alle kleuren met individueel praktijklogo
GmbH
Detector: 25 cm x 30 cm actief bereik • 2.040 x 2.520 pixel (5.14 megapixel) • 0,127 mm pixelgrootte
3,9 lijnparen per mm • Casium-Jodide (CsI:TI) scintillator • minder geruis • hogere kwantum effectiviteit • Werbeagentur
hogere gevoeligheid • revolutionaire Image Processing
RpunktDESIGN
VetZ BV • Middeldiepstraat 58 • 3361 VT Sliedrecht • Telefoon: +31 (0)184 820201 D.M. • 57e info@myvetz.nl jaargang - No. • www.myvetz.nl 2 blz. 11
Gestaltung:

huidige veehouderij vormt dit weer een aansporing
om uiterst zorgvuldig en terughoudend
te zijn met antibioticagebruik en met
mens-dier interacties.
Hoewel de winter van 2009-2010 voeding
gaf aan sceptici van “global warming”,
zullen ook vectorgerelateerde infecties
toenemen bij mens en dier wanneer de gemiddelde
jaartemperatuur stijgt. De toegenomen
mobiliteit van mensen, dieren en
planten over de aarde is volgens vele auteurs
een garantie voor het onverwacht opduiken
van pathogene ziektekiemen en vectoren op
plaatsen met geschikte biotopen.
Wanneer we ons bewust zijn van grotere
risico’s op uitwisselen van bacteriën, virussen,
parasieten, maar ook resistentiegenen
tussen mens en dier, zullen we erg zorgvuldig
moeten omgaan met grote dierpopulaties
bij dichtbevolkte gebieden. Door de
uitwisseling van pathogene micro-organismen
tussen mens en dier zo veel mogelijk
te beperken, kan deze zorgvuldigheid vorm
gegeven worden. Ook het beperken van verspreiding
van infecties binnen een bedrijf
vormt onderdeel van die zorgvuldigheid.
Door verworvenheden van de moleculaire
biologie is het mogelijk om virussen, bacteriën
en parasieten op DNA (RNA) niveau te
sequensen en te typeren. Dit heeft niet alleen
tot gevolg, dat de naamgeving van virussen
of bacteriën wel eens verandert (Vibrio –>
Treponema –> Serpulina –> Brachyspira),
maar ook dat men in staat is de verspreiding
van agentia te bestuderen. Zo blijkt zowel
bij mens als dier MRSA zich te verspreiden
via contactnetwerken van individuen. Het
voorkomen van clusters van een bepaald
type van MRSA binnen een populatie betekent
dat interventie, om verspreiding te
voorkomen, zeker kansen heeft. Ook bij
andere infecties was het voorkomen van infecties
in bepaalde clusters bekend. Zo werd
in het begin 80er jaren Actinobacillus pleuropneumoniae
serotype 9 vooral in Brabant
en Limburg aangetroffen, terwijl serotype 2
boven de rivieren voorkwam. En wat betreft
Streptococcus suis type 2 infecties beperkten
de klinische uitbraken van meningitis zich
in het begin 80er jaren tot bedrijven die
Engels fokmateriaal hadden geïmporteerd.
De inspanningen gedurende de afgelopen
decennia van overheid en bedrijfsleven zijn
D.M. 57e jaargang - No. 2 blz. 12
vooral gericht op het verminderen van insleep
van exotische virale infecties op bedrijven
en hebben niet kunnen voorkomen
dat diverse virale (PRRSV, PCV2) en bacteriële
infecties (S. suis type 2, Clostridium
perfringens type C β2-toxine positief) zich
razendsnel over de Nederlandse varkenspopulatie
konden uitbreiden. De verspreiding
van bacteriële infecties tussen bedrijven
en binnen bedrijven heeft onvoldoende
aandacht gekregen. Enerzijds omdat de
beschikbare microbiologische technieken
onvoldoende waren om bedrijven te monitoren,
anderzijds omdat het besef dat gezonde
dieren drager kunnen zijn van infecties
nog geen algemeen gedeelde opvatting was.
Ook nu nog wordt het optreden van bacteriele
infectieziekten door sommigen volledig
toegeschreven aan populatiedichtheid en
gebrekkig welzijn en krijgt preventie van
infectie onvoldoende aandacht.
Het is belangrijk om de vraag te beantwoorden
waarom een agens, dat niet eens zo infectieus
is, zo vaak in populaties voorkomt
en zo frequent tot ziekte kan leiden. Het
leven in sociale gemeenschappen vergroot
de kans op uitwisseling van infecties en
dit geldt zowel voor de mens als voor varkens.
Bij mieren, die in een hoge populatiedichtheid
leven, kennen we diverse mechanismen
waardoor de populatie zich beschermt
tegen infectieziekten. Er blijkt een
genetisch groepsbelang te zijn vastgelegd
waardoor zieke mieren zich uit de populatie
verwijderen en door hygiëne in de populatie
voorkomen dat het broedsel wordt geïnfecteerd.
Hoewel varkens geen mieren zijn, is
het dringend nodig dat we kennis nemen
van natuurlijke mechanismen, waarop een
varkenspopulatie zich beschermt of kan beschermen
tegen infectieziekten, want infectieziekten
vormen de grootste bedreiging
van onze varkenshouderij. Dan pas kunnen
we meer inhoud geven aan containerbegrippen
zoals robuustheid en weerstand,
ongedefinieerde termen die veel gebruikt
worden in het streven naar een ‘duurzame’
gezonde veehouderij.
Zonder ons verder te verdiepen in bovenbedoelde
mechanismen, is duidelijk dat er
onvoldoende aandacht in de varkenshouderij
is voor contactstructuren tussen varkens
binnen een bedrijf. De drijfveer van de ont-

wikkeling van de varkenshouderij was en is
logistieke efficiëntie, die soms haaks staat
op het belang van infectiepreventie. Nu nog
kan het voorkomen dat emmers en kruiwagens
met mest en nageboorten moedwillig
onder de varkenspopulatie van het bedrijf
worden verspreid, terwijl afdelingen desinfecteerbakken
hebben voor de laarzen.
De contactstructuren die op veel van onze
varkensbedrijven aanwezig zijn, zorgen ervoor
dat infecties zich gemakkelijk op een
bedrijf kunnen handhaven. Zo bleek PRV
zich op gesloten bedrijven, die nauwelijks
100 zeugen telden, te kunnen handhaven in
de vleesvarkens wanneer slechts de zeugen
tegen PRV gevaccineerd werden. Door afname
van maternale protectie was er een
continue aanwezigheid van gevoelige dieren
in de mesterij. Vergelijkbare situaties
zijn beschreven voor TGE door Pensaert en
voor PRRSV door Nodelijk. Sommige managementstrategieën
die zijn ontwikkeld,
zoals meerwekensystemen, zijn efficiënt in
het doorbreken van bepaalde infectiecycli,
zoals door Suls beschreven.
Omdat de contactstructuren op veel van
onze varkensbedrijven tot gevolg hebben,
dat bepaalde infecties endemisch blijven,
worden die infecties ook verspreid via biggen
en varkens die verkocht worden. De ontvanger
krijgt alle infecties meegeleverd die
het bedrijf van herkomst heeft. Omdat varkens
infecties meenemen vanuit de top van
de piramide, zou dit een aansporing moeten
zijn om bedrijven slechts toe te staan dieren
aan te voeren van SPF bedrijven, waar
gangbare bacteriële infecties, zoals met A.
pleuropneumoniae en S. suis, niet voorkomen.
2.2 Lessen uit het verleden voor de toekomst.
De sterke toename van de bedrijfsomvang in
de afgelopen 40 jaar kon vooral plaatsvinden
door een enorme toename van arbeidsefficientie.
Bij inrichting van gebouwen is vooral
rekening gehouden met stijgende arbeidskosten.
Logistieke efficiëntie en automatisering
waren leidend bij bedrijfsontwikkeling.
De negatieve effecten hiervan op
diergezondheid werden niet of onvoldoende
onderkend. Hierdoor konden bedrijfsgebonden
infectieziekten toenemen in aantal
en prevalentie. In het Oostblok had men al
jaren ervaring met de “Industriemässige
Schweinenproduktion”. In het handboek
van Prange en Bergfeld wordt het hygieneconcept
beschreven, dat ten grondslag
lag aan deze grote bedrijven. Dit concept
was vooral gebaseerd op de aanname, dat
reiniging en desinfectie van stallen en gebouwen
en het isoleren van zieke dieren het
infectie- en ziekterisico voldoende konden
ondervangen. De grote “Schweineanlage”
van vele duizenden zeugen en bijbehorende
vleesvarkens kenden een structuur van brigades
en “Einsatzgrüppe”, die taakgericht
waren georganiseerd. Dit had tot gevolg, dat
er geen betrokkenheid was bij het eindresultaat
en dat de productie achterbleef bij die in
het Westen.
In Nederland neemt de bedrijfsgrootte nog
steeds toe, maar de schaalgrootte wordt
beperkt door bouwblokrestricties en door
milieuregelgeving. In 1995 telde Nederland
14,4 miljoen varkens. In 2009 waren dit er
nog 12,0 miljoen, met dien verstande dat
het aantal biggen dat jaarlijks wordt geëxporteerd
ruim 6,1 miljoen bedraagt. Het
houden van varkens beperkt zich meer en
meer tot een klein aantal gespecialiseerde
bedrijven. Zo werd in 1995 tweederde van
de varkens gehouden op gespecialiseerde
varkensbedrijven en in 2008 was dit al bijna
80 procent. Het aantal varkens in Nederland
is slechts met 17% afgenomen, ondanks een
halvering van het aantal bedrijven in de afgelopen
15 jaar. De hoeveelheid arbeid op
deze bedrijven nam met 35 procent af. In
2008 werden met één arbeidsjaareenheid
1225 varkens verzorgd. In 1995 waren dit
nog 765 varkens (CBS).
De opvatting dat dieren vooral vanuit de
omgeving geïnfecteerd worden en dat door
het isoleren van zieke dieren infectieziekten
te controleren zijn, was een uitgangspunt
voor de bestrijding van infectieziekten in
de DDR. Daar bleken grote varkensbedrijven
langzaam te vervuilen met gangbare
endemische infecties. De “Elemente der
Infektionsprophylaxe”, zoals door Prange
en Bergfeld beschreven, gaan er vanuit, dat
preventie van infectieziekten vooral met
orde en netheid bereikt wordt. Deze generatie
was immers tuberculose op deze wijze
de baas geworden. En lukt dat niet, dan kon
D.M. 57e jaargang - No. 2 blz. 13

[figuur 4] Varkensbedrijven (2009)
men beroep doen op een heel scala aan antibiotica
en chemotherapeutica.
Collega Piet van de Kerk beschrijft in “welvarende
varkens” (1973) het ‘vastgedraaide
bedrijf’. Hij geeft als belangrijkste oorzaak
voor het ‘vastdraaien’ een ongericht gebruikt
van antibiotica en resistentieproblemen. Hij
adviseert om met betere diagnostiek en gericht
gebruik van antibiotica dit probleem
te ondervangen. Ditzelfde boek kent een
voorwoord van collega John Akkermans
waarin wordt geschetst welke snelle ontwikkeling
de Nederlandse varkenshouderij
doormaakt. Collega Akkermans vermeldt,
dat de toegenomen kans op factorenziekten
of technopathieën kan worden toegeschreven
aan de gebrekkige omgeving waarin de
dieren worden gehuisvest. De relatie tussen
agens en ziekte was namelijk niet altijd eenduidig.
Zo konden biggen, waaruit DNTpositieve
Pasteurella multicoda werd geïsoleerd,
gave conchae hebben en 0 of 1 scoren
in het scoringssysteem volgens Done. Bij
infectieproeven bleek het Trias van Koch
niet zonder meer te bewijzen, omdat aan additionele
voorwaarden voldaan moest worden
om ziekte te doen ontstaan na infectie.
Men spreekt dan ook wel van voorwaardelijke
pathogenen, zonder weliswaar altijd de
voorwaarden te kennen.
Lange tijd werd atrofische rhinitis exclusief
toegeschreven aan Bordetella bronchiseptica
en omdat vaccins (Kitasato vaccin, Japan)
soms effectief bleken, werd deze hypothese
ondersteund. Omstreeks 1980 kwam collega
Marten de Jong met de hypothese dat
toxinogene Pasteurella multocida de oorzaak
was van atrofische rhinitis (AR). Het duurde
D.M. 57e jaargang - No. 2 blz. 14
enkele jaren voordat dit ook door anderen
werd bevestigd. Het Trias van Koch was
namelijk niet zo eenvoudig te bewijzen.
Het wetenschappelijk duidelijkste, maar
erg dieronvriendelijke experiment werd
door Pedersen (1986) beschreven. Een van
de neusgangen van biggen werd met azijnzuur
gespoeld, zodat het trilhaarepitheel
van de neus beschadigd werd en vervolgens
werden beide neusgangen geïnfecteerd met
DNT-positieve (toxinogene) Pasteurella multocida.
Slechts in de met azijnzuur behandelde
neusgang ontwikkelde een big conchae
atrofie. Duidelijk werd meteen door
dit experiment dat intact neusslijmvlies
ongevoelig is voor de inwerking van DNT
en/of voor kolonisatie met P. multocida. De
relatie met Bordetella bronchiseptica werd
ook meteen duidelijk: Bordetella tast het
trilhaarepitheel aan en bevordert zo de kolonisatie
van Pasteurella multocida. AR dat
toen nog een aangifte-plichtige ziekte was,
verhuisde van veewet naar timmerman: de
oorzaak, dat de infectie tot ziekte leidde, lag
aan het slechte stalklimaat. Stallen moesten
verbouwd worden, klimaat moest verbeterd
worden en dan hadden we het probleem opgelost.
Het AR-probleem in Nederland werd
vooral opgelost door selectie op Pasteurella
multocida DNT-vrije fokbedrijven, zodat de
top van de piramide niet het agens introduceert
in de afnemende bedrijven. Het succes
dat met AR bereikt is, levert een belangrijk
argument om de top van de fokkerij vrij te
maken en te houden voor zo veel mogelijk
infecties. Welke infecties afwezig moeten
zijn in een SPF fokkerij komt later aan de
orde.

Hoe dieren ook gehouden worden:
zonder infectie geen infectieziekte!
Preventie van infecties wordt onvoldoende
gebruikt in strategieën om
diergezondheid onder controle te houden.
Het vrij zijn van infectieziekten geldt voor
de gehele varkenshouderij als een belangrijk
speerpunt. In de biologische veehouderij
staat ziekteresistentie voorop. Hier
wordt niet de keuze gemaakt om introductie
en transmissie van infectieuze micro-organismen
te voorkomen, maar om de ‘innate
immunity’ van het varken te verbeteren.
Rassenkeuze, voeding, verzorging en leefomstandigheden
van de dieren moeten zorgen
voor een optimale natuurlijke weerstand
tegen ziekten, vermeldt de controlerende organisatie
van de biologische varkenshoude-
rij (www.SKALnl). Juist die onderdelen van
de ‘innate immunity’ mogen zich verheugen
in een groeiende belangstelling. Steeds duidelijker
wordt hoe ‘innate immunity’ verweven
is met de ‘adaptive immunity’, en dat
we hier niet slechts te maken hebben met
fagocytose, complementsystemen, maar
ook met: TLR’s (Toll like receptors, CD’s
(Cluster of Differentiation), defensinen en
collectines, glycoproteinen en proteoglycanen
die verankerd aan de celmembraan
voorkomen, maar soms ook in oplosbare
vorm blijken voor te komen en een belangrijke
rol te spelen bij de gevoeligheid van
de gastheer voor infecties. Werd vroeger
nog aangenomen dat innate immunity een
statisch onderdeel van de afweer was, meer
en meer wordt duidelijk dat ook “innate
immunity’ zich dynamisch ontwikkelt en
beïnvloed wordt door infecties, voeding,
adaptatie aan omgeving en interacties met
de mens.
De maatschappelijke positie van het dier in de maatschappij is de afgelopen decennia
sterk veranderd en dierenrechten zullen de komende jaren steeds sterker worden verankerd
in de wetgeving. De intensieve veehouderij is wereldwijd bezig om de “human factor”
zo veel mogelijk uit te schakelen door automatisering en schaalvergroting. Hierdoor
wordt de veehouderij “gedehumaniseerd” en dieren “verdingensen”.
De argwaan en achterdocht voor de bio-industrie staat in schril contract tot de sympathie
waarin de biologische veehouderij zich mag verheugen. Voor veel consumenten staat
intensieve veehouderij synoniem voor structureel gebruik van antibiotica. De biologische
veehouderij profileert zich door het belang van diergezondheid en dierwelzijn uit te
dragen. Men neemt bewust afstand van preventief gebruik van antibiotica, dat veruit het
grootste deel vormt van het antibioticagebruik in de intensieve varkenshouderij. In de
biologische veehouderij mogen behandelingen uitsluitend curatief worden uitgevoerd en
op advies van een dierenarts. Hoewel men preventief gebruik van antibiotica afzweert,
ontbreekt een duidelijke visie op beheersing en bestrijding van infectieziekten jammer
genoeg. De biologische veehouderij focust zich vooral op rassenkeuze, voeding, verzorging
en leefomstandigheden van de dieren met als uitgangspunt dat hierdoor “een
optimale natuurlijke weerstand” tegen ziekten wordt opgebouwd. Het risico van het zich
afkeren van de intensieve veehouderij is dat men een archaïsche veehouderij gaat idealiseren
zonder gebruik te maken van de verworven kennis van infectieziekten, diergezondheid
en dierwelzijn. Juist voor de biologische veehouderij geldt dat de complexiteit van
de variabelen, waarmee men rekening moet houden bij de bestrijding van infectieziekten,
groter is dan bij de intensieve veehouderij en dus meer vakmanschap en kennis vereist is.
D.M. 57e jaargang - No. 2 blz. 15

3. Klinische diagnostiek: het uitlezen van
adaptatie.
Klinische diagnostiek door lichamelijk onderzoek
is de belangrijkste vaardigheid die
een praktiserend dierenarts gebruikt bij
het vaststellen van ziekten en aandoeningen.
Het is een vaardigheid die men alleen
goed kan ontwikkelen wanneer men niet alleen
beschikt over een grondige kennis van
fysiologie, pathofysiologie en ziekteleer,
maar ook over kennis over het natuurlijk
gedrag van dieren (ethologie) en gedragsadaptatie
bij ziekte. In 2008 is van Kuiper
e.a. een nieuwe uitgave van “Het klinisch
onderzoek van paard en landbouwhuisdieren”
(Elsevier, Maarssen 2008) verschenen,
waar ook koppeldiagnostiek met specifieke
aandachtspunten voor het varken zijn opgenomen
(pagina 267-280).
Er is een aantal wezenlijke verschillen tussen
een koppel dieren en een individueel
dier. In een koppel dieren is er sprake van
heterogeniteit. Een tweede verschil is dat er
sprake is van interactie tussen individuen
binnen een koppel. Voorts kunnen effecten
van ziekten en aandoeningen soms alleen in
koppels worden waargenomen, zoals op een
hoop liggen of de fractie gestorven dieren.
We nemen verschijnselen van ziekte waar,
inclusief de aanpassingen van het dier aan
de aandoening. Deze adaptatie kan soms
een ziektebeeld maskeren, waardoor de
ziekteverschijnselen onopgemerkt blijven.
Tijdens routinematige bedrijfsbezoeken
wordt veel tijd besteed aan klinische inspectie.
Het doel van deze inspectie moet
duidelijk zijn, omdat het doel de manier
van inspecteren beïnvloedt. Bijvoorbeeld
een inspectie bij routinematige bedrijfsbezoeken
(onder meer conform artikel 95c
Diergeneesmiddelenregeling) is verplicht
wanneer dierhouders UDA middelen aan
hun dieren toedienen. Deze inspectie heeft
tot doel om de door de veehouder ingestelde
behandelingen te controleren en te evalueren.
In feite gebeurt elk onderzoek om een antwoord
te krijgen op de onderzoeksvraag.
Hoe beter de vraag gedefinieerd is, des te
D.M. 57e jaargang - No. 2 blz. 16
gerichter het onderzoek uitgevoerd kan
worden.
• Wanneer er sprake is van ziekte: de veehouder
beschikt over en verstrekt aanvullende
informatie (anamnese). Doel van de
inspectie is om zieke of afwijkende dieren
te traceren voor een eventueel nader onderzoek.
Ook kan het doel zijn om de veehouder
te instrueren en te coachen bij het
maken van afwegingen of hij dieren wel of
niet moet behandelen.
• Wanneer afwezigheid van ziekte moet
worden vastgesteld: Inspectie van een gezonde
koppel in het kader van verplichte
regelingen voor gezondheidsinspectie.
Verwacht wordt van de dierenarts dat hij/
zij een uitspraak doet over het “niet aanwezig
zijn van verschijnselen” van besmettelijke
varkensziekten.
3.1. De blik over de varkens heen laten
gaan….
In het klinisch onderzoek is na anamnese,
de algemene indruk een belangrijk onderdeel
voor men met het algemeen onderzoek
begint. De algemene indruk (1) omvat beoordeling
van gedrag, houding en gang,
voedingstoestand, verzorgingstoestand en
in het oog springende klinische afwijkingen.
Dit vereist een observatie van individuele
dieren binnen een koppel. Bovendien dient
te worden gelet op heterogeniteit (2) binnen
de koppel wat betreft deze onderdelen. Ook
vormen de interactie tussen koppelgenoten
(3), de groepskenmerken (4) en groepsgegevens
(5) vast onderdeel van de klinische
inspectie. Vaak is klinische inspectie het
enige onderdeel van het klinisch onderzoek,
dat op varkensbedrijven wordt uitgevoerd.
De klinische inspectie van varkens op bedrijven
is een uiterst inspannende bezigheid
en is meer dan “de blik over de varkens heen
laten gaan”. De algemene indruk is vooral
een beoordeling van individuele varkens,

[figuur 5] De blik over de biggen laten gaan. Het zijn er zo veel, en waar kijk je naar? Een kreupele
big, een big die niet overeind komt of die te dun is? Of kijk je naar een big met een tik? Je ziet
op deze manier alleen ernstige afwijkingen.
hoewel gedrag vaak onderdeel is van interactie
met koppelgenoten.
Omdat bij observatie van individuele dieren
de koppel een belangrijk referentiekader
is, worden afwijkingen die algemeen
voorkomen lang niet altijd opgemerkt. Voor
de veehouder of dierverzorger, wiens referentiekader
meestal beperkt is tot het eigen
bedrijf, vormt het algemene beeld van zijn
varkens doorgaans de norm. De veehouder
is zich hiervan bewust en hecht daarom veel
waarde aan de waarnemingen en interpretatie
van de dierenarts.
3.2. Van klinische inspectie tot probleemdefinitie
Bij de klinische inspectie van een koppel
kan het doel zijn vast te stellen of er
sprake is van verschijnselen van besmettelijke
dierziekten. Het doel van klinische
inspectie kan ook zijn om afwijkingen
waar te nemen en in te schatten of er een
mogelijk verband of samenhang bestaat
tussen uiteenlopende verschijnselen. In
het laatste geval vormen samenhangende
klinische verschijnselen de karakteristieke
verschijnselen van het klinische probleem.
Deze karakteristieke verschijnselen vormen
de inclusiecriteria voor dieren, die
representatief zijn voor het probleem. Op
basis van deze inclusiecriteria kan men
meer dieren uit de koppel selecteren en
een kwantitatieve indruk krijgen van het
aantal dieren waarvoor die van toepassing
zijn. Vervolgens kan men bij deze geselecteerde
representanten klinisch onderzoek
uitvoeren. De resultaten van dit klinisch
onderzoek en de inclusiecriteria moeten op
samenhang worden beoordeeld. Het beoordelen
van de samenhang van de inclusiecriteria
en het wegen hiervan is erg moeilijk
in voorschriften of handleidingen weer
te geven, omdat het complex is en gebruik
maakt van een groot aantal disciplines.
Deze vaardigheid wordt ook wel klinische
expertise genoemd en om deze expertise
te beheersen is vaak een werkzaam leven
te kort. Samenhangende inclusiecriteria
worden samengevat tot de definitie van het
koppelprobleem.
D.M. 57e jaargang - No. 2 blz. 17

© Janssen Animal Health augustus 2010/SOLU/PP/ADV/2010/N/001
Solubenol®
100 mg/g
Het wateroplosbare fl ubendazole
voor een doeltreffende en soepele ontworming
● wateroplosbaar fl ubendazole
● doeltreffend breed spectrum anthelminticum
● zeer soepel in gebruik
● makkelijk voor behandeling van specifi eke groepen
● goed veiligheidsprofi el
Solubenol ®
Solubenol ® 100 mg/g, drinkbare emulsie
Flubendazole 100 mg. Doeldieren: Varkens en kippen. Indicaties: Bij kippen: Behandeling van helminthosis veroorzaakt door:Ascaridia galli (volwassen stadia), Heterakis gallinarum
(volwassen stadia), Capillaria spp. (volwassen stadia). Bij varkens: Behandeling van helminthosis veroorzaakt door Ascaris suum (volwassen en intestinale larvaire stadia). Dosering:
Kippen: 1,43 mg fl ubendazole (= 14,3 mg Solubenol) per kg lichaamsgewicht per dag oraal toegediend gedurende 7 dagen, (dus 1 g van het product per 70 kg lichaamsgewicht per
dag gedurende 7 dagen). Varkens: 1 mg fl ubendazole (= 10 mg Solubenol) per kg lichaamsgewicht per dag oraal toegediend gedurende 5 dagen, (dus 1 g van het product per 100 kg
lichaamsgewicht per dag gedurende 5 dagen). Zorg dat de te behandelen varkens naar hun gewicht gegroepeerd zijn. Dien de dosis eerst toe aan de zwaarste dieren in de groep.
Zo vermijdt u overdosering bij kleinere varkens, wat tot een te hoog gehalte aan residuen kan leiden.. Contra-indicaties: Niet gebruiken bij overgevoeligheid voor het werkzame
bestanddeel of één van de hulpstoffen. Gebruik tijdens dracht, lactatie of leg: Niet gebruiken tijdens de dracht en het zogen bij varkens. De veiligheid van het product werd
aangetoond voor leghennen. Het product mag aan deze dieren worden toegediend. Bijwerkingen: geen. Wachttijden: Vlees en slachtafval: kippen: 4 dagen, varkens: 4 dagen. Eieren: nul
dagen. Reg Nr.: BE: 616 S 819 F 11 Op diergeneeskundig voorschrift; NL: REG NL 10391 UDA. Verantwoordelijke onderneming: Janssen Pharmaceutica NV, Turnhoutseweg 30,
B-2340 Beerse; NL: Janssen Animal Health, divisie van Janssen-Cilag BV, Postbus 90240, NL-5000LT Tilburg. Verdere informatie beschikbaar op aanvraag.
D.M. 57e jaargang - No. 2 blz. 18

Ontbreken van een probleemdefinitie is de belangrijkste reden voor het falen van diagnostisch
onderzoek!
Tijdens de opleiding leren diergeneeskundestudenten een probleemlijst te formuleren
en deze als uitgangspunt te nemen voor het opstellen van een differentiële diagnose.
Onvoldoende wordt in de opleiding nog aandacht besteed aan de samenhang van de
onderdelen van de probleemlijst. Bij in groepen gehouden dieren is het wenselijk om
deze samenhang te formuleren tot de probleemdefinitie. Voor nader onderzoek is dit
van wezenlijk belang, omdat hiermee de inclusie-criteria van de representanten van
het betreffende probleem zijn vastgelegd.
Zonder probleemdefinitie is voortgezet onderzoek ongericht en levert slechts antwoorden
op niet-gestelde vragen. Op het begeleidend schrijven “de varkens hoesten sinds
twee weken en reageren niet op doxycycline”, toont de inzender zijn onzorgvuldigheid
van werken en onvermogen om koppelproblemen analytisch te benaderen. Nog erger
is het wanneer spontaan gestorven dieren worden ingezonden voor onderzoek naar
aandoeningen, die zich kernmerken door een hoge morbiditeit en een lage lethaliteit.
Met een deugdelijke probleemdefinitie wordt direct duidelijk, dat dergelijke dieren
niet binnen de inclusiecriteria vallen.
Een probleemdefinitie van een aandoening krijgt men door de volgende criteria na te
lopen: De ziekte/aandoening kenmerkt zich door
• de verschijnselen (uit algemeen onderzoek)
• het verloop (inclusief lethaliteit)
• mate van herstel, recidief
• leeftijd of productiegroep of toom
• aantal gevallen per dag (incidentie en prevalentie)
• verspreiding binnen de groep.
Hierna kan men een DDx opstellen en/of representanten nader onderzoeken.
Is het isoleren van een agens een bewijs van ziekte?
De meeste bacteriën hebben geen levende gastheercellen nodig om te overleven. Om
die reden is het aantonen van een pathogene bacterie in se- of excreta geen bewijs dat
het dier ook daadwerkelijk ziek is van dat agens. Door kwantitatief bacteriologisch
onderzoek kan kolonisatie aannemelijk worden gemaakt, hetgeen een relatie met pathologie
waarschijnlijker maakt. Door het agens te kweken uit een pathologisch proces,
dat karakteristiek is voor een infectie met dat pathogeen, levert men het meest
haalbare diagnostisch bewijs. Het isoleren van een agens uit een dier betekent dat het
dier of de groep waar het dier in leeft, is geïnfecteerd met dat agens, meer niet!
Bij sommige infecties en infectieziekten is het mogelijk om bacteriële toxinen in de
gastheer aan te tonen en daarmee het bewijs te leveren dat de bacterie in de gastheer
is gekoloniseerd en toxine heeft geproduceerd. Wanneer de verschijnselen hieruit verklaard
kunnen worden is de diagnose gesteld. Een voorbeeld hiervan is het aantonen
van Clostridium perfringens toxinen in faeces van biggen.
Wanneer een virus uit een dier wordt geïsoleerd, betekent dit dat het dier de infectie
met dat virus doormaakt. Een virus heeft immers een levende eukaryote cel nodig om
zich te vermeerderen.
D.M. 57e jaargang - No. 2 blz. 19

3.3 Heterogeniteit
Niet alle dieren zijn ziek bij een besmettelijke
ziekte. Er zullen dan altijd naast zieke
ook gezonde dieren aanwezig zijn. De dynamiek
van een ziekte in de populatie kunnen
we beoordelen aan de hand van ontwikkeling
van klinische verschijnselen bij zieke
dieren, het aantal dieren dat ziek wordt en
de duur van de aandoening. Naarmate de
uitleesparameters die we daarvoor gebruiken
gevoeliger zijn om een ziekte of aandoening
op te sporen, zullen we de ziekte
of aandoening in een vroeger stadium diagnostiseren.
Grotere sensitiviteit impliceert
dat de specificiteit van de uitleesparameters
afneemt en dus de kans op een “vals alarm”
toeneemt.
[figuur 6] Bijtwangen (“scabby cheeks”) zijn
een teken dat een big hard moet vechten om
melk te krijgen. De huid aan de voorknietjes en
kroonranden is vaak ook beschadigd door het
melktrappen. Door kneuzingen van gewrichten
en kapsels ontstaat vaak een polyarthritis.
Tanden knippen is geen oplossing om tekort
aan voeding tegen te gaan, wel om de kans op
polyarthritis te vergroten.
Opvallende verschillen tussen groepsgenoten,
zoals verschillen in grootte, of
D.M. 57e jaargang - No. 2 blz. 20
Een voorbeeld hiervan is de melkopname
van pasgeboren biggen. Het is uiterst
moeilijk om bij afwezigheid van extremen
verminderde melkopname van pasgeboren
biggen vast te stellen. Wanneer
verschillen in grootte of buikvulling tussen
biggen in de toom gering zijn en de
biggen lekker in het nest liggen te slapen,
kan toch de melkopname onvoldoende
zijn. Onvoldoende voor wat? Wanneer
je deze vraag kunt beantwoorden weet
je wat je moet onderzoeken. Zo niet, dan
heeft onderzoek geen zin.
IHOSKA’s (in het oog springende afwijkingen)
zijn meestal aan de eigenaar ook
opgevallen en daarom krijgt men deze
informatie vaak al bij de anamnese. Een
valkuil voor de dierenarts is dat men dan
ook een interpretatie van de verschijnselen
erbij krijgt. Vooral wanneer de veehouder
uiteenlopende ziekteverschijnselen, die in
verschillende afdelingen worden waargenomen,
combineert en tot één ziekte benoemt,
is eigen waarneming door de dierenarts essentieel.
Heterogeniteit binnen een koppel varkens,
wat betreft grootte, duidt op aandoeningen
die al een aantal weken spelen en dus mogelijk
een uiting zijn van chronische aandoeningen.
Het formuleren van ‘achterblijven
in groei’ als probleemdefinitie is geen basis
voor selectie van acute-fase dieren. Nader
onderzoek van chronisch zieke dieren levert
meestal geen aanwijzigen op voor een ziekte-
proces dat relevant is voor de koppel.
Voor informatie over verminderde voer- of
wateropname is men bijna altijd van de eigenaar
afhankelijk, tenzij zichtbaar is dat de
dieren duidelijk minder buikvulling hebben.
In de varkenshouderij bestaat een haast
onbedwingbare drang tot uniformeren van
koppels. Biggen worden vaak in de kraamstallen
al gesorteerd op aantal, grootte en/
of geslacht. Ook na het spenen sorteert men
dieren vaak in groepen op basis van grootte
of geslacht. Bij inspectie kunnen deze sorteeractiviteiten
de waarnemingen vertroebelen
en heterogeniteit volledig maskeren.

Dierenartsen, die tijdens de inspectie
de interpretatie van hun waarnemingen
continu aan de varkenshouder ventileren,
kunnen een kopieergedrag van de
varkenshouder verwachten, waarbij deze
ook communiceert door zijn ‘interpretatie’
mee te delen en niet de observaties.
Wanneer de varkenshouder de dierenarts
bij de klinische inspectie vergezelt,
moet de dierenarts instructie geven hoe
je waarneemt en aangeven wat je waarneemt.
Als de varkenshouder hier voldoende
kennis van heeft, moet de dierenarts
de varkenshouder coachen bij een
gezamenlijke uitgevoerde inspectie. Het
voordeel hiervan is, dat de communicatie
tussen dierenarts en varkenshouder over
diergezondheid en welzijn aan kwaliteit
wint, omdat definities duidelijk zijn.
De vervuiling van informatieverstrekking
door de veehouder aan de dierenarts
wordt duidelijk wanneer een veehouder
meldt dat hij “last van circo” heeft, of
“last van mycoplasma”. De veehouder
noemt dan een agens dat oorzaak kan
zijn van een klacht, maar er is geen diagnose
gesteld en het agens heeft hij niet
gezien. De verschijnselen, die zijn waargenomen,
blijven ongenoemd.
Het ‘waarom’ van sorteeractiviteiten en
waartoe het leidt:
• De omvang van de kraamafdelingen is niet
afgestemd op het aantal zeugen dat moet
gaan werpen. Bij de bouw van veel bedrijven
zijn de bouwkosten bepalend geweest
voor de maatvoering. Ook blijken bouwvergunning
en MER bij nieuw te bouwen
bedrijven bepalend te zijn bij de indeling
van het bedrijf. De basis is en moet zijn dat
een weekgroep met kraamzeugen in een of
meerdere schone afdelingen wordt opgestald,
ruim voor de partusdatum (> 5 dagen).
Wanneer men te weinig kraamhokken
heeft, zijn er te veel zeugen. Omwisselen
van tomen, versneld spenen van tomen en
diverse andere methoden worden gebruikt
om biggen een zoogplaats te geven. Al
deze ingrepen leiden tot een toename van
contacten tussen tomen, afdelingen en
weekgroepen en dus tot een toename van
verspreiding van infecties. Tevens leiden
deze noodmaatregelen tot een verkorting
van de zoogperiode. De wettelijke zoogperiode
moet tenminste 28 dagen bedragen,
tenzij biggen in een voor gespeende biggen
geschikte huisvesting kunnen worden opgevangen.
Dan mag de zoogperiode teruggebracht
worden tot tenminste 21 dagen.
Het gevolg van te veel kraamzeugen is dat
er ook tomen te vroeg gespeend worden
en niet aan het wettelijk minimum wordt
voldaan. Bovendien zijn biggen, die lichter
zijn dan 6,5 kg en weinig voer hebben
opgenomen tijdens de zoogperiode, niet
geschikt om zonder intensieve zorg en aangepast
voer gespeend te worden.
• Groepsgrootte van gespeende biggen en
beschikbare ruimte in gespeende biggenafdelingen
komen niet overeen. Het ideale
scenario is dat iedere toom vanaf de geboorte
bij elkaar blijft, ook als vleesvarken.
Een normaal vastgelegde rangorde
geeft sociale rust. De afgelopen jaren is het
aantal gespeende biggen zodanig toegenomen
dat bedrijven, die meer dan 30 biggen
per jaar groot brengen geen uitzondering
meer zijn (highly prolific sows, Boulot
e.a., 2008). Er doen zich op deze bedrijven
vaak twee problemen voor: 1. het aantal
beschikbare plaatsen voor gespeende
biggen is onvoldoende, omdat het bedrijf
begroot is op een biggenproductie van 25
-27 biggen. 2. biggen van tomen kunnen
niet bij elkaar blijven. Het gevolg is dat er
een te grote menging optreedt van tomen.
Wanneer het aantal levend geboren biggen
bij zeugen erg groot is, neemt de variatie
in toomgrootte en geboortegewicht toe.
Structureel worden er dan meer biggen
tussen tomen overgelegd, omdat de toomgrootte
vaak het aantal beschikbare uierpakketten
overtreft en de veehouder graag
biggen van gelijk gewicht bij een zeug wil
hebben. Wanneer het bij overleggen aan
een juist algoritme ontbreekt (PorQSys, dit
is een algoritme dat door PorQ ontwikkeld
is) om het aantal contacten tussen tomen
te beperken, zal het aantal toomcontacten
toenemen. Vervolgens zal ook weer een
menging optreden in de gespeende biggen
afdelingen.
D.M. 57e jaargang - No. 2 blz. 21

[figuur 7] Het sorteren van biggen is een hergroeperen dat leidt tot rangordegevechten en uitwisseling
van pathogenen. Vechten zorgt voor intensief contact zodat die uitwisseling effectief is. Hergroeperen
gebeurt vooral na spenen, wanneer de lactogene immuniteit is verdwenen en bij opleg
als de maternale immuniteit ver is afgenomen. Twee momenten waarop we infectieuze dieren in de
groep kunnen verwachten. Sorteren gebeurt om heterogeniteit in de groep op te heffen. Het oogt
gezonder, maar we induceren meer infecties.
• Mengen van leeftijdsgroepen of terugleggen
van biggen is een dilemma dat men
moet voorkomen. De druk om te vroeg
te spenen wordt groter, evenals de druk
om biggen terug te plaatsen (zelfs van gespeende
afdeling naar kraamstal of naar
een jongere leeftijdsgroep gespeende biggen).
Hergroeperen van gespeende biggen
met andere biggen is per definitie een infectieproef.
Biggen die achtergebleven zijn
in groei hebben meer kans lijdende te zijn
aan een infectieziekte en/of infectieus te
zijn. Hoe langer na spenen, des te langer ze
verstoken zijn van lactogene immuniteit.
Anders gezegd: hoe ouder de big, des te groter
de depletie van maternale immuniteit.
Daarom is de kans groter dat oudere biggen
een infectie bij zich dragen. Meer nog, wanneer
als systeem verschillende leeftijdsgroepen
van biggen worden gemengd, zit
er een continuïteit in de “infectieproeven”.
Dit is “ideaal” om infecties zoals PRRSV
en PCV-2 in de gespeende biggen populatie
vast te houden en als “presentje” met de
vleesbiggen mee te geven.
D.M. 57e jaargang - No. 2 blz. 22
• Pleegmoeders en moederloos opfokken is
geen oplossing voor te grote tomen. Een
ontwikkeling, die op sommige bedrijven
wordt gevolgd is het gebruik van zogenaamde
“rescue-decks” of nursery afdelingen
als systeem om grote tomen zodanig te
reduceren, zodat zeugen genoeg melk en
spenen hebben voor de rest van de toom.
Deze biggen zitten vaak in een container
boven de zeug of in een leeg kraamhok.
Telkens wanneer de toom gezoogd wordt
of de zeug de biggen roept of omgekeerd,
ontstaat er onrust in de container en gaan
de biggen ook drinken (eten). Dit systeem
gaat zowel voorbij aan de wettelijke eis dat
een zoogperiode tenminste 28 dagen moet
bedragen, als aan een belangrijk onderdeel
van de maternale immuniteit: de lactogene
immuniteit. De lactogene immuniteit is verantwoordelijk
voor de mucosale humorale
immuniteit. Secretoire immunoglobulinen
van de IgA klasse, die in de uier gevormd
worden, zijn bestand tegen proteasen en
kunnen in de zogende big op de mucosae
van mond en digestietractus aanwezig zijn,

[figuur 8] Een ziekenstal in het midden van het
bedrijf, als een kloppend hart, dat wel infecties
herbergt. Door de regelmatige aanvoer
van zieke dieren houden we de infectiecyclus
gaande. Als de biggen voldoende gegroeid zijn
krijgt de mester ze. Ook hier heeft de dierenarts
verzuimd de veehouder te wijzen op het
grote risico om zo infecties, zoals veroorzaakt
door PCV-2, PRRSV, S. suis, M. hyopneumoniae,
in de populatie te verspreiden.
als ook in de respiratietractus door transport
van deze secretoire immunoglobulinen
door mucosale membranen. Deze lactogene
immuniteit duurt even lang als de big zeugenmelk
drinkt en verliest zijn effect al
grotendeels 24 uur na het spenen. De misvatting
bestaat dat colostrumopname gedurende
de eerste levensdag de enige immuniteitsoverdracht
is, die biggen van de zeug
krijgen. Die misvatting wordt nog duidelijker
in de agrarische pers wanneer zaken
zoals biestmanagement aan de orde komen
en men blijk geeft de biologische basis van
maternale immuniteitsoverdracht niet te
kennen. Recentelijk is een review verschenen
(Salmon, 2009) over maternale immuniteit
waarbij ook aandacht is gevestigd op
overdracht van cellulaire immuniteit via
de moedermelk. Voor deze overdracht zijn
steeds meer aanwijzingen waarbij de combinatie
van zeug met eigen biggen belangrijk
is. Dit impliceert dat, wanneer de toomgrootte
nog verder toeneemt, split-suckling
(kortweg de toom in tweeën splitsen en de
biggen om beurten laten drinken) voorlopig
de enige oplossing is voor het tekort aan uierpakketten
voor biggen.
3.4. Interactie tussen varkens in de groep
Tussen dieren in een groep bestaat een interactie.
Deze interactie betreft niet alleen een
[figuur 9] Ruimte maakt een groep overzichtelijker
en beter te beoordelen op gedrag. Van
verre is de krul in de staart te zien.
sociale interactie, maar ook een uitwisseling
van pathogenen. Sociale interactie met
voldoende passende externe stimuli vereist
kennis van de gewenste groepsgrootte bij
het varken en kennis over de noodzakelijke
stimuli. Hoewel een groepsgrootte van 10-80
varkens geen effect op agressie of dominant
gedrag hoeft te hebben, zijn grote groepen
per definitie samengesteld uit vele tomen. Om
spreiding van infectieziekten te beperken,
biedt het een voordeel om groepen te beperken
tot 2 samengevoegde tomen en zo sociaal
stabiele groepen vleesvarkens te maken. Wat
zeugen betreft, moet men proberen om zeugen
van een bepaalde werpweek bij elkaar te
houden. Meese en Ewbank toonden in 1973
aan dat zeugen zelden meer dan 30 individuele
zeugen van elkaar konden onderscheiden
en dat zowel bij gedomesticeerde als bij nietgedomesticeerde
varkens zelden spontaan
sociale groepen ontstonden van meer dan 20
dieren. Nog steeds kunnen de resultaten van
Meese en Ewbank als uitgangspunt dienen
wanneer het belang van de sociale interactie
moet worden afgewogen tegen het belang om
transmissie van pathogenen te beperken.
3.5. Groepskenmerken
Natuurlijk gedrag, dat dieren laten zien op
een bedrijf, moet wel als natuurlijk gedrag
herkend worden. Kan “rooting” op een betonnen
vloer nog als natuurlijk gedrag bestempeld
worden? Wat is nog van natuurlijk
gedrag over in een gedomesticeerde situatie?
Het streven naar dierwelzijn heeft ook
zijn keerzijden, omdat gezocht wordt naar
D.M. 57e jaargang - No. 2 blz. 23

verbeteringen van welzijn, die onvoldoende
rekening houden met diergezondheid. Dit
wordt mede versterkt door de opvatting, dat
dierziekten in de “oude” situatie hun oorzaak
vonden in het gebrek aan dierwelzijn.
Infectieziekten namen echter toe door gebrek
aan hygiëne en door intensieve contactstructuren
als gevolg van opschaling en rationalisatie
van productie.
Het dagritme van varkens vereist een regelmaat
in lichtregime. De gedachte dat varkens
slapen als het licht uit is en dan ook
beter groeien, is een misvatting die maar
moeilijk uit te roeien is. Natuurlijk fourageer-
en exploratiegedrag, sociale rangorde
en groepsgedrag bij eten zijn nog altijd bij
De varkensfluisteraar.
Hoewel het converseren met dieren vooral
succesvol is in kinderfilms, is de noodzaak
om het diergedrag in de varkenshouderij
beter te begrijpen zeker geen luxe. Het
welzijn van onze varkens krijgt steeds meer
aandacht, zowel Europees als nationaal,
maar het betreft vaak het ‘welzijn van de
vierkante centimeter’. De welzijnseisen betreffen
meestal de hardware: de omgeving
van het dier. Hoe groot een kraamhok moet
zijn en welk gedeelte van de vloer roosters
mag hebben of dicht mag zijn. De welzijnseisen
worden als kosten gezien, die ergens
terugverdiend moeten worden. Helaas is
er nog weinig aandacht voor investeringen
in de “software”, de deskundigheid van de
professionele verzorgers van onze varkens.
Personeel op varkensbedrijven krijgen instructie
hoe ze bepaalde handelingen moeten
uitvoeren en daar blijft het bij. Wanneer
men geen kennis heeft van diergedrag is
men niet ontvankelijk voor signalen van
dieren. Dieren ‘verdingensen’ en verruwing
in het omgaan met dieren is dan een
groot risico. De belangrijkste borging voor
dierwelzijn, als onderdeel van diergezondheid,
is deskundigheid en motivatie om
voor de dieren te zorgen. Onderricht geven
over diergedrag en het monitoren hoe handelingen
aan dieren worden uitgevoerd is
een taak van de begeleidende dierenarts die
het referentiekader moet geven ten aanzien
van de omgang met dieren.
D.M. 57e jaargang - No. 2 blz. 24
onze gedomesticeerde varkens aanwezig. De
ontwerpen van nieuwe stallen houden vooral
rekening met de minimale wettelijke welzijnseisen.
Wanneer bovenwettelijke eisen worden
ingevuld, is dit vooral om vergunningstechnische
of fiscale redenen.
In welzijnsstallen die opgang maken, worden
grote groepen dieren bij elkaar gehuisvest
met vergrote risico’s voor infectieziekten. De
enige mogelijkheid om ziekterisico’s in grote
groepen vleesvarkens te beperken is door
SPF-biggen te gebruiken, waarbij een aantal
(voornamelijk bacteriële) infecties afwezig
zijn. Wanneer dit gecombineerd wordt met
all-in all-out voor de stal en beter nog voor
het hele vleesvarkensbedrijf, zijn vleesvar-
[figuur 10] Geen krul in de staart (Zuid-
Afrika 2006)
[figuur 11] Groepshuisvesting is op zichzelf
voor de zeugen een verbetering, mits goed ingericht
en gemanaged. Onbereikbaarheid van
voerstations en te gladde, natte, vieze vloeren
vormden problemen voor zeugen. Aanloopproblemen,
die soms nu nog niet allemaal opgelost
zijn, kenmerken menig bedrijf. In zeugenstallen
met groepshuisvesting kan het een vieze
bende zijn, die oorzaak is van klauwproblemen
en witvuilen.

D.M. 57e jaargang - No. 2 blz. 25

[figuur 12] Ziek en gezond op de zeug, een
wereld van verschil.
kens in grote groepen te houden zonder grote
ziekterisico’s.
Jammer genoeg is SPF varkenshouderij in
Nederland nog geen gemeengoed. De huidige
advisering focust sterk op enkele virale
en bacteriële infecties die zich aerogeen
verspreiden, terwijl de grootste winst zit in
afwezigheid van varkensgebonden infecties
die zich door dier-dier contact verspreiden.
Vrijwaring van die infecties is door voldoende
externe “biosecurity” een haalbare optie
op SPF bedrijven.
Ook in de biologische veehouderij worden
niet altijd logische keuzen gemaakt. Men
verwacht dat het tot zijn recht komen van natuurlijk
gedrag een kerndoel van de biologische
veehouderij is. Opvallend is echter dat
ziektepreventie voorop staat (www.SKAL.
nl). Dit doel probeert men dan te bereiken via
rassenkeuze, voeding, verzorging en leefomstandigheden
van de dieren. Al deze zaken
moeten zorgen voor een optimale natuurlijke
weerstand tegen ziekten. Een voorbeeld van
een wensgedachte, maar helaas geen strategie
om het doel “ziektepreventie” te bereiken.
Hopelijk wordt in de nabije toekomst de
kennis over verspreiding van infectieziekten
D.M. 57e jaargang - No. 2 blz. 26
ingepast in de strategie van de biologische
varkenshouderij, zodat een succesvolle ziektepreventie
terecht centraal staat. Door nu
nog de voorkeur uit te spreken voor fytotherapie
en homeopathische middelen, isoleert
de biologische veehouderij zich van de allopathische
geneeskunde, waar de kennis van
preventieve diergeneeskunde is ontwikkeld.
Hierdoor behoudt de biologische varkenshouderij
een wat alternatief karakter, terwijl
dit “de gangbare” veehouderij zou kunnen
zijn.
3.6 Monitoren is iets anders dan afvinken...
Dierpopulaties op een bedrijf zijn erg dynamisch.
Na enkele weken wordt elke afdeling
weer bevolkt door andere dieren. Het vervolgen
van dieren is dan ook erg lastig. Meestal
vervolgt men leeftijdscategorieën. Daarom
is het longitudinaal “beeld”, dat een klinicus
denkt te hebben van een bedrijf door zijn klinische
inspecties een cross-sectional beeld.
Wanneer je om de vier weken een bedrijf bezoekt
en de verschillende diergroepen (leeftijds-
of productiegroepen) inspecteert, is telkens
de samenstelling van de groep anders.
Je volgt dus niet de dieren maar je krijgt wel
elke keer een indruk van de verschillende
leeftijds- en productiegroepen. Ten onrechte
wordt die indruk vaak als longitudinaal gegeven
geïnterpreteerd en geeft men aan dat de
betreffende diergroep een bepaald verschijnsel
meer of minder vertoont. Men zoekt naar
verklaringen waarom ziekteprevalentie tussen
groepen verschilt. Meestal berusten deze
verschillen op toeval.
Een kleine uitbraak wordt vaak niet onderkend
en van een grote uitbraak zie je zelden
op het moment van bedrijfsbezoek het eindpunt
van infectie waarbij geen nieuwe gevallen
meer bijkomen. Het afvinken van een
lijst om de gezondheidsstatus vast te stellen,
levert geen “status” op maar is een momentopname
van een dynamisch samenspel van
pathogenen en de afweer van de varkens (zowel
“innate” als “adaptive”!).
Is het klinisch inspecteren van bedrijven
dan onzin? Zeer zeker niet, maar het moet
geen leidende rol spelen in de sturing van
de manier van werken op het bedrijf met als

Welke infecties moeten afwezig zijn op een SPF bedrijf?
De keuze tussen vrijwaring en beheersing hangt zowel af van het betreffende agens als van de
contacten en nabijheid van andere varkensbedrijven (introductierisico). Waar men bedrijven
niet kan vrijwaren van infecties, is men aangewezen op een beheersstrategie. Soms kan het
zelfs voorkomen dat een beheersstrategie op een vermeerderingsbedrijf resulteert in een vrijwaring
van infectie bij de vleesvarkens.
De meeste infectieziekten, die grote schade geven bij vleesvarkens, geven weinig productieschade
bij zeugen. Van een SPF status kan men nauwelijks productieverbetering verwachten
voor een zeugenbedrijf, maar de voordelen zitten in de afwezigheid van infecties bij de biggen.
Op Nederlandse bedrijven is de kans op introductie van PRRSV, Influenza of M. hyopneumoniae
en L. intracellularis zo groot dat vrijwaring regelmatig op teleurstellingen zal uitlopen.
Zowel ten aanzien van PRRSV als voor M. hyopneumoniae blijkt het mogelijk om vanuit een
besmet of gevaccineerd zeugenbedrijf slachtvarkens te produceren die serologisch negatief zijn
voor deze infecties. Voorwaarde is wel dat men een strikt hygiënebeleid voert met beperkte
diercontacten, zodat endemische infecties in gespeende biggengroepen afwezig zijn.
PCV-2 is een virus dat alleen bij varkens voorkomt en een vrij lange replicatietijd kent. De gastheer
ontwikkelt na infectie een immuniteit die het dier tegen herinfectie beschermt. Zeugen
geven aan biggen een maternale en lactogene bescherming tegen de infectie. Dus ook geldt
voor deze infectie dat speenbiggen niet endemisch besmet hoeven te zijn met PCV-2.
Infecties waar vrijwaring zeer wenselijk voor is, zijn infecties door S. suis (verschillende pathogene
serotypen), A. pleuropneumoniae (alle serotypen), B. hyodysenteriae en P. multocida
(DNT positieve typen). Deze infecties verspreiden zich vooral door dier-dier contact en vrijwaring
van deze infecties is voor Nederlandse bedrijven haalbaar.
Het voordeel van het combineren van een vrijwarings- en beheersingsstrategie is dat men beter
kan anticiperen op introducties van pathogenen en dat door de beheersingsstrategie transmissies
van infecties sneller uitdoven en introducties minder vaak tot grote uitbraken zullen leiden.
resultaat dat er geen consistente manier van
werken is. Te vaak wordt op basis van een enkele
bedrijfsinspectie een hele strategie overboord
gegooid, omdat de bevindingen tijdens
een klinische inspectie als uitleesparameter
wordt gebruikt.
Hoe moet het dan? Het controleren en analyseren
van de manier van werken op het
bedrijf vormt de leidraad. Objectief waarneembare
resultaten van menselijk handelen
vormen de uitleesparameters voor de kwaliteit
van werken op een bedrijf.
3.7. Ken uw dier
Hoewel bij bedrijfsbegeleiding populatiediagnostiek
en populatiedynamica van ziekten
steeds meer aandacht krijgen, is de basiseenheid
het dier. Kennis van het dier, diergedrag
en kennis van de eisen van het dier aan zijn
omgeving, zijn onmisbaar om kwaliteit en
niveau van leefomgeving en dierwelzijn in te
schatten.
Dieren, die in de natuur te vrezen hebben van
predatoren, hebben de neiging om zich niet
kleinzerig te gedragen bij ziekte. Biggen die
ziek zijn, blijken na sectie vaak veel ernstiger
aandoeningen te hebben dan vermoed wordt op
basis van herhaald klinisch onderzoek. In een
aantal gevallen wordt het primaire lijden niet
eens klinisch gediagnosticeerd, omdat het dier
geen duidelijke ziekteverschijnselen vertoont
die houvast bieden bij klinisch onderzoek.
Klinische observatie vormt het belangrijkste
instrumentarium om ziekte vast te stellen of
uit te sluiten. Kennis van het varken en zijn
biologisch functioneren is onmisbaar om te
voorkomen dat klinische observatie een nutteloze
bezigheid is.
D.M. 57e jaargang - No. 2 blz. 27

[figuur 13] Bij sectie van zieke gespeende biggen
die klinisch zorgvuldig zijn onderzocht,
is het vaak een verrassing wat je aantreft bij
macroscopische sectie. Omdat het varken niet
kleinzerig is, is een klinische inspectie een vrij
ongevoelige methode om ziekte te detecteren.
Daarom is het zo belangrijk om zeer nauwgezet
te letten op verschijnselen die op ziekte wijzen!
Zo kunnen pleuritiden onopgemerkt blijven en
bij slachting worden de talrijke brides tussen
viscerale en pariëtale pleura gesignaleerd.
Een aantal referentiepunten kan houvast bieden
tijdens inspectie, zoals het individueel
speengewicht van biggen. De logistiek op
varkensbedrijven maakt dat speengewichten
ondergeschikt zijn aan het moment van spenen,
want het systeem moet draaien. Te veel
kraamzeugen, omdat men anticipeert op een
iets lagere worp% na eerste inseminatie, leidt
tot te vroeg spenen van zogende zeugen. Dan
ontstaat een doorschuifsysteem waarbij veel
D.M. 57e jaargang - No. 2 blz. 28
toomcontacten plaatsvinden en biggen jonger
dan 3 weken worden gespeend. Biggen
lichter dan 6.5 kilo zijn te jong en/of te licht
om gespeend te worden. Het heeft geen zin
om je te focussen op ziekteproblemen bij gespeende
biggen wanneer het voortraject niet
klopt.
Pijn is bij het varken moeilijk vast te stellen.
Pijnuitingen zoals tandenknarsen en kreupelheid
zijn herkenbaar en worden direct gerelateerd
aan pijnsensatie. Vocalisaties die op
pijn wijzen zijn vaak moeilijk te onderkennen.
Omdat pijnperceptie een subjectieve gewaarwording
is, is het erg lastig om objectieve
parameters aan te leggen voor pijn en een
beslissingsstrategie te formuleren wanneer
pijnbestrijding moet geschieden. Toch moet
een eenduidige instructie aan de veehouder
gegeven worden wanneer en bij welke verschijnselen
een behandeling met pijnstillers
noodzakelijk is. Wanneer niet eten, als verschijnsel
van algemeen ziek zijn, criterium
is voor het toedienen van pijnstillers, kan de
afweer van het dier geschaad worden.
Pijnstillers hebben naast analgetische werking
ook vaak een antipyretisch effect, waardoor
koorts wordt tegengegaan. Afhankelijk
van het niveau, waarop koortsremming
plaatsvindt, zal tevens de afweer van het dier
onderdrukt worden. Koorts is een essentieel
en effectief onderdeel van de acute fase respons.
Pijnstillers vormen dus geen alternatief
voor antibiotica.

4. Bedrijfsbezoeken in het kader van bedrijfsbegeleiding.
De geschiedenis van de bedrijfsbegeleiding
gaat terug tot begin 70er jaren van de vorige
eeuw. Voor die tijd werd louter consultatieve
praktijk gedaan. Het hoofdstuk
bedrijfsbegeleiding uit de map KNMvD
Begeleiding Varkensbedrijven (1984) vormt
nog steeds een waardevol raamwerk voor de
begeleiding van varkensbedrijven.
In de 80er en 90er jaren werd de veterinaire
bedrijfsbegeleiding vooral bedreven in het
kader van productieverhoging. Antibiotica
werden uitsluitend gebruikt ter behandeling
van zieke dieren. Preventief gebruik van
antibiotica was nauwelijks bekend. De aandacht
voor voedselveiligheid ging vooral uit
naar het voorkómen van infecties bij slachtdieren
en residuen van antibiotica, welke
als grootste risico voor de volksgezondheid
in de toekomst gezien werden. In het begin
van de 80er jaren werden database-management
systemen ontwikkeld, die analyse van
kengetallen eenvoudiger maakten en die
een start vormden voor productiebewaking,
zodat maximalisatie van biggenproductie
binnen ieders verschiet lag (Buurman, van
Leengoed, VAMPP 1984).
De noodzaak om te komen tot kwaliteitsystemen
kreeg eind 80er jaren zijn beslag in
het tot stand komen van IKB, een Integrale
Keten Beheersing dat een dynamisch kwaliteitssysteem
beoogde te zijn. Ten aanzien
van kwaliteit geldt altijd dat het zich onderscheidt
van zaken die niet die kwaliteit
hebben. Jammer genoeg heeft IKB nooit dat
kwaliteitsonderscheid kunnen maken. Het
draagvlak binnen de sector bleek het onderscheidend
vermogen in de weg te staan,
dus ook de, in alle opzichten marginale, bedrijven
werden en worden binnen de boot
gehouden.
In de 90er jaren verwerd de bedrijfsbegeleiding
tot het uitvoeren van handelingen:
bloedtappen en vaccineren. Weliswaar werd
de Nederlandse varkensstapel vrij van het
[figuur 14] Een hek, een bak met ?? water en
een paadje om langs de bak te rijden. Helpt
het?
virus van de Ziekte van Aujeszky; de prijs
hiervan was hoog. De dierenarts voerde de
handelingen uit die hem rechtens waren toebedeeld.
De veehouder probeerde op de kosten
hiervan te beknibbelen en verwierf het
primaat over wat, wanneer en hoelang zijn
dieren een medicatie met antibiotica konden
ontvangen. De wetgever heeft echter dit primaat
exclusief in handen van de dierenarts
gegeven. Begin 21e eeuw doet zich de situatie
voor dat de dierenarts verantwoordelijk
wordt gesteld voor antibioticagebruik in de
intensieve veehouderij, waarover hij de zeggenschap
heeft verloren, omdat de veehouder
bepaalt wanneer bepaalde dieren medicatie
krijgen.
Het komende decennium zal zich kenmerken
door het tot stand komen van een “license
to produce”. Door maatschappelijk
verantwoord ondernemen kan men deze
licentie behouden of misschien wel verwerven.
Dit impliceert, dat maatschappelijke
eisen ten aanzien van dierwelzijn zullen
moeten worden gehonoreerd en op bedrijven
volgens kwaliteitsprotocollen wordt gewerkt.
Welke taken heeft de bedrijfsdierenarts?
• De dierenarts moet, als ambassadeur van
het dier, diergezondheid en dierwelzijn op
de bedrijven bevorderen.
D.M. 57e jaargang - No. 2 blz. 29

• De dierenarts bewaakt de dierlijke productie
met het oog op de volksgezondheid,
waaronder ook voedselveiligheid.
• De dierenarts instrueert, coacht en controleert
dat handelingen en behandelingen
aan/van dieren conform state of the art
worden uitgevoerd.
• De dierenarts diagnosticeert ziekten en
onwelzijn bij dieren en initieert activiteiten
ter preventie van dierziekten en welzijnsstoornissen.
• De dierenarts onderkent risico’s ten aanzien
van arbeidsomstandigheden voor
veehouders en medewerkers. Dit betreft
onder meer farmaca en omgang met dieren.
De dierenarts adviseert hoe met deze
risico’s om te gaan.
[figuur 15] Op een varkensbedrijf komen diverse
agentia voor, die ook ziekten bij de mens
kunnen veroorzaken. Elke vorm van varkenshouderij
heeft zijn eigen infectierisico’s. Het
is belangrijk om de veehouder te onderrichten
welke infecties dat zijn en hoe je jezelf moet beschermen
tegen deze infecties. Ook vlekziekte
kan een erytheem en lymphangitis bij de mens
geven!
Hoe kan de dierenarts deze taken vorm
geven?
• Een deel van de handelingen aan dieren
en behandelingen worden op varkensbedrijven
door de veehouder of medewerkers
zelf uitgevoerd. De kwaliteit van uitvoering
is afhankelijk van de kennis en vaardigheden
van de dierverzorgers. De scholing
van medewerkers en continue controle
op uitvoering van handelingen is een
D.M. 57e jaargang - No. 2 blz. 30
taak van de dierenarts. De uitvoering van
taken en handelingen dient in protocollen
te worden vastgelegd, zodat afspraken duidelijk
zijn. De basis voor de protocollen is
voor alle bedrijven grotendeels gelijk. Bij
het opstellen van bedrijfsprotocollen is het
gewenst om de medewerkers/veehouder
eerst instructie te geven en hen vervolgens
het protocol te laten “uitschrijven”, zodat
ze zich beter met het voorschrift kunnen
identificeren. Door de dierenarts afgegeven
protocollen of formularia eindigen
nog al eens als SOP (maar nu Standaard
Ongelezen Procedure) in een map.
Protocollen hebben als doel om kwaliteit
te verbeteren door de manier van werken
te standaardiseren (Standard Operating
Procedure). Taak van de dierenarts is niet
alleen om deze standaard manier van werken
te actualiseren en te optimaliseren,
maar ook om de gewenste manier van werken
te borgen.
• Men moet niet altijd op dezelfde tijd en
dag van de week een bedrijf bezoeken en
belangrijkste reden hiervoor is, dat je een
overzicht wilt hebben van de manier van
werken. Vaste afspraken voor bedrijfsbezoeken
op twee- of vierwekelijkse perioden
zijn een garantie dat je altijd dezelfde
werkzaamheden ziet. Commentaar dat
men geeft zal gehonoreerd worden op die
dagen dat de begeleidende dierenarts het
bedrijf bezoekt. De Engelse term “assessment”
verwoordt de taak van de dierenarts:
het beoordelen en waarderen van de
manier van werken, waarbij de zwakke
en sterke punten worden aangegeven. De
taak van de begeleidende dierenarts gaat
zelfs verder, omdat hij ook het verbetertraject
moet begeleiden.
• Het programma van de reguliere bedrijfsbezoeken
bevat altijd die zaken waarvoor
de dierenarts verantwoordelijkheid draagt
(zoals handelingen aan en behandelingen
van dieren, UDA middelen, inspecties
diergezondheid). Een continu assessment
van aan de veehouder of werknemers gedelegeerde
taken moet een vast onderdeel
van de bedrijfsbegeleiding zijn.
• Bedrijfsbezoeken dienen, naast assessment
van gedelegeerde veterinaire taken,

[figuur 16] Ook voor hygiëne geldt: “doe
je de juiste dingen en doe je de juiste dingen
goed?” De schaar ligt in een bakje met rivanol
als desinfectans, terwijl de plastic zakken
van zeug naar zeug verhuizen om biggen en
nageboorten op te vangen. De witte jerrycan
bevat glijmiddel voor vaginale exploratie tijdens
de partus om zo het aantal doodgeboren
biggen terug te dringen. Veel zeugen werden
ziek kort na de partus en sommige zeugen ontwikkelden
een cystopyelonefritis als resultaat
van ondeskundig menselijk handelen.
uitvoering te geven aan het strategisch
beleid. Strategisch beleid wordt ontwikkeld
in samenspraak met de veehouder/
eigenaar.
4.1. Strategisch veterinair beleid.
Om een strategisch beleid te definiëren moeten
de doelstellingen van het bedrijf duidelijk
zijn. Wanneer door de ondernemer geen
doelen zijn gesteld voor diergezondheid of
wanneer de doelen niet verder reiken dan
reductie van het antibioticagebruik, is geen
strategisch gezondheidsbeleid op te stellen.
De afgelopen jaren worden varkenshouders
overspoeld met cursussen die vooral betrekking
hebben op luchtwassers, mestvergisters,
warmteterugwinning apparatuur,
financierings- en investeringsstrategieën.
Ook krijgen beperkingen door regelgeving
van overheidswege, zoals de mineralenbalans,
erg veel aandacht. De aandacht voor
duurzaamheid van de veehouderij is bij varkenshouders
en ondernemers vooral gericht
op het fysiek kunnen vestigen van een bedrijf
met mogelijkheden voor uitbreiding.
Ook de beroepsorganisaties zijn hier op
gefocust. Opvallend stil is het wanneer het
over diergezondheid gaat.
Tot voor kort heerste de overtuiging dat
diergezondheid simpel maakbaar was en
wanneer het door verbouwingsdrukte uit de
hand gelopen was, dan was de diergezondheid
met een kuurtje of een vaccinatie zo
weer op de rit. Ook nu nog heerst bij veel
varkenshouders de overtuiging, dat alle
“kwaad” (ziekte) van buiten komt en dat met
wat laarzen ontsmetten, wat schone overalls
in diverse kleuren en een douche voor het
personeel al het nodige is gedaan om ziekten
buiten de deur te houden. Veel veehouders
realiseren zich onvoldoende dat de verwekkers
van infectieziekten, die zij regelmatig
zien, continu op hun bedrijf aanwezig zijn.
Erger nog: de wijze waarop zich de meeste
infecties op een varkensbedrijf verspreiden
is op instructie van de veehouder. In spaarzame
gevallen wordt dit nog ondersteund
door een onnozele collega-dierenarts, wiens
literatuurkennis niet verder reikt dan de
Boerderij of Nieuwe Oogst en dan een veehouder
adviseert om mest van biggetjes aan
gelten te voeren. Met zo’n opvatting over
hygiëne en ziektepreventie heeft het geen
zin met varkenshouders te praten over een
strategisch gezondheidsbeleid.
[figuur 17] We hebben in de varkenshouderij
een cultuur van laarzen deppen in desinfectiebakken.
Wanneer moet je je laarzen desinfecteren?
Als je naar buiten gaat? Of moet je je
laarzen desinfecteren als je naar binnen gaat?
Wat is de schone weg? Wat is de vuile weg?
(foto: Faculteit Diergeneeskunde)
D.M. 57e jaargang - No. 2 blz. 31

© Janssen Animal Health augustus 2010/STRE/PP/ADV/2010/N/001
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13
Stresnil®
D.M. 57e jaargang - No. 2 blz. 32
Stresnil ®
Werkzaam bestanddeel: azaperonum 40 mg per ml oplossing. Reg. Nr.: B: BE-V000673,
NL: REG NL 3153 URA. Verantwoordelijke onderneming: Janssen Pharmaceutica NV,
Turnhoutseweg 30, B-2340 Beerse; Janssen-Cilag BV, Postbus 90240, NL-5000LT Tilburg. Verdere
informatie beschikbaar op aanvraag.

• Opvallend weinig cursusaanbod is er
voor varkenshouders over fysiologie en
adaptatie van varkens. Het postacademisch
cursusaanbod voor dierenartsen
van landbouwhuisdieren mist ook een
continu aanbod waarmee dierenartsen
hun expertise op het gebied van ziektekunde,
pathofysiologie, pathologie,
infectiologie en farmacologie kunnen
vergroten en de ontwikkelingen op relevante
gebieden van de epidemiologie,
volksgezondheid en hygiëne nauwgezet
kunnen volgen.
• Doelstellingen van het strategisch beleidsplan
kunnen betrekking hebben op
biggezondheid, levensduur zeugen, antibioticavrij
vleesvarkens produceren,
Salmonella vrij produceren of betrekking
hebben op strategieën om transmissie
van infecties tegen te gaan. Niet
alleen dierwelzijn, diergezondheid,
volksgezondheid en voedselveiligheid
zijn aandachtsvelden voor het veterinaire
strategische beleid, maar ook arbeidsomstandigheden
en persoonlijke
veiligheid kunnen onderdeel uitmaken
van strategisch beleid.
• Een strategisch plan kan vele zaken ten
aanzien van bedrijfsontwikkeling en/
of bedrijfsuitbreiding bevatten en het
veterinair strategisch plan is hier een
onderdeel van. Valkuil voor een dierenarts
is op de stoel van de eigenaar te
gaan zitten en zich te bemoeien met zaken
die niet tot de kernactiviteiten van
de dierenarts behoren.
Om de doelen uit het strategisch plan te
bereiken, dient men te beschikken over de
juiste “hardware” en “software”.
De stallen en inrichting als onderdeel van
de hardware krijgen vooral aandacht als het
om arbeidsefficiëntie gaat. De software betreft
kennis en vaardigheden van veehouder
en personeel. Aandachtsvelden, waar de begeleidende
dierenarts invulling aan dient te
geven, betreffen:
[figuur 18] Wordt de douche gebruikt? Wordt
de douche goed gebruikt? Een douchekraan
van een hygiënesluis kan, zoals hier, een
prachtige plaats zijn voor ”een nestje met eitjes”.
Soms kan het gebeuren dat de eigenaar
van het bedrijf de hygiënesluis passeert zonder
te douchen, terwijl van het personeel en
bezoekers verwacht wordt dat deze de douche
gebruiken…….
• Opleiden van personeel met betrekking tot
kennis van het varken en de infecties en
ziekten van het varken.
• Coachen van de veehouder/manager ten
aanzien van het aansturen van zijn personeel
en het omgaan met dieren.
• Het onderkennen van veiligheidsrisico’s
voor mens en dier.
• Doelstellingen ten aanzien van gezondheid
(mens en dier). Hoe is de status van
het bedrijf ten aanzien van diergezondheid?
Is er een risicoprofiel? Welke structurele
tekortkomingen kent het bedrijf ten
aanzien van infecties, diergezondheid en
dierwelzijn?
De doelstellingen ten aanzien van gezondheid
kunnen onderverdeeld worden in pre-
D.M. 57e jaargang - No. 2 blz. 33

[figuur 19] Een ingenieuze manier om infecties
te verspreiden is deze “ziekenbox”. Zieke
biggen krijgen zo extra aandacht. Hun feces
komen door het rooster bij de andere dieren.
Aan de hoeken van de opstelling zijn kettingen
bevestigd waaraan biggen kunnen bijten. De
dierenarts heeft verzuimd de veehouder te onderrichten
welke infecties op deze wijze kunnen
worden verspreid.
ventie van infecties, preventie van ziekten
en verbeteren van dierwelzijn. Deze doelstellingen
worden uitgewerkt tot een plan
dat meerdere jaren omvat, met concrete
jaardoelstellingen. In de bedrijfsbezoeken
wordt uitvoering gegeven aan het strategisch
beleid. Ieder jaar wordt het strategisch
beleid geëvalueerd en wordt de doelstelling
voor de komende drie jaar geformuleerd.
Het komende decennium zal zich kenmerken
door het tot stand komen van de “license
to produce”. Door maatschappelijk verantwoord
ondernemen ken men deze licentie
verwerven. Dit impliceert dat maatschappelijke
eisen ten aanzien van dierwelzijn
zullen moeten worden gehonoreerd en op
bedrijven protocollair zal moeten worden
gewerkt en dat deze protocollen op kwaliteit
worden beoordeeld.
4.2. De veranderende rol van de dierenarts
Dierenartsen worden opgeleid om dieren
lichamelijk te onderzoeken, een diagnose
te stellen en een adequate therapie in te
stellen. In toenemende mate worden dierenartsen
ook opgeleid voor een sturende
rol in ziektepreventie op bedrijven en om
dierenwelzijn te bevorderen. Een competentie,
die voor een begeleidend dierenarts
essentieel is, betreft de taak als coach, als
leraar. Menig dierenarts ervaart binnen het
D.M. 57e jaargang - No. 2 blz. 34
eigen gezin dat een correctie of berisping
van de kinderen doorgaans pas effect krijgt
wanneer die consequent herhaald wordt:
het “frappez toujours”. In de opleiding voor
dierenartsen is het coachen van veehouders
nog niet als noodzakelijke competentie onderkend.
Begeleidende dierenartsen ventileren
tijdens hun bedrijfsbezoeken een veelheid
aan adviezen. Deze adviezen, die vaak
waardevol zijn en betrekking hebben op de
werkwijze op het bedrijf, worden tijdens
de inspectieronde aan veehouders of dierverzorgers
verteld. Om een werkwijze gedetailleerd
op papier in een bedrijfsverslag
weer te geven, kost veel tijd en gebeurt zelden.
Veterinaire adviezen eindigen te vaak
als een SOP, waarbij de SOP dan niet staat
voor Standard Operating Procedure, maar
voor Standaard Ongelezen Procedure.
Het kan dan ook voorkomen dat tijdens een
audit of assessment blijkt dat op het bedrijf
niet conform afspraken gewerkt wordt. Een
fraai voorbeeld hiervan is dat een veehouder
verontwaardigd reageerde op de opmerking
van de dierenarts dat de werkwijze op
het bedrijf verkeerd was. Bovendien merkte
de begeleidende dierenarts op dat hij de correcte
werkwijze duidelijk verteld had. De
reactie van de veehouder was dat dit wel 10
jaar geleden was. Zonder consequente controle
op het opvolgen van adviezen, heeft
het geen zin adviezen te geven.
Wie is de baas?
Duidelijk is dat de eigenaar van het bedrijf
baas is op zijn eigen bedrijf en dat een dierenarts
wordt ingehuurd voor zijn of haar
veterinaire kennis. Op bedrijven, waar de
eigenaar ook de uitvoerder is van alle werkzaamheden,
is de coaching door de dierenarts
soms lastig vanwege de vele rollen die
de eigenaar heeft. Competenties, waarin de
eigenaar uitblinkt, zijn aantrekkelijker om
aan te werken, dan competenties die marginaal
bij de eigenaar aanwezig zijn. Globaal
kennen we twee typen veehouders: de hoeders
en de bouwers. De hoeders sluiten met
hun competenties doorgaans het beste aan
bij de core business van de dierenarts: het
bevorderen van diergezondheid en dierwelzijn.
De bouwers, daarentegen, leggen vaak
een enorme dynamiek aan de dag en zien

dierlijke productie als een bouwproces dat
op elk gewenst moment aan te passen is.
Diergezondheid uit een potje of een pakje
spreekt bij de bouwers dan ook erg aan.
Het grote voordeel van grote bedrijven is
dat er meer personen werken en niet alle
competenties in één persoon verenigd hoeven
te zijn. Op grotere bedrijven hebben de
verschillende medewerkers ook verschillende
taken en verantwoordelijkheden. Het
is slechts mogelijk personen te coachen die
taakvolwassen zijn en die tijdig terug rapporteren
wanneer zaken niet lopen zoals
gewenst. Invoering van personeelsbeleid en
carrièreperspectief voor medewerkers leidt
tot specialisatie van de medewerkers, protocollering
van de werkzaamheden en kwaliteitsverbetering
van het productieproces.
Echter, grote bedrijven met een lage organisatiegraad,
waarbij medewerkers alleen opdrachten
uitvoeren, zijn lastig te begeleiden
en te verbeteren. Reden hiervan is dat alle
zaken, die mis lopen bij de opdrachtgever
teruggelegd worden en je dus alleen maar
probleempjes aan het oplossen bent. De reactie
van de bedrijfseigenaar is dat hij op
zoek gaat naar “robuuste” oplossingen met
het uitschakelen van de “human factor”. Dit
komt het welzijn van de dieren vaak niet ten
goede.
4.3. Valkuilen.
4.3.1. Ongeduld.
Een ondeugd van veel dierenartsen en van
veehouders is ongeduld. Wanneer een interventie
niet meteen werkt, moet er iets
anders gebeuren want “het heeft al genoeg
geld gekost”. Ongeduld wordt vooral gevoed
door onkunde. Een veehouder met onvoldoende
kennis van biologische systemen
krijg je niet ‘vast in de leer’. Hetzelfde geldt
voor de dierenarts die wenst te opereren als
een deus ex machina en voor elk probleem
een oplossing denkt te weten. De druk om
oplossingsgericht te acteren wordt voor dierenartsen
groter naarmate ze meer op de
stoel van de veehouder gaan zitten en hun
handelen gestuurd wordt door economische
motieven. Sommige praktijken afficheren
zich met de competentie dat zij “meedenken”
met de veehouder om de rentabiliteit
van het bedrijf te verbeteren. Dan wordt het
veterinair handelen gestuurd door marktprijzen
die doorgaans behoorlijk volatiel
zijn. Begeleiding is het uitvoeren van het
strategisch plan, dat geen aaneenschakeling
mag zijn van brandjes blussen, maar dat een
“brandpreventieplan” is.
4.3.2. Geen agenda.
Hoe herkenbaar is het beeld van de begeleidende
dierenarts die bij aankomst op het
bedrijf aan de veehouder vraagt: “Hoe gaat
het?”, en vervolgens door de veehouder uitgebreid
wordt gebrieft over wat er de afgelopen
tijd allemaal is misgegaan. Wanneer
niet duidelijk is voor veehouder en dierenarts
wat het programma van het begeleidingsbezoek
is, verliest de begeleidende
dierenarts de regie over het bezoek. De
agenda van een begeleidingsbezoek is het
uitvoering geven aan het strategisch plan.
Het ontbreken van een strategisch plan leidt
er toe dat men structurele problemen op het
bedrijf ad hoc probeert op te lossen. Dit
leidt tot onrust bij de medewerkers op het
bedrijf, omdat de strategie, hoe adviezen
moeten worden opgevolgd, onduidelijk is.
Het resultaat is, dat men aanmoddert.
4.3.3. Geheime kennis is geen kennis,
onkunde is ook geen kennis.
Het beschikken over exclusieve kennis of
exclusieve recepten om problemen op te
lossen, suggereert dat sommige mensen
kunnen toveren. Toveren bestaat niet en
goochelen berust op illusie. Trucjes om
succesvol een structureel probleem op te
lossen berusten op bedrog, suggestie of op
toeval.
Wanneer een begeleider onvoldoende op
de hoogte is van de ontwikkelingen op relevante
vakgebieden wordt het lastig om
een verantwoord strategisch plan voor het
bedrijf uit te werken. Het kennen van de eigen
kracht, maar vooral ook van de eigen
beperkingen, is een voorwaarde voor het
uitwerken van een strategisch plan. Het kan
noodzakelijk zijn om meer specialistische
kennis voor het uitwerken van het strategisch
plan in te huren. Daarnaast moet men
tijd investeren in het bijhouden van de (internationale)
vakliteratuur.
D.M. 57e jaargang - No. 2 blz. 35

Het zieke aapje.
Kennis, vaardigheden en overtuigingskracht om tot goede probleemaanpak te komen zijn
noodzakelijke competenties van de dierenarts, die op de door hem begeleide bedrijven
een strategisch veterinair beleid heeft en dit ook uitvoert. Structurele en professionele
aanpak van bedrijfsproblemen overschrijden menigmaal de competenties van de begeleidende
dierenarts. De dierenarts kent zijn beperkingen en beschikt over een professioneel
netwerk, dat hij kan raadplegen, zoals de bedrijfskundige consultancy.
Menigmaal wordt in de praktijk veel te snel gesproken over oplossingsscenario’s zonder
dat het onderliggende probleem concreet in beeld is gebracht, gedefinieerd is en dit voor
de varkenshouder duidelijk is ....
Veel activiteiten kun je op een bedrijf uitbesteden, maar de eigenaar blijft probleemeigenaar.
Toch komt het regelmatig voor dat een veehouder van een bedrijfsprobleem af
wil en een ronde tafel conferentie organiseert. Veevoederadviseurs, fokkerijadviseurs,
klimaatexperts en dierenartsen verzamelen zich op uitdrukkelijke uitnodiging van de
veehouder rondom de tafel. Voor de veehouder heeft deze bijeenkomst één doel: hij wil
van zijn probleem -“het zieke aapje op zijn schouder”- af. Degene aan tafel die het eerst
zijn schouder aanbiedt aan dit zieke aapje, krijgt het en komt er niet meer vanaf. Tijdens
het gesprek wordt vooral gesproken over oplossingsscenario’s, terwijl meestal de probleemdefinitie
onduidelijk is. Het functioneren van de veehouder is geen onderwerp van
gesprek. Dergelijke bijeenkomsten kennen alleen maar verliezers. Degene die zijn/haar
mond het meest kan houden komt er het beste af met slechts tijdverlies. In het geval de
dierenarts niet aanwezig is bij een dergelijke conferentie, wordt zonder twijfel een diergeneeskundige
oplossing door de overige adviseurs aangedragen.
4.4. Produceren van varkens of van
vlees?
Het probleem van de veehouder is dat hij
produceert voor een blinde markt. Hij kent
zijn consument niet. De melkveehouder
weet niet waar de melk heen gaat en wat
ermee gebeurt; de varkenshouder weet niet
wie zijn varkens eet. Ook de pluimveehouder
kent de consumenten van zijn eieren
of kuikens niet. In veertig jaar heeft zich
de schaalvergroting in dierlijke productie
voltrokken en deze schaalvergroting is nog
steeds gaande. Op zich hoeft dit geen negatieve
invloed te hebben op de kwaliteit
van het product, maar de markt kent geen
intrinsieke stimulans om productiedieren
gezonder te houden en het welzijn van de
dieren te verbeteren; alleen een intrinsieke
stimulans om kosten te reduceren. Daarom
zal vooralsnog de overheid een belangrijke
taak hebben om de “licence to produce”
nader te definiëren en de randvoorwaarden
waaronder geproduceerd mag worden
daadwerkelijk op de bedrijven te controleren.
En de veehouder dient een cultuurom-
D.M. 57e jaargang - No. 2 blz. 36
slag door te maken: van varkensproducent
naar vleesproducent.
De dierenarts moet hem in die richting coachen
en niet de veehouder bestendigen in
maatschappelijk ongewenste praktijken.
Een attitude van een begeleidend dierenarts,
die geen gehoor geeft aan de maatschappelijke
eisen van volksgezondheid, is
laakbaar en deze dierenarts hoort niet in de
professie thuis.
Zo lang een varkenshouder nog de overtuiging
heeft dat hij varkens produceert
in plaats van vlees, zal hij zich niet direct
verantwoordelijk voelen voor wat de consument
op het bord krijgt. Grote afstand tot de
consument nodigt uit tot risicogedrag dat financieel
beloond lijkt te worden.
4.5. De “kiemenzieners”.
Een varkenshouder kan gemakkelijk uit balans
gebracht worden wanneer tijdens de klinische
inspectie zijn referentiekader ter discussie
wordt gesteld. De varkenshouder kent
vooral zijn eigen bedrijf en ziet zijn varkens

meerdere malen per dag. Het gemiddelde van
zijn bedrijf wordt zijn standaard. Wanneer dit
gemiddelde als standaard wordt onderuitgehaald
door een dierenarts, moet de veevoedervoorlichter
op het matje komen. Omgekeerd,
wanneer de veevoedervoorlichter de standaard
van de varkenshouder ter discussie
stelt, wordt de dierenarts ontboden om de
“ziekte” te lijf te gaan. Soms is er al zeer oplossingsgericht
door voorlichter en varkenshouder
naar de varkens gekeken. Men heeft
“vastgesteld” dat “Circo”, “Pears” of “PIA” de
oorzaak moet zijn van het “minder doen” van
de varkens. De “diagnose” wordt onderbouwd
met de mededeling ‘dat diverse bedrijven dit
ook hadden. Men is toen gaan enten en nu
hebben ze roze wolken van varkens.’ Er zijn
dan verschillende scenario’s mogelijk.
1. De dierenarts sluit zich aan bij de “diagnose”
van de voorlichter en geeft daarmee
aan geen enkele autoriteit op het gebied
van varkensgezondheidszorg te hebben.
2. De dierenarts ontkent de “diagnose” van
de voorlichter en tovert een andere “diagnose”
uit zijn mouw. Ook dit scenario gaat
gepaard met medicaties en vaccinaties. De
dierenarts denkt hiermee zijn autoriteit bevestigd
te hebben, maar de voorlichter voelt
zich “gepasseerd” en de varkenshouder
denkt: “waarom heeft hij dat niet eerder
gezien?”. Ook dit is nog steeds acceptabel
voor de varkenshouder, want het gevaar (de
“kiem”) komt nog steeds van buiten en het
functioneren van de varkenshouder wordt
nog steeds niet ter discussie gesteld.
3. De dierenarts verricht opnieuw inspectie
en probeert een probleemdefinitie vast te
stellen. Op basis van de probleemdefinitie
voert hij diagnostiek uit. Hij interpreteert
de resultaten van het diagnostisch onderzoek
en bespreekt die met de varkenshouder.
Het hieruit resulterend advies beoogt
een structurele verbetering van varkensgezondheid
op het bedrijf. Hier zit de varkenshouder
niet op te wachten, want dit
betekent meer werk en meer kosten. Ook
betekent het advies, dat hij aangesproken
wordt op de manier van werken op het bedrijf
en de manier waarop de dieren gehouden
worden. Dit is toekomstgericht en past
[figuur 20] Keuzes bij conflicten. Onderhandelen
is uiteindelijk de enige optie.
niet bij een varkenshouder die reactief is
op wat hem overkomt en veterinair strategisch
beleid schuwt.
De varkenshouder kiest een andere dierenarts,
die past bij zijn “oplossingsgerichte”
werkwijze. Dit is wel een werkwijze die
maatschappelijk onaanvaardbaar is.
4.6. Conflict.
Wanneer u een conflict hebt, kunt u zich vaak
nog het moment herinneren dat het conflict
begon en wat de aanleiding was. De afloop
van een conflict wordt heel sterk bepaald door
de houding waarmee u het conflict ingaat. Dat
moment kunt u zich meestal goed herinneren,
omdat het een soort emotioneel ‘arrest’
is. Dan is de vraag: waar gaat u voor? Gaat
u voor uw gelijk (de zaak) of gaat u voor de
relatie. Wanneer u conflicten uit de weg gaat
(ontwijken) weet u zeker dat u zowel uw gelijk
niet haalt als ook de relatie verliest. Vechten
om uw gelijk te krijgen is altijd slecht voor
de relatie en toegeven leidt tot verlies van
respect en uiteindelijk ook tot verlies van de
relatie. Wat overblijft is onderhandelen. Het
is dus verstandig om, wanneer een conflict
zich voordoet, een onderhandelingspositie te
kiezen. Een eerste reactie van: “laten we daar
eens over praten hoe we dit op kunnen lossen”
laat zeker de mogelijkheid tot onderhandelen
open. Onderhandelen leidt vaak tot een
bestendiging en een verbetering van de relatie
omdat er sprake is van gelijkheid.
Hoeveel onderhandelingsruimte hebt u eigenlijk
wel? Dat is natuurlijk afhankelijk
van waar het conflict over gaat. Wanneer een
veehouder zich niet houdt aan de wettelijke
voorschriften en u wijst hem daarop, dan kan
er een conflict ontstaan. Wanneer het wette-
D.M. 57e jaargang - No. 2 blz. 37

lijk kader u geen ruimte geeft, heeft u geen
onderhandelingsruimte. Als u gaat ‘vechten’
bent u mogelijk een klant kwijt en door
toe te geven of net te doen of u het niet ziet,
compromitteert u uzelf. Omdat u geen onderhandelingsruimte
hebt en u zich ook aan de
wet moet houden, is er kans dat u zowel de
‘zaak’ als de ‘relatie’ verliest. Hoe is hier aan
te ontkomen? Wanneer in de bedrijfsdoelstellingen
is opgenomen dat men produceert
conform de geldende wet- en regelgeving,
dan is het zich houden aan de wet onderdeel
van het bedrijfsbeleid. Het bedrijfsverslag
biedt de mogelijkheid om waarnemingen te
noteren en deze bij bespreking van het strategisch
beleid (los van emotie) ter sprake te
brengen. Wanneer dan blijkt dat de eigenaar/
veehouder onvoldoende uitvoering wil geven
aan wettelijke eisen, is geen bedrijfsbegeleiding
mogelijk met inachtneming van de Code
(KNMvD 2009).
Conflicten ten aanzien van dierwelzijn hebben
vaak betrekking op het niet tijdig euthanaseren
van dieren met een slechte prognose, lichtregime
in stallen dat niet conform de regels is,
Enkele jaren geleden hield ik (de eerste
auteur) een lezing op een studiedag voor
een groep ondernemers, die allemaal een
varkensbedrijf hadden. Om wat van de
sfeer van de dag te proeven was ik eerder
gekomen, zodat ik de spreker die voor
mij kwam, nog kon horen. Dit bleek een
“bankman” te zijn, die allerlei constructies
voor het voetlicht toverde om zonder risico
financiering voor buitenlandse bedrijven
te realiseren. Het verkopen en terugleasen
was al zo aantrekkelijk dat je niet eens besefte
dat het over varkensbedrijven ging.
Totdat hij vol verve de criteria gaf waarop
de kredietwaardigheid van de ondernemer
werd beoordeeld. De efficiëntie waarmee
een ondernemer de ruimte van het bedrijf
benut, werd onder meer als criterium genoemd,
waarbij een bedrijf met een bezettingsgraad
van 110% als zeer positief uit
de bus kwam. Hoe het dan met de naleving
van de wet- en regelgeving en vergunningen
moest, werd uit zijn verhaal niet duidelijk.
Maar ja, waar krijg je een bonus voor?
D.M. 57e jaargang - No. 2 blz. 38
beperkte drinkwatervoorziening en te hoge
hokbezetting. Al deze zaken zijn strijdig met
de gezondheidsdoelstellingen van ieder bedrijf
en de dierenarts zal zijn kennis en kunde
moeten inzetten om dergelijke veehouders op
te voeden om zich aan de wet te houden.
[figuur 21] Dagelijkse inspectie is een verplicht
onderdeel van het verzorgen van dieren.
Automatiseren en robotisering leiden tot
schaalvergroting en steeds meer dieren worden
door één persoon gehouden. Het werkschema
van medewerkers in de varkenshouderij is zeer
zwaar en een dagprogramma van medewerkers
zit vol met het verplaatsen van dieren, het
schoonspuiten van gangen en afdelingen, het
uitvoeren van handelingen aan dieren en het
repareren van installaties. Een dood dier kan
over het hoofd gezien worden, wanneer te weinig
tijd beschikbaar is voor verzorging.
[figuur 22] Overbevolking komt in de cijfers
als een hoge bezettingsgraad. Economen zien
dat graag, maar de prijs van derving van dierenwelzijn
en verhoogd infectierisico staat niet
op de economische winst- en verliesrekening.

D.M. 57e jaargang - No. 2 blz. 39

5. Het vastgelopen bedrijf
Ondanks de inspanningen van veehouders
en dierenartsen zien we op een aantal bedrijven
dat het mis gaat. Dit valt doorgaans
nog wel mee op het zeugenbedrijf, hoewel
het opfokken van gespeende biggen ook een
drama kan zijn wat gezondheid en welzijn
betreft! Dan gaat het op het vleesvarkensbedrijf
nog slechter, want het vastlopen
van een bedrijf komt toch vooral tot uiting
bij de vleesvarkens met als resultaat:
Vleesvarkensbedrijven met hoge morbiditeit
en mortaliteit.
De afgelopen jaren worden we in toenemende
mate geconfronteerd met vleesvarkensbedrijven
waarvan de technische resultaten,
ondanks genomen zootechnische verbeteringen,
achteruit gaan. Groeicijfers in opeenvolgende
perioden vallen steeds meer
tegen, terwijl een steeds grotere behoefte
wordt gevoeld om medicaties in te stellen
tegen ziektegolven die door het bedrijf gaan
en te vaccineren tegen endemisch voorkomende
infecties.
De sterfte op dergelijke bedrijven ligt doorgaans
te hoog; te veel varkens blijven sterk
in groei achter en teveel dieren kwijnen
weg. Sectiegegevens van gestorven varkens
of van zieke varkens, die voor diagnostiek
worden opgeofferd, laten een zeer heterogeen
beeld zien aan infectieziekten en aandoeningen,
daar men niet in staat is de typische
representanten van de problemen te
duiden. Omdat de gevonden sectiebeelden
niet consistent zijn, is het niet mogelijk om
een eenduidige oorzaak aan te wijzen van
de problemen. Het ontbreekt aan een heldere
probleemdefinitie, die het toestaat een
duidelijke onderzoeksvraag te formuleren.
Hetzelfde geldt voor serologisch onderzoek.
Longitudinaal of cross-sectional onderzoek
van bloedmonsters op antilichamen
tegen voorkomende ziekteverwekkers levert
slechts de informatie op dat de vleesvarkens
gedurende de mestperiode diverse
infectieziekten doormaken. Al deze infecties
zijn endemisch in de populatie en het is
D.M. 57e jaargang - No. 2 blz. 40
zeer aannemelijk dat veel van deze infecties
ook endemisch zijn op het vermeerderingsbedrijf.
Monitoringprogramma’s laten een
wisseling zien aan seroprevalenties en wanneer
dergelijk seroprevalentieonderzoek als
monitoring het uitgangspunt vormt voor interventies,
zoals vaccinatie en/of medicatie,
blijft men tobben met hoge morbiditeit en
mortaliteit.
Verderop volgt een tabel met een opsomming
van agentia die we op een doorsnee
vermeerderingsbedrijf en vleesvarkensbedrijf
kunnen verwachten (met uitzondering
van high-health en SPF-bedrijven).
Naarmate de bedrijfsomvang toeneemt,
neemt ook de kans toe dat aandoeningen ten
gevolge van deze infecties zich duidelijker
manifesteren door continue aanwezigheid
van vatbare groepen.
Voorbeelden hiervan uit het verleden kennen
we van TGE, ook wel biggengriep genaamd.
Bij een uitbraak op een tot dusver
onbesmet bedrijf trad een zeer hoge sterfte
op bij biggen die jonger dan 2 weken waren.
Na enkele weken hadden ook de zeugen de
infectie, vaak subklinisch, doorgemaakt,
zodat de biggen die daarna geboren werden
via de biest lactogene bescherming ontvingen.
Dieren die de infectie hadden doorgemaakt
waren niet meer infectieus. Het TGEvirus
is weinig resistent. Na enkele weken
was de klinische TGE-uitbraak tot een eind
gekomen. Dit gebeurde echter niet op grote
bedrijven, waar wekelijks grote aantallen
biggen gespeend werden. Na het spenen
verliest de big de lactogene bescherming
van de zeug en is na enkele dagen weer gevoelig
voor TGE. Pensaert beschreef reeds
in 1984 dat op grotere bedrijven de TGEinfectie
op deze manier endemisch werd in
de gespeende biggen populatie, omdat wekelijks
gevoelige dieren werden aangevoerd
terwijl er nog infectieuze biggen aanwezig
waren. Hoewel het klinisch beeld bij de gespeende
biggen milder was dan bij de pasgeboren
biggen, gaf de optredende diarree
groeischade door de TGE-infectie, maar

er werden ook meer gevallen van diarree
door B. dysenteriae (dysenterie) en door E.
coli waargenomen. Door het toepassen van
een stringent all-in all-out stramien en door
een week geen biggen te spenen, konden
dergelijke bedrijven de infectie-cyclus tot
staan brengen. In feite markeert dit de rationale
achter een meer-weken-systeem, dat
zeer bruikbaar is om op vermeerderingsbedrijven
de continuïteit van infecties bij gespeende
biggen te doorbreken.
Een ander voorbeeld komt uit de tijd dat
het virus van de Ziekte van Aujeszky nog
veelvuldig op bedrijven voorkwam. Op zeugenbedrijven
werden de zeugen meestal gevaccineerd
tijdens de zoogperiode. Omdat
dit systeem gevoelig bleek voor het missen
van zeugen, gelten en beren die niet in de
kraamstal kwamen, werd het later gebruik
om de gehele zeugenstapel voor de voet weg
te enten.
Wanneer er een introductie van veldvirus
in het zeugenbedrijf voorviel, leidde dit
veelal slechts bij enkele dieren tot klinische
symptomen, die dan niet eens werden gediagnosticeerd
of waargenomen. Door het
routinematig vaccineren van de zeugen
krijgen de biggen een maternale immuniteit,
die de biggen meestal tot en met het
begin van de mestperiode beschermt tegen
infectie. Was een veldinfectie eenmaal in
een vleesvarkensbedrijf aanwezig, dan ontstond
er door de regelmatige aanvoer van
biggen een stroom dieren, die onvoldoende
maternale immuniteit bezaten om zich tegen
de veldinfectie te beschermen. Door
een continue aanwezigheid van infectieuze
dieren en gevoelige dieren kon zich de infectie
handhaven. Van 1982-1986 heeft een
van de auteurs van dit DM een dergelijke
casus op een gesloten bedrijf gevolgd. De
klinische beelden die werden waargenomen,
waren weinig specifiek voor de Ziekte
van Aujeszky. De belangrijkste klacht op
deze bedrijven was een slechte groei en een
te hoge uitval. De sectiebeelden van de gestorven
dieren waren weinig consistent; wel
werd vaak Actinobacillus pleuropneumonie en
torsio mesenterialis als doodsoorzaak gevonden.
De seroprevalentie ten aanzien van de
Ziekte van Aujeszky bij de slachtvarkens op
dit bedrijf wisselde van 10-80% en de titerhoogte
varieerde van

Wat voor infecties kunnen we op een vleesvarkens bedrijf verwachten?
In onderstaande tabel staan de meest voorkomende agentia vermeld.
De met een * gemerkte agentia zijn meestal klinisch duidelijker aanwezig op
vermeerderingbedrijven dan op vleesvarkensbedrijven.
Bacteriën Virussen Overige
dat dan reeds dieren geïnfecteerd waren en
dit niet de endemische infectie doorbrak.
Beide voorbeelden uit het verleden kunnen
van waarde zijn bij het oplossen van de huidige
complexe ziekteproblemen bij vleesvarkens.
Wat zijn de klachten doorgaans op zo’n
vleesvarkensbedrijf?
De klachten zijn doorgaans weinig specifiek
en hebben betrekking op te weinig voederopname,
te grote heterogeniteit in de koppels,
te hoge mortaliteit (tot wel 15%), sterk
vermageren van enkele dieren in bijna ie-
D.M. 57e jaargang - No. 2 blz. 42
Endoparasieten
C. perfringens* / C. difficile * Ectoparasieten
S. suis PCV-2 En niet te vergeten de protozoaire
infecties die milde
verschijnselen bij het varken
geven
B. hyodysenteriae PRCV
S. typhimurium Influenza
L. intracellularis PPV
P. multocida En vele andere zoals
Hepatitis E virus, EMCV
etc.
A. pleuropneumoniae
B. bronchiseptica*
M. hyopneumoniae
M. hyorhinus*
H. parasuis*
S. hyicus
En vele andere zoals E. rusiopathiae
H. suis, overige spirochaeten etc.
dere afdeling (wegkwijnen), te hoge ziekte
incidentie en een te lage groei. De ziektes
die klinisch worden waargenomen zijn
meestal respiratoir (hoesten, tik), maar ook
wel worden aandoeningen van de digestietractus
waargenomen (diarree).
Op dergelijke bedrijven wordt veelvuldig
gemedicineerd voer of drinkwater gebruikt,
zonder dat men het gewenste effect
bereikt. Ook worden vaak verschillende
vaccinaties aan de dieren toegediend. Het
meest toegepast worden vaccinaties tegen
PRRSV, PCV-2, Mycoplasma hyopneumo-

niae, Influenza, Actinobacillus pleuropneumoniae
en soms ook tegen Streptococcus suis
(autovaccin) en L. Intracellularis. Al deze
inspanningen leiden veelal niet tot het gewenste
resultaat: vleesvarkens produceren
zonder ziekte.
Hoe komen we van deze infecties af op het
vleesvarkensbedrijf? Het antwoord is eenvoudig:
op een vleesvarkensbedrijf komen
we van geen van de genoemde infecties af
(met uitzondering van ectoparasieten) zonder
het vermeerderingbedrijf erin te betrekken.
De meeste van deze infecties zijn niet
alleen endemisch op het vleesvarkensbedrijf,
maar zijn ook endemisch op het vermeerderingsbedrijf.
Hierdoor treedt er regelmatig
aanvoer van infecties op vanuit het
zeugenbedrijf. Over de frequentie waarmee
dit gebeurt, is ten aanzien van de genoemde
infectieuze agentia weinig met zekerheid te
zeggen. Wel kan men reeds op het zeugenbedrijf
maatregelen doorvoeren waardoor
versleep van infecties niet of minder frequent
geschiedt.
Een drastische methode om van de genoemde
infecties af te komen is depop-repop:
het opnieuw opstarten van een bedrijf met
diermateriaal dat vrij is van genoemde ziekten.
Men spreekt dan wel over SPF dieren,
wanneer door onderzoek is komen vast te
staan dat de populatie vrij is van met name
genoemde ziektekiemen. De term SPF dient
gepaard te gaan met een specificatie van de
agentia waarvoor men vrij is. Men spreekt
van High-Health Status wanneer de populatie
klinisch vrij is van veel voorkomende
varkensziekten zonder dat door onderzoek
is onderbouwd dat de populatie ook vrij is
van de agentia die deze ziekten kunnen veroorzaken.
Gezien de moeite die moet worden gedaan
om de prevalentie van infecties op conventionele
bedrijven omlaag te krijgen, zou opstarten
of uitbreiden van bedrijven slechts
mogen worden toegestaan met SPF-dieren.
Bestaande bedrijven zullen door het verbeteren
van de manier van werken en door
vaccinatie tegen sommige infecties de prevalentie
van infecties omlaag moeten krijgen.
Is door middel van vaccinatie of een vaccinatie
strategie te bereiken dat het bedrijf
vrij wordt van (een aantal van) genoemde
ziektekiemen?
Eradicatie van het virus van de Ziekte van
Aujeszky is succesvol gebleken door het
toepassen van een stringent vaccinatiebeleid.
Vaccins werden speciaal voor dit doel
ontwikkeld en getest op de mate waarin
transmissie van het virus in een geënte populatie
werd gereduceerd. Ook bij de mens
is het gelukt om het pokkenvirus uit te roeien
door vaccinatie. Bij bacteriële infecties is
dit nog niet gelukt. De vaccins die tegen de
meeste agentia zijn ontwikkeld, hebben tot
doel het dier te beschermen tegen de ziekteverschijnselen
die veroorzaakt worden door
het betreffende agens. Van de beschikbare
vaccins tegen PRRSV is aangetoond dat
vaccinatie een verkorting geeft van de viraemie.
Het blijkt erg lastig om aan te tonen
dat door vaccinatie de transmissie van het
veldvirus wordt geblokkeerd. Bij zogende
en gespeende biggen zien we op zowel geente
als op endemisch geïnfecteerde bedrijven
een sterk gereduceerde transmissie van
veldvirus. Mogelijk dat maternale immuniteit
een betere blokkade van transmissie
van veldvirus geeft dan actieve vaccinatie.
Of dit werkelijk zo is en wat het achterliggend
mechanisme dan zou zijn is niet bekend.
Wel kunnen we op vermeerderingsbedrijven
ervoor zorgen dat de gespeende
biggenpopulatie vrij blijft van veldinfectie
en dat op deze manier een vleesvarkensbedrijf
gevrijwaard kan worden van PRRSV.
In hoeverre PRRSV ziekte veroorzaakt bij
vleesvarkens is in Europa nog steeds onduidelijk.
Er is wel in toenemende mate bewijs
dat bijkomende virale (PCV-2) of bacteriële
ziekten (M. hyopneumoniae, A. pleuropneumoniae)
in ernst en aantal toenemen in aanwezigheid
van PRRSV.
Op grotere zeugenbedrijven blijft PRRSV
endemisch, omdat er altijd voldoende infectieuze
en gevoelige dieren aanwezig zijn
om de infectie gaande te houden. Wanneer
een strikte scheiding tussen opfokgelten en
zeugen wordt doorgevoerd, is zelfs op grote
bedrijven gebleken dat de veldinfectie uitdoofde.
In feite heeft men dan een werkwijze
waarbij men met succes de transmissie
D.M. 57e jaargang - No. 2 blz. 43

van een infectieus agens met een Ro tussen
2-5 blokkeert door beperking van contactstructuren.
Het monitoren van de biggenstroom
van vermeerderingsbedrijven op
PRRSV geeft belangrijke informatie over
de effectiviteit van de hygiëne strategie op
het bedrijf.
Het beste vaccin.
Een vaccin dat resulteert in het voorkomen
van “infectieuze” dieren, is erg aantrekkelijk
voor ziektepreventie. Virus
heeft levende eukaryote cellen nodig om
zich te repliceren en dus heb je levende
dieren nodig. Een zeer effectief vaccin,
om transmissie van virus tussen dieren
te blokkeren en het zo uit een populatie
uit te roeien, zou dan een vaccin zijn dat
in acute dood van het gevaccineerde dier
resulteert, zodra dit in contact komt met
veldvirus. De “klinische” bescherming
ontbreekt dan volledig. De “ruimingen”,
om grote ziekte-uitbraken in te dammen,
voorkomen dat dieren infectieus worden.
Dit gebeurt erg grof omdat we niet weten
welke dieren at risk zijn. Gelukkig kunnen
grootschalige ruimingen in de toekomst
bij uitbraken van Klassieke Varkenspest
voorkomen worden door vaccinatie met
DIVA-vaccins (Discriminating Infected
from Vaccinated Animals). De strategie
om een virus uit een populatie door vaccinatie
uit te roeien kan alleen succesvol
zijn wanneer door vaccinatie voorkomen
kan worden dat dieren infectieus voor
het veldvirus worden. Natuurlijk mag het
virus niet in meerdere gastheren voorkomen.
Hoeveel virale infecties kennen we
bij het varken waar deze strategie succesvol
zou kunnen zijn? Hoe passen we
deze vaccins toe? Hebben we de bijsluiter
gelezen?
Meestal worden in Nederland vleesvarkens
opgelegd voordat ze een infectie met
PRRSV hebben doorgemaakt. Op grote
vleesvarkensbedrijven is PRRSV vaak endemisch
aanwezig. Door de continue aanvoer
van biggen, die veelal seronegatief
zijn, is het uiterst onwaarschijnlijk dat louter
door middel van vaccinatie een vleesvarkensbedrijf
vrij gemaakt kan worden van
D.M. 57e jaargang - No. 2 blz. 44
PRRSV veldvirus. Ook voor het vleesvarkensbedrijf
geldt dat een werkwijze moet
worden gevolgd waarbij stallen vrij blijven
van PRRSV veldinfectie.
Op het vastgedraaide bedrijf komen meer
infecties voor zoals die, welke veroorzaakt
worden door PCV-2, M. hyopneumoniae, A.
pleuropneumoniae en S. suis. Een aantal overige
infecties zal ook wel voorkomen, maar
die zitten niet als routine in het onderzoekspakket.
Nu de druk om minder antibiotica
te gebruiken steeds groter wordt, nemen
steeds meer veehouders hun toevlucht tot
vaccins. Een andere werkwijze betekent inleveren
van vrijheidsgraden voor zowel veehouder
als practicus en protocollair werken
is nog niet populair.
De laatste jaren hebben we een toename
gezien van het gebruik van vaccins tegen
Mycoplasma hyopneumoniae (enzootische
pneumonie). Van dit vaccin is in veldstudies
aangetoond dat het een groeiverbetering
geeft en een vermindering van de pneumonische
aantasting van de longen. De beschikbare
vaccins zijn niet in staat om dit
agens van het bedrijf te eradiceren. Toch
blijkt het ook op bedrijven mogelijk, door
beperking van contactstructuren, vleesvarkens
groot te brengen die aan het eind van
de mestperiode nog seronegatief voor enzootische
pneumonie zijn.
De beschikbare vaccins tegen Influenza zijn
dode vaccins, die bewezen hebben onder
experimentele condities een vermindering
van de koorts te geven tijdens het doormaken
van een veldinfectie. Het is niet aangetoond
dat deze vaccins de spreiding van
veldvirus tegengaan.
De split-unit vaccins die beschikbaar zijn
tegen Actinobacillus pleuropneumoniae hebben
bewezen de sterfte tengevolge van deze
infectie te reduceren, maar blijken niet in
staat om infectie te voorkomen. Ondanks
vaccinatie kunnen dan ook regelmatig abcessen
en pleuritis tengevolge van deze infectie
worden aangetroffen. Vaccinatie is
vooralsnog geen optie om deze kiem uit de
populatie te krijgen.

De toename van meningitis tengevolge van
Streptococcus suis heeft geleid tot het produceren
van zogenaamde autovaccins. Deze
vaccins zijn afgedode bacteriële culturen,
afkomstig van isolaten van het bedrijf. Ten
aanzien van de effectiviteit van deze autovaccins
bestaat grote onduidelijkheid.
Op basis van vroegere dierexperimenten
(Alexander & Clifton-Hadley) kan men verwachten
dat de mortaliteit tengevolge van
meningitis in homoloog gevaccineerde dieren
afneemt. Een verandering van serotype
of zelfs veranderingen binnen een serotype
bij de zeugen op het bedrijf kan aanpassing
van het vaccin noodzakelijk maken. Een
ander probleem bij het produceren van deze
vaccins is standaardisatie op een voldoende
hoge OD (optical density, hetgeen een
maat is voor het aantal cfu/ml), waardoor
het onzeker is of het vaccin wel voldoende
antigeen bevat. Met dergelijke autovaccins
is het niet mogelijk de kiem van het bedrijf
te eradiceren. S. suis autovaccins worden bij
zeugen toegepast, waarbij men tracht maternale
bescherming aan de biggen via de
biest door te geven. Aangezien de halfwaardetijd
van maternale immunoglobulinen
19-21 dagen bedraagt, kan men verwachten
dat bij vleesvarkens dit maternaal effect
al verdwenen is. Gebruik van autovaccins
bij jonge biggen gaf op sommige bedrijven
aanleiding tot anaphylaxie en sterfte.
Los van de grote twijfels die er zijn ten aanzien
van beoogde effectiviteit van genoemde
vaccins, hebben aan zeugen toegediende
vaccins ook als nadeel dat aanwezige maternale
immuniteit een gewenste immuniteitsontwikkeling
bij jonge of pas opgelegde
biggen in de weg kan staan.
Wat is het effect van medicatie?
Bij problemen wordt medicatie altijd ingesteld
op basis van klinische symptomen
en/of sectiegegevens van gestorven dieren.
In het laatste geval beschikt met soms ook
over een bevestigde diagnose (bacterieel
of viraal). Omdat de verschijnselen bij de
vleesvarkens zo weinig specifiek zijn, heeft
men geen idee, waartegen men behandelt.
Het effect van medicatie valt bijna altijd tegen.
Hoewel de gebruikte antibiotica werkzaam
zijn tegen de meest genoemde bacteri-
ele verwekkers, blijven de dieren drager van
deze bacteriën. Zodra de medicatie stopt
neemt de ziekte incidentie weer toe.
5.1. Hoe moeten we de problemen dan aanpakken?
1. Uitsluiten, dat ernstige tekortkomingen
in huisvesting en klimaatbeheersing als
belangrijke risicofactoren ten grondslag
liggen aan de problemen. Bedrijven die
een bezettingsgraad van 120% halen,
mogen misschien populair zijn bij de
bank, maar zijn vanwege risico voor diergezondheid
en door de schade aan dierwelzijn
volledig onacceptabel. Het mag
duidelijk zijn dat bij inadequate huisvesting
en slechte klimaatbeheersing verdere
inspanningen om ziekten te beheersen
weinig kans maken. Ondernemers die
niet Maatschappelijk Verantwoord willen
Ondernemen hebben vaak een erg
korte horizon voor hun bedrijf, zodat alles
draait om kostenreductie en niet om
kwaliteit van het eindproduct.
2. Bewust omgaan met contacten en het
zodanig beïnvloeden van contactstructuren
dat transmissie van infecties wordt
tegengegaan. Wanneer een groep biggen
in de mesterij wordt opgelegd, hebben
deze dieren al een voorgeschiedenis
wat betreft infectieziekten. De meeste
infecties verspreiden zich door dier-dier
contact. Naarmate er meer diercontacten
zijn geweest vanaf de geboorte, neemt de
kans toe dat de genoemde ziektekiemen
zich meer in de populatie verspreid hebben.
Tijdens of kort na de geboorte raken
jonge biggen besmet met diverse pathogenen,
zoals A. pleuropneumoniae, S. suis,
E. coli, B, hyodysenteriae. Naarmate de
zeugenpopulatie “schoner” is (dus de proportie
dieren, dat geïnfecteerd is met een
bepaalde agens kleiner is), zullen er meer
tomen vrij zijn van betreffende agentia.
Door massaal biggen over te leggen kan
men bijdragen aan verspreiding van dergelijke
agentia. Wanneer men een algoritme
gebruikt gericht op beperking van
toomcontacten, dan kan dit effect verminderd
worden (PorQsyS: Deze instructie
om biggen over te leggen beperkt niet
zozeer het totaal aantal overgelegde big-
D.M. 57e jaargang - No. 2 blz. 45

Eenvoudig, betrouwbaar en stabiel –
Software voor effi ciënt praktijkbeheer
easyVET is de software voor eenvoudig en effi ciënte informatiebewerking in de diergeneeskunde.
Praktijkmanagement, zoals u het altijd al had willen hebben. Alle functies op de juiste plekken,
intuïtief en eenvoudig te bedienen. Arbeidsstappen, processen en taken sluiten perfect op elkaar
aan. All-inclusive-systeemkaarten maken de gehele behandelingsregistratie op een centrale plek
mogelijk. Optimale workfl ow en de grootst mogelijke fl exibiliteit staan voor een zeer effi ciënte
behandeling in alle bereiken: bij kleine dieren, grote dieren en paarden, in kleine praktijken en
grote praktijken, stationair en onderweg.
VetZ BV D.M. • Middeldiepstraat 57e jaargang - 58 No. • 2 3361 blz. VT 46Sliedrecht
• Telefoon: +31 (0)184 820201 • info@myvetz.nl • www.myvetz.nl

[figuur 24] Biggetjes zijn op zoek naar melk
en krijgen niets. Soms worden biggen nog na
de 2e levensdag overgelegd naar een andere
toom. Daaruit blijkt dat de veehouder onvoldoende
kennis heeft van het ontstaan van de
rangorde bij tomen en het herkennen van de
eigen biggen door zeugen. Met dit soort kennis
en ondersteuning in de toepassing ervan, kan
de dierenarts waardevolle toevoeging leveren
aan het bedrijfsmanagement.
gen, maar wel het aantal contacten tussen
tomen). Biggen die slecht groeien en
daarom niet het gewenste speengewicht
behalen, dient men niet naar andere afdelingen
over te leggen, daar men juist met
deze biggen een vergrote kans heeft infecties
over te brengen. Dit geldt niet alleen
voor biggen tijdens de zoogperiode,
maar natuurlijk ook voor gespeende biggen
en groepen opgelegde vleesvarkens.
Per definitie is het verplaatsen van slecht
groeiende of zieke varkens naar andere
afdelingen met klinisch gezonde dieren
verkeerd. Voor ieder bedrijf zal gezocht
moeten worden naar de meest praktische
omvang van diergroepen die bij elkaar
blijven vanaf de geboorte tot aan de aflevering
(op basis van kraamafdeling of
week van geboorte). Het sorteren van
biggen bij opleg naar gewicht en geslacht
dient uitsluitend binnen de geformeerde
groep te geschieden.
3. Van vooraf aan beginnen: dus bij de vermeerderaar.
Aangezien groepen biggen
bij opleg zeer kwetsbaar zijn doordat de
maternale bescherming tegen de meeste
infectieziekten is verdwenen, is het vanuit
ziektekundig oogpunt ongewenst groepen
te formeren uit verschillende afdelingen
met gespeende biggen. Afdelingen
van gespeende biggen en liefst hokgenoten
bij elkaar houden en zo weinig mogelijk
mengen. Menging van groepen geeft
een verhoogd risico dat diverse infecties
kort na opleg aanslaan.
4. Biggenvrij of biggenarm maken van het
vermeerderingsbedrijf teneinde infectieketens
te onderbreken. Men kan dan onder
meer denken aan 3-4-5weekse systemen,
waarbij om de drie, vier of vijf weken
biggen worden gespeend en zeugen
geïnsemineerd.
5. Vaccinatie: nee tenzij men enige zekerheid
heeft dat die infectie, waartegen
men wil vaccineren verantwoordelijk is
voor de problemen. Uit het voorgaande is
gebleken dat inzet van vaccins een specifiek
doel moet dienen: het bestrijden
van de infectie waar het vaccin voor ontworpen
is. Zoals eerder vermeld zal men
eventuele effecten van vaccinatie vooral
kunnen merken in verminderde ziekte
prevalentie. De veelheid aan infecties die
op dergelijke bedrijven voorkomt, maakt
dat inzet van vaccins de prevalentie van
enkele ziekten misschien doet afnemen,
maar de prevalentie van andere infecties
zal toenemen.
6. Aangezien op dergelijke bedrijven veel
infecties voorkomen, is het infectierisico
voor gevoelige dieren groot. Het zal daarom
maanden duren voor effect gezien
wordt van genoemde maatregelen.
7. Niet genoemde factoren die een rol kunnen
spelen bij het vastlopen van vleesvarkensbedrijven,
zoals genetische achtergrond
(denk aan Tempo-beren) en
de kwaliteit van de varkenshouder, zijn
veelal in beperkte mate te beïnvloeden.
Wel is aan de kwaliteit van het personeel
op grote bedrijven veel te verbeteren door
opleiding, motivatie en het bieden van
loopbaanperspectief. Op grotere bedrijven
zijn taken en verantwoordelijkheden
doorgaans duidelijker dan op familiebedrijven.
D.M. 57e jaargang - No. 2 blz. 47

6. De dierenarts als coach
Coachen is een interactief proces dat beoogt
zowel de kwaliteit van het product als
de competenties van de medewerkers te verbeteren.
Er zijn diverse cursussen en zelfstudieboeken
beschikbaar om de techniek
van coachen te leren (o.a. Coaching and
Mentoring , ISBN 1-59139-435-X), maar het
beheersen van de technische vaardigheden
betekent niet dat je ook kunt coachen. In
feite bestaat het coachings-proces uit vier
stappen;
1. Observatie van de manier van werken
en vaststellen van de behoefte om de werkwijze
te verbeteren.
Tijdens bedrijfsbezoeken observeert de dierenarts
het bedrijf. Systematisch observeren
van de manier van werken betekent dat
men niet altijd op een vaste dag of op vooraf
afgesproken tijden het bedrijf moet bezoeken.
Observatie kost tijd, omdat men moet
begrijpen en vastleggen wat er gebeurt. Dit
betekent dat men een flowchart moet maken
van bedrijfsprocessen, taken en verantwoordelijkheden.
Bedrijfsprocessen die men observeert,
moeten vervolgens gedocumenteerd
en beoordeeld worden. De eigenaar
of manager dient van de documentatie kennis
te nemen, nog voor deze beoordeeld is.
Wanneer het bedrijf beschikt over SOP’s,
of deelneemt aan een kwaliteitssysteem
zoals IKB, beschikt men over een procesbeschrijving
als uitgangspunt. De beoordeling
van bedrijfsprocessen, taken en verantwoordelijkheden
vormen uitgangspunt
voor discussie met de bedrijfseigenaar of
manager. De onderwerpen die het meest
voor de hand liggen om mee te beginnen
zijn het identificeren, verzorgen en behandelen
van zieke dieren (inclusief bedrijfsformularium)
en de routine behandelingen.
Bij PorQ wordt de manier van werken op een
bedrijf vastgelegd met een camera. Dit systematisch
vastleggen met een zogenaamde
gezondheids- en hygiëne beoordeling is een
zeer basale vorm van auditing waarbij het
werkproces wordt beoordeeld. Door het periodiek
vastleggen van de manier van werken
is niet alleen verbetering aantoonbaar,
D.M. 57e jaargang - No. 2 blz. 48
[figuur 25] De kleurstrepen op deze biggen en
hun variatie in grootte geven aan dat ze heel
wat hebben meegemaakt. Heel wat meegemaakt
wat betreft behandelingen en reizen van
kraamhok naar kraamhok. Welke strategie zit
hierachter, of doet men maar wat? Speurwerk
is nodig om te achterhalen wat er gebeurt op
een bedrijf. Pas wanneer jij weet wat er gebeurt
is het mogelijk om varkenshouders en
medewerkers te coachen naar een verantwoorde
werkwijze.
maar heeft men een uitgangspunt voor het
coachen van de veehouder en zijn medewerkers.
De behoefte aan coachen wordt door
het beeldmateriaal duidelijk en bespreking
van het beeldmateriaal levert veel respons
en betrokkenheid van de veehouder en zijn
medewerkers op.
2. Discussie en vaststellen van afspraken
De volgende stap dient goed voorbereid te
worden. Valkuil hierbij is dat er een discussie
ontstaat of de weergave wel een juiste
is. Het is daarom beter om de te bespreken
onderwerpen te beperken tot die werkwijzen
die objectief met beelden vast te leggen
zijn. De documentatie van werkwijzen in
de vorm van presentatie (beeldmateriaal)
dient als uitgangspunt voor de discussie. De
presentatie dient een overzicht te geven van

[figuur 26] Met onze handen hebben we het
meest direct contact met varkens. We hebben
geen cultuur om onze handen regelmatig te
wassen. Deurkrukken op bedrijven zijn stille
getuigen van onderschatte transmissieroutes.
Een groot vermeerderingsbedrijf (2400
zeugen) had een stijging van het aantal
doodgeboren biggen. De manager besloot
het kraamstalpersoneel een premie
te geven wanneer het aantal doodgeboren
biggen beneden een bepaalde waarde
bleef. Deze doelstelling werd meteen gehaald.
De gemiddelde toomgrootte (dood
+ levend) daalde wel enigszins.
Na enige tijd werd PDS (Periparturient
Dysgalactia Syndrome) vastgesteld en
bleken er te veel gespeende zeugen te
zijn die vermagerden. Hoewel ook hier
diverse problemen door elkaar leken te
lopen, werd vastgesteld dat zeugen die
werden afgevoerd met veel verliesdagen
leden aan cystitis en pyelonefritis. Een
verbod om geboortehulp en oxytocine
injecties te geven loste de problemen op.
Na twee maanden was het PDS probleem
opgelost, de biggensterfte tijdens de
zoogperiode gedaald en kwamen nauwelijks
meer gevallen van cystitis en pyelonefritis
voor.
de huidige werkwijzen op het bedrijf, zonder
daar direct een waardeoordeel over te
uiten, maar de veehouder en medewerkers
hun eigen beelden laten verslaan door ze te
laten vertellen wat ze zien. Dit leidt meestal
direct tot een discussie, waarbij de eigenaar/
[figuur 27] Hygiëne is de beste preventie tegen
vaginitis en vestibulitis, welke zeker een risico
voor fertiliteitstoornissen kunnen vormen. Zeker
geen reden om door middel van antibiotica
de zeugenstapel op te schonen. Zeker wel een
reden om de veehouder de beginselen van hygiëne
bij te brengen. Veehouders kennen soms
het normale puerperium niet en dan wordt een
natuurlijk proces met antibiotica behandeld
omdat men niet weet wat normaal is.
manager tracht te verantwoorden waarom
zaken op deze wijze gebeuren. Een sterktezwakte
analyse rolt hier meestal uit, omdat
men de eigen zwakke punten onderkent
wanneer ze op beeld te zien zijn. Het aanvullen
van commentaar met sterke kanten
kan zeer nuttig zijn, zodat balans in de discussie
blijft en het geen foutenparade wordt.
Wanneer u en de eigenaar/manager/personeel
het eens zijn over de juistheid van de
vastgelegde informatie, gaat u vervolgens
nogmaals systematisch de presentatie door
waarbij u een waardeoordeel over de onderdelen
geeft. Dit dient direct gekoppeld
te worden aan werkwijzen die wenselijk
zijn, omdat ze deel moeten uitmaken van
de bedrijfsdoelstellingen (gezondheid en
kwaliteit). Deze discussie blijkt soms uiterst
lastig te zijn omdat men wel zegt dat diergezondheid
en dierwelzijn onderdeel zijn van
de bedrijfsdoelstellingen, maar dat kostenbeheersing
de enige leidende factor is.
Het resultaat van de tweede stap moet zijn
dat de dierenarts/begeleider en de eigenaar/
manager het eens zijn over:
• de doelstellingen ten aanzien van diergezondheid
en dierwelzijn
• het opnemen van gezondheids- en wel-
D.M. 57e jaargang - No. 2 blz. 49

zijnsdoelen in de bedrijfsdoelstellingen
• afspraken over het bereiken van gezondheids-
en welzijnsdoelstellingen. Deze
doelstellingen moeten SMART geformuleerd
worden (Specifiek, Meetbaar,
Acceptabel (dus draagvlak), Realistisch,
Tijdgebonden).
3. Actief coachings traject.
Zodra het onderwerp vast staat en het te
bereiken eindresultaat is vastgesteld kan
een coachings traject gestart worden voor
de bedrijfsmedewerker(s). De cyclus die
hierbij gevolgd wordt is de volgende: door
interactief instructieonderwijs leert men de
medewerker(s) kennen en het niveau van
hun basiskennis. Ontbrekende kennis en
nieuwe ontwikkelingen op het betreffende
gebied kan men repareren of invullen door
D.M. 57e jaargang - No. 2 blz. 50
instructie of cursorisch onderwijs te presenteren.
Interactief onderwijs is hierbij
belangrijk, zodat eigen ervaringen van de
medewerkers ingebracht worden en getoetst
worden aan hetgeen geleerd is.
Het gebruik van nieuwe kennis vergt dat
voortdurend feed-back gegeven en ontvangen
moet worden aan en van de medewerkers
over hun ervaringen. Wanneer
medewerkers een nieuwe, verbeterde werkmethode
invullen, is het verstandig om de
medewerkers hiervan een samenvatting te
laten maken. Die samenvatting vormt de
SOP die de medewerkers volgen en waar
men zich aan houdt. Timmer een bedrijf niet
dicht met SOP’s, (want dan worden dit standaard
ongelezen procedures) maar beperk
de SOP’s die met medewerkers gemaakt zijn
tot de kernactiviteiten die u coacht.
Wat willen we bereiken?
Wanneer de bedrijfsdoelstelling op een hoog abstractieniveau is ingevuld, zoals betere
gezondheid, minder antibioticagebruik, dan moet er een veel specifiekere inhoud aangegeven
worden, zodat verbeteringen in het traject kwantitatief waarneembaar zijn.
Meetbaar is PRRSV-vrije biggenstroom, M. hyopneumoniae-vrije mestperiode, dagdoseringen
per dierjaar, etc.
Wie zijn erbij betrokken?
Wanneer huisvesting of voeding onderdeel van de doelstellingen vormt, dienen eventuele
begeleiders, deskundig op deze onderwerpen, in het traject betrokken te worden met in
acht name van SMART afspraken.
Waar gaan we het doen?
Het bedrijf vormt meestal het decor voor het coachingstraject. Scholing en instructie
(bijvoorbeeld kraamstal-managementcursus) kan soms beter in een andere omgeving
worden gegeven, omdat cursisten dan minder defensief zijn en meer open staan voor
“nieuwe kennis”.
Wanneer gebeurt het?
Coaching vormt een integraal onderdeel van de bedrijfsbegeleiding. Soms kan het aantrekkelijk
zijn om trainingen aan groepen te geven. Kostenoverweging speelt hierbij een
rol en interactie tussen medewerkers kan effectief zijn voor de borging van afspraken.
Welke delen van de doelstelling zijn esssentieel?
Die onderdelen van de doelstellingen die vallen binnen de competenties van de dierenarts,
zoals volks/dier-gezondheid en dierwelzijn.
Waarom willen we dit doel bereiken?
Het houden van productiedieren betekent risico’s ten aanzien van volksgezondheid en
diergezondheid en welzijn. Duurzaam ondernemen betekent rekening houden met de
maatschappelijke eisen ten aanzien van dierlijke productie. Zorgvuldigheid en risicomijdend
gedrag vormen daar onderdeel van.

4. Monitor traject.
Vervolg en onderhoud van de SOP (die een
aanvangsdatum en een levensduur heeft
waarop herziening nodig is) en het borgen
dat SOP’s worden nageleefd is onderdeel
van het monitoren. Dit betekent dat nieuwe
medewerkers of invalkrachten ook de afgesproken
werkwijze moeten hanteren en
daarvoor de instructie krijgen.
In feite is coachen een vorm van permanente
educatie met de volgende onderdelen:
observatie (hoe werkt men, wat weet men),
discussie (de manier van werken tegen het
licht houden), actief coachen (de gewenste
manier van werken bij de medewerkers eigen
maken), en vervolgens monitoren (gebeurt
het zoals het hoort of is bijsturing
nodig).
Voldoende kennis en enthousiasme bij coach
en gecoachte is voorwaarde om succesvol te
zijn. Wanneer kennis of betrokkenheid bij
eigenaar en medewerkers ontbreken heeft
coaching geen zin. Men kan zich terecht afvragen
of deze bedrijven gewenst zijn in de
dierlijke productie.
6.1. Er moet een basis zijn om te coachen.
Coachen is een activiteit van een dierenarts
om bij zijn leerlingen, in dit geval dierhouders,
de ontwikkeling van vaardigheden te
stimuleren èn om kennis toe te passen èn
om normen en waarden in de dagelijkse
manier van werken te verankeren. In feite is
voorgaande een combinatie van “coaching”
en “mentoring”. In het eerste geval komt het
initiatief van de dierenarts en in het tweede
geval komt het initiatief van de veehouder.
Wanneer een veehouder nooit zijn dierenarts
als mentor raadpleegt, is er iets mis. In
veel gevallen ontbreekt het bij de veehouder
aan een stimulans om zijn vaardigheden,
zijn werkwijze te ontwikkelen. Dan is kritische
zelf-reflexie vaak lastig op de agenda
te krijgen. Er moet dan weer iets goed mis
gaan om een ieder wakker te krijgen.
Het ruwe en ondeskundig werken met pasgeboren
biggen kan soms leiden tot onnodige
ziekteproblemen en zelfs sterfte. De
oorzaak is dan direct terug te voeren op
ondeskundigheid van de dierverzorger en
nalatigheid van de dierenarts om de dierverzorger
en veehouder voldoende op te
leiden om diergeneeskundige handelingen,
die door de veehouder mogen worden toegepast,
lege artis uit te voeren. Verbazend
is het op sommige bedrijven dat zo veel biggen
de (be)handelingen overleven. Op een
groot varkensbedrijf, waar gedurende enkele
jaren een totaal aantal van ruim 350 zieke
biggen is geëuthanaseerd en waarop vervolgens
sectie is verricht, maakte duidelijk dat
de aandoeningen waaraan de biggen leden
voor ruim 40% waren veroorzaakt door ondeskundigheid
van de dierverzorgers bij het
behandelen van biggen.
De door de varkenshouder geïnduceerde
aandoeningen door ondeskundige (be)handelingen
van de afgelopen jaren (meerdere
bedrijven ) betroffen onder meer:
1. Eenzijdig afhangend oor door verlamming
veroorzaakt door trauma van de
Nervus auriculopalpebralis. Wanneer
biggen bij een oor worden opgetild kan
deze zenuw afscheuren. Soms treedt herstel
op na 6-8 weken.
2. Spinale ataxie tengevolge van beschadiging
van het ruggenmerg. Het is geen uitzondering
dat een dierverzorger niet kan
aangeven waar de ruggenwervels in het
halsgebied lopen. Om “zogenaamd” de
ruggenwervels te ontwijken wordt te ver
ventraal een injectie gegeven. Het betreft
dan vaak een ijzerpreparaat dat perivertebraal
of soms zelfs in de spinale ruimte
wordt gedeponeerd. Afhankelijk van het
trauma kan soms herstel optreden. De
voorwaarden waaronder varkenshouders
mogen vaccineren zijn per 7 juli 2003 definitief
vastgesteld. Hiervoor is de kanalisatieregeling
diergeneesmiddelen en gemedicineerde
voeders gewijzigd. Hierin
is o.a. bepaald dat door de varkenshouder
een cursus ‘Adequaat vaccineren’ moet
worden gevolgd alvorens zelf te mogen
enten. Dit geldt helaas niet voor het injecteren
van andere farmaca dan vaccins.
De wijze waarop injectievloeistoffen,
naalden en injectiespuiten meestal worden
bewaard, laat zien dat basale hygiëne
ontbreekt.
3. Het ongeoorloofd mengen van tulathromycine
en ijzerpreparaten is bij sommi-
D.M. 57e jaargang - No. 2 blz. 51

® Janssen Animal Health augustus 2010/MAPR/PP/ADV/2010/001
Dirigeer
de dekplanning
D.M. 57e jaargang - No. 2 blz. 52
Maprelin Maprelin 75 µg/ml oplossing voor injectie bij varkens
Peforelin 75,00 µg/ml. Doeldier: Varkens (zeugen en gelten). Indicaties: Voor biotechnisch gebruik en bedoeld voor behandeling van
groep of koppels: • Inductie van de oestruscyclus bij zeugen na het spenen • Inductie van de oestrus bij geslachtsrijpe gelten na behandeling
voor het remmen van de oestruscyclus met behulp van progestagenen. Dosering en toedieningsweg: Dosering in µg Peforelin
en ml Maprelin per dier. De dosering is afhankelijk van de pariteit. Primipare zeugen: 24 uur na het spenen van de biggen: 37,5 µg =
0,5 ml; Multipare zeugen: 24 uur na het spenen van de biggen: 150 µg = 2,0 ml Gelten: 48 uur na beëindiging van de medicatie voor de
inhibitie van de cyclus: 150 µg = 2,0 ml. Intramusculaire injectie. Voor enkelvoudige toediening. Gebruik automatische spuitapparatuur
voor de injectiefl acons van 50 ml en 100 ml. Contra-indicaties: Niet gebruiken bij prepuberale gelten, in geval van onvruchtbaarheid of bij
algemene gezondheidsproblemen. Niet gebruiken bij overgevoeligheid voor het werkzame bestanddeel of een van de hulpstoffen. Bijwerkingen:
Geen waargenomen. Wachttermijn: Varken: (Orgaan)vlees: Nul dagen. Reg.: NL: REG NL 103809 - UDA; BE: BE-V344303. Op
diergeneeskundig voorschrift. Verantwoordelijke Onderneming: Veyx-Pharma GmbH, Söhreweg 6, 34639 Schwarzenborn, Duitsland.
Verdere informatie is beschikbaar op aanvraag.
® Maprelin
Voor biotechnisch gebruik en bedoeld voor behandeling van
groep of koppels: • Inductie van de oestruscyclus bij zeugen na het spenen • Inductie van de oestrus bij geslachtsrijpe gelten na behande-
Dosering in µg Peforelin
®
Maprelin ® Maprelin ®
De veilige bronst booster
voor zeugen en gelten
• Eerste GnRH voor varkens
• Specifi eke FSH vrijgave
• Stimuleert de bronst
• Verkort het gemiddeld interval
spenen-bronst
• Vermindert het aantal dekdagen
• Verbetert de reproductieresultaten
R
Regumate Maprelin
S Y N C O R I S ®
R

[figuur 28] Wanneer injectievloeistoffen zo bewaard
worden en wanneer dit het beeld is van
de omstandigheden waaronder ze worden toegediend,
dan is de veehouder of verzorger niet
“taakvolwassen” en wordt niet voldaan aan
de voorwaarden van de kanalisatieregeling
(code GVP-IKB). Dergelijke beelden tonen
aan dat het op een dergelijk bedrijf ontbreekt
aan structuur, kennis, zorgvuldigheid en hygiëne.
Aan verzorgers op dergelijke bedrijven kan
geen behandeling van dieren worden overgelaten.
De dierenarts die UDA middelen levert op
dergelijke bedrijven handelt onzorgvuldig en
in strijd met regelgeving.
ge veehouders populair. In voorkomende
gevallen bleek het mengsel geïnfecteerd
met een tulathromycine resistente
Clostridum sp. Bij de biggen die op deze
manier met het mengsel subcutaan of
intramusculair werden geïnoculeerd,
ontstond bij ca 15-20% cyanose aan de
kop. Bij nader onderzoek bleek dit een
maligne oedeem, waaraan de aangetaste
dieren dan ook vaak stierven.
4. Abces van de hypofyse met verschijnselen
van meningo-encephalitis of centrale
ataxie. De verschijnselen verschilden
vaak niet van een meningitis, veroorzaakt
door Streptococcus suis. De biggen
hadden menigmaal nystagmus. Door
een veehouder werden deze gevallen als
streptococcen-biggen aangeduid. De oorzaak
van het lijden was een perforatie
van het gehemelte en monddak door het
ondeskundig ingeven van orale medicatie
met een zogenaamde “pigpump”. De medicatie
betrof soms amoxicilline (off label!),
colistine of toltrazuril. Door trauma
van het monddak ontstond een hypofysitis.
In de meeste gevallen was het perforatietrauma
niet meer zichtbaar.
5. Eenzijdige tibialis-paralyse en necrose
van de achterpoot. (zie ook Tijdschr.
Dierg., 1985). Wanneer jonge biggen bij
de achterpoot worden opgetild en in de
gestrekte poot wordt een injectie gegeven,
is het risico groot dat takken van de
Nervus ischiadicus worden beschadigd.
Wanneer de rami muscularis van de N.
tibialis worden beschadigd, staat de big
met de aangetaste poot overkoot. De sensible
rami cutaneae zijn ook vaak beschadigd,
met als gevolg dat de big geen pijnsensatie
meer heeft in een groot gedeelte
van de ondervoet. Beschadiging van de
poot leidt dan regelmatig tot aanvreten
van de lesie door hokgenoten. Tot 20%
van de dieren kunnen na dergelijke injecties
zenuwbeschadiging hebben en na 1-2
weken overkoot staan. Deze aandoening,
die altijd eenzijdig is, herstelt zelden.
6. De systemen om biggen te fixeren bij het
castreren onder CO2 bedwelming maken
gebruik van een beugel die de achterpootjes
strak tegen de onderbuik drukt.
Bij het aanspannen van de beugel kan
trauma van de rug optreden. Omdat de
[figuur 29] Zorgvuldigheid bij het fixeren van
jonge biggen voorkomt fracturen.
D.M. 57e jaargang - No. 2 blz. 53

osteomyelitis die meestal ter hoogte van
T12-T13 ontstaat uitsluitend bij borgjes
wordt waargenomen, is het zeer aannemelijk
dat dit trauma tijdens castreren
ontstaat. De osteomyelitis leidt soms tot
fractuur van de wervel of tot compressie
van het ruggenmerg. De spinale ataxie
die het gevolg is van trauma heeft een
matige tot slechte prognose en de meeste
dieren zullen hiervan niet herstellen.
Een ander verschijnsel, dat voort kan
komen uit trauma, zijn de zogenaamde
knikbiggen of kinky backs. Het beeld
heeft sterke gelijkenis met de ziekte van
Scheuermann bij de mens. Hoewel er een
genetische predispositie bestaat (h 2 ~0.3)
is trauma van ribben of wervels tijdens
de behandelingen van biggen een belangrijke
risicofactor. Een incidentie van ruim
10% knikbiggen, ging terug naar 1% nadat
ander kraamstalpersoneel in dienst
werd genomen.
7. Het slijpen van tandjes is als routine niet
meer toegestaan en mag uitsluitend op
indicatie van de dierenarts geschieden
(ingrepenbesluit). Omdat tandjes bij biggen
eenzelfde bouw hebben als tanden bij
de mens, zal zowel knippen als slijpen de
pulpaholte van de tand open kunnen leggen.
Ontsteking van de tandwortel kan
resulteren in een wortelabces dat pijnlijk
[figuur 30] Tandjes knippen/slijpen is geen oplossing
om vechten bij biggen te voorkomen.
Een alveolitis leidt tot tandwortelabcessen en
polyarthritis. In extreme gevallen, zoals hier,
raakte de gehele bovenkaak ontstoken.
D.M. 57e jaargang - No. 2 blz. 54
is bij het eten. Regelmatig worden bij biggen,
waarbij de tandjes geslepen zijn, dit
soort wortelabcessen waargenomen.
8. Het couperen van staarten is nu nog toegestaan,
maar vermoedelijk zal in de nabije
toekomst couperen van staarten in de
EU verboden worden. Wanneer de staarten
erg kort gecoupeerd worden, blijkt
het maar zelden mogelijk om wondinfectie
te voorkomen. De biggetjes schuren
op de korte staartstomp wanneer ze zitten
of opstaan. Soms leiden deze ontstoken
stompjes tot metastatische processen in
het ruggenmerg of worden periarticulaire
onstekingen en abcessen in de achterhand
gezien. De meeste stompjes genezen zonder
complicaties.
9. De preventie van diarree zal moeten
voortkomen uit hygiëne. Vaccinatie kan
hierbij voor sommige infecties, zoals
neonatale E. coli diarree en C. perfringens
diarree, een belangrijke hulp zijn.
Wat niet helpt, noch ter preventie, noch
als therapie is orale rehydratie met vies
verontreinigd water. Wanneer in kraamhokken
(vaak tegen de achterwand, waar
vooral de kleinere biggen gaan plassen en
defeceren) drinkbakjes worden geplaatst
met ORS (orale rehydratie solutie) waarin
naast zout ook glucose zit, zal dit water
binnen enkele uren sterk verontreinigd
zijn met kiemen zoals Proteus spp. en
Pseudomonas spp. Pasgeboren biggen, die
van dergelijke culturen drinken, zullen
diarree ontwikkelen.
10. De meeste desinfecteermiddelen ontlenen
hun werking aan beschadiging van
de celwanden, kapsels en eiwitmantels
van bacteriën, virussen en parasieten.
Het niet naspoelen van kraamhokken
kan als gevolg hebben dat biggen, die
nog vochtig zijn na de geboorte of in
urine hebben gelopen, huidbeschadiging
krijgen van het desinfecteermiddel. Het
meest berucht is NaOH, dat caustisch is
en goed naspoelen vraagt. Aangetaste
biggen zijn kreupel en omdat de aandoening
toomsgewijs of afdelingsgewijs
voorkomt, is zelfs verwarring met SVD
en MKZ voorgekomen.

11. Het rescue-deck voor de pre-incubatie
van pathogenen na het spenen is reeds
eerder besproken. Wel mag duidelijk
zijn dat het uiterst ongewenst is om in
een groep jonge biggen, een deel van de
groep de lactogene immuniteit te onthouden.
12. Myoclonia congenita is onder
Nederlandse omstandigheden een aandoening
die doorgaans uitsluitend in
tomen van gelten voorkomt. Omdat de
oorzaak een virale infectie is (vaak enterovirussen,
maar mogelijk ook PCV-2,
of Klassieke Varkenspest!) die de biggetjes
in de baarmoeder oplopen voor de
50e dag van de dracht, is het van belang
drachtige dieren zo weinig mogelijk
bloot te stellen aan infecties. Dergelijke
infecties zullen meestal tot een kortdurende
uitbraak leiden en slechts een beperkt
aantal gelten zal daarbij betrokken
zijn. Al deze infecties, behalve KVP (!)
leiden tot een immuniteit, zodat oudere
pariteiten geen intra-uteriene infecties
meer krijgen. Wanneer nu voortdurend
op een bedrijf tomen van gelten met
myoclonia congenita voorkomen, is er
iets raars aan de hand. Neguvon of or-
[figuur 31] Een voerbak met daarin een emmer
met nageboorten. Destructiemateriaal in
de voerbak! Nog niet zo lang geleden adviseerden
zelfs dierenartsen om destructiemateriaal
en soms zelfs mest of dode biggen (als “Sluckimpfung”)
aan gelten te voeren. Een dergelijke
totale afwezigheid van hygiënisch concepten
komt men nog wel in het buitenland tegen.
ganische fosforverbindingen worden
nauwelijks meer gebruikt en zullen dan
ook niet uitsluitend de foeten van gelten
aantasten. Het voeren van dode biggen
aan de gelten is dan gegarandeerd
de oorzaak van het in stand houden van
de infectie. Dode biggen zijn destructiemateriaal
en deze praktijk is dan ook bij
wet verboden. Toch blijkt het lastig om
sommige mensen dit soort ongewenste
praktijken af te leren.
13. Wanneer op bedrijven het aantal breuken
excessief hoog is, moet men bedacht
zijn op breuken die tijdens het
castreren veroorzaakt worden. De
“zorgvuldigheid” waarmee na de castratie
het lieskanaal wordt onderzocht
op het uittreden van darmen onder abdominale
druk (met de hand wordt in
het buikje geknepen) kan de directe
oorzaak van een liesbreuk zijn. Bij veel
biggen (vooral de kleinere biggen) is de
anatomische begrenzing van het lieskanaal
zeer fragiel en kan door verhoogde
abdominale druk gemakkelijk opgerekt
worden.
14. Het met een sonde bij jonge biggetjes
ingeven van een roborans bleek oorzaak
te zijn van een flegmoneuze ontsteking
aan de hals. Bij sectie bleek de
slokdarm bij de biggen geperforeerd.
Omdat niet alle biggen na ingeven een
perforatie kregen en omdat het in wisselende
mate voorkwam, werd een causale
relatie op het bedrijf niet direct gelegd
en pas na sectie vastgesteld.
Stap voor stap doornemen en het bijwonen
van de manier van werken op een bedrijf is
noodzakelijk om kennis te hebben van hoe
zaken gebeuren. Hoe meer inhoudelijke
kennis de dierverzorger heeft, hoe minder
risico er is op rampen zoals boven vermeld.
Zowel de kennis als de vaardigheden van
iedere dierverzorger dienen door de begeleidende
dierenarts als voldoende te worden
beoordeeld zodat ook voldaan kan worden
aan het wettelijk kader en IKB.
De lijst met geïnduceerde aandoeningen is
nog danig uit te breiden, zeker als het gaat
D.M. 57e jaargang - No. 2 blz. 55

over infectieziekten, waar voor velen nog
steeds het adagium geldt: “ze kunnen het
maar beter gehad hebben”. Een mentaliteit
die niet past in het gezondheids- en welzijnsconcept
dat verankerd is in de Europese
wetgeving, is maatschappelijk onaanvaardbaar.
De kennis, kunde en kwaliteit van ieder
die bij de primaire productie betrokken
is, ook adviseurs, moeten een garantie zijn
dat dieren niet onnodig ziektes en infecties
doormaken.
6.2. Euthanasie, het laatste welzijn
De afgelopen 10 jaar is welzijn van landbouwhuisdieren
meer dan ooit onderwerp
van publieke discussie geworden.
Etagestallen, want we willen het woord megastallen
vermijden, verstoren het ideaalbeeld
dat mensen willen behouden van varkens-
en pluimveebedrijven. Dit ideaalbeeld
vindt zijn oorsprong bij “Ot en Sien” en aanwezigheid
van dieren met haast menselijke
gevoelens. Een bezwaar, dat vaak gehoord
wordt is dat massaliteit tengevolge van
schaalvergroting voorbijgaat aan de intrinsieke
waarde van het individuele dier. Het
individuele dier zou minder aandacht krijgen
op grotere bedrijven. Het houden van
dieren op biologische bedrijven met uitloop
voldoet meer aan de wensgedachte van de
consument. Het lijkt ons leuker, maar hebben
varkens wat met weiland? Het wroeten
aan wortelstronken in bossen en het eten
van kastanjes en eikels is foerageergedrag
dat beter bij het varken past, maar is voorbehouden
aan een handjevol varkens in Spanje
die de “pata negra” leveren. De ervaring
van de mens uit een stedelijke omgeving
voedt de gedachte, dat dicht op elkaar wonen
leidt tot een “onpersoonlijke“ leefomgeving
en minder aantrekkelijk is. Bij een
zichzelf respecterende beschaving hoort het
beschermen van dieren. We hebben zelfs
volksvertegenwoordigers die het behartigen
van de belangen van dieren als kernactiviteit
hebben. Ook de EU komt op voor het
dierenwelzijn en kent een twaalftal criteria
waaraan voldaan moet worden bij gehouden
dieren:
1. afwezigheid van voordurende honger;
2. afwezigheid van voortdurende dorst;
3. comfortabele rustplaats;
D.M. 57e jaargang - No. 2 blz. 56
4. comfortabele temperatuur;
5. gemakkelijk kunnen bewegen;
6. afwezigheid van verwondingen;
7. afwezigheid van ziekten;
8 . afwezigheid van pijn veroorzaakt door
managementprocedures;
9. uitvoeren van sociaal gedrag;
10. uitvoeren van ander gedrag;
11. goede mens-dier-relatie;
12. afwezigheid van algemene angst.
Zes criteria hebben betrekking op verstoringen
van welzijn, die afwezig moeten
zijn en zes welzijnscriteria die aanwezig
dienen te zijn of aanwezig moeten kunnen
zijn. De criteria zijn verre van SMART
geformuleerd. Een integrale beoordeling
van Welzijn (Welfare Quality Consortium,
Lelystad 2009) is nog niet ontwikkeld
(Welfare Quality® Assessment Protocol
for Pigs, 2009, ISBN/EAN 978-90-78240-
05-1). Mogelijk wordt in het kader van
het 7e Framework Programma van de EU
een Europees assessment en monitoringsprogramma
voor dierwelzijn ontwikkeld.
Regelmatig worden bezwaren geuit tegen
de hogere eisen, die aan dierwelzijn worden
gesteld, omdat het kostenverhogend werkt.
In het Verenigd Koninkrijk is de varkensvleesproductie
met ruim 40% gedaald en dit
wordt mede toegeschreven aan de welzijnseisen
die strenger zijn dan de Europese. De
‘hardware’ die moet worden aangepast om
dierwelzijn te verbeteren heeft een direct
effect op de productiekosten. De ‘software’
daarentegen, die heel beperkt in de assessment
en monitoringsprogramma’s wordt behandeld,
betreft de kennis en attitude van de
veehouder en dierverzorgers. Het optimaliseren
van die kennis en attitude zou wel
eens een grotere bijdrage aan dierwelzijn
kunnen leveren dan het aanpassen van de
“hardware”.
De intrinsieke waarde van een dier wordt
bepaald door het gebruik. Dit wordt ondersteund
door de wetgeving. Zo valt een rat in
een laboratorium onder bescherming van de
Wet op de Dierproeven (1977). Een onderzoeker
die deze wet overtreedt begaat een
misdrijf. Ook worden ratten wel als huisdier
gehouden. Deze ratten mogen zich ook in de
nodige zorg verheugen. De houder van deze
huisdierratten mag deze namelijk niet de

nodige zorg onthouden, want sinds 1886 is
ook dierenmishandeling een misdrijf. Dit in
tegenstelling tot de rat die buiten het laboratorium
loopt: deze mag en moet bestreden
worden met rattengif. De enige bescherming
van de wetgever die deze rat geniet,
is de registratie van het verdelgingsmiddel.
Eenzelfde verhaal kunnen we ook maken
over het konijn, zelfs met de aanvulling dat
het konijn ook nog onder de Jachtwet kan
vallen.
De manier waarop we naar dieren kijken
en dieren waarderen, tot en met de wetgever
toe, wordt door het gebruik bepaald. De
rechtvaardiging van het houden van landbouwhuisdieren
zit in het feit dat we deze
dieren opeten. Een meer intense mens-dierrelatie
is niet voor te stellen. Zodra een dier
niet meer voldoet aan het “eet-criterium”,
door bijvoorbeeld ziekte, vermindert de
intrinsieke waarde van het dier. De nodige
zorg mag deze dieren niet onthouden worden
en dit wordt ondersteund door de wetgever.
Maar wat betekent die nodige zorg
wanneer het dier zijn eetbaarheid en dus
waarde als slachtdier verliest? Euthanasie
lijkt dan de enige uitweg. Een discussie die
in de varkenshouderij gevoerd wordt is of
veehouders zelf hun dieren mogen euthanaseren.
Momenteel is het euthanasiebeleid op de
meeste bedrijven slecht geregeld. In feite
bepaalt de veehouder wanneer en welke dieren
in aanmerking komen voor euthanasie.
Snel en pijnloos doden is nog wel mogelijk
door de veehouder door cervicale dislocatie
bij kleine biggen, maar met grotere dieren
wordt dit een probleem. Zelden wordt buiten
reguliere bedrijfsbezoeken een dierenarts
ingeroepen om varkens te euthanaseren. De
argumentatie, dat de welzijnssituatie verbetert,
wanneer de veehouder zelf gerechtigd
wordt om de euthanasie te verrichten, is gebaseerd
op financiële gronden. Wanneer het
“niet uit kan” om dieren met uitzichtloos lijden
op een acceptabele wijze te euthanaseren,
dan zal langduriger lijden van de dieren
het gevolg zijn. De maatschappelijke druk
neemt toe om het dierwelzijn in de dierlijke
productie beter te borgen, maar “welzijns”initiatieven
worden door de consument
niet of nauwelijks financieel gehonoreerd.
Misschien is aan een algemene heffing op
vlees, waaruit maatschappelijke welzijnseisen
worden betaald en geborgd, niet te ontkomen.
D.M. 57e jaargang - No. 2 blz. 57

Uw nieuwe aanspreekpartner voor diergeneeskundige
informatietechnologie in Nederland
Geïntegreerd praktijkmanagement, digitale beeldverwerking en digitale röntgen:
advies, installatie en service – alles onder een noemer.
Vanaf nu hebben Nederlandse dierenartspraktijken en dierenklinieken een nieuwe aanspreekpartner wat betreft oplossingen aangaande
IT-problemen: VetZ BV. De nieuw opgerichte dochteronderneming van de Duitse VetZ GmbH in Sliedrecht begeleidt dierenartsen en managers
betrouwbaar en competent wat betreft praktijkmanagement, digitale beeldverwerking en digitale röntgen. Van concept tot toepassing.
Al meer dan 15 jaar behoort VetZ tot de leidende aanbieders van informatietechnologieën
in de diergeneeskunde. Wat in 1990 als idee begon,
is vandaag de dag een van de succesvolste en meest toonaangevende
concepten in de diergeneeskunde: effi ciënt praktijkmanagement, digitale
beeldverwerking, digitale röntgen, innovatieve webtoepassingen
en vakkundig advies. Alles in een. Perfect met elkaar verbonden.
VetZ begeleidt dierenartspraktijken, dierenklinieken en hoge scholen
in heel Europa. Met Johan Richard van Dongen, directeur van de
nieuwe VetZ BV, nu ook in Nederland. Als zoon van een dierenarts
en praktijkmanager kent hij de behoeften van de Nederlandse dierenartsen
uit eigen ervaring en hij weet precies waar het om draait:
„Wat mij het meeste aanspreekt in VetZ is het professionele niveau
en de uiterste precisie waarmee gewerkt wordt. De hoge mate van toewijding
van het team achter VetZ aan het bedrijf en haar producten,
vormt elke dag weer een inspiratiebron.
De naadloze integratie van al de diagnostische apparatuur in de
dierenkliniek, van digitale röntgensystemen tot bloedcomputers en
van echo tot endoscoop, is zeer indrukwekkend en geeft een unieke
ervaring. Niet tevreden zijn met ‘goed
genoeg’, maar verder ontwikkelen tot
een perfect product en de bijbehorende
perfecte service naar de klant, is het hoofduitgangspunt
waarmee gewerkt wordt
binnen VetZ.”
Kom meer te weten over VetZ BV! Bel
ons op wanneer u vragen heeft over
onze producten of diensten of meer over
geïntegreerd praktijkmanagement en geoptimaliseerde
processen wilt weten! Wij
verheugen ons op uw telefoontje!
D.M. 57e jaargang - No. 2 blz. 58
VetZ BV • Middeldiepstraat 58 • 3361 VT Sliedrecht • Telefoon: +31 (0)184 820201 • info@myvetz.nl • www.myvetz.nl

7. Door de auteurs aanbevolen literatuur
Transparent decision making about antibiotic therapy in pigs. Van Leengoed L, Postma M, van
Geijlswijk IM, Feitsma H, Meijer E, van Groenland GJ, Mevius D. Tijdschr Diergeneeskd. 2010
Apr 1;135(7):282-288
Pleuritis in slaughter pigs: relations between lung lesions and bacteriology in 10 herds with high
pleuritis. Jirawattanapong P, Stockhofe-Zurwieden N, van Leengoed L, Wisselink H, Raymakers
R, Cruijsen T, van der Peet-Schwering C, Nielen M, van Nes A. Res Vet Sci. 2010 Feb;88(1):11-5
Clostridium difficile PCR ribotype 078 toxinotype V found in diarrhoeal pigs identical to isolates
from affected humans. Debast SB, van Leengoed LA, Goorhuis A, Harmanus C, Kuijper EJ,
Bergwerff AA. Environ Microbiol. 2009 Feb;11(2):505-11.
Clostridium difficile PCR ribotype 078: an emerging strain in humans and in pigs? Goorhuis A,
Debast SB, van Leengoed LA, Harmanus C, Notermans DW, Bergwerff AA, Kuijper EJ. J Clin
Microbiol. 2008 Mar;46(3):1157.
Neonatal diarrhoea in pigs: alpha- and beta2-toxin produced by Clostridium perfringens.
Hendriksen SW, van Leengoed LA, Roest HI, van Nes A. Tijdschr Diergeneeskd. 2006 Dec
15;131(24):910-3.
The weakest link: medroxyprogesterone acetate in pig feed. Van Leengoed L, Kluivers M,
Herbes R, Langendijk P, Stephany R, van den Berg M, Seinen W, Grinwis G, van der Lugt J,
Meulders F, Geudeke T, Verheijden J. Tijdschr Diergeneeskd. 2002 Sep 1;127(17):516-9. Dutch.
A quantitative assessment of the effectiveness of PRRSV vaccination in pigs under experimental
conditions. Nodelijk G, de Jong MC, van Leengoed LA, Wensvoort G, Pol JM, Steverink PJ,
Verheijden JH. Vaccine. 2001 Jun 14;19(27):3636-44.
Seroprevalence of porcine reproductive and respiratory syndrome virus in Dutch weaning pigs.
Nodelijk G, van Leengoed LA, Schoevers EJ, Kroese AH, De Jong MC, Wensvoort G, Verheijden
JH. Vet Microbiol. 1997 May;56(1-2):21-32.
Humoral and cellular factors of maternal immunity in swine. Salmon H, Berri M, Gerdts V,
Meurens F. Dev Comp Immunol. 2009 Mar;33(3):384-93.
Het klinisch onderzoek van paard en landbouwhuisdieren. Kuiper, R., van Nieuwstadt, R.A.
2008 Elsevier Gezondheidszorg, Maarssen (ISBN 978 90 352 2991 4)
Global trends in emerging infectious diseases. Jones, K.E., Patel, N.G., e.a. (Nature, 2008, vol
451, 990-994)
Climate change and health. Martens P. Ned Tijdschr Geneeskd. 2009;153:A1420. Review.
Moribund ants leave their nests to die in social isolation. Heinze J, Walter B. Curr 28.Biol. 2010
Feb 9;20(3):249-52. Epub 2010 Jan
Suls, L. (2006). Sygma system: Beter management hogere gezondheid [Cd-rom]. Beerse, België:
Janssen Animal Health.
Guns, Germs, and Steel). Jared Mason Diamond (1997). ISBN-10: 0393061310.
D.M. 57e jaargang - No. 2 blz. 59

Nawoord
Landbouwhuisdieren houden is mensenwerk en dat moet ook zo blijven. Mechanisatie en
robotisering kunnen werkzaamheden overnemen, maar niet de deskundigheid en betrokkenheid
van de verzorger van gezonde en zieke dieren. Deze deskundigheid omvat kennis
van risico’s voor volksgezondheid, kennis van het varken, kennis van (infectie)ziekten en
kennis van dierwelzijn. Deskundigheid die voortdurend door de begeleidende dierenarts
moet worden gevoed en uitgebouwd, omdat de manier van werken de kwaliteit en toekomst
bepaalt van onze veehouderij. Wij kunnen en moeten die toekomst mede vorm geven.
D.M. 57e jaargang - No. 2 blz. 60

SPOnSOREn:
Uniek in generiek