de dierfysiotherapie in Nederland - Diergeneeskundig Memorandum

IN DIT NUMMER ”DIERFYSIOTHERAPIE”
EEN GEZAMENLIJKE UITGAVE VAN:
PERIODIEK TIJDSCHRIFT
DRIEENVIJFTIGSTE
JAARGANG NO. 3,
SEPTEMBER 2006

EEN GEZAMENLIJKE UITGAVE VAN:
Periodiek tijdschrift
drieenvijftigste jaargang
no. 3 - 2006 ISSN 0417 - 4631
De Stichting Diergeneeskundig Memorandum,
opgericht in 1953, stelt zich ten doel aan dierenartsen
in binnen- en buitenland voorlichting te geven
van wetenschappelijke en commerciële aard op veterinair
gebied.
Ter uitvoering van haar doelstelling is zij uitgeefster
van het tijdschrift “Diergeneeskundig Memorandum”.
De exploitatie van dit tijdschrift wordt financieel
mogelijk gemaakt in Nederland door:
Alfasan Diergeneesmiddelen B.V. te Woerden.
Boehringer Ingelheim bv te Alkmaar en
Intervet Nederland B.V. te Boxmeer
Het Tijdschrift wordt gratis beschikbaar gesteld
aan de praktiserende dierenartsen in Nederland,
Postdoctorale veterinaire studenten in Utrecht kunnen
het tegen een kleine vergoeding verkrijgen bij
het Reductiebureau. Voor anderen bestaat de mogelijkheid
zich te abonneren; de kosten van een abonnement
bedragen:
Voor Nederland € 18,00 per jaargang.
Voor het buitenland € 25,50 per jaargang.
Extra exemplaren of oudere uitgaven kunnen worden
besteld d.m.v. een overschrijving à € 7,50 per exemplaar
voor Nederland of € 9,00 voor het buitenland
op een van onze rekeningen.
Redactiecommissie
J. Goudswaard, voorzitter
J. Schrooyen, secretaris
F. Hogerhuis (Alfasan Dierengeneesmiddelen B.V.)
R. Schippers (Boehringer Ingelheim)
J. Vernooij (Intervet Nederland)
Redactie- en Administratieadres:
Halderheiweg 11, 5282 SN Boxtel
tel.: 0411-676822
fax: 0411-671595
e-m: de.em@12move.nl
website: de-em.nl
Postbankrekening 64 70 06
BIC PSTBNL21 IBAN NL60 PSTB 0000 6470 06
Rabobank Boxtel 1688.49.674
BIC RABO NL2U IBAN NL50 RABO 0168 8496 74
Verklaring:
De Redactie en uitgeefster aanvaarden geen aansprakelijkheid
voor schade, welke- direct of indirect- het
gevolg mocht zijn van gebleken onjuistheden in de
inhoud van de in dit tijdschrift opgenomen artikelen.
Niets uit dit tijdschrift mag worden verveelvoudigd
en/of openbaar worden gemaakt door middel van
druk, microfilm of op welke andere wijze ook,
zonder schriftelijke toestemming van de Redactie.
Opmaak en druk: Bloembergen Santee bv Nijmegen

Inhoudsopgave
Dierfysiotherapie
Van de redactie 1
Inhoudsopgave 3
Voorwoord Anke Vaessen 4
De auteurs 7
Voorwoord Voorzitter NVFD 11
Geschiedenis en opleiding van de dierfysiotherapie 13
Dierfysiotherapie hond 18
Hydrotherapie 31
Aankondiging symposium 41
Dierfysiotherapie paard 43
Werkveldanalyse en casus paard 52
Wervelkolomproblematiek bij het paard en FES 57
Dierfysiotherapie en de Wetenschap 59
Nawoord Voorzitter NVFD 68
D.M. 53e jaargang - No. 3 blz. 3

Voorwoord Anke Vaessen
Wat is er meer op zijn plaats dan een Diergeneeskundig Memorandum, gewijd aan de
Dierfysiotherapie, in het jaar 2006, het jaar dat het 4th International Symposium on
Rehabilitation and Physical Therapy in Veterinary Medicine plaats zal vinden in Nederland?
Voor het eerst zal dit 4-daagse World-Rehabsymposium in Europa, plaatsvinden, nadat
drie maal Diergeneeskundige Faculteiten van Amerikaanse universiteiten het voortouw
genomen hebben (Oregon State University, University of Tennessee, North Carolina
State University) . Een uitgebreidere toelichting op dit Symposium voor dierenfysiotherapeuten
én dierenartsen met interesse in het bewegingsapparaat en de bijbehorende
problematiek en revalidatie, treft u verderop in dit themanummer aan.
Dat dit wereldsymposium in Nederland gaat plaatsvinden is niet toevallig.
Nederland heeft een voorbeeldfunctie omdat het het eerste land ter wereld is waar het
uitoefenen van fysiotherapie op dieren in 1992 bij wet in de WUD geregeld werd en
waar een erkende opleiding tot stand kwam.
Een uitgebreide terugblik en toelichting hierop vindt u in de bijdrage van de eerste voorzitter
van de beroepsvereniging, May Römer-Bartels.
In 1992 stond het beroep echter nog veel meer in de kinderschoenen. De dierenfysiotherapeut
heeft duidelijk gewonnen aan professionaliteit.
De Nederlandse Vereniging voor Fysiotherapie bij Dieren, opgericht in 1989, werkt door
het invoeren van een accreditatiesysteem en door het verzorgen van nascholingen aan
een transparant en professioneel handelen van haar leden. De huidige voorzitter, Anne
Marleen Van Hemel, zal de doelstellingen van de NVFD in haar voorwoord verder
omschrijven.
Ook het CDB, het Cursuscentrum Dierverzorging in Barneveld, waar de post-HBO
opleiding tot dierenfysiotherapeut sinds 1999 is gehuisvest, maakt zich sterk voor hoogopgeleide
dierenfysiotherapeuten. Het CDB organiseert tevens nascholingen voor dierenfysiotherapeuten
die vaak ook toegankelijk zijn voor dierenartsen.
Het samen volgen van cursussen geeft inzicht in elkaar’s handelen en stimuleert en optimaliseert
de samenwerking tussen dierenfysiotherapeut en dierenarts.
De internationale cursus FES, Focus on the Equine Spine, is daar een voorbeeld van.
Meer hierover leest u in de bijdrage van Solange Schrijer, mede-initiatiefneemster en
inhoudelijk cursusleider van FES, in samenwerking met Tunna Morriën, dierenfysiotherapeut
en praktijkdocente FES.
In dit nummer van het Diergeneeskundig Memorandum zullen dierenfysiotherapeuten
natuurlijk ook aangeven wat u als dierenarts van de dierenfysiotherapeut, naar wie u
verwijst, kunt verwachten. Wat heeft deze paraveterinair aan “ bagage’ in huis en wat
kan de meerwaarde van dierfysiotherapie zijn voor uw praktijk?
Guy Blom zal de dierfysiotherapeutische mogelijkheden bij de behandeling van paarden
toelichten, terwijl Michiel Moens het deel gezelschapsdieren voor zijn rekening zal
nemen.
Een heel hoofdstuk is gewijd aan de hydrotherapie, een interessante mogelijkheid bij
het revalideren, waar in Nederland nog weinig gebruik van maken. Of heeft hydrotherapie
geen toegevoegde waarde? Elma Bakker, dierenfysiotherapeut gezelschapsdieren
D.M. 53e jaargang - No. 3 blz. 4

en voorstander van hydrotherapie, verdiept zich in de hydrotherapie. Is hydrotherapie
wel te onderbouwen?
In dit kader wil ik u zeker ook wijzen op het hoofdstuk over wetenschappelijk onderzoek
door de gepromoveerde dierenfysiotherapeute Meike van Heel.
Met het verschijnen van dit Diergeneeskundig Memorandum, gewijd aan de Fysiotherapie
bij Dieren, mag ik concluderen dat de dierfysiotherapie het afgelopen decennium
in Nederland een zeer professionele groei doorgemaakt heeft en dat er in het komende
decennium een mooie toekomt weggelegd is voor de dierenfysiotherapeut én de dierenarts
als samenwerkend team.
Anke Vaessen-Degen, dierenfysiotherapeute,
Sectorcoördinator Fysiotherapie bij Dieren, CDB
Organizing committee 4th Rehabsymposium.
D.M. 53e jaargang - No. 3 blz. 5

Equilis ® StrepE
Houd droes buiten de deur
Hoe goed paarden in de manege of stal ook
worden verzorgd, droes ligt altijd op de loer.
En als droes eenmaal binnen is, dan zal deze
zeer besmettelijke ziekte zich vaak snel
verspreiden. Tenzij er gevaccineerd is tegen
droes. Dat kan nu met Equilis ® StrepE, het
eerste vaccin tegen droes dat door de EU is
toegelaten en droes buiten de stal houdt.
Equilis® StrepE bevat per dosis van 0,2 ml: levend deletie mutant Streptococcus equi stam TW928 10 9,0 tot 10 9,4 cfu.
Indicatie: immunisatie van paarden, vanaf de leeftijd van 4 maanden, tegen Streptococcus equi ter vermindering van klinische
symptomen en ter vermindering van het optreden van lymfknoopabcessen. Contra-indicaties: drachtige of zogende merries. Bijwerkingen:
voorbijgaande zwelling van lip en mond. Reg NL 10271 UDD. Toediening uitsluitend door de dierenarts. Overige informatie: zie volledige bijsluiter.
Intervet Nederland bv • Postbus 50 • 5830 AB Boxmeer
D.M. 53e Telefoon: jaargang - 0485 No. 3 587654 blz. 6 • Fax: 0485 587653 • www.intervet.nl

De auteurs
E.M. Bakker
1980 Afgestudeerd aan opleiding Fysiotherapie “Jan
van Essen”, Amsterdam
1980-2004 Maatschapslid Particuliere Praktijk Fysiotherapie
in Amsterdam
1997 Opleiding Dierfysiotherapie afgerond
1998-2004 Praktijk Dierfysiotherapie in Amstelveen
Vanaf 2005 Praktijk Dierfysiotherapie en Aquatraining Harmelen
Vanaf 1999 Secretaris NVFD
Vanaf 2005 Stagebegeleidster cursisten dierfysiotherapie
M. Römer-Bartels
1974-1978 Studie diergeneeskunde (studie niet afgerond)
1979-1984 Opleiding fysiotherapie te Utrecht, afgerond
1988 Cursus ‘Dierfysiotherapie, een inleiding’
te Amsterdam, afgerond
Relevante werkervaring:
1984-1994 Fysiotherapeute in particuliere praktijk
1984-nu Dierenfysiotherapeute in Dierenkliniek Kerkelanden te Hilversum
1987-1996 Mede-oprichter en voorzitter Nederlandse Verenigingvoor Fysiotherapie
bij Dieren
1990-nu Praktijkdocent en examinator aan de opleiding fysiotherapie bij dieren
1999-nu Gastdocent aan de Akademie für Tierärztliche Fortbildung
Meike van Heel
In 1998 de opleiding Fysiotherapie succesvol afgesloten aan de
Hogeschool Enschede met een afstudeer onderzoek, uitgevoerd
aan het Roessingh Research and Development Centre,
Enschede. Door dit afstudeerproject interesse gekregen in wetenschappelijk
onderzoek hetgeen leidde tot een vervolgstudie
bewegingswetenschappen aan de Universiteit van Maastricht.
Tijdens deze studie 2 dagdelen per week gewerkt als humaan
fysiotherapeut in een particuliere praktijk. In 2001 de studie bewegingswetenschappen
succesvol afgerond aan de Faculteit der Diergeneeskunde te Utrecht met een afstudeeronderzoek
naar effecten van speciaal hoefbeslag bij paarden. Vervolgens daar meegewerkt
aan een FDA approved onderzoek naar een nieuwe pijnstiller voor het paard.
Tussen november 2001-2005 gepromoveerd aan de Faculteit der Diergeneeskunde te
D.M. 53e jaargang - No. 3 blz. 7

Utrecht met een proefschrift getiteld: “Distal limb development and effects of shoeing
techniques on limb dynamics of today ‘s equine athlete”. Tijdens dit promotietraject
in 2004 de opleiding fysiotherapie bij dieren afgerond. Tegenwoordig werkzaam als
dierenfysiotherapeut en als manager innovation bij Mustad hoofcare, daarbij algemeen
bestuurslid van de NVFD.
D.M. 53e jaargang - No. 3 blz. 8
Solange Schrijer
1988: Afgestudeerd aan de Academie voor Lichamelijke Opvoeding
te Den Haag
1991: Afgestudeerd aan de Academie voor Fysiotherapie Thim
van der Laan, Utrecht
1998: Afgestudeerd aan de vervolgopleiding Fysiotherapie bij
Dieren, Stichting Leffelaer, Hogeschool Amsterdam
1998: Assistent-docentschap praktijk Onderzoek en Behandeling
Paard aan de Opleiding voor Fysiotherapie bij
Dieren te Barneveld
Vanaf 1999: Full-time dierenfysiotherapeut bij paarden, verbonden aan de Dierenartsenpraktijk
Bodegraven te Bodegraven
1999: Docentschap Onderzoek en behandeling paard aan de Opleiding voor Fysiotherapie
bij Dieren
2000: Gastdocentschap Fysiotherapie bij Dieren aan de Faculteit der Diergeneeskunde,
Universiteit Utrecht en examinator aan de Opleiding voor Fysiotherapie bij Dieren
te Barneveld
Sinds 1999: Spreekster en gastdocente bij diverse nationale gelegenheden, sinds 2004
tevens internationaal
2005: Mede-oprichter en course leader van de internationale cursus voor dierenartsen
en dierenfysiotherapeuten “Focus on the Equine Spine”
Guy Blom
In 1979 begonnen met een manege voor IJslandse paarden
welke nog steeds vol in bedrijf is.
In 1987 afgestudeerd als humaan fysiotherapeut met als onderwerp
voor de scriptie
“Massage bij Paarden”. Direct betrokken bij de oprichting van
de N.V.F.D. (Nederlandse Vereniging voor Fysiotherapie bij
Dieren) in 1990 en verbonden aan de opleiding voor Dierfysiotherapie.
Nu verzorgd vanuit het C.D.B. in Barneveld.
Sinds 1987 werkzaam in Brabant, Zijtaart, als dierenfysiotherapeut en humaan fysiotherapeut.
Vanaf 1994 alleen nog fulltime werkzaam als dierenfysiotherapeut gespecialiseerd
in paarden. Artikelen m.b.t. dierfysiotherapie verschenen in paardenbladen
zoals o.a. de ‘Hoefslag’. Sindsdien verschillende gastdocentschappen o.a. ‘Masterclass’
van het N.H.B.in Deurne en W.S.B., Wageningen Business School onderdeel van de
Universiteit Wageningen.
In 2005 betrokken bij de FES, Focus on the Equine Spine; gegeven vanuit het C.D.B. in
Barneveld.

Tunna Morrien
Opleiding
1993-1997: HBO Opleiding fysiotherapie aan de Hogeschool
van Amsterdam
1999 t/m sept. 2001: Opleiding dierfysiotherapie op Cursuscentrum
Dierverzorging Barneveld
Werkzaamheden dierfysiotherapie
- Vanaf september 2001 afgestudeerd dierenfysiotherapeut en sindsdien werkzaam als
zodanig.
- Docent onderzoek en behandeling paard aan de opleiding dierfysiotherapie bij Cursuscentrum
Dierverzorging Barneveld
- Examinator opleiding Dierfysiotherapie bij Cursuscentrum Dierverzorging Barneveld
- Praktijkdocent cursus FES; Focus on the Equine Spine bij Cursuscentrum Dierverzorging
Barneveld, start september 2005
- Samenwerkingsverband met Dierenkliniek Emmeloord
Sandra Vetter
1997: Afgestudeerd Internationale Academie voor
Fysiotherapie Thim vd Laan
2002: Afgestudeerd te Barneveld dierfysiotherapie
2004: Geslaagd op het ICREO (osteopathie bij paarden)
2005: Nationaal kampioen amateurjockey
Werk: Dierfysiotherapie bij paarden, vnl. in samenwerking met
Paardenkliniek de Raaphorst/ Drs. v. Toor in Wassenaar.
Met partner runnen van trainingsstal voor renpaarden in
Wassenaar.
P.M. Moens
Diergeneeskunde 1977-‘79
Fysiotherapie 1979-‘83
Werkervaring: 1984 verpleegtehuis
1985-heden Ziekenhuis
1992-2002 Fysiosport/sportcentrum
1995-1997 Part. Praktijk
1995-1998 gastdocent Hogeschool van Utrecht
2000-heden Revalidatie Dag Behandeling
1985-heden sportrevalidatie (specialiteit knie-schouder)
1999-2001 paramedisch begeleider ATB team
2005-heden sportpoli ziekenhuis
2004-heden docent opleiding fysiotherapie bij dieren
Auteur:
Jaarboek van Fysiotherapie 1991 (knierevalidatie)
Dos Winkel deel 4 ( Immobiliseren middels braces en tapen)
Respond (vakblad) gastschrijver aangaande sportfysiotherapie
D.M. 53e jaargang - No. 3 blz. 9

D.M. 53e jaargang - No. 3 blz. 10
Met
Metacam
wint
iedereen
Hét NSAID voor de
behandeling van chronische
gewrichtsaandoeningen:
• COX-1 sparend
• 24 uur effectief
• Smakelijke, orale suspensie
• Nauwkeurig te doseren
• Onbeperkte behandelingsduur
Orale suspensie
Product: Metacam, suspensie voor orale toediening. Werkzame bestanddelen: per ml 1,5 mg meloxicam in zoete, waterige suspensie. Indicatie: Verlichting
van ontsteking en pijn in zowel acute als chronische aandoeningen van het bewegingsapparaat. Contra-indicaties: Niet gebruiken bij drachtige of melkgevende
dieren. Niet voor gebruik bij dieren die lijden aan gastro-intestinale afwijkingen of bij dieren waarbij een individuele overgevoeligheid voor het
product is gebleken. Niet gebruiken bij honden jonger dan 6 weken. Reg NL 9797. Kanalisatiestatus: UDA. Verdere informatie is op aanvraag beschikbaar.
Boehringer Ingelheim bv, divisie Vetmedica, Postbus 8037, 1802 KA, Alkmaar. Telefoon: +31 (0)72 5662411.

Voorwoord Voorzitter NVFD
Dit Diergeneeskundig Memorandum
betekent een kleine mijlpaal in het 14jarig
bestaan van onze vereniging.
Al jaren geleden werd de vereniging
benaderd om een Memorandum te
wijden aan dierfysiotherapie, maar de
tijd was er nog niet rijp voor.
De dierenfysiotherapeuten die wij benaderden
om een kwalitatief goed verhaal
te schrijven, wilden wel, maar waren
nog te druk bezig met het lobbyen
van de eigen praktijk. Voor een beroep
in opkomst is dat begrijpelijk, maar
jammer genoeg bleef daardoor de
bekendheid met dierfysiotherapie bij
dierenartsen beperkt.
Om aan de slag te gaan in diergeneeskundig
Nederland is een uitdaging.
Dierenartsen die je als concurrent
zien en vaak geen idee hebben welke
mogelijkheden je als dierenfysiotherapeut
hebt. Dierenartsen die om die reden ook
niet kunnen of willen verwijzen, terwijl
volgens de wet die verwijzing nodig is
om dieren fysiotherapeutisch te mogen
behandelen. Een conferencier die tot
twee keer toe in zijn oudejaarsconference
de dierfysiotherapie een zeer overbodige
luxe noemt. Eigenaren die shoppen van
de ene alternatieve therapie naar de
andere...
Je profileren kan alleen als je kwaliteit
kunt leveren, als je de kans creëert om
te laten zien wat je kan en wat je waard
bent, en als je je kunt onderscheiden van
de alternatieve therapeuten, die vaak
zonder enige vorm van opleiding hun
gang kunnen gaan.
De Nederlandse Vereniging voor Fysiotherapie
bij Dieren maakt zich daar
sterk voor.
Dit doen wij middels een kwaliteitsbeleid.
De NVFD hanteert een accreditatiesysteem,
waarbij leden die
zich professioneel bezig houden met
dierfysiotherapie zich verplichten
bij- en na te scholen. De NVFD
organiseert ook zelf kwalitatief goede
bij- en nascholingen.
De NVFD heeft geld vrij gemaakt voor
wetenschappelijk onderzoek. Door mee
te denken wanneer veranderingen in
de wet doorgevoerd worden en door
open te staan voor signalen vanuit
de diergeneeskunde en maatschappij
participeert en anticipeert de NVFD.
Het bevorderen van een optimale samenwerking
en communicatie met dierenartsen
is ook een belangrijk doel voor
ons.
Onbekend maakt onbemind, dus hierbij
een Diergeneeskundig Memorandum,
geheel gewijd aan dierfysiotherapie.
Ik kan u als voorzitter, dit Diergeneeskundig
Memorandum van harte aanbevelen.
Vooroordelen staan een objectief oordeel
over een mogelijke toegevoegde waarde
van dierfysiotherapie bij de preventieve
en curatieve zorg van het dier tenslotte in
de weg.
Anne Marleen Van Hemel
Dierenfysiotherapeut
Voorzitter NVFD
D.M. 53e jaargang - No. 3 blz. 11

Met
Metacam
wint
iedereen
Geneesmiddel voor veilige
ontstekingsremming
en pijnstilling bij
bewegingsproblemen
• Snel en effectief
• Eenmaal daags
• Smakelijke siroop
• Gemakkelijk over het voer
• Nauwkeurig te doseren

Geschiedenis en opleiding van
de dierfysiotherapie
Het ontstaan
De geschiedenis van de dierfysiotherapie
in Nederland begint in 1986. Het eerste
tastbare “bewijs” van het bestaan van
dierfysiotherapie in ons land is de themadag
dierfysiotherapie, georganiseerd
door de Stichting Academie voor Paramedische
Beroepen Leffelaar op 22 maart
1986. Het programma op de uitnodiging
zag er simpel en eigenlijk vrij onaantrekkelijk
uit: na de ontvangst met koffie een
welkomstwoord door drs. H. Noordhof,
directeur van de Academie. Daarna een
inleiding van deze themadag door L. Bos
of F. Poel, fysiotherapeuten. De rest van
het programma bestond uit achtereenvolgens
pauze, vervolg, pauze, vervolg,
pauze, vervolg en sluiting. In tegenstelling
tot wat dit programma deed vermoeden,
werd het een fantastische dag.
De deelnemers aan deze dag bleken vrijwel
allemaal fysiotherapeuten te zijn die
zich al enige tijd meer of minder frequent
met fysiotherapie bij dieren bezig hielden.
Er kwam die dag een pony het zaaltje aan
de De Lairessestraat binnen. Er werd gepraat
over de mogelijkheden van Ultra
Korte Golf (UKG), een apparaat uit de fysiotechniek,
bij honden met heupdysplasie.
En er werden onder elkaar vooral veel
ervaringen uitgewisseld. Terugkijkend
weet ik niet eens of die dag zelf zoveel om
het lijf had, maar het enthousiasme van de
deelnemers was overweldigend. Dat viel
ook de directeur van de Academie Leffelaar
op en bij de afsluiting van de themadag
hield hij een pleidooi voor de oprichting
van een werkgroep, met als doel het
verder ontwikkelen van het vak. Achteraf
blijkt dat hij de situatie goed heeft ingeschat,
want deze werkgroep is de aanzet
geweest tot wat de dierfysiotherapie in
Nederland nu is.
Landelijke Werkgroep Dierfysiotherapie
In 1986 was er al sprake van een werkgroep
dierfysiotherapie van het Koninklijk
Nederlands Genootschap voor Fysiotherapie
(KNGF) en de Koninklijke
Nederlandse Maatschappij voor Diergeneeskunde
(KNMvD). Deze werkgroep
hield zich voornamelijk bezig met beleid
en naar buiten toe was het niet duidelijk
of dat resultaat had opgeleverd. Het doel
van de door drs. Noordhof voorgestelde
werkgroep was dan ook om vanuit de
praktijk handen en voeten te geven aan
de dierfysiotherapie in Nederland.
Op 14 januari 1987 vond de eerste vergadering
plaats van de Landelijke Werkgroep
Dierfysiotherapie. Ongeveer
dertig fysiotherapeuten, die allemaal al
hun eerste schreden in de dierfysiotherapie
hadden gezet, kwamen daarvoor
bij elkaar in Amsterdam. Tijdens deze
vergadering werden de doelen van de
werkgroep geformuleerd en de werkwijze
werd omschreven. Dat het een
werkgroep met serieuze bedoelingen en
grootse plannen was, bleek wel uit de
doelen die toen werden opgesteld:
- Een bijdrage leveren aan de invoering
van de dierfysiotherapie op verantwoorde
wijze
- Uitwisselen van ervaring
- Vergroten van de expertise van de leden
- Bekendheid geven aan de dierfysiotherapie
- Organiseren van bijeenkomsten en cursussen/workshops
- Streven naar formele erkenning van de
dierfysiotherapie
Bij de werkwijze werd onder meer vastgesteld
dat er alleen op verwijzing van
een dierenarts gewerkt zou worden en
dat er altijd een verslag naar de dieren-
D.M. 53e jaargang - No. 3 blz. 13

arts gestuurd zou worden, ook als er geen
positieve resultaten te melden waren.
Er werd een protocolformulier opgesteld
dat alle leden hanteerden bij de patiënten
die ze behandelden. Aan de hand van dat
ingevulde formulier werden de patiënten
gezamenlijk doorgesproken en zo leerde
men van elkaar. Met dat leren groeide
ook het zelfvertrouwen binnen de groep
en er werd besloten dat het tijd was de
kennis te delen met anderen. Er werd het
plan opgevat om een cursus dierfysiotherapie
te organiseren.
Deze cursus werd ondergebracht bij de
Stichting Bijscholing Academie Leffelaar.
De cursus “Fysiotherapie bij dieren;
een inleiding” bestond uit 10 cursusdagen
en begon op 29 januari 1988.
Er deden 32 fysiotherapeuten aan mee.
De docenten waren dierenartsen, waarvan
enkele van de Faculteit Diergeneeskunde,
en fysiotherapeuten.
Nederlandse Vereniging voor Fysiotherapie
bij Dieren (NVFD)
Met het groeiende zelfvertrouwen van de
leden van de werkgroep, groeide ook het
besef dat de werkgroep een meer officieel
karakter nodig had om een volwaardige
gesprekspartner te kunnen zijn van
de officiële instanties, zoals de KNMvD,
het KNGF en het toenmalige Ministerie
van Landbouw, Natuurbeheer en Visserij
(LNV).
Er werden statuten opgesteld en bij de
notaris vastgelegd en op 16 maart 1989
vond de oprichtingsvergadering plaats
van de Nederlandse Vereniging voor Fysiotherapie
bij Dieren (NVFD).
Eén van de onderwerpen die meteen aan
bod kwamen was de Wet op de Uitoefening
van de Diergeneeskunde (WUD),
waar een Besluit Paraveterinairen aan
toegevoegd zou worden. Een afvaardiging
van de NVFD ging gesprekken
aan met het Ministerie van LNV om de
inhoud van het Besluit Paraveterinairen
vast te stellen. Er werd een leerplancommissie
benoemd en er werd onderhan-
D.M. 53e jaargang - No. 3 blz. 14
deld over de overgangsregeling, die zou
gaan gelden na het van kracht worden
van de wet.
Maar ook de meer “normale” zaken die
een jonge beroepsvereniging bezig kunnen
houden, gingen niet aan de NVFD
voorbij. Er werd een Huishoudelijk Reglement
opgesteld, er werden nascholingen
georganiseerd en er werd een
PR-commissie in het leven geroepen. Er
kwam een logo, er werd over tarieven
gesproken, er werden lezingen verzorgd
en de stand van de NVFD verscheen op
beurzen. Een steeds terugkerend dilemma
was: hoe brengen we het bestaan van
onze beroepsgroep onder de aandacht
van de dierenartsen? De individuele leden
deden goed werk, maar de algemene
reactie op de mededeling ‘ik ben dierenfysiotherapeut’
was nog steeds heel
lacherig. Langzamerhand kwamen er
stukjes in de pers, maar de trend bleef
om daarbij vooral de extreme voorbeelden
te benadrukken. Een geslaagde behandeling
van een hond of paard haalde
de pers niet, maar de papegaai, die weer
op zijn stok kon zitten, of de kip, die
weer eieren legde, was voor de media
blijkbaar interessanter.
Wettelijke status
Het aanpassen van de Wet op de Uitoefening
van de Diergeneeskunde duurde
lang. Uiteindelijk was het een veel langer
traject dan wij van te voren in onze onschuld
gedacht hadden. Het zou nog tot
1 augustus 1992 duren voordat de WUD
met het Besluit Paraveterinairen van
kracht werd. Maar dan is Nederland wel
het eerste land ter wereld waar dierfysiotherapie
een wettelijke status heeft.
Dierfysiotherapie is nu voorbehouden
aan dierenartsen en dierenfysiotherapeuten.
Dierenartsassistenten en andere
niet-dierenfysiotherapeuten komen er
dus in Nederland niet meer aan te pas.
Een dierenfysiotherapeut staat omschre-

ven als een fysiotherapeut die de opleiding
dierfysiotherapie met goed gevolg
heeft afgelegd. Na het behalen van dit
diploma dient men zich te registreren bij
de Rijksdienst voor de Keuring van Vee
en Vlees (RVV) om als erkend dierenfysiotherapeut
aan het werk te kunnen
gaan. Bij de wet is geregeld dat dierenfysiotherapeuten
uitsluitend dieren behandelen
op verwijzing van een dierenarts.
Daar staat tegenover dat de dierenfysiotherapeut
zelfstandig te werk gaat en zelf
de behandeldoelen bepaalt en een behandelplan
opstelt.
Deze verantwoordelijkheid vroeg om een
gedegen vooropleiding en die kwam er
ook. De cursus werd gaandeweg langer
en intensiever om uiteindelijk de huidige
vorm te bereiken. De duur is nu iets meer
dan een jaar. Er is 1 lesdag per week is
en er zijn stagedagen, waarin minimaal
36 patiënten worden gezien. Er moet een
patiëntencasus worden geschreven en
het eindexamen bestaat uit het onderzoeken
en behandelen van een hond en
een paard. In Nederland is er één door
het Rijk erkende opleiding, deze is ondergebracht
bij het Cursuscentrum Dierverzorging
Barneveld.
Naarmate de tijd verstreek en de vakkennis
van de dierenfysiotherapeut toenam,
nam ook de professionaliteit waarmee
gewerkt werd toe. De NVFD haakte
daar op in en ging een onderscheid maken
tussen dierenfysiotherapeuten die
professioneel wilden werken en geregeld
nascholingen volgden en dierenfysiotherapeuten
die geen nascholingen volgden.
De eerste categorie dierenfysiotherapeuten
wordt nu op de website van de NVFD
vermeld om het eigenaren en dierenartsen
gemakkelijk te maken een dierenfysiotherapeut
in de buurt te vinden.
Meerdere dierenartsen werken intussen
meer of minder intensief samen met een
dierenfysiotherapeut. Een samenwerking
waarin dierenarts en dierenfysiotherapeut
elkaar aanvullen en versterken. De
stap naar wetenschappelijk onderzoek is
nog groot voor Nederlandse dierenfysiotherapeuten,
maar wordt schoorvoetend
gemaakt. Inmiddels is een Nederlandse
dierenfysiotherapeut gepromoveerd aan
de Faculteit Diergeneeskunde en een
ander is het promotietraject ingegaan in
samenwerking met de Faculteit Diergeneeskunde
en het Universitair Medisch
Centrum (UMC), beide te Utrecht.
Dierfysiotherapie in het buitenland
Als in Nederland in 1986 de eerste themadag
dierfysiotherapie wordt gehouden,
is in Amerika het boek “Physical
Therapy for Animals” van Ann H. Downer
al 8 jaar uit. Maar dat betekende niet
dat dierfysiotherapie daar al op grote
schaal beoefend werd. Jaren heeft het
zelfs een zieltogend bestaan geleid, tot
er langzaam eind vorige eeuw weer een
opleving plaatsvond.
Doordat alle staten hun eigen jurisdictie
hebben, is in Amerika een gecompliceerde
situatie ontstaan. Dierfysiotherapie
mag vanzelfsprekend door dierenartsen
uitgevoerd worden en, in tegenstelling tot
de situatie in Nederland, gebeurt dat in
Amerika ook op vrij aanzienlijke schaal.
Ook dierenartsassistenten houden zich
bezig met dierfysiotherapie, al dan niet
na het volgen van een cursus en al dan
niet begeleid door een dierenfysiotherapeut.
Dierfysiotherapie door fysiotherapeuten
is nog maar in één staat legaal,
in New Mexico. In de andere staten is
het verboden of zijn er zogenaamde ‘verlengde
arm constructies’ mogelijk, dat
wil zeggen dat het wel uitgevoerd mag
worden onder de hoede van een dierenarts.
Daar staat tegenover dat Amerika
wél complete revalidatieklinieken heeft
voor dieren, met zwembaden en al. Er is
een opleiding voor fysiotherapie bij honden,
er werken dierenfysiotherapeuten
aan de verschillende veterinaire faculteiten
en er wordt onderzoek gedaan. De
D.M. 53e jaargang - No. 3 blz. 15

dierenfysiotherapeuten zijn verenigd in
de Animal Physical Therapy Special Interest
Group van de American Physical
Therapy Association.
In West Europa, bestaan in onze buurlanden
grote verschillen. België, bijvoorbeeld,
kent nog geen grote markt voor
dierfysiotherapie, maar er is wel een
opleiding van het Instituut Recyclage
Specialisatie Cursussen-Wetenschappelijk
Instituut Nazorg in de Gezondheids-
Sector (IRSK-WINGS) in samenwerking
met de Universiteit van Gent, voor
dierenartsen en fysiotherapeuten. Overigens
worden daar de praktijklessen hond
gegeven door een Nederlandse dierenfysiotherapeut.
Sinds jaar en dag komen er
ook Vlaamse fysiotherapeuten naar Nederland
om hier opgeleid te worden.
In Duitsland zijn het tot nu toe voornamelijk
dierenartsen die zich professioneel
en legaal bezighouden met dierfysiotherapie.
Zij kunnen een cursus
dierfysiotherapie volgen, georganiseerd
door de Akademie für Tierärztliche
Fortbildung. Ook daar is één van de docenten
een Nederlandse dierenfysiotherapeut.
De dierenartsen die ook fysiotherapie
bedrijven hebben zich verenigd in
de Arbeitsgemeinschaft Physiotherapeutisch
Arbeitender Tierärzte (APAT). Er
is voor fysiotherapeuten een cursus die
zich alleen richt op het behandelen van
paarden en er komt op niet al te lange
termijn een cursus fysiotherapie voor
honden, naar Nederlands voorbeeld en
met gebruikmaking van de Nederlandse
lesstof. Ook daar zal één van de docenten
Nederlands zijn en de praktijkdocenten
worden in Nederland getraind.
Ook voor niet-fysiotherapeuten zijn er
cursussen dierfysiotherapie. De vakkundigheid
van de mensen die daar worden
opgeleid, is echter niet erg groot. Deze
ontwikkeling is de Duitse Bundestierärztekammer
een doorn in het oog en is
er mede de oorzaak van dat de cursussen
voor fysiotherapeuten zijn ontwikkeld.
D.M. 53e jaargang - No. 3 blz. 16
Engeland heeft een goede opleiding en
de dierfysiotherapie is er goed georganiseerd.
Het niveau is vergelijkbaar met,
zo niet hoger dan in Nederland. Het is
mogelijk een Masters te doen aan het
Royal Veterinary College in London. De
dierenfysiotherapeuten werken er, net
als in Nederland, op verwijzing van een
dierenarts. De vraag naar dierfysiotherapie
is groot en de samenwerking tussen
dierenartsen en dierenfysiotherapeuten
goed. Vooral de hydrotherapie heeft
in Engeland een grote vlucht genomen.
De beroepsvereniging is de Association
of Chartered Physiotherapists in Animal
Therapy (ACPAT).
In Zwitserland bestaat er een opleiding
georganiseerd door de Zwitserse beroepsvereniging,
het Schweizerischer
Verband für Tierphysiotherapie (SVT-
PT), en ook hier speelt een Nederlandse
dierenfysiotherapeut een belangrijke rol.
De markt moet nog grotendeels ontgonnen
worden, er zijn al wel enkele zeer
serieuze dierenfysiotherapeuten aan
het werk en er is een intensieve samenwerking
met het Tierspital Zürich (Abt.
Kleintierchirurgie).
Oostenrijk heeft een opleiding fysiotherapie
bij dieren aan de Universiteit van
Wenen. Deze opleiding is alleen toegankelijk
voor dierenartsen en diergeneeskundestudenten
in het laatste studiejaar.
Voor fysiotherapeuten, ziekenverzorgenden,
dierverzorgers en dierenartsassistenten
is er een cursus dierfysiotherapie
aan de Universiteit van Wenen, waarna
men dieren mag behandelen volgens
een, door de dierenarts vastgesteld, behandelplan.
In Frankrijk is een opleiding
dierfysiotherapie en osteopathie bij paarden
georganiseerd door l’Institut Français
de Kinésiologie Appliquée (IFKA),
die toegankelijk is voor dierenartsen en
fysiotherapeuten. Het is onbekend of er
een opleiding dierfysiotherapie bij honden
is. De dierenartsen hebben lange tijd
erg afwijzend gestaan tegenover dierfysiotherapie,
maar het tij is hier gelukkig

aan het keren. Vooralsnog lijkt de markt
voor osteopathie groter dan voor dierfysiotherapie.
Sinds een jaar of tien heeft dierfysiotherapie
ook in Italië voet aan de grond gekregen.
Er bestaan klinieken voor dierfysiotherapie
voor gezelschapsdieren
in verschillende grote steden. Er is een
opleiding georganiseerd door La Scuola
Italiana di Fisioterapia Veterinaria
(S.I.F.V.).
Spanje heeft een aantal enthousiaste mensen,
zowel dierenartsen als fysiotherapeuten,
die zich bezig houden met dierfysiotherapie.
Er is belangstelling getoond voor
de Nederlandse opleiding en er is een start
gemaakt met onderhandelingen over het
gebruik van de Nederlandse lesstof.
In Zweden bestaat een opleiding in modules,
die toegankelijk is voor dierenartsen
en fysiotherapeuten en gegeven wordt aan
de Universiteit in Uppsala.
Van Denemarken is alleen bekend dat
er dierenfysiotherapeuten zijn, van
Finland ook, maar van Noorwegen is
helaas geen informatie te achterhalen.
Tot zover de informatie over West
Europa.
Canada heeft al jaren een vereniging van
dierenfysiotherapeuten, de Canadian
Horse and Animal Physical Rehabilitation
Association (CHAP). Er is ook een
opleiding. De regels in de staten onderling
zijn verschillend.
In Australië is het mogelijk aan de Universiteit
van Queensland een Masters
opleiding te doen. Desondanks is de
dierfysiotherapie daar relatief nieuw.
Zuid Afrika had al een beroepsvereniging
in 1987, de South African Association
of Physiotherapy in Animal
Therapy (SAAPAT). Na een zieltogend
bestaan van jaren, is deze vereniging in
1996 nieuw leven ingeblazen. De dierfysiotherapie
staat in Zuid Afrika op hoog
niveau, het wordt alleen door fysiotherapeuten
uitgeoefend en het vak is er wettelijk
erkend.
De toekomst
Hoewel dit al een indrukwekkende lijst
van landen is, waar de dierfysiotherapie
bestaansrecht heeft, is deze lijst ongetwijfeld
verre van compleet. De toestand
verandert voortdurend, doordat ook in
de niet genoemde landen individuele
enthousiaste fysiotherapeuten of dierenartsen
zich inzetten om van dierfysiotherapie
een vak te maken. Op de internationale
symposia in de afgelopen jaren
waren er, behalve uit de bovengenoemde
landen, ook deelnemers uit Brazilië, Israël,
Argentinië en Japan.
De dierfysiotherapie is een boeiend vak,
waarin nog veel te ontdekken valt. Het
is dus ook een groeiend vak, waar op
een integere manier mee om moet worden
gegaan. Het is niet alléén zaligmakend,
maar een waardevolle aanvulling
op de diergeneeskunde. Samen kunnen
dierenarts en dierenfysiotherapeut veel
voor het dier doen.
Van 26 tot 29 oktober vindt in Arnhem
het 4th International Symposium on Rehabilitation
and Physical Therapy in Veterinary
Medicine plaats. Dé kans voor
dierenartsen en dierenfysiotherapeuten
om elkaar te ontmoeten en van elkaar
te leren. De ontwikkeling staat nog lang
niet stil. Het is een uitdaging voor beide
beroepsgroepen om daaraan mee te
doen.
May Romer-Bartels, Dierenfysiotherapeut,
medeoprichter en oud voorzitter
NVFD
D.M. 53e jaargang - No. 3 blz. 17

Dierfysiotherapie
hond
VOORWOORD
De ontwikkeling binnen de diergeneeskunde
en de veranderende maatschappij,
maakt dat fysiotherapie bij kleine huisdieren,
en honden in het bijzonder, een
steeds belangrijkere rol is gaan spelen.
In de humane geneeskunde is de fysiotherapie
een alom gerespecteerde discipline,
die bij problemen aan het houdings- en
bewegingsapparaat, bij sportletsels, na
trauma’s, postoperatief en in de preventieve
sfeer, zijn waarde heeft bewezen.
Nieuwe knieën, nieuwe heupen en voorste
kruisband reconstructies zijn in de
humane geneeskunde onlosmakelijk verbonden
aan een revalidatie traject.
Vernieuwde hoogwaardige operatietechnieken
maken, dat de patiënt, de omgeving
en de werkgever een hoog verwachtingspatroon
hebben van het resultaat.
De nieuwe specialistische zorg bij kleine
huisdieren, de operatietechnieken, vernieuwde
medicaties en beeldende diagnostiek
vragen ook om meer specialistische
nazorg.
De vraag om specialistische nazorg komt
niet alleen vanuit de veterinaire wereld,
maar ook van de diereigenaren zelf. De
hond vervult, anders dan vroeger, een
meer prominente, emotionele rol binnen
het gezin. De eigenaren van de hond
verwachten na een medische ingreep dat
hun lievelingsdier beter beweegt en in
ieder geval minder pijn heeft. De dierenfysiotherapeuten
zijn verheugd met de
toenemende aandacht die de veterinaire
wereld heeft voor hun beroep.
D.M. 53e jaargang - No. 3 blz. 18
INLEIDING
De dierenarts en dierenfysiotherapeut
beïnvloeden allebei het meest wezenlijke
van de hond namelijk: het bewegen. De
manier waarop beide disciplines invloed
uitoefenen op het bewegen van de hond
is echter anders.
Door middel van opereren, corrigeren,
lokaal toedienen van ontstekingsremmers
of het geven van medicijnen probeert
de dierenarts de primaire oorzaak
van het probleem te verhelpen. De dierenarts
legt met de behandeling de basis
voor herstel en beter functioneren.
Het is niet anders dan in de humane wereld,
waar een arts, bijvoorbeeld bij een
tenniselleboog, lokaal infiltreert met ontstekingsremmers
of rust voorschrijft.
De fysiotherapeut ziet een probleem (lokale
stoornis) als een disfunctioneren
van een schakel binnen een bewegingsketen.
Deze lokale stoornis is een onderdeel
van een bewegingsketen en heeft
daardoor gevolgen voor de belasting van
de andere structuren.
Bij de tenniselleboog bijvoorbeeld, zal
de fysiotherapeut kijken hoe de arm in
z’n functie beweegt (bv. duwen, trekken,
service bij tennis) en wat de invloed is
van de stoornis op de belastbaarheid van

andere structuren (spieren, gewrichten)
binnen de bewegingsketen.
Om succes te hebben met de behandeling
en recidivering te voorkomen, zal
ook onderzocht moeten worden of de
oorzaak van de klacht niet elders binnen
de bewegingsketen gelegen is. Hoe
vaak wordt niet bij nader onderzoek een
verstoorde coördinatie (slechte techniek)
of een verminderde mobiliteit van
de nek, schouder of pols waargenomen.
Er wordt ook gekeken of de verminderde
belastbaarheid van de elleboog ontstaan
is door vegetatieve stoornissen. Bij een
tenniselleboog zou dit kunnen ontstaan
door problemen in de cervicale wervelkolom
(C6-C7), inklemmen van het vaatzenuwstelsel
door een te hoge spiertonus
rond de plexus brachialis en door stress.
Na een uitgebreid onderzoek waarbij al
deze aspecten bekeken worden, wordt
een behandelplan opgesteld.
Bij de dierenfysiotherapeut gaat dit niet
anders!
Dit artikel is bedoeld om inzage te geven
in de mogelijkheden die fysiotherapie bij
kleine huisdieren kan bieden, de werkwijze
van de dierenfysiotherapeut en de
visie achter de behandeling.
Wanneer dierfysiotherapie?
Als een hond problemen heeft aan het
houdings- en bewegingsapparaat en onvoldoende
reageert op een veterinaire behandeling
dan kan dat altijd een patiënt
voor de fysiotherapeut zijn.
De fysiotherapeut heeft na de 4 jarige studie
tot humaan therapeut en de 2 aanvullende
jaren dierfysiotherapie kennis van
de meest voorkomende pathologieën aan
het houdings- en bewegingsapparaat en
weet herstel processen in te schatten.
Als u een hond verwijst naar de dierenfysiotherapeut
dan zal deze op grond
van de verwijsdiagnose, de anamnese
en het lichamelijk onderzoek een fysiotherapeutische
diagnose formuleren.
Aan de hand van de diagnose wordt een
behandelplan gemaakt. De verwijzende
dierenarts wordt op de hoogte gehouden
van de vorderingen van de patiënt.
Als de behandeling start, gaat de fysiotherapeut
een resultaatverplichting aan.
Dit wil zeggen, dat het doel is om met
een optimale, minimale inspanning een
maximaal resultaat te bereiken. Mede
omwille van kostenbeheersing wordt het
aantal behandelingen zo laag mogelijk
gehouden en de eigenaar wordt geleerd
hoe hij de behandeling zelf kan voortzetten.
Meestal zijn 1-5 sessies toereikend.
Verwijzing:
Fysiotherapeuten werken uitsluitend op
verwijzing van de dierenarts.
Op de verwijzing staat meestal de medische
verwijsdiagnose geschreven. Voor
de prognose en behandeling is het ook
van belang om zoveel mogelijk informatie
over doorgemaakte problemen en diagnostische
bevindingen van de dierenarts
te ontvangen. Alleen zo kan samen
met de dierenarts aan een zo optimaal
mogelijk functionerend houdings- en bewegingsapparaat
gewerkt worden.
Fysiotherapeutisch onderzoek:
Het onderzoek is de basis van een goede
behandeling en is in opbouw te vergelijken
met het veterinaire onderzoek. Het
onderzoek bestaat uit: anamnese, oppervlakkige
palpatie, inspectie in stand
en in beweging, functieonderzoek, specifiek
onderzoek (neurologie, stabiliteit,
spierfunctie) en diepe palpatie.
Na het onderzoek, probeert een dierenfysiotherapeut
uitspraken te doen m.b.t.
de volgende vragen:
1. Welke stoornis is aanwezig; wat is de
aandoening (ziekte) of het gelaedeerde
weefsel of orgaan van de patiënt?
2. Welke factoren waren bepalend voor het
ontstaan van de aandoening of de weefsel-
of orgaanlaesie van de patiënt?
D.M. 53e jaargang - No. 3 blz. 19

Een goede ganganalyse is erg belangrijk.
De symmetrie, soepelheid van
bewegen, de coördinatie en de belasting
worden bij de inspectie beoordeeld.
Passief onderzoek cervicale wervelkolom.
Het gaat hier om een vrijwillige
beweging waarbij geen kracht gebruikt
wordt.
3. Is er sprake van een normaal of afwijkend
beloop van de aandoening of
van de weefsellaesie. Waaruit bestaat
de afwijking in het beloop en wat zijn
de hierop van invloed zijnde factoren
geweest?
Hierna kunnen de volgende vragen worden
beantwoord:
1. Is de verwijzing terecht? (zijn er fysiotherapeutische
contra-indicaties, komen
het veterinaire en fysiotherapeutische
beeld overeen?)
D.M. 53e jaargang - No. 3 blz. 20
2. Welke fysiotherapeutische doelstellingen
gelden voor deze patiënt?
3. Door middel van welke strategie zijn
deze doelen te bereiken?
4. Welke fysiotherapeutische middelen
worden toegepast?
De behandeling:
De dierenfysiotherapeut doet een behandelvoorstel,
waarin hij aangeeft, met
welk middel hij de behandelbare grootheden
(symptomen) gaat behandelen.
Veel voorkomende en nader te bespreken
symptomen zijn:
1. Pijn
2. Arthrogene problematiek
3. Spierproblematiek
4. Neurologie
Ad.1 Pijn
Problemen aan het houdings- en bewegingsapparaat
zijn bij honden vaak gerelateerd
aan pijn. Een afwijkende houding
of looppatroon is vaak terug te voeren op:
gewrichtspijn (arthritiden, artrose, synovitiden),
spierpijn en postoperatieve pijn.
Nociceptieve afferenten (pijnprikkels) uit
de structuren als gewrichten en spieren,
verminderen de proprioceptie en prestatie
van de motoneuronen. De gevolgen
hiervan manifesteren zich in hypertone
en hypotone spieren. Hiermee kunnen
de coördinatiestoornissen en bewegingsbeperkingen
van de biomechanica en gewrichtswerking
verklaard worden.
De gelijktijdige segmentale prikkeling
van de sympathische zijhoorncellen wekt
een segmentaal-reflectorisch complex op,
dat aan de reflexzones waar te nemen is.
Zo kun je bijvoorbeeld bij heuppathologie
(L2-L3), aan L2-L3 gerelateerde
huidzones, bindweefselzones, spierzones,
periost- en insertiezones waarnemen.
Als pijn langer blijft bestaan, verhoogt
de stress de sympatische activiteit in het
lichaam met een hogere spiertonus en
verminderde doorbloeding in de spieren

en gewrichten als gevolg. Onderdrukking
van pijn is mede daarom erg belangrijk.
Een goede kennis van de ontstaanswijze
van pijn en de mogelijke oplossing hiervoor
zijn cruciaal voor een goede behandeling.
Massage, bewegingstherapie en fysiotechniek
zijn middelen die de fysiotherapeut
heeft om de pijn te beïnvloeden.
Door massage en bewegingstherapie worden
respectievelijk de gevoelszenuwen
(Ad-vezels) in de huid en de mechanoreceptoren
(Ad-vezels) in de gewrichtskapsels
geactiveerd. Door de prikkeling van
deze dikvezelige sensorische afferenten,
vind er in de achterhoorn van het ruggenmerg,
nociceptieve inhibitie plaats.
Ook met behulp van fysiotechnische
prikkels werkt de fysiotherapeut in op de
pijn. Fysiotechnische apparatuur maakt
gebruik van huidprikkelingen ( stimulatie
dikvezelige afferenten) of heeft direct
invloed op het celmetabolisme en de
overdracht van neurotransmitters.
Ad.2 Arthrogene problematiek
Arthrogene problematiek kan pijn, bewegingsbeperkingen,
spierproblemen,
gestoorde proprioceptie en een verminderde
stabiliteit veroorzaken.
Onder arthrogene problematiek vallen
osteoartrose, osteochondrose, dysplasie,
artritiden en evt. synovitiden, bursitiden.
Ook de (postoperatieve) hydrops of haemarthros
valt hieronder. Bij arthrogene
problematiek zal de therapie zich richten
op pijnstilling (zie ad 1), verhogen van
de spierkracht en het vergroten van de
mobiliteit en stabiliteit van het gewricht.
Om na gewrichtsoperaties adhaesies pijn
en spierverkortingen te voorkomen kan
het belangrijk zijn om al in een vroeg
stadium, na de ontstekingsfase ( dus dat
kan al na 3 dagen) heel voorzichtig gedoseerd
te bewegen.
Het bewegen verhoogt de capsulaire doorbloeding
en prikkelt de mechano- en proprioceptoren
in het kapsel. De verbeterde
proprioceptie geeft de hond een beter li-
chaamsbesef, een betere lichaamscontrole
en een betere stabiliteit van de aangedane
gewrichten. Het is frappant te zien wat exteroceptieve-
en proprioceptieve prikkels
doen met een hond. Van volledig onbelast
lopen wordt vaak al snel een betere plaatsing
van het been of zelfs al vol belasten
waargenomen.
Ad.3 Spier problematiek
Pijnlijke gewrichten, spier/pees rupturen,
instabiele gewrichten, inwendige
pijn en stress zijn vaak veroorzakers van
spierproblemen.
Onder spierproblematiek verstaan we
hyper-, hypotonieën en contracturen.
Het onvermogen van spieren om te
stabiliseren en snel te kunnen reageren
op standsveranderingen in het lichaam
komt door een verstoorde proprioceptie
en een verstoord arthrokinetisch reflex
mechanisme. De problemen zitten dan
meer in de aansturing van de verder wellicht
gezonde spier.
Balans oefening en proprioceptieve
training op de wiebelplank.
Aan de spanning (tonus) van de spieren
is veel af te lezen. Daarom is het onderdeel
palpatie in het onderzoek heel erg
belangrijk. Massage, rekoefeningen, en
het gezond activeren van de spieren geeft
snel een goede verbetering te zien.
Verhoogde spierspanning geeft niet alleen
lokaal problemen maar kan ook de
D.M. 53e jaargang - No. 3 blz. 21

veroorzaker zijn van neurovasculaire
problematiek in de periferie van het lichaam.
Daar waar een vaatzenuwstreng
tussen spieren door loopt kan een hypertonie
of contractuur leiden tot een pijnlijke
neurovasculaire problematiek.
fig. 5
Ad.4 Neurologie
Neurologische aandoeningen bij de hond
zijn over het algemeen niet gemakkelijk
te genezen. Bij de meeste aandoeningen
valt aan de oorzaak niets doen. Meestal
is er sprake van een symptomatische aanpak,
waarbij het genezingsproces door
de fysiotherapeut ondersteund kan worden.
Een aantal aangrijpingspunten zijn:
sensibiliteit, parese/paralyse/spasticiteit
en begeleiding. De sensibiliteit moet zo
veel mogelijk gestimuleerd worden. Bij
gedeeltelijke uitval van de sensibiliteit
heeft de therapie het meeste effect. Met
stevige prikkels zoals de voet stevig over
de grond wrijven, worden zoveel mogelijk
proprioceptieve prikkels gegeven.
Om steun- en loopfunctie zo veel mogelijk
te stimuleren, wordt de eigenaar
geleerd meerdere malen per dag heel intensief
de poot te prikkelen.
Paretische spieren worden maximaal gestimuleerd
om de spierkracht waar mogelijk
te onderhouden. Het hele arsenaal
aan oefeningen die therapeuten tot hun
beschikking hebben wordt ‘uit de kast”
gehaald. Voorbeelden zijn: hydrothera-
D.M. 53e jaargang - No. 3 blz. 22
pie, op 2 poten laten lopen/staan, met
gewichtjes oefenen op een wiebelplank
staan of op een loopband (met schuine
helling) laten lopen.
Daar neurologische aandoeningen meestal
een lange tijd nodig hebben om te
genezen, is de eigenaar gebaat bij een
goede begeleiding van dierenarts en dierenfysiotherapeut.
Fysiotherapeu tische
begeleiding helpt de eigenaar de verzorging
langer vol te houden en de ernst van
de problematiek in te zien.
BEHANDELMETHODEN
Massage
De massagetherapie is niet wezenlijk anders
dan bij de mens. De beharing van de
hond vormt ook geen belemmering voor
massage. Wij hebben in Nederland met
honden te maken die in principe gewend
zijn om door mensen aangeraakt te worden
en die geleerd hebben om die aanraking
prettig te vinden. Massage is een
belangrijke vorm van communiceren met
de hond. De fysiotherapeut gaat, vooral
bij wat bangere honden, geleidelijk over
van aaien naar masseren. Met kneden,
strijken, schudden en rekken kan de fysiotherapeut
direct invloed uitoefenen op
de oppervlakkige huid, het onderliggende
bindweefsel, spieren, pezen en ligamenten.
Voor ontspanning of verlichting
van pijn kan in principe iedereen een
massage geven, maar bij therapeutische
doeleinden wordt het aanbevolen een fysiotherapeut
te consulteren.
De drie kerneffecten van een massage
zijn: betere doorbloeding van het
gemasseerde weefsel, vermindering
van pijn in het behandelde gebied en
ontspanning van de diverse weefsels.
Masseren is niet altijd positief en is in
sommige gevallen af te raden. Bijvoorbeeld
bij koorts en temperatuurverhoging.
Bij ontstekingen is masseren
vanwege de kans op uitbreiding zelfs
gecontraïndiceerd. Diepe bindweefsel

massage technieken en lymfemassage,
kunnen helpen om sneller te ontzuren.
Oefentherapie/bewegingstherapie
Bewegen is één van de basisbehoeften
van het lichaam. De oefentherapie dient
altijd meerdere doelen: het vergroten
van de mobiliteit, het aanzetten van de
circulatie, het vergroten van spierkracht,
de stabiliteit verbeteren en het trainen
van het (spier)uithoudingsvermogen.
Verminderd bewegen en verminderde
beweeglijkheid leiden tot pijnlijke spieren
en gewrichten en disbalans in de
motoriek. De compensatoire strategieen,
de asymmetrie en de daarbij behorende
musculaire disbalans zullen met
oefentherapie weer opgeheven moeten
worden.
Als het doel is om de mobiliteit te vergroten,
dan zal het passief mobiliseren,
door de fysiotherapeut uitgevoerd, al
snel overgaan in actief mobiliseren door
de hond te dwingen grotere passen te
nemen, de benen hoger op te trekken of
als het om de rug gaat deze meer in te
buigen.
De oefeningen die de hond moet doen
zijn: onbelast (zwemmen), deelbelast
(staan op 2 achterpoten) of maximaal
belast (staan op 1 achterpoot).
Daar er bij de fysiotherapeut veel honden
komen met slecht belastbare gewrichten,
zijn veel oefeningen er op gericht om de
(chondrale) belastbaarheid te verhogen.
Bij laag belastbaar chondraal weefsel,
probeert de fysiotherapeut gedoseerde
rechtlijnige bewegingen aan te bieden
en draai/schuifkrachten te vermijden. De
passieve stabiliteit kan door de dierenarts
verbeterd worden, de actieve stabiliteit
ligt meer op het terrein van de fysiotherapeut.
Een gedoseerde trainingsopbouw
moet de spierkracht en stabiliteit vergroten.
De eigenaar krijgt een huiswerkprogramma
mee.
Hieronder vallen ook alle trainingsadviezen
over het opbouwen van de belastbaarheid
middels een stappenplan.
Dit stappenplan houdt in, dat aangegeven
wordt hoe vaak, hoe lang, op welke
ondergrond en met welke intensiteit getraind
mag worden.
Passief mobiliseren heup
Passief mobiliseren van de thoracale
wervelkolom
D.M. 53e jaargang - No. 3 blz. 23

Aan de hand van een model kunnen
handgrepen uitgelegd worden
Actieve mobiliserende oefening
D.M. 53e jaargang - No. 3 blz. 24
Geleid actief mobiliseren van de thoracale
we rvelkolm
Aan de hand van een model kunnen
handgrepen uitgelegd worden
Fysiotechniek
Fysiotechnische applicaties worden, zeer
selectief, gebruikt als voorbereiding of
als ondersteuning van de oefentherapie/
massage. Het nadeel van de behandelvorm
kan zijn, dat het tijdrovend is en de
huid bij sommige applicaties onthaard
moet worden.
De keuze (selectie) van een fysiotechnische
applicatie is afhankelijk van: het
soort weefsel, de fase van herstel waarin
het weefsel zich bevindt, ligging en
diepte van het weefsel, de dosering en
het behandeldoel.
Het behandeldoel dat men nastreeft kan
variëren van : metaboliseren, hyperaemiseren,
verminderen trofiek, laederen, en
sederen.
De keuze is rijkelijk. Meestal wordt er in
de praktijk gebruik gemaakt van die apparaten
waarvan in de (humane)literatuur
aantoonbare effecten beschreven zijn nl:
• Ultrageluid geeft een hoogfrequente
(> 20 kHz) mechanische prikkel. Door
toedienen van ultrageluid ontstaan
thermische en niet-thermische effecten.
Bij een stijging tot 40-42 graden
worden thermosensoren geprikkeld en

zal een metaboliserend effect optreden.
Bij een stijging tot 42-45 graden worden
unimodale nocisensoren geprikkeld
en treedt er hyperaemisering op.
Ultrageluid kan gebruikt worden bij
spier/peeslaesies tot 2-3 cm. diepte. Ultrageluid
verhoogt de weefselcirculatie,
de weefselstofwisseling en de toename
van rekbaarheid van bindweefsel.
• Middenfrequente stromen (interferentie)
zijn wisselstromen van 4000Hz die
op de huid (wel scheren) goed verdragen
kunnen worden. Door deze prikkel
ontstaat er pijndemping en trofiek verbetering
van het geprikkelde gebied.
Het hyperaemiserende effect van interferentie
kan bijvoorbeeld gebruikt worden
bij het behandelen van een hydrops
van een knie of ter voorbereiding van
oefentherapie.
• Bij electrotherapie door middel van
TENS (transcutaneous electrical nerve
stimulation) worden de sensorische
zenuwen met zwakstroom gestimuleerd
om pijnimpulsen te blokkeren en
endorfine te produceren. TENS wordt
gebruikt als (postoperatieve) pijnstilling
en als voorbereiding voor oefentherapie.
• Shockwave-therapie (SWT) is een bij
dieren nieuwe behandelingsmethode
die vooral ingezet wordt bij de behandeling
van arthrose, pees- en bandletsels,
en fracturen die slecht willen genezen.
De behandeling bestaat uit het
lokaal toedienen van zeer korte maar
krachtige hoogenergetische geluidspulsen,
de schokgolven of shockwaves.
De schokgolven worden gebundeld en
gefocust. Deze pulsen dringen in de
(aangetaste) weefsels door en stimuleren
door hun energieafgifte ter plaatse
het genezingsproces.
• Warmte en koude therapie kunnen gebruikt
worden om te hyperaemiseren,
metaboliseren en als sedatie. Met behulp
van warme kruiken of pittenzakken
is warmte simpel toe te dienen.
Met koude toediening kan men overmatige
zwelling en ontstekingsreacties
(postoperatief, posttraumatisch) voorkomen.
• Magneetveldtherapie gaat door het
hele lichaam, elke cel heen. De in de
cel aanwezige ionen, die magnetisch
te beïnvloeden zijn, worden door het
pulserend magnetisch veld bewogen en
tegen de celmembraam gedrukt, waardoor
er een hyperpolarisatie ontstaat.
Dit resulteert in een verbeterde doorbloeding
van de betreffende weefsels.
• Lasertherapie is een vorm van lichttherapie
die een locale invloed op de
celactiviteit heeft zonder dat er temperatuurstijging
ontstaat. Deze toename
van celactiviteit leidt tot een stimulering
van verschillende processen die
van belang kunnen zijn voor het realiseren
van weefselherstel na beschadigingen.
Bij diepere huidwonden bevordert
Laser de groei van fibroblasten in
de wondbodem.
Advisering/voorlichting
Om gezonde honden gezond te houden
moet de eigenaar van de hond zich goed
realiseren wat voor een dier hij in huis
heeft. Ook al worden honden door sommige
eigenaren menselijke eigenschappen
toegedicht, de hond is en blijft een
dier dat verstandige beweging nodig
heeft om zich normaal te ontwikkelen.
Voorlichting aan hondeneigenaren is
dan ook erg belangrijk. Fysiotherapeuten
kunnen desgewenst voorlichting
geven op hondenclubs of bij dierenartspraktijken.
Er is daarvoor speciaal een
voorlichtingsprogramma ontwikkeld,
om ondersteuning te geven aan puppy-
en senioren- avonden.
D.M. 53e jaargang - No. 3 blz. 25

Onderzoek dierenarts
Afwijking aan het houdings-, en bewegingsaparaat tgv:
- hernia, spondylose, lumbo-sacrale instabiliteit
- verlammingsverschijnselen
- pees-, slijmbeurs-, en gewrichtsontstekingen
- revalidatie na botbreuken en
- acute letsels aan spieren, gewrichten,
banden of pezen na een blessure of ongeval
- artrose en ouderdomsklachten
- gewrichtsafwijkingen, zoals OCD, LPC, LPA, HD
- spierziekten
- verminderde sportprestaties
- slecht helende wonden
Verwijzing naar Dierenfysiotherapeut
Onderzoek dierenfysiotherapeut:
- anamnese
- inspectie( in stand, in beweging)
- algemene palpatie
- functieonderzoek
- specifiek onderzoek (stabiliteit, neurologie,
spierfunctie, specifieke palpatie)
Middelen:
- massage
- oefentherapie
- fysiotechniek
- voorlichting
Behandelbare grootheden:
- pijn
- bewegingsbeperking
- spierkrachtverlies
- verminderde stabiliteit
Afsluiting therapie:
- na 1-6 behandelingen stoppen
- eigenaar kan zelfstandig verder met huiswerkoefeningen,
aangeleerde massage handgrepen en evt. trainingsschema
- eindrapportage naar dierenarts
fig. Protocol probleempatiënt
Behandelplan

Wist u dat fysiotherapeuten ook ergonomische
adviezen geven?
Nawoord
Fysiotherapie bij honden is een nog
relatief nieuw begrip, en ook nog vrij
onbekend onder de diereigenaren. Veel
diereigenaren zullen dan ook nog steeds
verrast opkijken als zij met hun hond
doorverwezen worden naar de dierenfysiotherapeut.
Ten eerste vanwege de relatieve
onbekendheid en ten tweede vanwege
de naderende onverwachte extra
kosten die gemaakt moeten worden. Om
dit te voorkomen kan voor de operatie
aangegeven worden dat na de operatie,
eventueel gekoppeld aan de veterinaire
nacontrole, complementair een 2-3 tal
fysiotherapeutische behandelingen gegeven
worden.
Korte professionele doelgerichte behandelingen
van de fysiotherapeut en goede
afspraken met de dierenarts zijn belangrijk
voor een succesvolle behandeling en
moet ongewenste ruis in de praktijkvoering
van de dierenarts voorkomen. De fysiotherapeut
kan alleen maar werken met
een dier als er een goed contact is met de
behandelende dierenarts. De dierenarts
is de verwijzer, stelt de medische diagnose
en heeft de mogelijkheid tot beeldende
diagnostiek. Het zou goed zijn, als
beide disciplines initiatieven nemen om
meer samen te werken en protocollen te
ontwikkelen, ten einde een zo compleet
mogelijke behandelresultaat te bereiken.
Als dit lukt, is in ieder geval de hond ons
dankbaar.
P.M.Moens
Fysiotherapeut
Poli Sportrevalidatie en Revalidatie Dag
Behandeling
Zh. St. Jansdal te Harderwijk
Docent opleidig dierfysiotherapie
(sectie hond)
CDB te Barneveld
Dierenfysiotherapeut te Nunspeet e.o.
www.dierfysio.nl
VOORBEELD VAN EEN CASUS:
Clide, Engelse Springer Spaniël 6 jaar,
reu
Verwijzing dierenarts: aanhoudende kreupelheid
links voor. Foto’s carpus (i.v.m.
iets dikkere carpus) negatief. Verdenking
tendinitis biceps pees.
VG: prostaat problematiek.
Onderzoek fysiotherapeut:
Anamnese: gezonde hond, geen eerdere
kreupelheid, wel gevoelige rug gehad.
Standaard uitlaatpatroon waarbij dagelijks
de langste wandeling 3⁄4-1 uur is.
Hond zou altijd erg rustig zijn. Geen
wildebras. Eigenlijk opvallend rustig.
Verder geen echte bijzonderheden. 4
weken terug verstapt? Leek geleidelijk
weer beter te gaan tot 4 dagen geleden.
Na het nemen van een scherpe bocht bij
spelen met andere honden kreupel links
voor. Wilde niet belasten. Nu 3 dagen later
weer redelijk hersteld.
Hulpvraag eigenaar: “de kreupelheid
lijkt nu weer redelijk hersteld, maar we
gaan over 4 weken op wandelvakantie
(wandelen met de honden in zuid Frankrijk)
en zijn bang voor recidivering”.
Inspectie stand: Erg mooie Spaniël, correcte
bouw en goede voedingstoestand.
Staat vaak met linkerpoot voor/buiten de
massa. Lichte voorkeur belasting voorpoten.
D.M. 53e jaargang - No. 3 blz. 27

Oppervlakkige palpatie: Verschuifbaarheid
huid lumbale wervelkolom erg pijnlijk,
iets warmere lumbale regio, hogere
spiertonus lumbaal, opvallende hypotonie
m. triceps links voor.
Inspektie van bewegen: strakke iets kyfotische
rug, verder geen bijzonderheden.
Functieonderzoek: aan beide zijden
schouder, elleboog, carpus, teengewrichten
gb., extensie en lateroflexie lumbale
wervelkolom pijnlijk.
Specifiek onderzoek: Bicepspees is niet
te provoceren (manuele compressie sulcus
bicipitalis in combinatie met retractie
voorpoot).
Provocatie test: de hond laten huppen op
1 voorpoot. Rechtsvoor kan dat zonder
moeite 10 keer. Linksvoor lukt het 3 keer
en dan zakt de hond volledig door voorpoot.
Opnieuw inspectie bij bewegen
laat nu linksvoor goed kreupel zien. In
stap verminderde retractie links voor. Er
is geen zwelling, crepitatie en warmte te
palperen.
Voorlopige conclusie: Nog lichte bicepspees
problematiek die zich normaal lijkt
te herstellen. Alleen bij flinke provocatie
nog te provoceren. Pijnlijke lage rug,
verminderde beweeglijkheid lumbale
wervelkolom en contracte huid.
Mogelijke verklaring klacht: minder belastbare,
overbelaste, m. biceps bij al langer
bestaande rugklachten. Bij spelvorm
met andere honden wordt de rug ontlast
en de voorhand overbelast. Misschien
heeft de hond al langer last van de rug en
is daarom zo opvallend rustig. De hypotonie
van de linker m. Triceps verklaart
wellicht mede de lichte kreupelheid.
Advies: Nadere diagnostiek lage rug
dierenarts.
Gezien de herstelfase bicepspees nog 2
weken aangelijnd uitlaten. Mag wel al
3x5 minuten draven naast de fiets. Opbouwend
schema in 2 weken naar 3x 10
D.M. 53e jaargang - No. 3 blz. 28
minuten draven per dag naast de fiets.
Prognose: De verwachting is dat de hond
mee kan op vakantie. Voorzichtigheid
blijft echter de eerste weken geboden.
Fysiotherapeutische behandeling:
- Massage huid en spieren lage rug.
- Passief mobiliseren van de rug.
- Controle belastbaarheid bicepspees.
- Spierkrachttraining m. triceps
- De eigenaar sederende massage aanleren
(voor de rug) en adhesies bicepspees
in sulcus bicipitalis voorkomen
met rekkingtechnieken.
Aantal verwachte behandelingen:
2-3 keer.
Frequentie: 1 keer per week.
Na de behandeling beoordelen of het
looppatroon (losheid van de rug) verbetert.
Als in toekomst rug weer pijnlijk en
minder mobiel wordt, kunnen eventueel
de oefeningen en massage technieken
met eigenaar nog 1 keer doorgenomen
worden.
Controle/behandeling na 1 week:
Er zijn foto’s van de rug gemaakt. Hierop
zijn geen afwijkingen te zien.
Clide is in huis speelser geworden en
looplustiger. Durft weer meer met andere
honden te spelen. Linkervoorpoot
vertoont na inspanning nog wel een heel
geringe kreupelheid.
Na nog 1 keer behandeld te hebben wordt
de behandeling gestaakt daar de rug na 2
behandelingen een stuk soepeler is, geen
pijnlijke huid reacties meer laat zien en
mobieler blijkt. De rug was blijkbaar
mede de oorzaak voor het rustige gedrag
van de hond. Eigenaar is tevreden en
houdt fysiotherapeut telefonisch op de
hoogte.
Na 10 dagen wordt de fysiotherapeut
gebeld dat het merkwaardige fenomeen
zich voordoet, dat na een ongelukkige
botsing met een andere hond exact hetzelfde
beeld zich nu rechtsvoor laat zien.

Na een pijnlijke gil wilde de hond de
voorpoot niet belasten! Na enige dagen
was het beeld hersteld.
De fysiotherapeut beoordeelt bij een volgende
behandeling, de cervicale wervelkolom
en constateert pijnlijke cervicale
wervels (C5-C6). De pijnlijkheid was alleen
te provoceren bij een flinke anterior/
posterior verschuiving van deze wervels.
Andere bewegingen waren pijnvrij.
De dierenarts en de fysiotherapeut hebben
de conclusie bijgesteld en komen
tot de conclusie, dat de kreupelheid en
de m. triceps zwakte niet orthopedisch
maar meer van neurologische aard zijn.
De fysiotherapeut heeft geadviseerd
geen halsband meer te dragen, de hals/
nekspieren te versterken (b.v. door het
tillen van een blok hout in de bek) en te
enthousiast contact met andere honden
te voorkomen.
P.M. Moens, dierenfysiotherapeut,
Nunspeet
D.M. 53e jaargang - No. 3 blz. 29

Cobactan4,5%
Geregistreerd voor
veulen én paard
Weefselvriendelijk • Praktisch • Snel werkzaam • Breedspectrum
Cobactan 4,5% poeder en solvens voor injectie bij paarden. Diergeneesmiddel UDD. REG NL 10363. Bevat per ml
gebruiksklare oplossing 45 mg cefquinome. Paard 1 d.d. 1 ml per 45 kg, veulen 2 d.d. 1 ml per 45 kg. Bestemd voor de
behandeling van veulensepsis door E. coli en van respiratoire aandoeningen veroorzaakt door Streptococcus equi. Allergische reacties
zijn mogelijk, op de injectieplaats kan lichte weefselreactie voorkomen. Wachttijd slacht 4 dagen. Toepassing uitsluitend door de dierenarts.
Intervet Nederland bv • Postbus 50 • 5830 AB Boxmeer
Telefoon: 0485 587654 • Fax: 0485 587653 • www.intervet.nl
Exclusief voor
veulen én paard

Hydrotherapie
Biedt hydrotherapie meerwaarde bij de behandeling
van honden met locomotiestoornissen?
1. Inleiding
2. Geschiedenis hydrotherapie
3. Eigenschappen van water
4. Practise-based naar evidence-based
5. Aquatraining contra zwemmen
6. Samenvatting
7. Conclusie
8. Casuïstiek
1. Inleiding
Hydrotherapie wordt in alle landen om
ons heen uitvoerig toegepast bij de behandeling
van honden met orthopedische
en neurologische aandoeningen. In
Nederland wordt hydrotherapie bij de
behandeling van locomotiestoornissen
nog zeer beperkt toegepast.
De vraag dringt zich op of we in Nederland
misschien achter lopen bij het toepassen
van hydrotherapie bij honden. Of
is hydrotherapie een achterhaalde therapievorm
die weliswaar een stuk historie
kent, maar niet voldoende te onderbouwen
is?
In dit artikel over hydrotherapie wordt
beoogd antwoord te geven op de volgende
vragen.
Wat is hydrotherapie en welke eigenschappen
heeft water? Welke (contra)-
indicaties kunnen vanuit de eigenschappen
van water afgeleid worden?
Welke voordelen heeft zwemmen en
welke voordelen heeft aquatraining?
En heeft hydrotherapie in 2006 wel bestaansrecht?
2. Geschiedenis hydrotherapie
Het woord hydrotherapie is afgeleid van
het Griekse woord hydor (=water) en
therapeia (= genezing/behandeling).
Het gebruik van water wordt al sinds
eeuwen in
verband
gebracht
met religie,
hygiëne en recreatie.
Vanaf de 19e eeuw gaat hydrotherapie
echter duidelijker vorm aannemen
en worden warmtebaden gebruikt
voor orthopedische, neurologische en
psychiatrische aandoeningen.
Anno 2006 wordt humaan en veterinair
gestreefd naar interventies die evidence
based zijn.
Kan hydrotherapie deze toets doorstaan?
3. Eigenschappen van water
Hydrotherapie is gebaseerd op de eigenschappen
van water.
Water heeft hydrostatische, hydrodynamische
en thermodynamische eigenschappen.
Uitgaande van de belangrijkste
eigenschappen van water zal duidelijk
worden welke indicaties met hydrotherapie
gebaat zouden kunnen zijn en wat
mogelijke contra-indicaties zijn.
• HYDROSTATISCHE
EIGENSCHAPPEN
a. Wanneer een voorwerp in water wordt
ondergedompeld zal dit voorwerp een
druk ondervinden van het water, welke
afhankelijk is van de diepte in het water
en van de dichtheid van het water: dieper
in water en grotere dichtheid vergroten
de druk.
De belangrijkste orgaansystemen die
door de hydrostatische druk beïnvloed
worden zijn: ademhaling, circulatie en
zenuwstelsel.
Wanneer een hond tot en met (een deel
D.M. 53e jaargang - No. 3 blz. 31

van) de thorax en het abdomen in het water
geplaatst wordt, zal door de druk op
de thorax en het abdomen de inspiratie
bemoeilijkt worden. Tevens zal het transport
van bloed uit de periferie door de
druk op de veneuze circulatie, verbeterd
worden. Dit heeft een vermindering van
oedeem in de periferie en een toename
van het centrale bloedvolume met daarbij
een toename van de belasting van het
hart tot gevolg.
Oedeem kan dus een indicatie zijn, maar
tegelijk kan de beïnvloeding van de
ademhaling en de circulatie, afhankelijk
van de diepte van het water, een (relatieve)
contra-indicatie voor hydrotherapie
opleveren. De invloed op het zenuwstelsel
is positief: water prikkelt namelijk
de huidsensoren en verbetert de propriocepsis,
waardoor bewegen in water de
coördinatie zal verbeteren.
b. Archimedes (287-212 v.C.) ontdekte
dat elk lichaam dat in water gedompeld
wordt, een opwaartse druk ondervindt
die afhankelijk is van het gewicht van het
verplaatste water. Deze watereigenschap
zorgt ervoor dat de hond afhankelijk van
de diepte van het water met minder gewicht
loopt of gewichtsloos zwemt.
Deze opwaartse druk vermindert niet alleen
de druk op de gewrichten in de poten,
maar stimuleert tevens alle opwaartse
bewegingen van de hond. Bewegingen
die tegen de opwaartse kracht uitgevoerd
worden, worden verzwaard.
Deze eigenschap van water maakt het
mogelijk de hond in een eerder stadium
te revalideren en senior honden met gegeneraliseerde
artrose toch te trainen.
c. Elke vloeistof, ook water, kent oppervlaktespanning:
de moleculen aan de
oppervlakte trekken elkaar aan met een
richting die evenwijdig is aan de bovenlijn
van het water. Het doorbreken van
de bovenlijn van het water kost extra
kracht en beïnvloedt het bewegingspatroon.
D.M. 53e jaargang - No. 3 blz. 32
Percentages belasting bij verschillende
waterniveaus
Uit: Canine rehabilitation physical therapy
Milks, Levine, Taylor
Hiervan wordt bij aquatraining gebruik
gemaakt: door de mogelijkheid de waterlaag
in hoogte te variëren, kan de
beweging in een te verkiezen gewricht
geactiveerd worden.
• Hydrodynamische eigenschappen
Dit is een complex gebied, waarbij alleen
die aspecten worden besproken, die
van belang zijn bij hydrotherapie voor
honden.
a. Door het verschil in dichtheid tussen
lucht en water is het voorwaarts bewegen
in water 800 maal zwaarder dan in lucht.
Deze eigenschap van water maakt het
mogelijk spieren te versterken en afhankelijk
van de dosering van de training,
de conditie te verbeteren. Hoe meer oppervlakte
onder water en hoe sneller de
beweging, des te zwaarder natuurlijk de
beweging.
b. Afhankelijk van de snelheid van het
water zal er een gelijkmatige weerstand
door het water geleverd worden of zal
bij meer turbulentie van het water (vb.
jetsteam) het zwemmen en lopen verzwaard
worden. Het evenwicht bij het
staan en lopen bij aquatraining zal met
een jetstream bemoeilijkt worden.
c. Van belang bij honden met een paretische
achterhand is het principe van “tail
38%
85%
91%

suction”: achter de voorhand zal door de
beweging een negatieve druk ontstaan,
waardoor een protractie van de achterpoten
gestimuleerd wordt.
• Thermodynamische eigenschappen
Warm water geeft vasodilatatie en reflectoir
een ontspanning van spierweefsel.
Omdat water warmte beter geleidt dan
lucht en warmtegeleiding afhankelijk
is van de snelheid van bewegen, zal de
temperatuur van het water voor therapeutische
doeleinden echter afhankelijk
moeten zijn van het behandeldoel. Te
warm water zal bij een training de circulatie
van de hond teveel belasten.
4. Practise-based naar evidence-based
Uit bovenvermelde eigenschappen van
water is een indicatiegebied af te leiden.
Maar in hoeverre heeft hydrotherapie bewezen
bij dit indicatiegebied een meerwaarde
te kunnen bieden?
Humaan is veel onderzoek verricht naar
de mogelijke meerwaarde van hydrotherapie
bij het trainen van mensen met
beperkte belastbaarheid èn van atleten.
Ook bij paarden is dit onderzocht.
Humane onderzoeken hebben aangetoond
dat prestatieverbetering in een
tak van sport vooral bereikt wordt door
functionele training. Het trainen op een
quadricepsbank, dus krachttraining, zal
de prestatie van een wielrenner onvoldoende
verbeteren. Een wielrenner zal
tevens met een stuk fietstraining moeten
werken aan een optimale presentatie.
Daarbij is aangetoond dat aquatraining
geen meerwaarde heeft bij het verbeteren
van de cardiovasculaire conditie van
getrainden, maar wel bij ongetrainden.
Wel zijn getrainden in staat gebleken
gedurende 6 weken met een aquatrainingsprogramma
hun trainingsniveau te
behouden.
Bij paarden is aan de hand van bloedwaarden
bepaald dat aquatraining een
submaximale aërobe trainingsvorm
kan zijn.
Aquatraining heeft humaan tevens bewezen
de coördinatie van het lopen te
verbeteren.
5. Aquatraining versus zwemmen
Zowel zwemmen als aquatraining hebben
een aantal voor- en nadelen.
Bij aquatraining wordt gebruik gemaakt
van een waterbak, die gevuld wordt met
water.
De bodem van de bak is uitgerust met
een lopende band. De snelheid van de
band, het waterniveau, de temperatuur
van het water is variabel. Snelheid, waterniveau,
watertemperatuur, tijdsduur
van de training en de pauzes is meetbaar,
dus is de trainingsprikkel herhaalbaar of
heel nauwkeurig te verzwaren.
Er zijn verschillende apparaten van verschillende
firma’s in de handel.
Training in “Aqua-Trainer” exact te doseren”
Voor zwemmen kan gebruik gemaakt
worden van een hondenzwembad of van
buitenwater. Het zwemmen is als trainingsprikkel
echter niet exact te doseren:
de tijdsduur van de prikkel is herhaalbaar,
maar niet de intensiteit van de prikkel.
De snelheid van de zwembeweging
wordt door de hond bepaald.
Bij het zwemmen zal de hond gewichtsloos
en zonder loopfunctie getraind kunnen
worden: vooral honden met ernstige
rugproblematiek en de honden die geen
D.M. 53e jaargang - No. 3 blz. 33

stafunctie hebben, zijn geïndiceerd voor
zwemmen.
Aquatraining vraagt een loopfunctie en
een toegestane belasting van 40 % (waterhoogte
tot de trochanter major). Verdere
vermindering van gewrichtsbelasting
kan verkregen worden door gebruik
te maken van een tuigje of broekje. Dit
hulpmiddel kan aan de stang boven de
“Aqua-Trainer” bevestigd worden. Het
gebruikte materiaal belemmert echter de
beweging.
“Zwemmen is gewichtsloos, maar niet
doseerbaar trainen”
Zwemmen is geen functionele trainingsprikkel
voor het lopen: een hond die beter
en langer kan zwemmen, hoeft niet beter
te lopen. Zwemmen doet geen beroep op
de stabiliteit van de poten. Aquatraining
levert wel een functionele trainingsprikkel
voor het lopen op.
Daarbij heeft een onderzoek naar bewegingsuitslagen
bij honden in een Aqua-
Trainer met water van verschillende
hoogte aangetoond dat de bewegingsuitslagen
in de verschillende gewrichten
afhankelijk is van de hoogte van het
water. Flexie in een gewricht kan door
het kiezen van de hoogte van een waterlaag
gemobiliseerd worden. Een volledige
extensie van knie en elleboog wordt
eveneens tijdens het lopen in water ge-
D.M. 53e jaargang - No. 3 blz. 34
stimuleerd.
Zwemmen levert geen extensie van knie
en elleboog op, maar doet wel een beroep
op extensie schouder en heup.
Bovenvermelde verschillen hebben invloed
op het indicatiegebied, terwijl de
hieronder vermelde verschillen meer
praktische verschillen opleveren.
Wanneer een hond niet wil of kan zwemmen
vervalt de mogelijkheid om zwemmen
therapeutisch aan te wenden. Alle
honden, ook de honden met waterangst,
kunnen aquatrainen.
Aan het water van een zwembad zullen
chemicaliën toegevoegd moeten worden
om de pH binnen veilige marges te houden
en chloor om te desinfecteren.
Het water in een “Aqua-Trainer” kan zonodig
na elke behandeling ververst worden.
Het gebruik van chloor kan daarom
beperkt worden tot het reinigen van de
leidingen.
De Engelse “Water Walker” is wat betreft
het waterregime gelijk aan een
zwembad.
6. Samenvatting
Samenvattend kan gesteld worden dat
zowel zwemmen als aquatraining een
groot indicatiegebied kent. Vanuit humane
onderzoeken is hydrotherapie voldoende
onderbouwd om hydrotherapie
in Nederland op uitgebreidere schaal
toe te gaan passen bij honden met locomotieproblematiek.
Juist voor de groep
honden die minder fysiek te belasten is,
heeft hydrotherapie een meerwaarde met
betrekking tot het verbeteren van spierkracht
en conditie.
Sporthonden zouden daarbij in een blessureperiode
met hydrotherapie hun cardiovasculaire
conditie langer behouden.
Hierbij moet opgemerkt worden dat
zwemmen bij honden niet doseerbaar is,
waardoor het behoud van cardiovasculaire
conditie vanuit humane onderzoeken
niet vertaald mag worden naar veterinaire
toepasbaarheid.

Aquatraining kan in verband met het
functionele van de prikkel tevens een
rol spelen bij het verbeteren van de coordinatie.
Aquatraining heeft ten opzichte van
zwemmen dus een groot aantal voordelen.
Doseerbaarheid van de trainingsprikkel,
het gerichter mobiliserend kunnen
werken, het functionele van de trainingsprikkel
en de mogelijkheid om de waterlaag
te verlagen om een hond te begeleiden
naar een 100 % belasting biedt een
uitgebreider indicatiegebied dan zwemmen.
Dit gebied wordt niet beperkt door
waterangst en huidproblemen.
Zwemmen heeft echter een duidelijke
voorkeur bij honden zonder of met een
slechte loopfunctie en bij honden die in
verband met ernstige rugproblematiek
benchrust hebben.
7. Conclusie
Nader onderzoek zal uit moeten wijzen
in hoeverre een revalidatie wordt geoptimaliseerd
door aquatraining. Er lopen
een aantal onderzoeken om hydrotherapie
evidence based te staven. Hydrotherapie
zal in elk geval het trainen van senior
honden en honden met overgewicht
mogelijk maken. Juist deze honden, die
elke veterinair in de praktijk veelvuldig
tegenkomt, kan met hydrotherapie weer
een stuk bewegingsvreugde geboden
worden. Wanneer naast training ook een
stuk coördinatie wenselijk is of wanneer
de hond waterangst heeft, verdient aquatraining
duidelijk de voorkeur.
Een beperkte cardio/pulmonale belastbaarheid
en huiddefecten vormen een
(relatieve) contra-indicatie.
Hydrotherapie is echter meer dan een
hond laten zwemmen of laten lopen in
een Aqua-Trainer. Bij hydrotherapie zal
therapeutisch en met toepassing van trainingsprincipes
gebruik gemaakt moeten
worden van water. Hydrotherapie zal,
wanneer het binnen de revalidatie van
honden een plaats willen krijgen en behouden,
toegepast moeten worden door
dierenfysiotherapeuten, die met kennis
van zaken en in goed overleg met de
verwijzende veterinair, tot een optimaal
behandelplan kunnen komen. Per behandeling
zal het resultaat van elke training,
aan de hand van een dierfysiotherapeutisch
onderzoek, geëvalueerd moeten
worden. Een veterinaire diagnose en
overleg met de verwijzende veterinair
over ondersteuning met c.q. aanpassing
van medicatie en eventueel dieet is van
essentieel belang voor een optimaal resultaat
van hydrotherapie. Daarbij zal
een behandeling tevens ondersteund
kunnen worden door massage-, oefen-
en belastingsadviezen.
Door het elkaar aanvullen van zwemmen
en aquatraining zou een Hydrotherapeutisch
Centrum waarbij de training begeleid
wordt door dierenfysiotherapeuten,
de meest ideale positionering zijn van
hydrotherapie.
8. Casuïstiek
De volgende casussen zullen duidelijk
maken hoe aan hydrotherapie binnen
een dierfysiotherapeutische behandeling
vorm gegeven kan worden.
In januari 2005 werd Barney voor een
eerste behandeling aangeboden. Barney
is een zeer onstuimige Labrador, reu,
uit 2002. Barney werd verwezen met als
verwijsindicatie een status postoperatief
bij ingeklemde LPC links met een zeer
ernstige artrose. Eigenaar kreeg een zeer
gematigde prognose mee: Barney zou
zijn verdere leven waarschijnlijk pijnmedicatie
nodig blijven hebben en altijd
kreupelen.
Om de revalidatie te optimaliseren
heeft eigenaar voor dierfysiotherapie
en het geven van voedingssupplementen
gekozen.
Bij de eerste behandeling was Barney 4
weken postoperatief.
Barney belastte de linker voorpoot al
D.M. 53e jaargang - No. 3 blz. 35

zeer goed en was in stap niet meer belastingskreupel;
Barney stond op NSAID’s.
Een dierfysiotherapeutisch onderzoek
leverde de volgende bijzonderheden op.
Flexie in de linker elleboog was tot 90 gr.
mogelijk, extensie in de rechter schouder
was verend licht beperkt, de tonus van
de rugmusculatuur was rechts meer dan
links, er was slechts een lichte hydrops
in de linker elleboog aanwezig.
Barney revalideerde dus, ondanks de
slechte prognose, keurig volgens het
boekje. Vanwege de onstuimigheid van
de hond is in dit stadium van de revalidatie
nog niet gekozen voor aquatraining,
maar zijn de eigenaar alleen massagetechnieken
van de rug- en schouderspieren
aangeleerd. Daarbij is oefentherapeutische
aandacht besteed aan het passief
en actief verbeteren van de extensie van
de rechter schouder en het actief mobiliseren
van flexie van de elleboog. Het
voordeel van actief mobiliseren is dat de
beweging gedoseerd door de hond zelf
uitgevoerd wordt.
Labrador Barney op de buik liggend.
Zo kan de eigenaar niets forceren. De eigenaar
kon met deze oefen- en massageinstructies
tijdens de tweede helft van de
lijnrustperiode werken aan een verbete-
ring van de mobiliteit van de linker elleboog
en aan de lichte overbelastingsklachten
van de rug en rechter schouder.
Een belangrijk deel van een eerste behandeling
is tevens het in kaart brengen
van wat in de toekomst de provocerende
momenten zouden kunnen zijn. Hoe
hoog is de auto, loopt de hond trap, is de
vloer glad, trekt de hond, wordt er veel
met het balletje gespeeld?
Bij deze eerste behandeling gaf eigenaar
heel duidelijk aan dat ze de hond vooral
kwaliteit van leven wilde blijven bieden
en dus niet van plan was Barney zijn
verdere leven aangelijnd uit te laten. Het
één hoeft het ander niet uit te sluiten. In
overleg is besloten te gaan werken aan
een belastbaarheid, waarbij, naast een
gelijkmatige belasting, om de dag een
langere wandeling mogelijk zou moeten
zijn. Het los lopen zou alleen beperkt
worden wanneer dit tot te enthousiast
spelen zou leiden. Het zelf uit de auto
springen, het onbegeleid de trap lopen en
het balletjesspel zouden definitief tot het
verleden gaan behoren.
Eigenaar kon zich goed vinden in deze
beperkende maatregelen.
Bij de tweede behandeling, 6 weken
postoperatief, was geen hypertonie meer
aanwezig, extensie van de rechter schouder
was alleen actief nog beperkt, flexie
van de linker elleboog was tot 100 gr.
mogelijk en er was geen hydrops meer
aanwezig. Barney vertoonde in draf nog
slechts een minimale belastingskreupelheid
links. De eigenaar gaf nog wel startkreupelheid
aan. De pijnmedicatie was
nog niet stopgezet.
In dit stadium is de aquatraining opgestart
met als behandeldoel het optimaliseren
van spierkracht en stabiliteit.
Om optimaal gebruik te kunnen maken
van de weerstand van het water heeft
Barney in diep water gelopen met een
bandsnelheid die per behandeling werd
opgevoerd. Daarbij werd de training per
keer zwaarder gemaakt door de tijdsduur
D.M. 53e jaargang - No. 3 blz. 37

van de loopsessie en het aantal sessies
per behandeling op te voeren. De trainingsvariabelen
werden genoteerd. Elke
training werd voorafgegaan door een fysiotherapeutisch
onderzoek om te bepalen
of de belasting in de Aqua-Trainer,
maar ook thuis, wel opgevoerd kon worden.
Barney is 5 maal, 1 maal per week
in de Aqua-Trainer getraind.
Om voldoende trainingseffect te hebben
moet echter 2 maal per week een
trainingsprikkel aangeboden worden.
Barney is een enthousiaste zwemmer en
daar is voor die tweede trainingsprikkel
dankbaar gebruik van gemaakt: eigenaar
is 1 maal per week met de hond gaan
zwemmen. Daarbij heeft ze de tijdsduur
van het zwemmen opgevoerd.
Het eindresultaat was zeer bevredigend:
Barney was zonder pijnmedicatie alleen
bij uitzonderlijke belasting nog kort,
licht kreupel en stijf. Binnen 24 uur trad
volledig herstel op.
Dit valt onder het trainingsbegrip supercompensatie:
de hond is tijdelijk ten
gevolge van kleine beschadigingen op
cellulair niveau, verstoren van chemische
evenwichten, uitputten van voorraden
en vermoeidheid, minder belastbaar,
waarna er een toename van belastbaarheid
optreedt.
Flexie in de linker elleboog was nu tot
110 gr. mogelijk, er was geen sprake
meer van tonusverschil tussen rechts en
links en er was zowel actief als passief
geen extensiebeperking van de rechter
schouder meer aanwezig.
Ook Silly, een Duitse Herder, teef, uit
2001, werd in januari 2005 voor aquatraining
aangeboden.
Silly was door haar orthopedisch chirurg
naar een collega van mij doorverwezen,
maar Silly bleek zo minimaal oefentherapeutisch
belastbaar dat in overleg met
de verwijzende specialist besloten is om
in plaats van alleen dierfysiotherapie
aquatraining op te starten.
Silly had in haar anamnese 4 knieopera-
D.M. 53e jaargang - No. 3 blz. 38
ties. In juni 2003 werd bij Silly een voorste
kruisband laesie gediagnosticeerd.
De knie is middels een Flo-techniek gestabiliseerd.
Silly bleef echter wisselend
kreupel. In oktober 2004 is daarom een
artroscopie uitgevoerd. Tijdens de artroscopie
bleek een partiele laesie van de
mediale meniscus en de achterste kruisband
aanwezig met daarbij een forse artrose.
Er is toen voor een TPLO (tibiaplateaulevelingosteotomie)
gekozen. Postoperatief
zijn complicaties opgetreden in de
vorm van een haemarthros en een slechte
wondgenezing. Silly heeft langdurig
antibiotica gebruikt.
Uiteindelijk is in januari 2005 het materiaal
verwijderd.
Na 2 weken benchrust kon eindelijk gestart
worden met een stukje training.
De hond stond bij aanvang van de behandeling
op 2 maal per dag pijnmedicatie,
de hond gebruikte geen antibiotica meer,
maar kreeg wel voedingssupplementen.
Silly is een gezonde, goed onder appel
staande herder, met tevens HD in de
anamnese. Silly bleek een enthousiaste
zwemmer, maar had helaas de gewoonte
uit enthousiasme verre van rustig het
water in te lopen.
Bij het dierfysiotherapeutische onderzoek
bleek Silly de geopereerde poot zowel
in stand als in stap maar minimaal te
belasten, extensie van de linker knie was
10 gr. beperkt, er was geen hydrops in de
knie aanwezig en de knie was schuifladepositief.
Daarbij had de hond een zeer sterke atrofie
van de hamstrings links en zeer sterke
hypertonie van de rugmusculatuur aan
de rechter zijde.
Er was sprake van een zeer slechte artrogene
en musculaire stabiliteit van het
linker achterbeen, die mede voortkwam
uit een ernstig verstoorde coördinatie.
De eigenaar kreeg massage-instructies
mee voor de rug en de achterhand. Daarbij
zou Silly aangelijnd per week 5 minuten
langer uitgelaten mogen worden.

Om de coördinatie van de achterhand te
verbeteren kreeg de eigenaar huiswerkoefeningen
mee.
Omdat aquatraining een verbetering van
de extenderende bewegingen geeft, dit in
tegenstelling tot zwemmen, is geen aandacht
besteed aan het manueel verbeteren
van de extensie van de knie.
De aquatraining is 2 maal per week opgestart.
Silly heeft in water tot het niveau
van de trochanter major gelopen. Zo
konden heupflexoren en heupextensoren
optimaal getraind worden zonder dat
ernstiger kreupelen ten gevolge van een
te grote belasting van knie en heupen
de beperkende factor zou zijn. De snelheid
van de lopende band, de tijdsduur
van de sessies en het aantal sessies werden
afhankelijk van het resultaat van de
voorgaande training opgevoerd. Vanaf
het moment dat het buitenwater een temperatuur
had dat de eigenaar
”Eigenaar doet thuis stabiliserende
oefeningen met Silly”
Silly aangelijnd het water in kon laten, is
het zwemmen opgestart en de aquatraining
afgebouwd naar 1 maal per week.
Om het accent meer te leggen op het trainen
van balans en versterking van ab- en
adductoren van de heupen is de waterlaag
in de Aqua-Trainer gaandeweg verlaagd.
Tijdens de behandelingsperiode zijn Silly
en haar eigenaar door menig dalletje ge-
gaan: regelmatig trad na een training, na
een misstap thuis of bij het opvoeren van
de loopafstand een toename van kreupelheid
op. De achteruitgang duurde echter
nooit langer dan 24 uur en herstel trad
steeds sneller op.
Silly wordt nu 1 maal per dag een half
uur en verder 20 minuten per keer uitgelaten.
Los lopen en zwemmen heeft geen
effect meer op haar kreupelheid.
Silly krijgt 1 maal per dag pijnmedicatie
(NSAID). Ze zwemt 3 maal per week
en doet met haar eigenaar, omdat andere
sporten voor haar zijn uitgesloten, aan
gehoorzaamheidstraining en klikkertraining.
Aquatraining is stop gezet. Silly
blijft zwemmen.
In stap is Silly niet meer kreupel, in draf
nog wel. Er is een normale range of motion
van de linker knie aanwezig, extensie/abductie
is in beide heupen eperkt
mogelijk. De atrofie van vooral de hamstrings
links is, evenals de hypertonie van
de rugmusculatuur, sterk verminderd.
Hoewel de prognose in verband met de
aanwezige HD en ernstige artrose in de
linker knie matig is, heeft Silly op dit
moment een belastbaarheid waarmee zowel
Silly als de eigenaar heel goed uit de
voeten kunnen.
Samenvatting casussen
• Bij de behandeling van Barney en Silly
is gebruik gemaakt van hydrotherapie in
de vorm van aquatraining èn zwemmen.
Met de aquatraining kan heel gedoseerd
gewerkt worden aan spierversterking en
het verbeteren van de loopcoördinatie,
terwijl het zwemmen als extra trainingsprikkel
gediend heeft.
• Het toepassen van hydrotherapie heeft
beoogd de postoperatieve revalidatie te
optimaliseren.
• Het toepassen van aquatraining is meer
dan de hond in water te laten lopen.
Referenties:
• Influence of water run training on the
maintenance of aerobic performance.
D.M. 53e jaargang - No. 3 blz. 39

Medicine& science in Sports&exercise
28(8): 1056-1062, 1996
• The physiological effects of Aquatic
Exercise, Len Kravitz, Ph.D. and J.J.
Mayo, Ph.D.
• Potential Benefits of thermacare use in
treatment of osteoporose Spine 27, 10,
1012-1017, 2002
• 1 Jackson A et al: Joint kinematics of
dogs walking on ground and aquatic
treadmills. In Proc 2nd Int Symp Rehabil
Phys Ther Vet Med, Knoxville, Tenn,
2002, p 191
• RCT: Effectiveness of water exercise on
postural mobility, Simmons & Hansen
D.M. 53e jaargang - No. 3 blz. 40
• Aquatraining -Auswirkungen auf ausgewählte
Blutparameter und die Herzfrequenzvariabilität
beim Pferd, B. Voß
• WBCA Functional Strength Training,
Jackie Ansley
• Specific training effects in swimming,
Kame, V.D., D.R., & termin, B. 1990,
Journal of Swimming Research, 6(4), 5-8
Elma Bakker, dierenfysiotherapeut Praktijk
Dierfysiotherapie en Aquatraining
Harmelen www.fysiotherapie-hond.nl

Aankonding symposium
4th International Symposium on Rehabilitation and Physical Therapy
in Veterinary Medicine
Het ‘Rehabsymposium’, Papendal, oktober
2006, dat voor de vierde maal plaatsvindt,
heeft als doel professionals die zich bezighouden
met de revalidatie van dieren, te
informeren over hun beroep in de breedste
zin van het woord.
Het programma is samengesteld voor
dierenartsen en dierenfysiotherapeuten.
Door middel van diverse presentatiemethodes,
worden de deelnemers op de
hoogte gebracht van de mogelijkheden,
nieuwste ontwikkelingen en nieuwste
inzichten. Bij iedere presentatie staat
de integratie van dierfysiotherapie in de
diergeneeskunde en daarmee de samenwerking
tussen dierenarts en dierenfysiotherapeut
centraal.
Omdat ontwikkelingen in de humane fysiotherapie
en geneeskunde een belangrijke
basis kunnen zijn voor het werk
van dierenarts en dierenfysiotherapeut,
is ook hiervoor ruimte op dit Symposium.
De zondag is voor wat betreft het
equine-programma gereserveerd voor
‘The Equine Spine’, een hoog actueel
onderwerp op dit moment. Het uitwisselen
van ervaringen en leren van elkaar
ziet de organisatie als grote meerwaarde
van dit Symposium dus daartoe is volop
gelegenheid ingebouwd.
In het programma treft u niet alleen lezingen
aan (parallelprogramma Equine
en Canine), maar ook praktijkdemonstraties.
Tijdens deze praktijkmiddag in
Barneveld bij PTC+ wordt gebruik gemaakt
van de paarden en honden van
PTC+; demonstraties gebeuren aan
groepen van maximaal 15 deelnemers.
Tijdens een aantal Breakfast-forums
worden de deelnemers wederom in kleinere
groepen in de gelegenheid gesteld
ideeën uit te wisselen met een spreker in
een meer informele setting. Een volledige
middag is gereserveerd voor Round-table
discussion: het uitwisselen van ideeën en
visies over 10 verschillende onderwerpen
betreffende de revalidatie en de fysiotherapie
bij dieren.
OCTOBER 26-29
2006
Add
a memo!
Ad
a memo!
• The most actual scientific
and clinical information
• The latest techniques in
rehabilitation and physical
therapy
• Practical demonstration
sessions
Where: Arnhem, The Netherlands More information: www.rehabsymposium.com
Een unieke manier om uit te vinden waar
we staan en waar we heen willen.
Sprekers en discussieleiders komen niet
alleen uit eigen land, maar ook uit de
USA, Canada, Australië, Zweden, België
en Oostenrijk.
De volledige sprekerslijst vindt u op
www.rehabsymposium.com.
Uiteraard ontbreekt een beursvloer niet;
hier zullen bedrijven die zich richten op
revalidatie zich presenteren. Eveneens
treft u hier een aantal poster-presentaties
aan. Om het geheel compleet te maken
vindt er op zaterdagavond in Villa
Sonsbeek, Arnhem, een spetterend feest
plaats, inclusief diner.
D.M. 53e jaargang - No. 3 blz. 41

Aankonding symposium
4th International Symposium on Rehabilitation and Physical Therapy
in Veterinary Medicine
Het ‘Rehabsymposium’, Papendal, oktober
2006, dat voor de vierde maal plaatsvindt,
heeft als doel professionals die zich bezighouden
met de revalidatie van dieren, te
informeren over hun beroep in de breedste
zin van het woord.
Het programma is samengesteld voor
dierenartsen en dierenfysiotherapeuten.
Door middel van diverse presentatiemethodes,
worden de deelnemers op de
hoogte gebracht van de mogelijkheden,
nieuwste ontwikkelingen en nieuwste
inzichten. Bij iedere presentatie staat
de integratie van dierfysiotherapie in de
diergeneeskunde en daarmee de samenwerking
tussen dierenarts en dierenfysiotherapeut
centraal.
Omdat ontwikkelingen in de humane fysiotherapie
en geneeskunde een belangrijke
basis kunnen zijn voor het werk
van dierenarts en dierenfysiotherapeut,
is ook hiervoor ruimte op dit Symposium.
De zondag is voor wat betreft het
equine-programma gereserveerd voor
‘The Equine Spine’, een hoog actueel
onderwerp op dit moment. Het uitwisselen
van ervaringen en leren van elkaar
ziet de organisatie als grote meerwaarde
van dit Symposium dus daartoe is volop
gelegenheid ingebouwd.
In het programma treft u niet alleen lezingen
aan (parallelprogramma Equine
en Canine), maar ook praktijkdemonstraties.
Tijdens deze praktijkmiddag in
Barneveld bij PTC+ wordt gebruik gemaakt
van de paarden en honden van
PTC+; demonstraties gebeuren aan
groepen van maximaal 15 deelnemers.
Tijdens een aantal Breakfast-forums
worden de deelnemers wederom in kleinere
groepen in de gelegenheid gesteld
ideeën uit te wisselen met een spreker in
een meer informele setting. Een volledige
middag is gereserveerd voor Round-table
discussion: het uitwisselen van ideeën en
visies over 10 verschillende onderwerpen
betreffende de revalidatie en de fysiotherapie
bij dieren.
OCTOBER 26-29
2006
Add
a memo!
Ad
a memo!
• The most actual scientific
and clinical information
• The latest techniques in
rehabilitation and physical
therapy
• Practical demonstration
sessions
Where: Arnhem, The Netherlands More information: www.rehabsymposium.com
Een unieke manier om uit te vinden waar
we staan en waar we heen willen.
Sprekers en discussieleiders komen niet
alleen uit eigen land, maar ook uit de
USA, Canada, Australië, Zweden, België
en Oostenrijk.
De volledige sprekerslijst vindt u op
www.rehabsymposium.com.
Uiteraard ontbreekt een beursvloer niet;
hier zullen bedrijven die zich richten op
revalidatie zich presenteren. Eveneens
treft u hier een aantal poster-presentaties
aan. Om het geheel compleet te maken
vindt er op zaterdagavond in Villa
Sonsbeek, Arnhem, een spetterend feest
plaats, inclusief diner.
D.M. 53e jaargang - No. 3 blz. 41

Dierfysiotherapie paard
Guy Blom
Dierenfysiotherapeut, Veghel
INLEIDING
Rond de dierfysiotherapie bij het paard
hebben de laatste 20 jaar stormachtige
ontwikkelingen plaatsgevonden..
De humane fysiotherapie heeft zich
ontwikkeld van het werken binnen een
verwijscultuur naar een vorm van vrije
toegankelijkheid. Van ’ambtenaar’ naar
zelfstandig ondernemer.
Systematiek, methodiek en toepasbaarheid
zijn ook nu nog aan evolutie
onderhevig.
De fysiotherapeut van nu is niet meer
die van 20 jaar geleden.
Dierfysiotherapie werd 20 jaar geleden
als apart, ridicuul, onzinnig en interessant
bekeken, maar heeft zich toch een
bescheiden maar vaste plaats verworven.
Hiervoor zijn enkele oorzaken aan
te geven.
Allereerst de plaats van de wervelkolom
binnen het veterinair handelen.
In hoog tempo komt er steeds meer
(veterinair) onderzoek, kennis en kunde
beschikbaar.
De kwaliteit van beeldvormende technieken
is met de introductie van digitale
röntgenapparatuur niet meer met 10
jaar geleden te vergelijken. Er wordt
meer onderzocht dus er wordt meer
gevonden. En er wordt letterlijk meer
duidelijk.
Daarbij wordt de discussie ten aanzien
van trainingsmethoden in toenemende
mate ook vanuit veterinair perspectief
gevoerd.
Paardeneigenaren zijn mondiger geworden
en stellen andere en meer eisen.
In de (top)sport wordt er steeds meer
een multidisciplinaire aanpak geëist.
Alle facetten van het paard moeten door
“specialisten”, aangepakt worden teneinde
een optimaal resultaat te behalen.
Hierbij wordt de (para)veterinaire wereld
nu ingeschakeld om een ‘rijtechnisch’
probleem op te lossen. Paardeneigenaren
komen niet alleen meer met
een kreupel paard maar ook met een
paard dat een probleem heeft met de
linkergalop.
Tot de hulpvraag behoort niet alleen het
verminderd presteren maar ook hoe een
submaximaal presteren uit te bouwen
tot maximaal?
Dit vereist meer specialisme, meer
begeleiding, meer contact-uren.
Dezelfde ontwikkeling zien we ook bij
de ‘gewone’ paardeneigenaar. Iedereen
weet dat het aantal mensen met weinig
basiskennis spectaculair toeneemt. Wanneer
men dan praat over revalidatie, of
enige andere vorm waarbij actie van de
eigenaar vereist wordt, heeft men te maken
met een omgekeerde evenredigheid
ten aanzien van toenemende kennis en
kunde vanuit de (para)veterinaire wereld.
Op dit ogenblik begint dierfysiotherapie
een rol te vervullen als schakel tussen
sport en veterinaire wereld. Veel dierenfysiotherapeuten
zijn werkzaam in de
hogere segmenten van de paardensport.
Bijv. binnen de begeleiding van het
paralympisch team en endurance team.
Daarbij wordt een relatief groot aantal
leden van A-B kaders in de dressuur- en
springsport bij de paarden en pony’s
door dierenfysiotherapeuten begeleid.
Tevens wordt fysiotherapie gebruikt als
specialistische onderzoeks- en behan-
D.M. 53e jaargang - No. 3 blz. 43

delingsmethode en kan zij fungeren als
ogen en handen van de veterinair in het
werkveld.
In dit artikel wordt beschreven hoe fysiotherapeuten
denken, hoe hun methodiek
is en in hoeverre dierfysiotherapie
een aanvulling kan zijn op het veterinair
handelen.
OPLEIDING
De deeltijdopleiding Fysiotherapie bij
Dieren duurt anderhalf jaar en bestaat
uit 27 lesdagen. Het onderwijs is
zowel praktisch als theoretisch. Er
zijn twee halve dagen waarin theoretische
examens afgenomen worden.
Daarnaast volgen twee afsluitende
praktijkexamens, paard en hond, en
de diplomering. De docenten die het
onderwijs verzorgen komen uit verschillende
disciplines: geregistreerde
dierenfysiotherapeuten, docenten van
de Faculteit Diergeneeskunde Utrecht
en trainers van PTC+ Barneveld.
Deze opleiding wordt verzorgd door
het Cursuscentrum Dierverzorging
Barneveld (C.D.B.).
Om tot de opleiding toegelaten te
worden is een diploma fysiotherapie
vereist, minimaal 1 jaar werkervaring
en dient men ervaring in de omgang
met honden en paarden te bezitten.
Als vervolgopleiding wordt de Focus
on the Equine Spine (F.E.S.) aangeboden.
a. Anatomie
De basis van de opleiding wordt
gevormd door de anatomie, met name
anatomie in vivo.
Tijdens de opleiding worden de lessen
anatomie, inclusief bezoek snijzaal, aan
de Faculteit gegeven.
Hierbij wordt een opbouw gehanteerd
van ossale structuren naar capsulaire,
ligamentaire en myogene structuren
van extremiteiten en wervelkolom.
D.M. 53e jaargang - No. 3 blz. 44
Een fysiotherapeut moet bijvoorbeeld
de processi spinossi van T5 of T18 of
processi transversi van L3 gemakkelijk
kunnen lokaliseren.
Fysiotherapeuten moeten oppervlakkige
spieren kunnen palperen, origo en insertie
kennen en hun functie kunnen benoemen.
Niet alleen om lokaal te kunnen
behandelen maar ook om een adequaat
trainingsschema op te kunnen stellen.
Bij bijvoorbeeld problematiek in de
gluteaalmusculatuur is er een essentieel
verschil tussen de m.gluteus medius en
m. gluteus superficialis met betrekking
tot flexie of extensie van de heup.
Wanneer fysiotherapeuten de wervelkolom
en extremiteiten laten en zien
bewegen, denken zij in flexie, extensie,
lateroflexie, rotatie.
Paardentermen als “stelling” worden
vertaald in lateroflexie hoog-cervicaal,
met name C0-C1, “kantelen van het
hoofd” wordt vertaald in rotatie C1-C2.
Wervelkolom.
b. Spierketensysteem
In 1989 kwam het boek ‘Kinésithérapie
du Cheval’ van Jean-Marie Denoix en
Jean-Pierre Pailloux uit. Hierin wordt
uitvoerig de anatomie en functie van
de wervelkolom beschreven door een
professor in de anatomie en een fysiotherapeut.
Dit boek heeft vanaf deze tijd de basis

gevormd voor het dierfysiotherapeutisch
denken.
Er wordt onderscheid gemaakt tussen
het dorsale en ventrale spierketensysteem.
Aan dit spierketensysteem wordt
tijdens de opleiding veel aandacht
besteed.
Aanspanning dorsale spierketen (bovenlijn):
extensoren hals, extensoren rug,
extensoren achterbeen en buigpezen
achterbeen.
Aanspanning ventrale spierketen (onderlijn):
flexoren hals, flexoren romp en
bekken, en flexoren achterbeen
In een gezonde situatie is er sprake van
een balans tussen boven- en onderlijn.
Bij een disbalans neigt de bovenlijn
vaak naar hypertonie en/of pijn. Hierbij
wordt dan over een bovenlijnsyndroom
gesproken.
Oorzaken voor een bovenlijnsyndroom
kunnen zijn: kreupelheid, aandoeningen
wervelkolom, trainingsmethode/situatie,
niet passend zadel, beslag, exterieur, interne
problematiek, mentale problematiek.
Deze kunnen afzonderlijk aanwezig zijn
maar vaak is er sprake van combinaties
die elkaar versterken. Soms duidelijk
waarneembaar, soms alleen na provocatie.
De symptomen hypertonie en pijn in
de bovenlijn zijn beide waarneembare
en behandelbare grootheden voor
een fysiotherapeut. Hetzij als primair
probleem gelokaliseerd in myogene
structuren van de bovenlijn, hetzij als
secundair probleem gelegen in één van
bovengenoemde oorzaken.
Het fysiotherapeutisch onderzoek is er
op gericht allereerst mogelijke oorzaken
te inventariseren en daarna te differentiëren
tussen primaire en secundaire
pathologie.
In dit model ligt direct verankerd dat
fysiotherapie nooit zonder veterinaire
interventie plaats zou kunnen vinden
maar ook dat fysiotherapie een wezenlijk
onderdeel kan of moet zijn van een
onderzoek.
VERWIJSINDICATIES
Een fysiotherapeut werkt op verwijzing
van een dierenarts.
Fysiotherapie richt zich op stoornissen
van het houdings- en bewegingsapparaat.
Tot het indicatiegebied behoren:
o.a. arthritis. artrose, capsulitis,
synovitis, bursitis, tendinitis, myalgie,
myogelosen en (partiële) rupturen.
Tot de top drie van de meest frequent
voorkomende verwijsindicaties voor de
humane fysiotherapie behoren symptomen
en klachten van nek en (lage) rug .
In de dierfysiotherapie lijkt dit precies
dezelfde richting uit te gaan.
Daarbij kunnen specifiek de wondbehandeling
en de behandeling van de
gevolgen van na einschuss genoemd
worden.
D.M. 53e jaargang - No. 3 blz. 45

Algemeen behoren resttoestanden na
acute traumata, postoperatieve behandeling
en algemene revalidatie tot het
werkgebied van de fysiotherapeut.
ONDERZOEK
Het onderzoek is gericht op het vinden
van behandelbare grootheden zoals:
pijn, bewegingsbeperking, zwelling,
warmte, hypertonie/hypotonie en stoornissen
in houding en beweging.
Uit het onderzoek zal zelden een specifiek
gelokaliseerde grootheid komen.
Aangezien het onderzoek uitgebreid is
en vele regio’s beslaat, is het een totale
inventarisatie van het paard.
Dit kan functioneren als algemene
check-up.
Het onderzoek verloopt protocolair
volgens onderstaande systematiek:
o Anamnese
Een fysiotherapeutische anamnese is
uitgebreid. De algemene anamnese:
signalement, gegevens eigenaar en
verwijzend dierenarts, vertoont veel
overeenkomsten met een veterinaire
anamnese. In de specifieke en aanvullende
anamnese zijn fysiotherapeuten
gewend uitgebreid door te vragen. Met
name, bij ’rijtechnische’ problemen, zie
bovenlijnsyndroom, is een uitgebreide
anamnese vereist vanwege de grote diversiteit
aan mogelijke primaire oorzaken.
Een fysiotherapeutische anamnese
duurt vaak 10-15 min.
o Inspectie
Algemene indruk
Tijdens de algemene indruk worden
bewustzijnsniveau, gedrag,
(hoofd)houding, oogopslag, vacht en
hoef, hoefbeslag, bouw/symmetrie,
voedingstoestand en eventuele bijzonderheden
beoordeeld.
D.M. 53e jaargang - No. 3 blz. 46
Inspectie in stand
De inspectie vindt plaats van opzij, van
voren en van achteren.
Hierbij wordt eerst de wervelkolom van
craniaal naar caudaal beoordeeld.
De overgang van C0 - C1 kan bijvoorbeeld
als neutraal of meer in extensie
of flexiestand beoordeeld worden. Ter
hoogte van T10-12 kan bijvoorbeeld
een versterkte lordose waargenomen
worden.
Zo wordt ook de spieropbouw van craniaal
naar caudaal beoordeeld waarbij
er tevens gekeken wordt naar de plaats
binnen het boven-onderlijnmodel.
Bijvoorbeeld: matig ontwikkelde bovenlijn
cervicaal, matig ontwikkelde onderlijn
thoraco-lumbaal, normale ontwikkeling
boven- en onderlijn achterhand.
Hierbij wordt nog niet gekeken naar
relaties met exterieur/leeftijd/trainingstoestand/gebruik
etc., maar alleen
waargenomen.
De extremiteiten worden beoordeeld
van distaal naar proximaal.
Hierbij worden o.a. afwijkende contouren,
littekens en huidbeschadigingen en
de mate van en verschil in belasting en
eventuele bijzonderheden beoordeeld
o Oppervlakkige palpatie
De oppervlakkige palpatie behelst het
hele lichaam: extremiteiten, hals/hoofd,
romp en achterhand.
De oppervlakkige palpatie is bedoeld
om een algemene indruk te krijgen van
het paard met betrekking tot verschuifbaarheid
van de huid en eventuele
littekens, temperatuursverschil, tonus,
atrofie/hypertrofie, pijn, huidafwijkingen
en afwijkende contouren.
Hierbij wordt in dit stadium van het
onderzoek vooral gekeken naar grote
verschillen tussen bijvoorbeeld links en
rechts en de verschillende regio’s.
Daarbij moet vastgesteld worden of er

een contra-indicatie of restrictie bestaat
ten aanzien van het uitvoeren van de
inspectie in beweging.
Aan de ene kant wordt er een objectieve
beoordeling gedaan van vorm, structuur
en van onderliggende weefsels.
Bij bijvoorbeeld overvulling is er sprake
van een objectieve beoordeling.
Aan de andere kant wordt er een meer
subjectieve beoordeling gedaan ten
aanzien van reacties op deze oppervlakkige
palpatie.
Welke reacties van het paard zijn als
positief of negatief te interpreteren en
hoe staan deze reacties in relatie tot het
karakter en sensibiliteit?
Binnen de opleiding wordt hier veel
aandacht aan besteed.
o Inspectie in beweging
De inspectie in beweging is onder te
verdelen in het monsteren, longeren en
inspectie tijdens het werk. Bij hoge uitzondering,
jonge leeftijd, kan het paard
ook beoordeeld worden tijdens het vrij
bewegen.
De systematiek van het monsteren en
het beoordelen aan de longe is gelijk
aan het veterinair onderzoek.
Tijdens de inspectie in beweging wordt
bij verandering van bodem/gang/uitvoering
elke keer de algemene indruk
meegenomen.
Is het paard bereid mee te lopen, draait
het moeilijk of gemakkelijk links- of
rechtsom, hoe is haar uitstraling?
De wervelkolom wordt beoordeeld van
craniaal naar caudaal ten aanzien van
de totale beweeglijkheid (mobiliteit) die
het paard laat zien. Bij het beoordelen
van de mobiliteit worden het bekken en
de staart als deel van de wervelkolom
beoordeeld. Is de mobiliteit normaal/
hyper/hypo? Is de mobiliteit gelijkmatig
verdeeld? Zo niet, waar stokt deze?
Maakt het paard evenredig gebruik van
zijn boven-onderlijn?
Zijn er accenten aan te geven? Is er
sprake van een duidelijk aan- en ontspannen
van de musculatuur?
Een fysiotherapeut moet kunnen beoordelen
of het paard kreupel is en in welke
mate.
Kreupelheidsdiagnostiek behoort tot het
werkterrein van de dierenarts. Hij moet
een tussentijdse evaluatie kunnen maken.
Vaak zit tussen het laatste veterinaire
contact en het eerste fysiotherapeutische
contact enige tijd waarbinnen de situatie
veranderd kan zijn.
De termen bewegings-, belastings- en gemengde
kreupelheid zijn bij de fysiotherapeut
bekend. Er wordt wel de nadruk
op gelegd kreupelheid uit te drukken in:
pas naar voren/achteren verkort.
De opleiding voorziet, tot nu toe, niet
in uitvoerige observatie van de inspectie
tijdens het werk. Op dit ogenblik
wordt druk gewerkt aan nascholing op
het gebied van het rijden en specifieke
paardensporten. Vandaar dat er op dit
ogenblik tussen de verschillende fysiotherapeuten
nog grote verschillen met
betrekking tot dit onderdeel bestaan.
o Functieonderzoek
Het functieonderzoek, ook wel het
passief bewegingsonderzoek genoemd,
wordt systematisch onderverdeeld in:
voorste extremiteit, achterste extremiteit
en wervelkolom.
Tijdens elk onderzoek wordt dit standaard
in het geheel uitgevoerd.
Hierbij worden, mobiliteit (range of
motion), eindgevoel, bewegingsverloop,
pijn en crepitatie beoordeeld.
De systematiek, handvatting en interpretatie
is een aanvulling op het veterinaire
onderzoek.
Eindstanden worden niet langdurig
(zoals buigproeven) aangehouden maar
D.M. 53e jaargang - No. 3 blz. 47

ten hoogste 2 – 30 seconden.
De mobiliteit wordt met name gerelateerd
aan de heterolaterale zijde. Bij
geen verschillen tussen bevindingen
van links en rechts kunnen grove
afwijkingen ten aanzien van de normaal
meegenomen worden.
Het eindgevoel wordt bepaald met classificaties
zoals leeg, zacht, elastisch,
stug en hard.
Mobiliteit in driedimensionale richting
Protractie/retractie
Lokaliseren binnen het interphalangaele
gewricht is goed uit te voeren. Flexie.
D.M. 53e jaargang - No. 3 blz. 48
Deze worden ook gerelateerd aan de
heterolaterale zijde en aan de normaal.
De maximale flexie van de carpus
behoort bijvoorbeeld normaal zacht te
zijn. Is deze stug, en/of beperkt en is er
als zodanig een links-rechts verschil, dan
behoeft dit gewricht nader onderzoek.
Wanneer fysiotherapeuten het hebben
over mobiliteit denken zij driedimensionaal.
Als we kijken naar de voet van het paard
en we het interphalangeale gewricht als
voorbeeld nemen, dan zijn hier verschillende
bewegingsrichtingen mogelijk,
namelijk flexie, extensie, abductie,
adductie, endorotatie, exorotatie en translatie
naar mediaal/lateraal
Lokaliseren binnen het interphalangeale
gewricht is goed uit te voeren.
Ondanks het feit dat elk paard zijn eigen
specifieke mobiliteit bezit binnen dit gewricht
moeten alle bewegingsrichtingen
hier aanwezig zijn.
Een fysiotherapeut zal deze altijd standaard
binnen zijn onderzoek meenemen.
Tijdens het plaatsen van de voet wordt
er gebruik gemaakt van alle componenten.
Tijdens een appuyement wordt dit
nog duidelijker.
Rotatie C1 C2
o Diepe palpatie
Palpatie is met name gericht op pijn,

lokatie, structuur, tonus en circulatie.
Fysiotherapeuten kunnen door middel
van hun palpatie van oppervlakkig naar
diep palperen.
Bijvoorbeeld van haar, huid, onderhuid,
fascie, oppervlakkige spierlaag naar
diepe spierlaag.
VOORLOPIGE WERKDIAGNOSE
Aan de hand van gevonden grootheden
wordt een fysiotherapeutische werkdiagnose
en een differentiaal diagnose
geformuleerd. De relatie met de klacht
van de eigenaar en het veterinair
onderzoek bepaalt uiteindelijk de te
volgen strategie. Het behandelplan kan
opgesteld worden.
BEHANDELPLAN
Het behandelplan bevat een korte termijn
en een lange termijn doelstelling.
De middelen om dit te bereiken zijn
massage, bewegings-/oefentherapie,
fysiotechniek en adviezen.
Bij elke behandeling wordt tussentijdsgeëvalueerd.
BEHANDELING
Een fysiotherapeut zal niet gericht
zijn op het behandelen van de artrose
van de facetgewrichten C5 -C6 -C7,
beiderzijds, maar wel op de daarbijkomende
hypertonie en pijnlijkheid van de
halsmusculatuur, de eventuele bewegingbeperking/blokkade
en functionele
stoornis. Het laatste zal zich vooral manifesteren
tijdens het rijden: problemen
met het oprichten. Oprichten vraagt
extensie laag cervicaal en flexie hoog
cervicaal. Bij extensie komen de facetgewrichten
in een “close pack position,”
hetgeen ook direct de lateroflexie/rotatie
belemmert.
Voor de fysiotherapeut de taak om de
eigenaar te instrueren zich hier aan te
passen bij het longeren en rijden.
Binnen een behandeling zijn er een
aantal mogelijkheden. Een behandeling
bestaat meestal uit een combinatie
van bewegingstherapie, massage en
eventueel fysiotechniek, aangevuld met
adviezen en te nemen maatregelen.
In die zin is fysiotherapie als zijnde
therapie moeilijk te definiëren.
De therapie is gericht op de gevonden
behandelbare grootheden. Tijdens de
behandelingen, revalidatie, vindt er
iedere keer weer een evaluatie van deze
klinische symptomen plaats. Zo kan het
proces in het werkveld gevolgd worden
en de behandeling tijdig bijgesteld
worden.
Voor de verwijzend dierenarts heeft
dit het voordeel dat er tijdig tijdens het
revalidatieproces gesignaleerd kan worden
wanneer de patiënt in een negatieve
spiraal terecht komt en eventueel veterinair
ingrijpen noodzakelijk wordt.
Elke revalidatieperiode staat of valt bij
kunde, kennis en begrip van de eigenaar.
Dit moet niet onderschat worden.
Ook vanuit het humane model is bekend
dat geheugen en begrip van de patiënt
selectief tijdens het uitspreken zijn van
diagnose en plan van aanpak.
De fysiotherapeut is vaak de eerste die
een patiënt/eigenaar hoort verwoorden
wat zijn interpretatie is van een onheilsbericht.
Een behandeling zal vaak 3-6 weken in
beslag nemen, waarna evaluatie plaats
vindt op de kliniek.
Deze periode is van wezenlijk belang
voor het uiteindelijk slagen van de
gevolgde therapie.
o Bewegingstherapie
Wanneer fysiotherapeuten spreken over
bewegingstherapie verstaan zij hier passieve
en actieve therapie onder.
Bij passieve bewegingstherapie wordt
de activiteit door de therapeut uitge-
D.M. 53e jaargang - No. 3 blz. 49

voerd. Hieronder vallen ontspanningsoefeningen,
stretchen, mobiliseren en
manipuleren.
Bij actieve bewegingstherapie wordt de
activiteit door het paard uitgevoerd.
Hier vallen alle mogelijke vormen van
beweging onder, zoals stappen aan de
hand, longeren en rijden. Beschouwen
we het volgende revalidatieschema met
een opbouw aan de longe.
Dit zou gebruikt kunnen worden bij een
patiënt met bovenlijnsyndroom in de
eerste week, waarbij er gekozen is voor
het (nog) niet bijzetten.
5-10 min stap
5 min stap-draf overgangen
5 min draf
5 min draf-stap overgangen
5-10 min stap
Dit alles op een volte van 10 meter links
en rechts.
Binnen dit revalidatieschema is niets
gedefinieerd met betrekking tot paslengte,
mobiliteit van de wervelkolom,
het aan- en ontspannen van de musculatuur
en hoofd en halshouding, zo ook
’eenvoudige’ begrippen als stappen aan
de hand, harde of zachte bodem en wat
doorstappen of rustig draven.
Het gaat hierbij dus niet om de kwaliteit
van het revalidatieschema maar om de
uitvoering hiervan.
Een fysiotherapeut kan controleren wat
de eigenaar onder een bepaald soort bodem
verstaat, hij kan bijsturen en uitleg
geven over objectieve referentiepunten
als paslengte, mobiliteit van de wervelkolom
en hoofd/halshouding.
Daarbij komt dat door de fysiotherapeut
tijdens het proces van revalidatie elke
keer weer een evaluatie plaatsvindt van
de klinische symptomen.
Dit is het meest wezenlijke onderdeel
van revalidatie: tijdig ingrijpen, bijsturen,
schema bijstellen, inhoudelijke
aanpassingen maken, overleg plegen en
D.M. 53e jaargang - No. 3 blz. 50
eventueel opnieuw aanbieden aan de
veterinair.
o Massage
Massage is één van de belangrijkste
pijlers van de fysiotherapie.
Deze behandelingsmethode onderscheidt
de fysiotherapeut van elk andere
(para)veterinair.
De belangrijkste effecten van massage
zijn pijndemping en detonisering.
Voor het masseren van paarden hoef
je niet sterk te zijn of grote handen te
hebben.
De soort en aard van de prikkel, de stimulus,
bepaalt de te prikkelen afferente
vezels, de respons.
Verschillende soorten massagehandgrepen
bieden ons de mogelijkheid selectief
te werken op structuur: huid, onderhuid,
pees, spier, ligament. Hierbij zijn intensiteit,
frequentie en tijd variabel.
Het is opvallend hoe effectief en totaal
paarden op massage reageren. Eén van de
redenen zou kunnen zijn dat via de huid
niet alleen sensorische afferenten worden
geprikkeld maar ook motorische afferenten,
aangezien het paard ook een spiersysteem
in de huid bezit. Hierdoor zou je
kunnen spreken van een grotere input op
spinaal en supraspinaal nivo.
Massage wordt vaak gebruikt als voorbereiding
op bewegingstherapie.
Een hypertonie van het longitudinale
en spinale deel van de m. erector trunci
tussen T10-18 leidt tot lordose van de
thoraco-lumbale wervelkolom. Kyphoseren
is beperkt en/of pijnlijk.
Pijndemping en detonisering door
middel van massage zal de mobiliteit
in extensierichting mogelijk maken.
Dit kan een doel zijn op zichzelf maar
ook als voorbereiding gelden voor een
trainingsmethode waarbij ontspanning
van extensoren en de mogelijkheid tot

kyphoseren van de thoraco-lumbale
wervelkolom een vereiste is.
o Fysiotechniek
Onder fysiotechnische applicaties
verstaan we de apparatuur die in de
fysiotherapie gebruikt wordt. Ook
worden hier de veelvuldig gebruikte
thermo– en cryotherapie toe gerekend.
In de fysiotherapie wordt op dit moment
vooral gebruik gemaakt van LASER,
magneetveld, ultrageluid en TENS.
In de veterinaire wereld heeft het idee
bestaan dat fysiotherapeuten veel met
apparatuur werken. Bij de meeste fysiotherapeuten
komt het aandeel fysiotechniek
echter niet boven de 0% - 5% uit.
De werking van de meeste apparatuur is
weefselspecifiek.
Met LASER worden bijvoorbeeld goede
resultaten behaald in de wondbehandeling.
Magneetveld richt zich op de
behandeling van fracturen, fissuren en
pseudo-artrosen. Ultrageluid richt zich
op peesweefsel.TENS wordt gebruikt
bij pijndemping en is als zodanig aspecifiek.
PREVENTIE
De dierenfysiotherapeuten vallen onder
de wet: Wet op de Uitvoering van de
Diergeneeskunde, het laatst herzien op
21 maart 1990.
Vervolgens staat in de Wet BIG
(Beroepen in de Individuele Gezondheidszorg),
die betrekking heeft op de
uitvoering van de geneeskunde, vermeld
onder paragraaf 6 Fysiotherapeuten, in
artikel 29:
Lid 1. Tot het gebied van deskundigheid
van de fysiotherapeut wordt gerekend
het verrichten van bij algemene maatregel
van bestuur te omschrijven handelingen
op het gebied van fysiotherapie,
voorzover zij liggen op het gebied van
de geneeskunst.
Lid 2. Tot het gebied van deskundigheid
van de fysiotherapeut wordt mede gerekend
het verrichten van handelingen,
rechtstreeks betrekking hebbende op
een persoon en ertoe strekkende diens
gezondheidstoestand te bevorderen of
te bewaken, welke overeenkomen met
de krachtens het eerste lid omschreven
handelingen, doch niet liggende op het
gebied van de geneeskunst.
Onder dit laatste lid vallen de preventieve
handelingen van de fysiotherapie.
Vanuit de dierfysiotherapie wordt op
professionele stallen veel aan preventie
en sportbegeleiding gedaan.
De grens tussen het behandelen van
pathologie en het preventief handelen is
echter heel dun.
Binnen de beroepsgroep woedt nu de
discussie over een vrije toegankelijkheid
voor de dierfysiotherapie, mede
doordat dit een nieuwe ontwikkeling is
binnen de humane fysiotherapie. Deze
discussie moet echter niet alleen binnen
de beroepsgroep van dierenfysiotherapeuten
plaatsvinden maar ook binnen de
veterinaire beroepsgroep zodat uiteindelijk
samen een standpunt bepaald kan
worden.
Dit standpunt behoeft dan ook inhoudelijk
vertaald te worden naar het
onderzoek en de criteria waarbij terug
verwezen wordt naar de dierenarts.
Ook als het paard voor preventieve
behandeling aangeboden wordt.
Samen werken is tenslotte wel samenwerken.
D.M. 53e jaargang - No. 3 blz. 51

Werkveldanalyse en casus paard
Dierfysiotherapie paard: korte werkveldimpressie met SWOT-analyse
INLEIDING
Welke plaats neemt dierfysiotherapie in
de paardenwereld in? Wat is de Strength,
wat zijn de Weaknesses and Threats van
het beroep dierfysiotherapie? En welke
Opportunities biedt het beroep? De casus
zal duidelijk maken waarin de dierenfysiotherapeut
zich in het werkveld
onderscheidt van andere beroepen, wat
de kracht van dierfysiotherapie is.
WEAKNESSES EN THREATS
Het is in het beroep dierenfysiotherapeut
moeilijk gebleken met één gezicht naar
buiten te treden.
Fysiotherapeuten hebben zich humaan
vaak al gespecialiseerd in een bepaalde
richting die ook van invloed is op hun
manier van behandelen in de dierfysiotherapie.
Hiertussen bewegen zich manueel
therapeuten, fysiotherapeuten die
acupunctuur hebben gedaan, sportfysiotherapeuten,
lymfedrainagetherapeuten,
osteopathen, etc.
Dit leidt tot een grote diversiteit aan behandelmethodes
die door dierenfysiotherapeuten
worden aangeboden. Er zijn
meerdere verdiepingsrichtingen in het
behandelen van paarden.
Daarbij maken dierenfysiotherapeuten
regelmatig gebruik van verkeerde titels.
Een dierenfysiotherapeut die zich heeft
toegelegd op de behandeling van paarden
en zich vervolgens paardenfysiotherapeut
gaat noemen, gaat een niet erkende
titel gebruiken, wat de transparantie
naar dierenartsen en eigenaren niet ten
goede komt.
De NVFD, de overkoepelende vereniging,
ziet nu streng toe op het door haar
D.M. 53e jaargang - No. 3 blz. 52
leden hanteren van de juiste titels, nadat
de klachtencommissie van de NVFD één
van haar leden had veroordeeld op het
gebruik van een verkeerde titel.
Wat de diversiteit aan gezichten in het
paraveterinaire veld nog vergroot, is de
persoonlijke ervaring die de therapeuten
op paardengebied hebben. Er is ervaring
aanwezig vanuit de dressuur, vanuit de
springsport, vanuit de draf -en rensport
etc. Er zijn dierenfysiotherapeuten die
zelf op hoog niveau actief zijn geweest
in de paardensport, maar er zijn er ook
die nooit op een paard hebben gezeten.
Ook deze ervaring bepaalt de invalshoek
van het begeleiden van de patiënt.
Daarbij is het goed te erkennen dat het
beroep te maken heeft gehad met nadelige
invloeden op de kwaliteit van het
fysiotherapeutisch handelen. Tot het jaar
2005 was het toegestaan direct door te
gaan met de studie dierfysiotherapie na
afronding van de opleiding tot humaan
fysiotherapeut.
Deze situatie zorgde voor een continue
aanvoer van relatief jonge mensen in het
werkveld, die theoretisch prima in staat
waren het vak aan te kunnen, maar praktische
ervaring en daardoor inzicht misten.
Een belangrijke ontwikkeling in het
streven naar kwaliteitsverhoging binnen
het werkveld is dan ook de invoering van
een nieuwe toelatingseis voor de opleiding
tot dierenfysiotherapeut: sinds dit
jaar wordt een jaar werkveldervaring als
humaan fysiotherapeut vereist alvorens
men de studie mag beginnen.
Daarbij kent de beroepsgroep een relatief
grote uitval van kwalitatief goede
dierenfysiotherapeuten. De ervaren fy-

siotherapeut, vaak niet eens een “paardenmens”,
maar met een goed draaiende
humane praktijk, die tevens had gekozen
voor het uitoefenen van dierfysiotherapie
op paarden, komt helaas al snel van een
koude kermis thuis. In de eigen praktijk
voor humane fysiotherapie ligt het financiële
rendement doorgaans vele malen
hoger dan in de dierfysiotherapie. Binnen
een jaar of vijf na het afstuderen als
dierenfysiotherapeut verdwijnen deze
collega’s dan ook vaak weer uit het zicht,
nog vóór zij zich konden profileren in de
paardenwereld.
STRENGTH
Niet zozeer in het horsemanship, en
niet zozeer in de diverse specialisaties
schuilt de kracht van het vak als aanvulling
op de diergeneeskunde, als wel in
de humaan fysiotherapeutische kennis
en denkwijze.
Denken in modellen van belasting en belastbaarheid,
denken met de kennis van
weefselschade en weefselherstel, maar
bovenal, het holistisch benaderen van
mens en paard, waarbij de blessure c.q.
aandoening in de totaliteit van het te behandelen
individu wordt bekeken. Hierbij
worden alle factoren die van invloed
kunnen zijn op het verbeteren en het verslechteren
van de klacht meegenomen in
de begeleiding van het herstelproces, het
“revalidatieproces”.
De paarden die wij als dierenfysiotherapeut
zien op verwijzing van een dierenarts
worden meestal aan stal behandeld.
In sommige gevallen wordt dierfysiotherapie
op de klinieken ter plaatse aangeboden.
Bij optimale samenwerking tussen
dierenarts en dierenfysiotherapeut wordt
het paard zelfs gezamenlijk onderzocht
en wordt een gezamenlijk behandelingsbeleid
opgesteld.
Tijdens de eerste afspraak met een dierenfysiotherapeut
wordt een gedetail-
leerde anamnese afgenomen, vervolgens
wordt het paard volgens een protocol
fysiotherapeutisch onderzocht. Belangrijk
onderdeel is het beoordelen van het
functioneren van het paard in het dagelijks
gebruik. Het paard wordt bij voorkeur
zowel aan de longe als onder de
man bekeken, bijgezet dan wel vrij, op
de sprong, etc.
Doordat het paard in de eigen omgeving
en in dagelijkse situatie wordt geinspecteerd,
kunnen oorzaken van overbelasting,
bijvoorbeeld samenhangend
met de kwaliteit van trainingsbodem of
trainingswijze, gemakkelijker worden
opgespoord. Regelmatig wordt hierbij
gebruik gemaakt van video opnames
om de voortgang van paard en ruiter te
volgen.
Bij de behandeling van paarden, meer
nog dan die van honden of zelfs van de
mens, ligt de nadruk in de behandeling
op het gebied van de oefentherapie.
Vanaf het moment dat het paard in africhting
komt, doen zich onafhankelijk
van de tak van paardensport en het niveau
talloze situaties voor waarbij overbelasting
optreedt, acuut en chronisch.
Daar waar deze overbelasting zich uit
in duidelijke blessures, echter ook daar
waar zij zich uit in verminderde prestatie
of gedragsveranderingen, is een dierenfysiotherapeut
erin getraind haar op te
sporen.
Streven is, de zelfwerkzaamheid van
de ruiter in het revalidatieproces te optimaliseren.
Belangrijk hierbij is vanzelfsprekend
continu de “compliance”
van de ruiter en het totale team rondom
een paard in het oog te houden.
Multidisciplinair overleg, niet slechts
met de verwijzer, maar ook met de
hoefsmid, de instructie, het stalmanagement
en de eventuele overige disciplines,
wordt in dit proces steeds nagestreefd.
D.M. 53e jaargang - No. 3 blz. 53

TOEKOMSTVISIE
Een kern van serieuze hardwerkende
dierenfysiotherapeuten streeft naar optimale
kwaliteit en optimale samenwerking
met dierenartsen. Een vaste plek
in een kliniek, vaste overlegtijden, duidelijkheid
over wie wat kan doen, en bij
welke indicaties...
In de toekomst zien wij meerdere klinieken,
net als in de humane geneeskunde,
met een eigen afdeling fysiotherapie.
Revalidatiecentra, waar dagelijkse check
ups worden gedaan in het revalidatieproces,
met tijdige terugkoppeling naar
dierenartsen .
Revalidatie omvat zo veel meer dan het
opgeven van een schema met daarop het
advies gedurende 3 weken 3 maal per
dag 5 minuten te stappen.
Stabiliteit en coördinatie kunnen zo
mooi op verschillende bodems en met
verschillende hulpmiddelen getraind
worden, evenals kracht en uithoudingsvermogen.
Talloze sportspecifieke oefeningen
zijn mogelijk.
Laat dit nu net de kern van het vak zijn...
de kern van fysiotherapie....de Opportunity,.....Casuïstiek
CASUS
Zevenjarige KWPN ruin, niveau M dressuur
Verwijzing dierenarts: Rugproblematiek.
Paard was sinds 2 maanden licht kreupel
rechtsvoor, is positief bevonden op
hoefkatrolproblematiek zowel links -als
rechtsvoor (straalbeenclassificatie 3 beiderzijds),
behandeld middels hyaluronzuur
injecties in het hoefgewricht en een
kuur Metacam. Bewegingsbeleid: twee
weken alleen stapwerk. Hoefbeslag is
aangepast.
Paard is nu rad, maar heeft in het werken
D.M. 53e jaargang - No. 3 blz. 54
onder de man nog moeite met rechterstelling
in de wendingen rechtsom en heeft
een gevoelige rug. De wervelkolom is
onderzocht: op de niveaus Th13-14 zijn
kissing spines gevonden, gradatie 2-3 en
L2 en L3 zijn beperkt mobiel naar rechts.
Mesotherapie is lumbaal en midthoracaal
toegepast; het idee is deze therapie
te combineren met fysiotherapie.
Anamnese:
Paard start sinds vorig jaar in de M dressuur.
Voorafgaand aan deze klacht heeft
het niet eerder problemen van het bewegingsapparaat
gehad, is wel twee maal
voor koliek behandeld, twee jaar geleden.
Sinds anderhalf jaar in de huidige
stal. Bij verhuizing naar de nieuwe stal
is ook van instructeur veranderd, onder
wiens begeleiding op M niveau werd gestart.
Het paard wordt sinds die tijd meer
in oprichting gereden. Het paard is sinds
het laatste halve jaar met opzadelen gaan
knarsetanden. Het zadel wordt ieder half
jaar nagekeken door de zadelmaker.
Het paard loopt iedere dag een uur in de
stapmolen, wordt vijfmaal in de week
dressuurmatig gereden (waarvan éénmaal
les), éénmaal naar buiten gereden
en heeft één dag vrij waarop het alleen
in de molen loopt. Na het kreupelheids
onderzoek is het paard twee weken tweemaal
per dag een half uur gestapt, waarna
licht opbouwend drafwerk is begonnen.
Op dit moment wordt drie kwartier
gereden met licht galopwerk. Het paard
houdt zich zowel in draf als galop vast
in de rug en heeft moeite met de rechterstelling.
Hulpvraag eigenaar: het paard moet
weer los in het lijf gaan bewegen en soepel
stelling kunnen nemen om weer toe
te werken naar het niveau van vóór de
kreupelheid.
Inspectie in stand:
Algemene indruk: gezond ogend paard.
Kleine bemerkingen op conformatie
beenwerk: achter licht koehakkig. Be-

lasting over de benen lijkt evenredig.Afgevlakte
thoracolumbale lordose.
Oppervlakkige palpatie:
(Pijnlijkheid op een schaal van maximaal
+++)
Extremiteiten : vóór beiderzijds geringe
overvulling van de kootgewrichten.
Wervelkolom : Hoogcervicaal pijnlijke
hypertonie van de m.rectus en obliquus
capitis en
m. brachiocephalicus (pars atlantis),
rechts (+++) meer dan links (+).
Thoracaal pijnlijke hypertonie ter hoogte
van Th7, Th8 evenals ter hoogte van
Th13, 14 en 18 van de m.spinalis en longissimus
rechts (++) meer dan links (+).
Lumbaal ter hoogte van L1, L2 en L3
hypertonie van de m. longissimus rechts,
minder pijnlijk dan in cervicale en thoracale
regio’s (+).
Inspectie tijdens bewegen:
Rechtuit in stap en draf op harde bodem
blijft het linker ilium lager. Rechtsachter
lichte verkorting van de anteflexie
(1/5 belastingskreupel).
Op de volte op harde bodem in draf
toont het paard rechtsom een cervicale
lateroflexie naar links, met hoogcervicaal
rotatie naar rechts. De thoracale
en thoracolumbale wervelkolom wordt
in extensie gehouden en vóór loopt het
paard met weinig kootvering met zowel
een beperkte pro -als retractie (2/5
kreupel). Rechtsachter is de anteflexie
beperkt. (1/5 kreupel)
Op zachte bodem een consistent beeld
met uitzondering van de mobiliteit van
de wervelkolom: verbeterde mobiliteit
thoracaal en thoracolumbaal in vergelijking
met beeld op harde bodem. Beiderzijds
iets meer kootvering vóór (1/5
kreupel).
Inspectie tijdens het rijden:
Het beeld is strak. Ook in het rijden
thoracale en thoracolumbale extensie.
Rechtsachter verkorte anteflexie (1/5
kreupel), het linker ilium blijft lager.
De vrij hoge instelling cervicaal lijkt
het paard te belemmeren in een stuk
totale ontspanning. Bij stellingname
naar rechts verkantelt het paard hoogcervicaal
in rotatie naar rechts. Kootvering
vóór beiderzijds beperkt (1/5
kreupel).
Functieonderzoek:
(Mobiliteitsbeperking op een schaal
van maximaal +++)
Extremiteiten: geen afwijkingen.
Wervelkolom:
- laag cervicaal lateroflexie naar rechts
beperkt +
- thoracolumbaal flexie beperkt ++
- lateroflexie rechts meer beperkt ++ dan
links +
- SI gewrichten hypomobiel, rechts ++
meer dan links+
Diepe palpatie:
Extremiteiten: geen bijzonderheden
Wervelkolom:
- pijnreactie processi spinosi:
Th7, Th8 ++
- Th13 en 14, Th18, L1- L3 +++
Fysiotherapeutische werkdiagnose:
Bovenlijnsyndroom gerelateerd aan kreupelheid,
zich uitend in hypomobiliteit,
hypertonie en pijnlijkheid in de in het onderzoek
gevonden segmenten cervicaal,
thoracaal, lumbaal en van het bekken.
Mogelijke oorzaken van het bovenlijnsyndroom
zijn gelegen in kreupelheid
en kissing spines, welke mogelijk getriggerd
wordt door intensivering en/
of verandering van trainingsmethode in
langduriger perioden en hogere gradatie
van oprichting.
Behandelbare grootheden:
Mobiliteitsbeperkingen, hypertoniëen en
pijn in wervelkolom en musculatuur.
Fysiotherapeutisch behandelplan:
• Mobilisatie wervelkolom en SI ge-
D.M. 53e jaargang - No. 3 blz. 55

wrichten, massage- en mobilisatie
van de pijnlijke musculatuur.
Begonnen wordt met licht mobiliserende
technieken lumbaal en op de
SI gewrichten: op deze manier wordt
via neurofysiologische weg ontspanning
en mobiliteitsvergroting bereikt,
met afname van de bestaande hypertonie
over de wervelkolom. Vervolgens
wordt thoracaal en cervicaal behandeld,
waarna lumbaal opnieuw in mobiliteit
wordt getest en behandeld.
• Mobilisatie ook in huiswerkoefeningen,
die door de eigenaar dagelijks
worden uitgevoerd, om na de behandeling
de herwonnen mobiliteit in
stand te houden en/ of te vergroten.
Deze oefeningen behelzen het herhaald
met de handen op de paravertebraalmusculatuur
uitlokken van thoracale en
thoracolumbale flexie, thoracolumbale
lateroflexie en rotatie. Dit zijn
voor de dierenfysiotherapeut duidelijk
uit te leggen, en voor de eigenaar goed
te onthouden oefeningen.
• Longewerk, om de dag, met bijzet in
plaats van rijden, ter ontlasting van
Th13 Th14 en ter mobilisatie van de
thoracolumbale wervelkolom in flexie
en lateroflexie/rotatierichting. De eerste
keer wordt dit onder begeleiding
van de behandelend fysiotherapeut gedaan,
en bij ieder consult kort geëvalueerd.
Het is van belang het paard op de
juiste wijze bij te zetten en het paard
op de juiste wijze te stimuleren in meer
aanspanning van de abdominaalmusculatuur
en heupflexoren, waardoor
ontspanning en verlenging van de rugmusculatuur
wordt verkregen. De eigenaar
moet zich ervan bewust worden
dat een schijnbare ontspanning door
een lage instelling van het hoofd nog
niet betekent dat het paard de paravertebraalmusculatuur
ontspant.
• Aanpassing in de methode/intensiteit
van rijden: verlenging warming-up en
cooling-down, dynamischer rijden met
kortere reprises en grotere variatie in
D.M. 53e jaargang - No. 3 blz. 56
hoofd-halshouding. Eerste 14 dagen lager
ingesteld werken, daarna op geleide
van klinisch beeld een opbouw in gradatie
en duur van (reprises met) oprichting;
korte evaluatie van klinisch beeld
onder de man bij ieder consult.
Behandelfrequentie:
De eerste twee behandelingen binnen
tien dagen, vervolgens, bij voldoende
progressie, voortzetting van de behandelingen
met een interval van 3 en 4 weken,
waarna nog één- of tweemaal telefonisch
contact wordt afgesproken. Na drie behandelingen
terugkoppeling naar dierenarts,
bij onvoorzien verloop eerder.
Resultaat na drie behandelingen:
Met zadelen nog lichte negatieve reactie,
maar sterk verminderd. Het longewerk
werkt mobiliserend, evenals de aangepaste
manier van rijden. Lateroflexie
naar rechts is nog minder mobiel, maar
is verbeterd (+/-), zonder ontwijkende
rotatie naar rechts. Het paard is in de
thoracolumbale wervelkolom veel mobieler
in flexierichting (-). Beweeglijkheid
van het rechter SI is gelijk aan links.
De gradatie en pijnlijkheid van de hypertonie
van de wervelkolommusculatuur is
minimaal (+/-) vergeleken met het eerste
onderzoek.
Sandra Vetter i.s.m. Solange Schrijer,
Dierenfysiotherapeuten paard

Wervelkolomproblematiek bij het paard
en FES
Zowel de diergeneeskunde als de dierfysiotherapie
is in het afgelopen decennium
in toenemende mate geconfronteerd
met de vraag naar diagnostiek, behandeling
en begeleiding van paarden met
wervelkolomproblematiek, of paarden
met “rug”problemen.
Hoewel vele cliënten een fysiotherapeut
als de meest aangewezen persoon zien
om deze problematiek te bestrijden, is
het als beroepsgroep belangrijk te onderkennen
dat de fysiotherapie, ook in
de begeleiding van wervelkolomproblematiek,
niet zonder de diergeneeskunde
kan. De dierenfysiotherapeut beschikt
over beperkt diagnostisch gereedschap,
en over een beperkte hoeveelheid behandelmogelijkheden,
daar waar in zo vele
gevallen wervelkolomproblemen secundair
blijken te zijn.
Fysiotherapie echter kan in samenwerking
met de diergeneeskunde op wervelkolomgebied
waardevol zijn in de detaillering
van het klinisch onderzoek, het
toepassen van “hands-on” behandeltechnieken,
en individuele begeleiding in het
(aan-)trainingstraject van de veterinaire
patiënt.
Wervelkolomproblematiek bij paarden
nodigt daarmee bij uitstek uit tot integratie
van diergeneeskunde en dierfysiotherapie.
FOCUS ON THE EQUINE SPINE
Filosofie en internationale oriëntering
Rugproblemen bij paarden vormen
zelden een geïsoleerd probleem; in de
meeste gevallen leiden verschillende aspecten
uiteindelijk tot de ontwikkeling
van wervelkolomklachten bij paarden.
De kennis op het gebied van wervelko-
lomproblematiek bij paarden is mede
door wetenschappelijk onderzoek en
ontwikkeling van diagnostische middelen
sterk toegenomen. Deze kennis is
echter verdeeld onder een kleine groep
specialisten in verschillende delen van
de wereld waardoor deze kennis beperkt
bereikbaar is voor (para)veterinairen,
en integratie van deze kennis wordt bemoeilijkt.
Door het bundelen van specialistische
kennis op het gebied van onderzoek en
behandeling van rugproblemen bij paarden
vanuit verschillende delen van de
wereld kan gestreefd worden naar een
verhoging van het inzicht in het totaal
management van paarden met wervelkolomklachten
zowel in diagnostiek als in
behandeling, in de relaties tussen lokale
wervelkolomproblematiek en klachten
elders in het bewegingsapparaat, hetzij
in de wervelkolom zelf, hetzij meer perifeer
en in de neuro(fysio)logische relaties
tussen lokale wervelkolomproblematiek
en klachten in andere systemen
van het paard, waaronder het inwendige.
INLEIDING
‘Focus on the Equine spine’ is een Engelstalige
cursus ontwikkeld voor een internationale
doelgroep van dierenartsen
en dierenfysiotherapeuten die de interesse
hebben zich te willen specialiseren op
het gebied van onderzoek, behandeling
en management van wervelkolomproblematiek
bij het paard. De filosofische
grondslag ligt in de chiropractie en fysiotherapie
die beide de algemene gezondheid
relateren aan optimalisering van het
functioneren van de wervelkolom.
D.M. 53e jaargang - No. 3 blz. 57

Naar humaan voorbeeld, dat in een groeiend
aantal veterinaire klinieken reeds
navolging vindt, wordt gestreefd naar
een multifactoriële benadering in de diagnostiek,
en naar een multidisciplinaire
aanpak in de behandeling van paarden
met wervelkolomklachten.
De docenten die zich hebben verbonden
aan “Focus on the Equine Spine” vormen
een internationaal team van specialisten
op hun vakgebied. Onderwerpen die aan
bod komen zijn onder andere gedetailleerde
anatomie van benige en weke
delen van de wervelkolom, functionele
anatomie en biomechanica, pathologie,
neurofysiologie, de ontwikkelingen in
de diagnostische beeldvorming, en filosofie.
Invloeden van verschillende methoden
in training, beslag en saddlefitting op de
ontwikkeling en behandeling van wervelkolomproblematiek
komen aan bod
en aandacht wordt besteed aan de achtergronden
en de status van het wetenschappelijk
onderzoek binnen diverse
therapeutische mogelijkheden, zoals de
fysiotherapie, chiropractie, osteopathie
en acupunctuur.
DOEL
Het doel van FES is een bijdrage te kunnen
leveren aan een waardevol deelgebied
in het beoordelen en behandelen
van paarden, het management van wervelkolomproblematiek
bij paarden. Op
dit moment mag dit voor de basisopleidingen
Dierfysiotherapie en Diergeneeskunde
nog te specialistisch zijn, maar de
dagelijkse praktijk en de markt leggen
hier een sterke vraag neer bij zowel dierenartsen
als dierenfysiotherapeuten.
Het streven is het creëren van een groep
medisch / veterinair onderlegde specialisten
op het gebied van het management
van paarden met wervelkolom- en
bekkenproblematiek. Door kennis aan
te bieden, evenals zekere praktische
vaardigheden om na een waardevol kli-
D.M. 53e jaargang - No. 3 blz. 58
nisch onderzoek van een aangeboden
(“rug”)patiënt de juiste ( verdere) diagnostische
route te kunnen uitstippelen
en een onderbouwde keuze te kunnen
maken in het aanbod op therapeutisch
gebied. Eventueel ondersteund met eigenhandige
chiropractische behandeling
van de patiënt.
De cursisten worden ondersteund zich
te ontwikkelen in het kunnen maken
van onderscheid tussen primaire en secundaire
wervelkolomklachten met een
mechanische, neurologische of neurofysiologische
relatie.
Tunna Morriën, docente en examinator
aan de Opleiding voor Fysiotherapie bij
Dieren te Barneveld, in samenwerking
met Solange Schrijer, docente en examinator
aan de Opleiding voor Fysiotherapie
bij Dieren, en Course Leader van
“Focus on the Equine Spine”

Dierfysiotherapie en de Wetenschap...
...een toekomst perspectief
INLEIDING
De humane fysiotherapie heeft ondertussen
duidelijk haar plaats in de maatschappij
verworven en is uitgegroeid tot
een volwassen beroep dat gefundeerd
wordt door wetenschap. Er kan tegenwoordig
naast de hogere beroepsopleiding
en het daarbij behorende Bachelor
of Science degree (Bsc), een Master of
Science degree (Msc) gehaald worden
via de opleiding Fysiotherapie Wetenschappen
te Utrecht.
De werkwijze van de fysiotherapeut bij
mensen en dieren is in zekere zin vergelijkbaar.
Te denken is daarbij aan het
lichamelijk onderzoek en de behandelingen
met bewegingstherapie, massage,
fysiotechnische applicaties ed. Op één
vlak is echter een wezenlijk verschil,
doordat er geen verbale communicatie
met dieren mogelijk is veranderen interacties
en wordt er met name gewerkt
met en gereageerd op non-verbale communicatie.
Fysiotherapie bij dieren is een jong beroep,
een beroep waarvoor nog aan de
weg getimmerd moet worden. Dit gebeurt
door, naast het geven van behandelingen,
ook veel informatie te verstrekken
door middel van lessen, cursussen,
publicaties, etc. Velen reageren nog sceptisch
over de gedachte dat fysiotherapie
hun dier kan helpen bij een revalidatie
proces, verbetering van prestaties of als
vroegtijdige detectie van problemen bij
gezonde (top) sporters. Wanneer een parallel
getrokken wordt met de humane
sportwereld dan lopen we bij de dieren
nog heel ver achter. Bij de wereld kampioenschappen
voetballen zijn voor het
Nederlands, team bestaande uit 23 voetballers,
4 fysiotherapeuten meegegaan!
Bij de paardensport is de begeleiding
door een fysiotherapeut (nog) eerder uitzondering
dan regel.
Wanneer we kijken in de huidige paardenwereld,
dan blijkt dat paarden tegenwoordig
op veel aspecten behandeld
worden als atleten met een jarenlange
investering en training voordat ze uiteindelijk
op het hoogste niveau kunnen
presteren. Vele paarden bereiken echter
nooit het hoogste niveau doordat ze wellicht
niet de kwaliteiten in huis hebben
of doordat het management rondom de
topatleet nog in de kinderschoenen staat.
Een groot deel van de paarden raakt tijdens
hun loopbaan geblesseerd. Meestal
zijn dit blessures aan het onderbeen.
Juist van deze blessures is bekend dat ze
een gereserveerde prognose hebben en
voor deze blessures geldt dan ook: beter
voorkomen dan genezen.
PROBLEEMSCHETS VOOR SUCCESVOL
WETENSCHAPPELIJK ONDERZOEK
Financiering en beleid
De hoge prevalentie van blessures bij
moderne sportpaarden was in 2001 ook
aanleiding tot een promotie traject aan
de Faculteit der Diergeneeskunde van de
Universiteit Utrecht. Het beoogde doel
van dit onderzoek was een beter inzicht
te verkrijgen in de ontwikkeling, de beweging
en belasting van het paardenbeen
om zo te kunnen komen tot een wetenschappelijke
gefundeerde beredenering
over hoefverzorging en hoefbeslag bij
het paard.
De financiering van dit project heeft
Mustad Hoofcare voor een groot gedeelte
op zich genomen. Het onderzoekstraject
was een zogenaamd derde geldstroom
traject. Dit soort trajecten houdt in dat
D.M. 53e jaargang - No. 3 blz. 59

het grootste deel van het onderzoek gefinancierd
wordt door bedrijven en instellingen
buiten de universiteit. Soms zijn
daarbij subsidies mogelijk, bijvoorbeeld
vanuit Europa of vanuit stichtingen. Universiteiten
moeten tegenwoordig van dit
soort geldstromen gebruik maken omdat
vanuit overheidswege minder geld voor
onderzoek beschikbaar wordt gesteld.
Kortom, universiteiten moeten voor de
derde geldstroom meer aansluiting zoeken
bij potentiële commerciële gebruikers
van de kennis.
Voor de meer fundamentele wetenschap
levert deze situatie echter problemen op
want daar ligt vaak niet een direct belang
voor een bedrijf. Daarentegen is voor onderzoek
in een meer toegepaste richting,
zoals medicijngebruik, applicaties van
apparatuur, en zoals hierboven beschreven,
hoefbeslag, inderdaad vraag vanuit
bedrijven. De farmaceutische industrie
investeert veel in onderzoek (humaan)
maar ook bij hightech bedrijven zoals
Philips is het niet ongebruikelijk om ieder
jaar zo’n 10-15% van hun jaaromzet
in onderzoek te investeren. Nike heeft
zelfs een eigen Research & Development
centre waar zo’n 30 wetenschappers
werken.
Hieruit wordt direct één van de problemen
duidelijk voor onderzoek naar fysiotherapie
bij dieren. Hoewel het hier
al snel gaat over toegepaste vormen van
onderzoek zijn er slechts enkele bedrijven
die een direct belang hebben bij
onderbouwing van de fysiotherapie bij
dieren. Eén mogelijke partij vormt de
producent van de apparatuur waar de fysiotherapeut
gebruik van kan maken, de
zogenaamde fysiotechnische applicaties,
maar deze markt is nog zo klein dat een
investering in onderzoek nog niet aan de
orde is.
De Nederlandse Vereniging voor Fysiotherapie
bij Dieren (NVFD) heeft ondertussen
in haar beleid opgenomen dat er
geïnvesteerd kan worden in wetenschappelijk
onderzoek. Er wordt een weten-
D.M. 53e jaargang - No. 3 blz. 60
schapscommissie samengesteld, welke
zich moet gaan verdiepen in de reeds
gepubliceerde onderzoeken en in de mogelijkheden
om te participeren in kwalitatief
hoogstaand Nederlands onderzoek.
Daarbij is echter wel te bedenken dat hoe
goed dit initiatief ook is, bij een vereniging
met ruim 200 leden de liquide middelen
natuurlijk beperkt zijn.
Subtiliteit en sensitiviteit
Binnen het onderzoek naar de effecten
van bekappen en hoefbeslag, hetgeen
toegespitst is op het werkveld van de
hoefsmid, valt op dat onderzoekstechnisch
veel parallellen te trekken zijn tussen
onderzoek doen voor hoefsmeden en
voor fysiotherapeuten. Voor beide vakgebieden
geldt dat er veel praktische kennis
aanwezig is maar dat er nog weinig wetenschappelijke
fundering voor bestaat.
Een verschil is dat naar het bekappen
en het hoefbeslag van paarden al veel
onderzoek uitgevoerd is maar doordat
smeden veelal op praktijk gestoelde subtiele
veranderingen aanbrengen blijft het
meten van significante effecten vaak uit
en studies waarbij significante resultaten
ontbreken worden slechts zeer zelden
gepubliceerd. Als resultaat daarvan valt
op dat in veel gepubliceerd onderzoek
effecten beschreven worden van aanpassingen
die zo extreem zijn, dat een hoefsmid
ze in zijn dagelijkse praktijk niet
snel zal gebruiken. Het gevolg is dat er
meer bekend is over extreme onbalans in
paardenvoeten dan dat er bekend is wat
er nu in de dagelijkse praktijk van de
hoefsmid gebeurt en hoe een hoefsmid
echt bijdraagt in de blessure preventie.
Gelukkig is het gelukt om met nieuwe,
meer verfijnde, meetapparatuur een begin
van het bewijs hiervoor te leveren.
Binnen dit specifieke onderzoek bleek
de toepassing van een drukmeetsysteem
(Rsscan, België), dat tot dan uitsluitend
humaan gebruikt werd, essentieel. Door
de vooruitgang van de technologie bleek
dat het mogelijk was om voor het eerst

hele basale metingen aan de beweging
van het paard te doen zoals de landing
van de voet en de voetafwikkeling.
Doordat het drukmeetsysteem zo een
hoge sensibiliteit en nauwkeurigheid
heeft bleek het mogelijk effecten van
normaal bekappen en hoefbeslag aan te
tonen, effecten die nog niemand eerder
kon bepalen. Hier blijkt weer eens te
meer dat het feit dat effecten niet worden
aangetoond niet altijd wil zeggen dat er
geen effecten zijn! Er kunnen gebreken
of tekortkomingen zijn in apparatuur,
methodiek of onderzoeksopzet waardoor
effecten simpelweg niet vastgesteld kunnen
worden. Ondanks het feit dat er al
jaren onderzoek gedaan wordt naar de
effecten van hoefbeslag op de belasting
en beweging van het paardenbeen en de
resultaten mager zijn zal niemand twijfelen
aan het belang van hoefbeslag voor
de prestatie en revalidatie van het paard.
Methodiek en bias
Kijkend naar onderzoek dat is uitgevoerd
binnen de fysiotherapie dan blijkt
dat binnen veel van deze studies gebruik
wordt gemaakt van technische applicaties.
De toepassing van een apparaat laat
zich goed standaardiseren. Dit maakt het
voor de wetenschap aanzienlijk makkelijker
om met een relatief kleine steekproef
een onderzoek te doen. We kennen dan
ook van veel fysiotechnische applicaties
de werking en de beperkingen voor het
behandelen van blessures en weten dat
variabelen als apparaatinstellingen, frequentie
en duur van groot belang kunnen
zijn op de resultaten.
Op het moment dat een onderzoeksopzet
wordt gemaakt zal altijd getracht
worden om te voorkomen dat fouten in
de methodiek de kans op het meten van
het werkelijke effecten zal verkleinen.
Wat bij dieren altijd speelt en onderzoek
bemoeilijkt zijn factoren die ruis veroorzaken
in het onderzoek en resultaten
vertroebelen, een zogenaamde bias. Om
een voorbeeld uit eerder aangehaald pro-
motie onderzoek te gebruiken: binnen
dat onderzoek zijn variabelen gemeten
aan paarden die sterk tijd gebonden zijn,
zogenaamde timing variabelen, zoals
standtijd en de afwikkelduur (breakover).
Op het moment dat bijvoorbeeld
de snelheid waarmee paarden draven
niet gecontroleerd wordt, kan dit juist
op bovenstaande variabelen enorm veel
ruis veroorzaken, waardoor een effect
van bijvoorbeeld een hoefijzer compleet
gemist kan worden. Maar ook wanneer
een paard bijvoorbeeld niet helemaal in
een rechte lijn loopt of het hoofd scheef
houdt, kan dit variabelen zoals de manier
van landing en voetafwikkeling sterk beinvloeden.
Uitsluiten van bias kan door
een onderzoek zo strak mogelijk te standaardiseren
maar ook door de omvang
van de steekproef te vergroten, vaker te
meten, beperkingen aan te brengen in de
onderzoeksvragen, etc. Doorgaans geldt;
hoe groter de groep en hoe strakker de
standaardisatie van een onderzoek, des te
betrouwbaarder de gemiddelde waarden
die gemeten worden. Tegegelijkertijd betekend
dit meestal ook dat de uitvoering
duurder wordt.
Kwantitatief en kwalitatief onderzoek
Onderzoek naar fysiotherapie in het algemeen
en bij dieren in het bijzonder
wordt bemoeilijkt doordat er bijna altijd
sprake is van veel bias en veel kwalitatieve
waarnemingen. Een fysiotherapeut
wordt regelmatig geconfronteerd met
rugproblemen bij paarden. De eerste
vraag die opkomt is: wat is rugpijn, hoe
wordt dat gediagnosticeerd en hoe kan
rugpijn gekwantificeerd worden? Bij
een kreupel paard kan met behulp van
een krachtenplatform eenvoudig gemeten
worden in hoeverre een been ontlast
wordt. Bij spierproblemen, bijvoorbeeld
in de rug of hals is objectiveren aanzienlijk
moeilijker. Binnen het onderzoek
naar de effecten van een hoefbeslag interval
is gebleken dat paarden kunnen
compenseren voor de standsveranderin-
D.M. 53e jaargang - No. 3 blz. 61

gen die optreden tijdens zo’n interval.
Te allen tijde zal het paard proberen zijn
eigen manier en timing van bewegen
te behouden. Dit fenomeen viel tijdens
meerdere fasen binnen het onderzoek
op; bij standveranderingen in voet en
aanpassingen in het hoefbeslag. Het
lijkt dan ook niet onwaarschijnlijk dat
compensatie mechanismen ook voor
andere aanpassingen, of bijvoorbeeld in
het geval van pijn, een rol zullen spelen.
Dieren zijn in hun pijngedrag net zo wisselend
als mensen. Iedereen die paard
rijdt of paarden behandelt weet dat het
ene paard veel sensibeler is dan het andere
en dat bijvoorbeeld bij sedatie het
ene dier veel sneller reageert dan het andere.
Van belang is ook hoe gevoelig de
ruiter is voor afwijkingen bij het paard.
Tot slot valt nog een vergelijkbare probleemschets
te maken voor de behandeling
door een dierenfysiotherapeut. Hoe
deze een paard behandelt zal mede afhangen
van het paard in kwestie en hoe
dit reageert op prikkels maar hangt ook
samen met de kennis en kunde van de
dierenfysiotherapeut.
Een fysiotherapeut doet vrijwel alles op
gevoel zoals het gevoel van spiertonus,
het bewegingsgevoel in het bewegingsverloop
van het gewricht, het eindgevoel.
Het probleem met al deze waarnemingen
is de subjectiviteit. Doordat
dit geen objectief meetbare grootheden
zijn is het lastig om goed wetenschappelijk
onderzoek te doen naar dit soort,
voor de fysiotherapie zeer belangrijke,
variabelen. Er zijn wel mogelijkheden
om dit soort subjectieve interpretaties
betrouwbaar vast te leggen en te kwantificeren.
Bijvoorbeeld door het gebruik
van visueel analoge schalen (VAS), een
instrument dat in humaan onderzoek
veel gebruikt wordt om pijnbeleving te
waarderen. Binnen eerder genoemd onderzoek
is een VAS gebruikt om ongelijkheid
in voeten te bepalen. Ook dit is
een variabele die zeer subjectief is. Wat
D.M. 53e jaargang - No. 3 blz. 62
voor de ene persoon geldt als zijnde ongelijke
voeten hoeft voor de ander geen
betekenis te hebben. Daarbij is er ook
geen criterium dat bepaalt wanneer twee
paardenvoeten ongelijk zijn. Door dit
te interpreteren met een VAS was in dit
geval de hoefsmid in staat aan te geven
in hoeverre er naar zijn mening ongelijkheid
in voeten zat zonder deze te kwalificeren
als ongelijk dan wel gelijk.
Er moet gestreefd worden naar het kwantificeren
van kwalitatieve variabelen en
daarvoor is de ontwikkeling en verfijning
van meetapparatuur van groot belang.
De samenhang tussen vraagstelling, doelstelling
en meetapparatuur
Bij het definiëren van onderzoeksvraagstellingen
komen alle eerder genoemde
facetten aan bod. Regelmatig kan een
vraag na uitvoering van een experiment
niet beantwoord worden doordat het gestelde
doel niet haalbaar bleek. Ter verduidelijking
een praktijkvoorbeeld bij een
onderzoek met als doel het kwantificeren
van de interpretatie van de fysiotherapeut
omtrent het bewegingsverloop en de mate
van spasticiteit in de kuitspieren bij mensen
met een spastische verlamming als gevolg
van een CVA. Binnen dit onderzoek
werd gebruik gemaakt van spasticiteit
verhogende of verlagende interventies,
waarna de fysiotherapeut op een VAS bepaalde
hoeveel weerstand hij voelde. Ter
controle werd gebruik gemaakt van een
zogenaamde gouden standaard, een apparaat
dat het bewegingsverloop en de weerstand
tijdens passief bewegen kan meten.
Bij het analyseren van de data bleek dat
een essentieel punt over het hoofd gezien
was. Wanneer een fysiotherapeut een voet
op en neer beweegt laat hij dat mede afhangen
van de reactie van de desbetreffende
persoon. De fysiotherapeut voelt in
welke snelheid het gewricht het best bewogen
kan worden en hij voelt ook wanneer
de proefpersoon zich verzet of juist
mee beweegt. De zogenaamde gouden
standaard kan dit niet en bewoog een voet

simpelweg op een constante snelheid over
een vast traject met als gevolg de meest
vreemde en onverklaarbare resultaten.
In bovenstaand voorbeeld wordt binnen
een experiment teveel ineens gemeten,
(systeem validatie, interventie, steekproef
bestaande uit patiënten) een fenomeen
dat helaas vaker gezien wordt. Bovenstaande
studie was slechts een klein
experiment, maar de resultaten kunnen
leiden tot de conclusie dat het werk van
de fysiotherapeut niet meetbaar is. Helaas
blijkt regelmatig dat het direct ontbreken
van eclatante resultaten vertaald
wordt naar een negatief oordeel over fysiotherapie.
Samenvattend
Voor de dierfysiotherapie is het erg
belangrijk om wetenschappelijke onderbouwing
van de werkhypotheses
te krijgen maar daarvoor is nog een
lange weg te gaan. Het vakgebied kent
vele factoren welke de complexiteit
voor wetenschappelijk onderzoek vergroten
waarvoor goede methodiek en
systematiek essentieel zijn. Om wetenschappelijk
onderzoek uitgevoerd te
krijgen naar effecten van fysiotherapie
bij dieren zal naar alle waarschijnlijkheid
geld meegenomen moeten worden
ter financiering. Daarbij is het moeilijk
om binnen het vakgebied sponsoren te
vinden die een direct belang hebben bij
kennis die uit dit soort onderzoek voort
kan komen. Gelukkig is er sinds kort
binnen de NVFD het beleid om waar
mogelijk (financieel) te participeren in
wetenschappelijk onderzoek. Verder is
er in Nederland de ontwikkeling dat
buiten de universiteiten om meer en
meer met name toegepast onderzoek
wordt uitgevoerd, veelal door studenten
voor hun Bsc. of MSc. traject. Voor de
dierfysiotherapie kan dit een positieve
ontwikkeling zijn. Tegelijkertijd moet
er waar mogelijk voor gezorgd worden
dat er kwalitatief hoogstaand wetenschappelijk
onderzoek gedaan wordt
naar effecten van dierfysiotherapie.
Een beperking in onderzoeksvragen in
heldere formuleringen , bijvoorbeeld
bij het fysiotherapeutisch onderzoek,
over de herhaalbaarheid van het onderzoek
en de betrouwbaarheid van de
bevindingen. Klachten zoals rugproblemen
moeten beter in kaart gebracht
worden. Er moet een beter begrip komen
van de wonderlijke compensatie
methoden waarover het paard beschikt:
denk daarbij aan de samenhang tussen
beenproblemen en rugproblemen. Verder
is het van belang te onderzoeken
wat de dierenfysiotherapeut in het revalidatie
proces van het paard kan betekenen
om de atleet zo snel mogelijk
en zo goed mogelijk, in samenspraak
met de dierenarts en ruiter, te begeleiden
naar een optimale terugkeer in de
sport. Tot slot dient te worden bevordert
dat de dierenfysiotherapeut zijn
plaats krijgt binnen de begeleiding van
de topsporter, net als in ieder andere
tak van sport waar een fysiotherapeut
als vanzelfsprekend meegaat en sporters
begeleid tot topprestaties.
Ontwikkeling van de ondervoet in relatie
tot lateraal graasgedrag en lichaamsconformatie
Tijdens het grazen nemen veulens een typische
houding aan met de voorbenen in
spreidstand: één been in protractie en het
andere been in retractie
Wanneer deze houding telkens dezelfde
is, dan is er sprake van lateraal gedrag ook
wel genoemd een voorkeurshouding ofwel
een vorm van handigheid. Zulk gedrag kan
leiden tot het ontstaan van asymmetrie wat
zowel zijn weerslag kan hebben op de beweging
als de ontwikkeling van ongelijke
hoeven. De 24 veulens uit het onderzoek
naar de samenhang tussen lateraal gedrag
en het ontstaan van ongelijkheid in voeten
zijn geboren in 2003 op de Waiboerhoeve
te Lelystad en alle veulens zijn daar gedurende
het onderzoek opgegroeid.
D.M. 53e jaargang - No. 3 blz. 63

Een grazend veulen in de weide en de typische
houding die het moet aannemen om
bij de grond te komen.
De veulens werden wekelijks 1 dag gedurende
8 uur geobserveerd waarbij iedere
10 minuten hun gedrag werd gescoord en
in het bijzonder werd gelet op hun graasgedrag
en welk been daarbij naar voren
werd geplaatst (protractie). Op een leeftijd
van 15, 27 en 55 weken is er een zogenaamde
buktest uitgevoerd: een eenvoudige
en gestandaardiseerde methode om
een voorkeurshouding te bepalen. De veulens
moesten daarvoor 15 maal van verschillende
afstanden naar een plek lopen
om daar iets van de grond te eten. Daarbij
werd niet alleen het geprotraheerde been
bepaald maar ook de afstand tussen de beide
voorhoeven. Verder werden er gestandaardiseerde
digitale foto’s genomen van
de hoefconformatie waarin onder andere
de hoefhoek (hoek tussen de dorsale hoefwand
en de bodem) gemeten kon worden.
Ook de totale lichaamsconformatie werd
gefotografeerd op een leeftijd van 15 en
55 weken
Daarbij werden reflecterende markers op
anatomische gedefinieerde punten geplakt.
Op 3, 15, 27 en 55 weken werd de hoefbelasting
gemeten met behulp van drukmetingen
onder de hoef. Hierbij werd gekeken
naar de afstand van het centre of pressure
(CoP) tot aan de toon om te onderzoeken
of ongelijkheid in hoeven ook leidde tot
verschillende belastingspatronen.
D.M. 53e jaargang - No. 3 blz. 64
Een 15 weken oud veulen beplakt met marker
op anatomisch gedefinieerde plaatsen.
De lijnen in de foto geven van links naar
rechts, de grootte van het hoofd, de lengte
van het been en de schofthoogte weer..
Ongeveer 50% van de veulens ontwikkelde
gedurende de eerste 15 weken tijdens
het grazen een voorkeurshouding. Er
was een sterk verband tussen beenlengte,
hoofdgrootte en de ontwikkeling van een
voorkeur. Daarbij waren de veulens met
relatief lange benen en een klein hoofd gepredisponeerd.
Veulens met een voorkeur
plaatsten hun benen verder uit elkaar en als
een gevolg van deze voorkeursstand ontstond
ongelijkheid in hoeven waarbij de
geprotraheerde hoef weker werd en de geretraheerde
steiler. Ongelijkheid in hoeven
leidde ook tot ongelijkheid in belastingspatronen.
Om deze relatie op gewrichtsniveau
te kunnen onderzoeken werden er
op 27 en 55 weken zonder sedatie gestandaardiseerde
röntgenfoto’s gemaakt van
de ondervoeten van alle veulens De conformatie
van de ondervoet van veulens
bleek anders dan de conformatie van het
volwassen paard. De voet-as was bij de
veulens zowel op 27 als op 55 weken,
hoewel dit op het oog niet als zodanig
herkend kon worden, naar achteren gebroken.
Op 55 weken was de parallelliteit
van het hoefbeen ten opzichte van
de hoefwand toegenomen en werd de
voet-as minder naar achteren gebroken.
Verder bleek dat bij ongelijke hoeven
ook ongelijke belasting op gewrichtsni-

veau ontstaat en zowel op het proximale
als distale interphalangeale gewricht. De
negatieve consequenties van ongelijke
hoeven lijken in stand het grootst voor
de wekere hoef waar de momenten op
beide interphalangeale gewrichten het
grootst zijn. Maar met name het verschil
in belasting kan leiden tot een vergrootte
kans op overbelasting en kans op problemen
om symmetrisch te kunnen presteren
hetgeen erg belangrijk wordt geacht
voor het moderne sportpaard.
Een rontgen foto van een rechtervoet van
een veulen van 27 weken oud. In de foto
staat de werklijn van het centre of pressure
(CoP) weergegeven waardoor de lastarm
tot het draaipunt van de distale en proximale
interphalangeale gewrichten gemeten
kon worden.
Referenties:
M.C.V. van Heel, A.M. Kroekenstoel,
M.C. van Dierendonck, P.R. van Weeren
and W Back. Uneven feet may develop
as a consequence of lateral grazing behaviour
induced by the conformation of
a foal, accepted for publication (2006)
Equine Vet. J.
A.M. Kroekenstoel, M.C.V. van Heel,
P.R. van Weeren and W. Back. Developmental
aspects of distal limb conformation
in the horse: differences with mature
horses and the potential consequences of
uneven feet in foals, accepted for publication
(2006) Equine Vet. J.
KWANTIFICEREN VAN BALANSKA-
RAKTERISTIEKEN EN HET EFFECT
VAN BEKAPPEN EN HOEFBESLAG
Door middel van een zeer sensitief drukmeetsysteem
van Rsscan bleek het mogelijk
nauwkeurig balanskarakteristieken
tijdens het draven vast te leggen. Het
onderzoek naar het normale bekappen
en hoefbeslag is uitgevoerd bij 18 jonge
sportpaarden en het bleek dat de meeste
paarden landden op de laterale zijde van
de hoef. Bij de voorhoeven was dat bij
ongeveer 65% van de landingen en bij
de achterhoeven werd dat bij vrijwel
100% van alle landingen geconstateerd.
De duur van de landing was zo kort (ongeveer
7 msec bij de voorhoeven en 17
msec bij de achterhoeven) dat dit met het
oog niet of nauwelijks waarneembaar is.
Het bekappen in deze studie werd gestandaardiseerd
naar een rechte voet-as
bij het staande paard zowel van terzijde
als van voren gezien. Door het bekappen
verkortte de landingsduur zowel in voor-
als achterhoeven maar de landing bleef
bij de meeste gevallen lateraal asymmetrisch.
Tijdens het afwikkelen van
de hoef is een typisch afwikkelpatroon
gemeten waarbij het centre of pressure
(CoP) naar de toon werd verplaatst. In de
eerste fase verschoof het CoP in laterale
richting om vervolgens weer terug te
gaan richting de centrale as van de hoef.
Het laatste contactpunt lag bij de meeste
paarden net lateraal aan de toon (fig. 4;
In het deel van het onderzoek waar gekeken
werd naar compensatie mechanismen
zijn naast de analyses van het
drukmeetsysteem ook kinematica analyses
gebruikt welke zijn verkregen met
een driedimensionaal kinematica systeem
(Qualisys). Er zijn 4 momenten
in de standtijd gedefinieerd: de landing,
(het eerste contact van de hoef met het
meetsysteem), midstance (de maximale
belasting gemeten met het krachten
platform), heellift, (het moment dat de
D.M. 53e jaargang - No. 3 blz. 65

D.M. 53e jaargang - No. 3 blz. 66

Nobivac ® Puppy DP
Het enige geregistreerde
vaccin tegen parvo en hondenziekte
voor pups van 6 weken
Waarmee stuurt u pups de wijde wereld in?
Nobivac® Puppy DP: Samenstelling: 1 dosis bevat ≥10 5,0
7,0
TCID50 canine distemper virus, stam Onderstepoort; ≥ 10 TCID50 canine parvo virus,
stam 154. Indicatie: actieve immunisatie van honden, vanaf de leeftijd van 6 weken, tegen hondenziekte en canine parvo virus. Contra-indicatie: geen.
Bijwerkingen: een lokale, voorbijgaande entreactie kan voorkomen. Registratie: REG NL 09484 UDD. Neem voor meer informatie contact op met Intervet Nederland bv.
Intervet Nederland bv • Postbus 50 • 5830 AB Boxmeer
Telefoon: 0485 587654 • Fax: 0485 587653 • www.intervet.nl

EEN GEZAMENLIJKE UITGAVE VAN: