De endocrinologie van het paard - Diergeneeskundig Memorandum

IN DIT NUMMER ”DE ENDOCRINOLOGIE VAN HET PAARD”
EEN GEZAMENLIJKE UITGAVE VAN:
PERIODIEK TIJDSCHRIFT
TWEEENVIJFTIGSTE
JAARGANG NO. 3,
DECEMBER 2005

Omslagbeeld:
De aanwezigheid van supraorbitaal vet bij een paard
kan een aanwijzing zijn voor de ziekte van Cushing
(foto drs. M. Boswinkel).
EEN GEZAMENLIJKE UITGAVE VAN:
Periodiek tijdschrift
tweeenvijftigste jaargang
no. 3 - 2005 ISSN 0417 - 4631
De Stichting Diergeneeskundig Memorandum,
opgericht in 1953, stelt zich ten doel aan dierenartsen
in binnen- en buitenland voorlichting te geven
van wetenschappelijke en commerciële aard op veterinair
gebied.
Ter uitvoering van haar doelstelling is zij uitgeefster
van het tijdschrift “Diergeneeskundig Memorandum”.
De exploitatie van dit tijdschrift wordt financieel
mogelijk gemaakt in Nederland door:
Alfasan Diergeneesmiddelen B.V. te Woerden.
Boehringer Ingelheim bv te Alkmaar en
Intervet Nederland B.V. te Boxmeer
Het Tijdschrift wordt gratis beschikbaar gesteld
aan de praktiserende dierenartsen in Nederland,
Postdoctorale veterinaire studenten in Utrecht kunnen
het tegen een kleine vergoeding verkrijgen bij
het Reductiebureau. Voor anderen bestaat de mogelijkheid
zich te abonneren; de kosten van een abonnement
bedragen:
Voor Nederland € 18,00 per jaargang.
Voor het buitenland € 25,50 per jaargang.
Extra exemplaren of oudere uitgaven kunnen worden
besteld d.m.v. een overschrijving à € 7,50 per exemplaar
voor Nederland of € 9,00 voor het buitenland
op een van onze rekeningen.
Redactiecommissie
J. Goudswaard, voorzitter
J. Schrooyen, secretaris
F. Hogerhuis (Alfasan Dierengeneesmiddelen B.V.)
R. Schippers (Boehringer Ingelheim)
J. Vernooij (Intervet Nederland)
Redactie- en Administratieadres:
Halderheiweg 11, 5282 SN Boxtel
tel.: 0411-676822
fax: 0411-671595
e-m: de.em@12move.nl
website: de-em.nl
Postbankrekening 64 70 06
BIC PSTBNL21 IBAN NL60 PSTB 0000 6470 06
Rabobank Boxtel 1688.49.674
BIC RABO NL2U IBAN NL50 RABO 0168 8496 74
Verklaring:
De Redactie en uitgeefster aanvaarden geen aansprakelijkheid
voor schade, welke- direct of indirect- het
gevolg mocht zijn van gebleken onjuistheden in de
inhoud van de in dit tijdschrift opgenomen artikelen.
Niets uit dit tijdschrift mag worden verveelvoudigd
en/of openbaar worden gemaakt door middel van
druk, microfilm of op welke andere wijze ook,
zonder schriftelijke toestemming van de Redactie.
Opmaak en druk: Bordat-Maxtra Boxtel

Van de Redactie
De redactie van het Diergeneeskundig
Memorandum tracht in de uitgaven een
evenwichtige verdeling na te streven van
enerzijds de beschrijving van diersoortspecifieke
problematiek en anderzijds de
behandeling van vakgebieden, waarin
recente ontwikkelingen een DM uitgave
rechtvaardigen. Daarnaast wordt er op
toegezien, dat bepaalde diersoorten niet
“oververtegenwoordigd” raken, omdat
dit immers tevens inhoudt, dat andere
diersoorten te weinig behandeld worden.
Zo zijn in de afgelopen jaren uitgaven
verschenen over de geit- professionele
geitenhouderij-, aquariumvissen, reptielen
, klinische immunologie, farmacovigilantie,
de egel, de hond en de kat
(haematopoietische tumoren), etc. De
lezer zal zich nog ongetwijfeld de fraaie
nummers 1 en 2 ( respectievelijk “ De
varkensfokkerij van vandaag” en “Huidaandoeningen
bij hond en kat”) van dit
jaar herinneren.
Het is al weer enige jaren geleden dat
een nummer aan het paard werd gewijd
( ziekten van de respiratietractus) . De
redactie was dan ook zeer verheugd , dat
zij de collegae Van der Kolk, Brama en
Stout bereid hebben gevonden om een
belangrijk onderwerp met betrekking tot
deze diersoort te willen behandelen, namelijk
de endocrinologie.
Genoemde collegae hebben een omvattend
overzicht gemaakt van de endocriene
afwijkingen van het paard en zij
behandelen dit zeer overzichtelijk per
hormoonklier.
Zij bepalen zich overigens niet alleen tot
de pathologie maar beschrijven telkens
eerst de fysiologie alvorens tot pathofysiologie,
symptomen, therapie en prognosestellingen
over te gaan.
Speciale aandacht wordt besteed aan de
Ziekte van Cushing en diabetes. Ook
wordt een apart hoofdstuk gewijd aan
de behandeling met corticosteroiden
(o.a. wanneer wel en wanneer niet geïndiceerd).
Zoals de lezer zal verwachten
komt ook Equine Arteritis Virus aan de
orde , mede in verband met mogelijke
abortus.
De auteurs gaan uitgebreid in op de regulatie
van de voortplanting(sorganen) van
hengsten en merries, manipulatie van de
oestrische cyclus, etc. Het is uiteraard
niet de bedoeling dat de redactie alle behandelde
onderwerpen hier aan de orde
stelt ; wel hoopt zij door deze samenvatting
de interesse van U, als lezer, gewekt
te hebben. Na lezing bent U weer op de
hoogte van alle laatste ontwikkelingen
op dit vakgebied en dat is immers juist
de bedoeling van de DM uitgaven !
D.M. 52e jaargang - No. 3 blz. 1

Inhoudsopgave
DE ENDOCRINOLOGIE VAN HET PAARD.
J.H. van der Kolk, P.A.J. Brama en T.A.E. Stout.
Van de Redactie 1
Inhoudsopgave 2
Auteurs 4
Inleiding 5
1. DE HYPOFYSE 7
1.1. hypofyse abces en basilair empyeem 9
1.2. pars distalis 9
1.3. pars intermedia 9
DE ZIEKTE VAN CUSHING
1.4. pars nervosa 14
1.5. groeihormoon 14
2. DE BIJSCHILDKLIEREN 17
2.1. hypercalciëmie 17
2.1.1. hypercalciëmie ten gevolge van chronisch nierfalen 17
2.1.2. hypercalciëmie ten gevolge van een neoplasie oftewel 18
pseudohyperparathyroïdie
2.2. hypocalciëmie of tetanie 18
2.3. primaire hyperparathyroïdie 18
2.4. secundaire hyperparathyroïdie 18
2.4.1. nutritionele secundaire hyperparathyroïdie (NSH) 18
2.4.2. renale secundaire hyperparathyroïdie 19
2.5. primaire hypoparathyroïdie 19
2.6. vitamine D-intoxicatie 19
2.7. ziekte van Marie-Bamberger of hypertrofische osteopathie 19
3. DE SCHILDKLIEREN 22
3.1. non-thyroidal illness 23
3.2. thyroïdectomie 23
3.3. hypothyroïdie 25
3.4. hyperthyroïdie 26
3.5. schildklierneoplasie 27
3.5.1. benigne 27
3.5.2. maligne 27
4. DE PANCREAS 28
4.1. insuline-afhankelijke diabetes mellitus oftewel type 1 28
4.2. insuline-onafhankelijke diabetes mellitus 28
4.3. insulinoom 28
4.4. pancreatitis 29
4.5. pancreas adenocarcinoom 29
4.6. metabool syndroom 29
D.M. 52e jaargang - No. 3 blz. 2

5. DE BIJNIEREN 31
5.1. Renale Tubulaire Acidose 31
5.2. bijnierschorsinsufficiëntie 32
5.3. iatrogene ziekte van Cushing 32
5.4. bijnierneoplasie 32
5.4.1. bijnierschorsneoplasie 32
5.4.2. bijniermergneoplasie 32
5.5. corticosteroïdtherapie (exclusief de behandeling van 33
gewrichtsaandoeningen)
5.6. gebruik van corticosteroïden bij de behandeling van 35
gewrichtsaandoeningen
5.6.1. fysiologie 35
5.6.2. pathologie 38
5.6.3. intra-articulaire therapie 39
6. MANNELIJK GESLACHTSAPPARAAT 43
6.1. inleiding 43
6.2. onderdrukken van de voortplantingsactiviteit van de hengst 44
6.3. endocrinologische testen gerelateerd aan de voortplanting bij de 45
hengst
6.4. stimulatie van de voortplanting bij de hengst 45
7. VROUWELIJK GESLACHTSAPPARAAT 48
7.1. inleiding 48
7.2. seizoensgebonden voortplanting bij de merrie 49
7.3. stimulatie van de cycliciteit vroeg in het seizoen 50
7.4. de oestrische cylcus 51
7.5. de endocrinologie van de dracht 55
7.6. de endocrinologie van de partus 62
8. OVERIG 64
8.1. erythropoëtine 64
8.2. hyperlipemie 64
9. BIJLAGEN 65
Bijlage 1. Omrekeningsfactoren. 65
Bijlage 2. Corticosteroïden die frequent gebruikt worden voor 65
intra-articulair gebruik bij het paard.
Bijlage 3. Samenvatting belangrijkste endocriene interventies bij het paard. 66
Bijlage 4. Bij het paard in gebruik zijnde endocriene testen. 67
Bijlage 5. Afwijkende calcium- en fosforconcentraties in het bloed van 68
een paard.
Bijlage 6. Aanbevolen literatuur. 69
D.M. 52e jaargang - No. 3 blz. 3

De auteurs
Pieter Brama begon in 1986 met de studie diergeneeskunde aan
de Universiteit Utrecht. In 1991 werd het doctoraalexamen cum
laude afgelegd, in 1994 gevolgd door een cum laude dierenartsexamen.
Sinds februari 1994 werkt hij bij de vakgroep Algemene
Heelkunde en Heelkunde der Grote Huisdieren, later de Hoofdafdeling
Gezondheidszorg Paard van de Faculteit der Diergeneeskunde,
Universiteit Utrecht. In 1998 werd hij geregistreerd als
Nederlands Specialist Chirurgie Paard. In 1999 promoveerde hij
cum laude op het proefschrift: “Dynamics of equine articular
cartilage”. In 2000 behaalde hij het examen van de European
College of Veterinary Surgeons (ECVS) en werd daarmee Diplomate of the ECVS. Op
dit moment is Pieter Brama werkzaam als Universitair Docent bij de Hoofdafdeling
Paard, waar hij de taken onderwijs, onderzoek en patiëntenzorg combineert.
D.M. 52e jaargang - No. 3 blz. 4
Han van der Kolk werd geboren op 22 augustus 1962, is gehuwd
en heeft 2 dochters. Hij studeerde af op 28 augustus 1987 in de
diergeneeskunde met als afstudeerrichting Landbouwhuisdieren.
Hij promoveerde op 14 november 1991 op het proefschrift:
“Some aspects of the bovine pituitary-adrenocortical axis with
special reference to persistent udder oedema”. Het Nederlandse
specialisme Inwendige Ziekten van het Paard werd behaald op
28 maart 1995 en het betreffende Europese specialisme op 16
september 2003. Hij is werkzaam binnen de discipline Inwendige
Ziekten van het Departement Gezondheidszorg Paard van de Faculteit
Diergeneeskunde in Utrecht.
T.A.E. Stout werd geboren in Oxford, Engeland in 1969 en groeide
op in Wales. Hij studeerde zoölogie (BA in 1990) en diergeneeskunde
aan de Universiteit van Cambridge. Aansluitend aan
zijn afstuderen in de diergeneeskunde in 1993 volgde een promotie/specialisatie-traject
in Newmarket resulterend in een promotie
in 1998 op het onderwerp: “Maternal Recognition of Pregnancy
in the Mare”. Van 1997-1999 was hij University Lecturer in Animal
Reproduction aan de Universiteit van Cambridge, Department
of Veterinary Medicine. In 1999 kwam hij naar Utrecht als
Universitair Docent Voortplanting van het Paard en werd in 2001
Chef de Clinique Voortplanting Paard. In 2001 ook Diplomaat of the European College
of Animal Reproduction geworden en in 2002 erkend als Specialist Reproductie Paard
door de KNMvD. In 2002 is hij tevens lid geworden van het International Comité voor
de ‘International Symposia in Equine Reproduction’.

Inleiding
DE ENDOCRINOLOGIE VAN HET
PAARD.
J.H. van der Kolk, P.A.J. Brama en
T.A.E. Stout.
In dit nummer van het Diergeneeskundig
Memorandum wordt er naar gestreefd
een overzicht te geven van de endocriene
afwijkingen van het paard gerangschikt
naar hormoonklier.
Het endocrinologisch onderzoek in de
praktijk staat of valt in de eerste plaats
met de kwaliteit van de uitgevoerde laboratoriumbepalingen.
Met betrekking
tot deze bepalingen is het noodzakelijk
dat deze zijn gevalideerd voor het paard.
In de validatieprocedure dient te worden
gekeken naar: 1) de specificiteit, 2) de
accuratesse, 3) de precisie en 4) de sensitiviteit.
Onder de specificiteit vallen verdunningen
van endogene concentraties,
waarmee ondermeer de zogenaamde parallelliteit
dient te worden aangetoond,
de kruisreactiviteit ten opzichte van an-
dere hormonen en ten derde het zichtbaar
maken van endogene concentratieveranderingen,
zoals na het uitvoeren van
suppressie- en stimulatietesten. Onder
de accuratesse wordt het recoverypercentage
verstaan na de toediening van
exogeen hormoon. De precisie bestaat
uit de intra- en interassay coëfficiënten
van variatie. Deze coëfficiënten kunnen
berekend worden door de standaarddeviatie
te delen door het gemiddelde en
deze breuk te vermenigvuldigen met
100%. De sensitiviteit valt samen met de
detectiegrens van de bepaling.
In de tweede plaats is het van belang op
de hoogte te zijn van de eigenschappen
van het hormoon in kwestie en de omstandigheden,
die van invloed zijn op de
(patho)fysiologische concentraties.
In dit nummer van het Diergeneeskundig
Memorandum zal met name ingegaan
worden op de voor de praktijk relevante
endocriene ziekten.
D.M. 52e jaargang - No. 3 blz. 5

Metacam® – werkt eenvoudig!
Metacam® 15 mg/ml suspensie voor oraal gebruik voor paarden, werkzaam bestanddeel: meloxicam 15 mg/ml, Indicatie: Verlichting van ontsteking en pijn bij acute
en chronische aandoeningen van het bewegingsapparaat. Dosering: 0,6 mg/kg lichaamsgewicht (overeenkomend met 1 ml/ 25 kg) Contra-indicaties: niet toepassen
bij drachtige of lacterende merries. Niet voor gebruik bij dieren die lijden aan gastro-intestinale afwijkingen zoals irritatie en bloedingen, verminderde lever- hart- of
nierfunctie en stollingsstoornissen of bij dieren waarbij een individuele overgevoeligheid voor het product is gebleken. Niet gebruiken bij paarden jonger dan 6 weken.
Bijwerkingen: Sporadisch (lichte urticaria, diarree; beiden reversibel). Wachttijd: Vlees: 3 dagen. Reg nl 10180 UDA, op recept verkrijgbaar diergeneesmiddel. Verdere
informatie is in de bijsluiter of op aanvraag beschikbaar.
Boehringer Ingelheim bv, Postbus 8037, 1802 KA Alkmaar
Metacam®
Telefoon 072-5662411 / Fax 072-5643213 / vetmedica@boehringer-ingelheim.nl / www.boehringer-ingelheim.nl
Net zo goed als het smaakt
De smakelijkste suspensie:
de moderne pijnstiller
– nu ook voor paarden
ABCD

1. De hypofyse
De adenohypofyse bestaat uit drie onderdelen,
namelijk het pars distalis, het
pars tuberalis, en het pars intermedia.
De middenkwab der hypofyse (pars intermedia)
is met name bij paard en rund
erg goed ontwikkeld. Het pars intermedia
van het paard wordt omgeven door
een relatief dunne cellaag van het pars
distalis. Het zogenaamde diafragma
sella is bij het paard erg teer, waardoor
de hypofyse de mogelijkheid heeft zich
bij het paard vrij eenvoudig naar dorsaal
uit te breiden en daarmee compressie te
veroorzaken van ondermeer het chiasma
opticum resulterend in blindheid. Het
pars distalis is het grootste onderdeel van
de adenohypofyse. Het pars tuberalis is
het dorsale deel van de adenohypofyse
en is verbonden met de hypofysesteel.
De hypofysesteel (of infundibulum) verloopt
dorsaal in de hypofyse en verbindt
deze met de hypothalamus. De neurohypofyse
bestaat uit twee delen, de hypofysesteel
en het pars nervosa (ook wel
lobus posterior of neurale lob genoemd).
De adenohypofyse en lobus anterior
zijn synoniem. Paarden beschikken niet
over een rete mirabilis van de A. carotis
waarmee de hersenstam gekoeld zou
kunnen worden, maar in plaats daarvan
functioneren de luchtzakken als zodanig.
Het blijkt mogelijk bij het ongesedeerde
paard een catheter te plaatsen daar waar
het veneuze bloed de hypofyse verlaat
via in eerste instantie de V. facialis superficialis.
Het gemiddelde gewicht van de hypofyse
van het Nederlands warmbloed paard
(KWPN) bedraagt ongeveer 3 gram
overeenkomend met een relatief gewicht
van 6 x 10 -4 %. Er blijkt een significante
correlatie (r=0,248; n=100; P=0,013) te
bestaan tussen de leeftijd en het gewicht
der hypofyse van KWPN-ers. De hypofyse
van merries blijkt beduidend meer
te wegen dan die van hengsten en ruinen.
De hormoonproducerende cellen van de
adenohypofyse worden onderverdeeld in
acidofiele, basofiele en chromofobe cellen.
Groeihormoon en prolactine worden
geproduceerd in de acidofiele cellen. De
basofiele cellen produceren gonadotrofe
hormonen, zoals luteïniserend hormoon
(LH) en follikel stimulerend hormoon
(FSH) en daarnaast thyroïd stimulerend
hormoon (TSH), terwijl de chromofobe
cellen adrenocorticotroop hormoon
(ACTH) en melanocyten stimulerend
hormoon (MSH) maken. Ongeveer 10%
van het pars distalis van het paard bestaat
uit ACTH-producerende cellen en
dit deel van de hypofyse is daarnaast erg
rijk aan prolactine-producerende cellen.
In het pars distalis van het normale paard
zijn ACTH en endorphines belangrijke
eindproducten van de degradatie van het
precursoreiwit proopiomelanocortine
(POMC). In vergelijking met de hoeveelheden
in het pars intermedia bevat
het pars distalis 26% -MSH en 19%
-MSH. In het pars intermedia wordt
het ACTH vrijwel direct gedegradeerd
tot ondermeer -MSH, waardoor het
pars intermedia minder dan 2% van de
hoeveelheid ACTH in het pars distalis
bevat.
De negatieve terugkoppeling in de voorkwab
van de hypofyse van de ACTH
afgifte door cortisol treedt bij het paard
binnen 30 minuten op. Opgemerkt dient
te worden dat deze terugkoppeling niet
van toepassing is op de middenkwab
door het ontbreken van glucocorticoïdreceptoren
aldaar. De afgifte van de,
D.M. 52e jaargang - No. 3 blz. 7

in vergelijking tot de voorkwab, veel
geringere hoeveelheid ACTH door de
middenkwab wordt bij het paard geremd
door dopamine-agonisten of serotonineantagonisten.
De afgifte van ACTH door
de voorkwab van de hypofyse wordt bij
het paard gestimuleerd door zowel corticotrophin
releasing hormoon (CRH) als
arginine vasopressine (AVP ook wel antidiuretisch
hormoon (ADH) genoemd),
terwijl cortisol remmend werkt op deze
afgifte. Daarnaast is de onderlinge interactie
van deze hormonen van belang.
Cortisol blijkt met name van invloed op
de amplitude van de ACTH pulsatiliteit
en minder op de frequentie ervan. Tevens
blijkt de negatieve terugkoppeling
van cortisol op de ACTH afgifte sterker
te zijn bij inductie van deze afgifte door
CRH dan in geval van AVP.
Corticotrophin releasing hormoon van
het paard bestaat uit 41 aminozuren en is
in structuur identiek aan dat van de mens
en de rat. Het bestaan van een CRH-bindend
eiwit in analogie met de mens kon
in het bloed van het paard niet worden
aangetoond.
ACTH van het paard telt 39 aminozuren.
De volgorde van de eerste 24 aminozuren
van ACTH is voor alle zoogdieren
hetzelfde, waarbij de biologische werkzaamheid
schuilt in de volgorde van de
eerste 18 aminozuren. Door middel van
hypofyse-catheterisatie werd vastgesteld
dat het aantal pieken per uur ongeveer
2,8, 10,1 en 10,2 bedroeg voor respectievelijk
CRH, AVP en ACTH. Het verschil
tussen de concentratie ACTH in
plasma uit een jugulair vene en plasma
verkregen door middel van hypofyse-catheterisatie
kan een factor 50 bedragen.
De bijnierschors blijkt vanaf een intrauteriene
leeftijd van meer dan 300 dagen
te kunnen reageren op ACTH-toediening
middels cortisolafgifte. Er blijkt geen
leeftijdsafhankelijke invloed op de basale
plasma ACTH-concentratie, terwijl de
basale ACTH concentratie bij ponies ongeveer
de helft lager is dan bij paarden.
De gemiddelde centrale ACTH-concentratie
direct na afgifte uit de hypofyse
van ponies was het drievoudige van die
in perifeer bloed en het twaalfvoudige
van die in liquor cerebrospinalis verkregen
middels lumbaalpunctie.
1.1. hypofyse abces en basilair
empyeem
Een ziektegeschiedenis van koorts en
neusuitvloeiïng voorafgaand aan acute
neurologische verschijnselen past bij
basilair empyeem in combinatie met
abcedering der hypofyse. Laboratoriumonderzoek
levert daarbij aspecifieke bevindingen
op als leucocytose, hyperproteïnemie,
hyperfibrinogenemie naast een
toename van eiwit en witte bloedcellen
in de liquor cerebrospinalis. De aandoening
is uitsluitend beschreven bij merries,
waaronder drie volbloeden en een
draver met een gemiddelde leeftijd van
2,8 jaar (spreiding 1-5).
1.2. pars distalis van de hypofyse
Pars distalis hyperplasie is beschreven
bij een 25-jarige ruin met anorexie, gering
hirsutisme, een overmatige vetdepositie
in de nek, een vertraagde pupilreflex
en polyurie/polydipsie.
1.3. pars intermedia van de hypofyse
DE ZIEKTE VAN CUSHING
Hyperadrenocorticisme of het syndroom
van Cushing kan ontstaan vanuit een
hypofyse-adenoom, een neoplasie in de
bijnierschors of ectopische ACTH-productie.
Hoewel hypofyse-onafhankelijk
hyperadrenocorticisme als gevolg van
een functionele neoplasie in de bijnierschors
éénmaal bij het paard is beschreven
wordt de aandoening in de regel veroorzaakt
door een hypofyse-adenoom
in het pars intermedia. Aldus kan bij
het paard beter worden gesproken van
de ziekte van Cushing dan van het syn-
D.M. 52e jaargang - No. 3 blz. 9

droom van Cushing daar immers de oorzaak
vrijwel zonder uitzondering in de
middenkwab der hypofyse is gelegen.
Eveneens zeldzaam bij het paard is iatrogene
Cushing. Deze complicatie is éénmaal
bij het paard beschreven en wel na
drievoudige toediening van triamcinolon
aan een 10-jaar oude Quarter Horse
ruin.
Het voorkomen van een hypofyse-adenoom
werd bij het paard al in 1932 voor
het eerst beschreven.
Klinische verschijnselen
De gemiddelde leeftijd van paarden met
de ziekte van Cushing bedraagt ongeveer
20 jaar met een minimumleeftijd van zeven
jaar. De aandoening wordt iets vaker
bij merries (63%) en ponies gezien.
Het aanvankelijk meest opvallende klinische
symptoom is hirsutisme (overmatige
haargroei) naast polyfagie. Het
haar kan daarbij sterk gaan krullen en
zelfs een afwijkende kleur krijgen, zoals
goudkleurig. In geval van hirsutisme
in optima forma in combinatie met
een positieve diagnostische test kan de
waarschijnlijkheid van een hypofyseadenoom
in de regel minimaal drie jaar
worden geantedateerd. Bij 12-60% van
de dieren met een hypofyse-adenoom
wordt de ruimte tussen de vrije achterwand
van de periorbita en de M. temporalis
opgevuld door een vetkussen in
plaats van een kuiltje achter de oogboog.
Opgemerkt dient te worden dat bij ongeveer
3% van de paarden met een hypofyse-adenoom
geen veranderingen aan
het haarkleed worden waargenomen.
De twee belangrijkste complicaties van
een hypofyse-adenoom bij het paard zijn
secundaire diabetes mellitus (oftewel
type 3 D overeenkomstig classificatie
door de American Diabetes Association
2000) in 38-45% en hoefbevangenheid
in 24% van de gevallen. De hyperglyce-
D.M. 52e jaargang - No. 3 blz. 10
mie in geval van de secundaire diabetes
mellitus gaat nagenoeg steeds samen
met hyperinsulinemie. Het is van belang
zich te realiseren dat de ziekte van Cushing
bij het paard in principe niet leidt
tot polyurie/polydipsie. In het verlengde
daarvan kan opgemerkt worden dat toediening
van glucocorticoïden aan een
paard ook niet resulteert in polyurie/polydipsie
met als uitzondering triamcinolon.
Omgekeerd blijkt dat in geval van
polyurie/polydipsie bij een paard met
een hypofyse-adenoom óf diabetes mellitus
óf diabetes insipidus als complicaties
zijn opgetreden. Een paard met een
ongecompliceerd hypofyse-adenoom
vertoont in de regel ook een goede tot
overmatige conditie. Vermagering wordt
pas waargenomen bij het optreden van
een complicatie als diabetes mellitus.
Andere complicaties zijn sloomheid, hyperhidrosis
(overmatig zweten), infertiliteit,
galactorrhoea, bilaterale blindheid,
diabetes insipidus, syncope en secundaire
infecties als alveolitis, sinusitis, zoolzweer
en (schimmel)pneumonie. Osteoporose
wordt eigenlijk niet gezien bij de
ziekte van Cushing.
Laboratoriumonderzoek
Het routine bloedonderzoek bij paarden
met de ziekte van Cushing levert in de
regel geen afwijkingen op anders dan
een verhoogde activiteit van thermolabiel
alkalische fosfatase en een hyperglycemie
in 38-45% van de gevallen.
Als afwijkingen in de differentiatie van
het witte bloedbeeld worden genoemd
neutropenie, lymfopenie en eosinopenie,
waarbij opgemerkt moet worden dat van
een eosinopenie bij normale paarden eigenlijk
al sprake is.
Het soortelijk gewicht der urine is in de
regel niet afwijkend.
Pathogenese
Er blijkt geen relatie te bestaan tussen

het relatieve gewicht van de hypofyse
bij paarden met de ziekte van Cushing
en klinische verschijnselen of parameters
van het bloedonderzoek. Bij ponies
met de ziekte van Cushing was er wel
een positieve correlatie tussen het relatieve
gewicht der hypofyse en de plasma
glucoseconcentratie (r=0,560; n=14; P <
0,05).
Het ontstaan van een hypofyse-adenoom
wordt gerelateerd aan een verlies aan dopaminerge
invloed vanuit de hypothalamus.
Daarnaast wordt een verband verondersteld
met blootstelling aan ovariële
steroïden.
Het exacte mechanisme van de hirsutisme
is onduidelijk evenals dat van syncope.
Ook bij een paard met hypofyse-onafhankelijk
hyperadrenocorticisme werd
hirsutisme waargenomen, hetgeen een
relatie vooronderstelt met de glucocorticoïdenovermaat.
Als andere mogelijke
verklaringen voor hirsutisme worden
genoemd de overmatige MSH-productie
en een afwijkende thermoregulatie veroorzaakt
door compressie der hypothalamus
als gevolg van hypofyse-vergroting.
Een afwijkende thermoregulatie is ook
genoemd als oorzaak van de hyperhidrosis
naast de afwijkende haarstructuur.
Via de inductie van Wallerse degeneratie
in het chiasma opticum, dat juist craniaal
van de hypofyse ligt, blijkt een hypofyse-vergroting
bij de ziekte van Cushing
te kunnen leiden tot bilaterale blindheid.
Naast compressie van de hypothalamus
en het chiasma opticum door hypofysaire
volumetoename treedt er zeer incidenteel
compressie op van het pars nervosa
resulterend in diabetes insipidus. Overigens
blijkt bij 18 tot 32% van de paarden
met een adenoom in het pars intermedia
de hypofyse als zodanig niet vergroot te
zijn. De syncope lijkt meer een vago-vasale
oorsprong te hebben gezien het feit
dat het snel reversibel is.
Met betrekking tot de pathogenese van
hoefbevangenheid in relatie tot de ziekte
van Cushing bij het paard zijn er twee
opties. In vitro onderzoek wees aan dat
corticosteroïden de mogelijkheid van
een aantal biogene amines tot vasoconstrictie
in de ondervoet kunnen vergroten
en wel met name ten aanzien van het
veneuze systeem. De diverse corticosteroïden
blijken verschillend te zijn in de
mate van deze potentiëring. Zo is het
effect van betamethason groter dan dat
van cortisol. De andere hypothese gaat
uit van een verminderde beschikbaarheid
van glucose voor de lamellen in de
hoefwand ten gevolge van een toegenomen
perifere insulineresistentie.
Gedragsveranderingen en verminderde
pijngevoeligheid bij paarden met de
ziekte van Cushing worden toegeschreven
aan toegenomen concentraties endogene
morfines geproduceerd door het
hypofyse-adenoom, hoewel compressie
van omliggende structuren door een
vergrote hypofyse als (mede-)oorzaak
van gedragsveranderingen niet kan
worden uitgesloten. In vergelijking met
het normale pars intermedia vindt er in
een hypofyse-adenoom een identieke
reductie plaats van het precursoreiwit
proopiomelanocortine, waarbij ondermeer
-MSH en -endorfine belangrijke
eindproducten zijn. Het hypofyse-adenoom
echter bevat ten gevolge van de
volumetoename van het pars intermedia
in absolute zin een zesmaal grotere hoeveelheid
ACTH in vergelijking tot het
normale pars distalis.
Ten aanzien van zogenoemde steroïdhepatopathie
wordt gesteld dat de lever van
het paard daar vrij ongevoelig voor is.
Diagnose
Een groot aantal testen is in gebruik om
de klinische waarschijnlijkheidsdiagnose
“ziekte van Cushing” te ondersteunen.
In de tabel is de sensitiviteit en eventueel
ook de specificiteit weergegeven van testen,
die zijn gevalideerd met gebruik van
D.M. 52e jaargang - No. 3 blz. 11

patholoog-anatomisch onderzoek der
hypofyse als gouden standaard. Opgemerkt
dient te worden dat een enkelvoudige
bepaling van cortisol in het plasma
ongeschikt is voor de diagnostiek. Ten
aanzien van de cortisolbepaling moet
daarnaast worden opgemerkt dat cortisol
aan de erythrocytenmembraan hecht,
waardoor met betrekking tot de cortisolbepaling
bloed eerst dient te worden gecentrifugeerd
en vervolgens het plasma
moet worden opgestuurd.
De meest aantrekkelijke bepaling momenteel
is die van de basale plasma
ACTH-concentratie in rust, waarbij het
van belang is zich te realiseren dat ACTH
aan glas hecht en het betreffende plasma
direct op ijs moet worden bewaard.
Als functietesten kunnen dienen de
dexamethasonsuppressie- en de ACTHstimulatietest,
waarbij de eerstgenoemde
een minimaal risico heeft ten aanzien
van inductie van hoefbevangenheid. In
Utrecht wordt gebruik gemaakt van de
basale plasma ACTH-concentratie gecombineerd
met de ACTH-stimulatietest.
Als aantrekkelijke screeningstesten gelden
de plasma glucoseconcentratie en de
corticoïden:creatinine ratio in een monster
ochtendurine.
Bij het paard in gebruik zijnde endo-
criene testen:
De overnacht dexamethasonsuppressietest
wordt uitgevoerd door intramusculaire
toediening van 40 µg dexamethason/kg
LG om 17.00 uur direct nadat
een uitgangsbloedmonster is afgenomen.
Een tweede bloedmonster wordt
vervolgens 15-19 uur later afgenomen.
In het plasma van beide monsters wordt
vervolgens cortisol bepaald. De ochtend
dexamethasonsuppressietest wordt
uitgevoerd door toediening van 10-20
mg dexamethason intramusculair om
9.00 uur met bloedafname direct voor
toediening en 24 uur later. Beide monsters
dienen ter bepaling van de cortisol-
D.M. 52e jaargang - No. 3 blz. 12
concentratie in het plasma. Indien de
cortisolconcentratie in het tweede monster
boven de grenswaarde (zie tabel)
van 27,6 nmol/L blijft, wordt dit als een
positief testresultaat beschouwd en aldus
indicatief voor de ziekte van Cushing.
De ACTH-stimulatietest bestaat uit het
intraveneus toedienen van 0,25 mg synthetisch
ACTH 1-24 (=25 IU) om 9.00 uur
met bloedafname direct ervoor en om
11.00 uur. Beide monsters dienen ter bepaling
van de cortisolconcentratie in het
plasma. De ACTH-stimulatietest wordt
gebruikt op basis van de aanname dat
ACTH de eigen receptor upreguleert.
De TRH-stimulatietest wordt uitgevoerd
door intraveneuze toediening van
1,0 mg TRH, waarbij juist voor en 30
minuten na toediening een bloedmonster
wordt afgenomen. Beide monsters dienen
ter bepaling van de cortisolconcentratie
in het plasma. Bij normale paarden
dient de T 4 -concentratie binnen vier uur
en de T 3 -concentratie binnen twee uur na
toediening anderhalf tot driemaal de uitgangswaarde
te bedragen.
De TSH-stimulatietest wordt uitgevoerd
middels de intraveneuze toediening
van 5 IU (runder)TSH’s ochtends.
Vlak voor toediening en 4 uur daarna
wordt een bloedmonster afgenomen ten
behoeve van een T 4 bepaling. Bij normale
paarden dient de basale T 4 -concentratie
2-3 uur later te zijn verdubbeld
met een piekwaarde van 2,4 maal de uitgangswaarde
vier uur na toediening. De
T 3 -concentratie verdubbelt in de regel al
binnen een half uur met een piekwaarde
van vijfmaal de uitgangswaarde 2 uur na
toediening.
De orale glucose-opname test wordt
uitgevoerd door toediening via een neussonde
van 1 g/kg LG glucose nadat het
paard gedurende 12 uur heeft gevast.
Bloedmonsters worden genomen ter bepaling
van de plasma glucoseconcentratie
op de tijdstippen t=0, 30, 60, 90, 120,
180, 240, 300 en 360 minuten na gluco-

setoediening. Bij normale Nederlandse
warmbloedpaarden stijgt de plasma glucoseconcentratie
gemiddeld ongeveer
80% in vergelijking tot de basaalwaarde
twee uur na toediening met een spreiding
van 44-174%.
De intraveneuze glucose-tolerantietest
bestaat uit de intraveneuze toediening
van een 50%-glucoseoplossing in een
dosering van 0,5 g/kg LG, waarna bloedmonsters
worden genomen ter bepaling
van de plasma glucoseconcentratie op
de tijdstippen t=0, 15 minuten, 30 minuten,
1, 2, 3, 4, 5 en 6 uur na glucosetoediening.
De gemiddelde halfwaardetijd
Differentiaal diagnose
Met betrekking tot de vachtveranderingen
is het van belang op te merken dat
strongylose ook kan leiden tot langer
haar en vertraagde verharing in het voorjaar
zonder evenwel krulvorming.
Behandeling
Zoals vermeld wordt de ziekte van
Cushing bij het paard in de regel veroorzaakt
door een hypofyse-adenoom.
Hoewel het chirurgisch verwijderen
van beide bijnieren en aansluitend supplementeren
bij volwassen paarden suc-
van plasma glucose bij Nederlandse
warmbloedpaarden bedraagt ongeveer
25 minuten en de plasma glucosepiek
op 15 minuten na toediening dient minimaal
12,8 mmol/L te bedragen. De
gemiddelde stijging van de plasma glucoseconcentratie
bedraagt 385% vijftien
minuten na toediening in vergelijking tot
de uitgangswaarde van plasma glucoseconcentratie.
De sensitiviteit en de specificiteit van
testen, die zijn gevalideerd met gebruik
van patholoog-anatomisch onderzoek
van de hypofyse als gouden standaard:
Test Grenswaarde sensitiviteit Referentie
Overnacht dexamethasonsuppressie
> 27,6 nM 95% (n=43)** Dybdal cs 1994
gestimuleerd cortisol (25 IU
i.v.)*
> 413 nM 79% (n=14) Van der Kolk cs 1995
gestimuleerd cortisol (1 IU
gel/kg LG i.v.)*
> 146% 67% (n=6) Hillyer cs 1992
basaal ACTH > 12,1 pmol/L 100% (n=16) Van der Kolk cs 1995
basaal insuline > 409 pmol/L 92% (n=12) Van der Kolk cs 1995
basaal glucose > 5,6 mM 58% (n=24) Van der Kolk cs 1995
basaal cortisol > 254 nmol/L 15% (n=20) Van der Kolk cs 1995
Corticoïden urine > 322 nM 86% (n=7) Van der Kolk cs 1995
Urine c:c ratio > 20 x 10-6 100% (n=7) Van der Kolk cs 1995
CT-scan > 16 mm hoog 100% (n=7)
Van der Kolk cs 1995/
Feige cs 2000
% speeksel cortisol > 1,94% Nb Van der Kolk cs 2001
Nb = niet bepaald, * betreft tweede cortisolbepaling als onderdeel van de ACTH-stimulatietest
en ** tevens de specificiteit bepaald welke 100% (n=18) bedroeg.
cesvol is toegepast, is dit mede gezien
de etiologie van de ziekte van Cushing
bij het paard geen aantrekkelijke optie.
Het chirurgisch verwijderen van de hypofyse
zelf blijkt bij het paard technisch
niet uitvoerbaar. Tevens moet gemeld
worden dat o,p-bis[4-chlorophenyl]-
1,1,-dichloroethane (DDD) bij het paard
onvoldoende werkzaam blijkt.
De toevlucht kan dan ook uitsluitend worden
gezocht tot een medicamenteuze behandeling.
De meeste ervaring is opgedaan
met dopamine-agonisten (bromocriptine
en pergolide) en serotonine-antagonisten
D.M. 52e jaargang - No. 3 blz. 13

(cyproheptadine). Wat werkzaamheid betreft
zijn de dopamine-agonisten te verkiezen
boven de serotonine-antagonisten.
Minder ervaring is er met trilostane dat de
productie van steroïden in de bijnierschors
vermindert middels remming van het enzym
3-hydroxysteroiddehydrogenase.
Daarnaast bestaat de meest eenvoudige
behandeling van hirsutisme natuurlijk uit
regelmatig scheren.
Pergolide mesylaat kan worden toegediend
in een aanvangsdosis van 0,002
mg/kg LG p.o. 1 dd. Indien na 4-8 weken
geen verbetering wordt gezien, kan
de dosis maandelijks worden verhoogd
met 0,002 mg/kg LG tot een maximum
dosis is bereikt van 0,01 mg/kg LG.
Bromocriptine kan worden verstrekt
in een dosis van 0,04 mg/kg LG ‘s ochtends
en 0,02 mg/kg LG ‘s avonds p.o.
Eventueel kan worden begonnen met
een aanvangsdosis de eerste weken van
0,02 mg/kg LG ‘s ochtends en 0,01 mg/
kg LG ‘s avonds p.o. Beide dopamineagonisten
kunnen al binnen enkele weken
positieve effecten geven als verharing
en normalisering van een eventuele
hyperglycemie.
Als middel van tweede keuze geldt cyproheptadine
in een aanvangsdosering
van 0,25 mg/kg LG 1 dd p.o. gedurende
een maand. Eventueel kan de toediening
worden verhoogd naar 0,25 mg/kg LG 2
dd p.o. De maximumdosis bedraagt 0,3-
0,5 mg/kg LG 2 dd p.o.
De dosering van trilostane bedraagt 0,5
mg/kg LG 1 dd p.o. met een spreiding
van 0,4 tot 1,0 mg/kg LG 1 dd p.o.
Behandeling van de secundaire diabetes
mellitus, die bij 38-45% van de paarden
met een hypofyse-adenoom als complicatie
optreedt, met insuline is gecontraindiceerd
gezien de mogelijkheid van
inductie van antilichamen tegen aanvankelijk
exogeen insuline en vervolgens
het endogeen insuline. Indien de medi-
D.M. 52e jaargang - No. 3 blz. 14
camenteuze behandeling met een dopamine-agonist
effect sorteert verdwijnt in
de regel deze secundaire diabetes mellitus
binnen enkele weken.
1.4. pars nervosa van de hypofyse
De belangrijkste oorzaak van polyurie/polydipsie
(PU/PD) bij het paard is
psychogeen. Centrale diabetes insipidus
wordt veroorzaakt door onvoldoende afgifte
van antidiuretisch hormoon oftewel
arginine vasopressine door het pars nervosa
van de hypofyse. Perifere diabetes
insipidus komt ook bij het paard voor.
Het belangrijkste klinische symptoom is
natuurlijk PU/PD gecombineerd met een
soortelijk gewicht der urine van 1.007 of
lager. Het uitvoeren van een dorstproef
bij dergelijke dieren ter ondersteuning
van de klinische waarschijnlijkheidsdiagnose
is niet ongevaarlijk. Een suppletie-therapie
van vasopressine q.s. is geindiceerd,
maar de beschikbaarheid van
een analoog preparaat staat deze therapie
momenteel in de weg.
Overigens dient te worden opgemerkt dat
een soortelijk gewicht der urine van 1.008
of hoger bij pasgeboren veulens een aanwijzing
kan zijn voor dehydratie.
1.5. groeihormoon
Een belangrijke functie van groeihormoon
is het stimuleren van de productie
van zogenoemde insulin-like growth
factors (IGF) door de lever, welke met
name van nut zijn voor de proliferatie
van cellen. De pulsatiele afgifte van
groeihormoon door de hypofyse wordt
gereguleerd door groeihormoon releasing
hormoon (GHRH) en somatostatine,
respectievelijk in positieve en negatieve
zin. Somatostatine lijkt meer invloed te
hebben op het optreden van de groeihormoonpieken
en de amplitude ervan dan
op de productie van het hormoon. Het
groeihormoon van het paard bestaat uit
190 aminozuren en is als recombinant
hormoon commerciëel beschikbaar. Voor
wat betreft IGF-1 is er respectievelijk 93

en 96% homologie met dat van rund en
mens. Van het bindend eiwit van IGF
zijn bij het paard 7 verschillende vor-
men beschreven. Bij het paard zijn (nog)
geen aan groeihormoon gerelateerde endocriene
afwijkingen beschreven.
D.M. 52e jaargang - No. 3 blz. 15

Huidschimmel eenvoudig wegenten met Insol ® Kale plekjes door ringworm?
Dermatophyton
• Niet meer veelvuldig wassen
• Snel weer onder het zadel
• Vermindert besmettingskans
ABCD
Boehringer Ingelheim bv - Postbus 8037, 1802 KA Alkmaar
Tel. 072-5662411 / Fax 072-5643213
vetmedica@boehringer-ingelheim.nl - www.boehringer-ingelheim.nl
Twee vaccinaties met
Insol ® Dermatophyton
genezen uw paard van
huidschimmel én
voorkomen nieuwe
schimmelaandoeningen
gedurende minimaal
9 maanden.
Al 5 jaar zéér
succesvol in
Duitsland!
Insol Dermatophyton. REG NL 9987 UDD.
Suspensie voor injectie. Geïnactiveerd vaccin
van Trichophyton en Microsporum stammen.
Doeldier: paarden, honden en katten. Indicatie:
Actieve immunisatie tegen en behandeling van
dermatofytosen. Bijwerkingen: Lokale, soms pijnlijke
reactie kan voor-komen, evenals systemische
reacties. Contra-indicaties: drachtige en lacterende
dieren, dieren met koorts en/of symtomen van een
infectie anders dan dermatofytosen, gestresste
dieren, subcutane toediening.
Dosering: Paard tot 400 kg 0.3 ml, meer dan 400 kg
0,5 ml. Wachttijd: 0 dagen. UDD, uitsluitend door de
dierenarts toe te dienen. Verdere informatie is op
aanvraag beschikbaar.

2. De bijschildklieren
Calcium speelt een belangrijke rol bij
diverse processen in het lichaam zoals
zenuwgeleiding, spiercontractie, stabiliteit
van celmembranen, botvorming en
enzymactiviteiten. Het merendeel van de
hoeveelheid calcium in het lichaam bevindt
zich extracellulair. Het extracellulaire
calcium komt in twee vormen voor,
namelijk als niet-diffundeerbaar, gebonden
aan eiwitten en diffundeerbaar. Het
diffundeerbare calcium kan vervolgens
verder worden onderverdeeld als complex
met ondermeer fosfaat en bicarbonaat
en geïoniseerd calcium (ICa). Het
geïoniseerde of vrije calcium wordt beschouwd
als biologisch actief. De hoeveelheid
geïoniseerd calcium is ook bij
het paard omgekeerd evenredig aan de
pH in het bloed. De calciumhomeostase
wordt verzorgd door parathormoon uit
de bijschildklieren, calcitonine uit de
schildklieren en vitamine D. Vitamine
D wordt tegenwoordig ook als een hormoon
gezien. Na orale opname of endogene
productie wordt vitamine D in de
lever omgezet in 25-hydroxycholecalciferol
en vervolgens in de nier verder
gehydroxyleerd tot 1,25-dihydroxycholecalciferol.
Parathormoon (PTH) gaat
hypocalciëmie tegen, terwijl calcitonine
het tegenovergestelde bewerkstelligt.
Het paard heeft twee paar bijschildklieren,
die wat uitzonderlijk gelokaliseerd
zijn. Eén paar bevindt zich aan
de craniale pool van de schildklieren en
het andere paar betreft iets grotere bijschildklieren
gelegen ter hoogte van de
borstingang. Het intacte parathormoon
bestaat uit 84 aminozuren. Alhoewel
er ook sets bestaan, die de hoeveelheid
parathormoon meten uitgaande van het
C-terminale uiteinde, dient de voorkeur
gegeven te worden aan metingen
van parathormoon met behulp van een
sandwichmethode. Via de sandwichmethode
wordt het intacte ofwel biologisch
actieve parathormoon gemeten, terwijl
de hoeveelheid circulerend C-terminaal
parathormoon ondermeer kan afhangen
van de nierfunctie.
Met betrekking tot de calciumhomeostase
spelen de nieren van het paard in
vergelijking met andere zoogdieren een
uitzonderlijke rol door de grote hoeveelheid
calcium, die zij via de urine kunnen
uitscheiden. Bij een overmatige
orale calciumopname neemt opmerkelijk
genoeg de intestinale absorptie bij
het paard niet af, maar neemt de renale
excretie toe.
Het percentage geïoniseerd calcium bedraagt
ongeveer 60. In Utrecht geldt een
normaalbereik voor geïoniseerd calcium
in gehepariniseerd volbloed van 1,43-
1,69 mmol/L.
2.1. hypercalciëmie
2.1.1. hypercalciëmie ten gevolge van
chronisch nierfalen
Zowel na bilaterale nefrectomie als bij
chronisch nierfalen wordt hypercalciëmie
beschreven bij het paard. Ook bij
acuut nierfalen kan hypercalciëmie worden
waargenomen, maar deze is in de
regel milder en is reversibel tenzij het
acuut nierfalen overgaat in chronisch
nierfalen. In beide gevallen kan daarnaast
een hypofosfatiëmie optreden. De
sensitiviteit van hypercalciëmie als indicatie
voor chronisch nierfalen bedraagt
67%.
D.M. 52e jaargang - No. 3 blz. 17

2.1.2. hypercalciëmie ten gevolge
van een neoplasie oftewel
pseudohyperparathyroïdie
Ook bij het paard komt pseudohyperparathyroïdie
voor als gevolg van afgifte
van parathormone-like substance door
een neoplasie. Bij de diagnose pseudohyperparathyroïdie
is het van belang hypercalciëmie
ten gevolge van metastasen
in het skelet uit te sluiten. Bij het paard
is pseudohyperparathyroïdie beschreven
ten gevolge van een ameloblastoom bij
een 16 jarige Saddlebred ruin, een lymfosarcoom
bij een 6 jaar oude Arabische
hengst en een 11 jaar oude pony merrie,
een plaveiselcelcarcinoom der vulva bij
een 18 jaar oude Appaloosa merrie en
een mesenchymoom van een ovarium.
De totale plasma calciumconcentratie
variëerde daarbij van 3,72 tot 5,35
mmol/L. De plasma fosfaatconcentratie
bij deze aandoening is variabel.
2.2. hypocalciëmie of tetanie
Bij hypocalciëmie of tetanie treedt een
stijve gang in de regel het meest op de
voorgrond. Daarnaast kan singultus
ofwel de hik voorkomen, waarbij de
diafragmacontractie samengaat met depolarisatie
van het atrium. De singultus
is vaak beter op de thorax te palperen
dan aldaar te zien. Oorzaken van tetanie
kunnen ondermeer zijn lactatie, stress,
diarree, metabole alkalose ten gevolge
van hypochloriëmie bijvoorbeeld na een
endurance-rit en overmatige opname
van zuring. Als suppletie-therapie wordt
de intraveneuze toediening van calciumborogluconaat
aanbevolen (zoals in
gebruik voor het rund equivalent aan
ongeveer 8,4 gram calcium per 500 ml)
in een dosering van 55 ml/100 kg LG onder
gelijktijdige auscultatie van het hart.
De hypocalciëmie en de ermee gepaard
gaande hypomagnesiëmie, die ontstaan
na intraveneuze EDTA-toediening, leiden
bij het paard overigens tot een neurogeen
beeld op basis van electromyografisch
onderzoek.
D.M. 52e jaargang - No. 3 blz. 18
2.3. primaire hyperparathyroïdie
Primaire hyperparathyroïdie ten gevolge
van autonome productie van parathormoon
door (één van) de bijschildklieren
is uitermate zeldzaam bij het paard. Er
zijn twee casus beschreven in de literatuur.
Bij een 14 jaar oude Arabische ruin
werd het gezien in combinatie met vermagering
en anorexie. Ook bij een 17
jaar oude pony merrie werd vermagering
gezien in combinatie met osteodystrofia
fibrosa van de schedel. In het bloed bedroeg
de hoeveelheid geïoniseerd calcium
maar liefst 2,46 mmol/L gepaard
gaande met een concentratie intact PTH
van 185,1 pmol/L. De concentratie fosfaat
in het bloed was laag ten gevolge
van een toegenomen excretie in de urine
(fractionele fosfaat excretie van 2,7%).
2.4. secundaire hyperparathyroïdie
2.4.1. nutritionele secundaire
hyperparathyroïdie (NSH)
Een niet onbelangrijke ziekte bij het
paard is nutritionele secundaire hyperparathyroïdie,
met name ten gevolge
van een absoluut calciumtekort of een
relatief calciumtekort op basis van een
overmaat fosfor in de voeding. Een belangrijke
oorzaak ervan is overmatige
verstrekking van haver. Als eerste klachten
worden vaak wisselende kreupelheid
of een stijve gang gezien. Andere
klinische verschijnselen zijn afwijkend
kauwen, gewichtsverlies, een toegenomen
omvang van het aangezicht en een
stridor. Bloedonderzoek levert een toegenomen
concentratie intact PTH, een
verhoogde alkalische fosfatase activiteit
en een toename van de fractionele excretie
van anorganisch fosfaat op tot een
waarde boven de 0,5%. De berekening
van de fractionele excretie van calcium
is in de regel niet van betekenis bij het
ondersteunen van de diagnose nutritionele
secundaire hyperparathyroïdie.
Aan de klinische verschijnselen gaat een
radiologisch waarneembare botdemineralisatie
gedurende maximaal 14 weken

vooraf. Aan patiënten dient natuurlijk zo
spoedig mogelijk een rantsoen te wor-
den verstrekt met een normale calciumfosforverhouding.
De fractionele excretie (FE) van een mineraal wordt berekend volgens de formule:
Creatinineconcentratie in het bloed x mineraalconcentratie in de urine x 100
Urine-creatinineconcentratie mineraalconcentratie in het bloed
2.4.2. renale secundaire
hyperparathyroïdie
Een bij het paard niet bestaande entiteit,
daar nierfalen bij het paard niet gepaard
gaat met hyperfosfatiëmie en hypocalci-
ëmie.
2.5. primaire hypoparathyroïdie
Bij de combinatie van een lage concentratie
geïoniseerd calcium in het bloed en
hyperfosfatiëmie moet worden gedacht
aan primaire hypoparathyroïdie, waarbij
een lage intacte PTH-concentratie in het
bloed voorkomt, mede gerelateerd aan
de lage concentratie geïoniseerd calcium
in het bloed. De aandoening werd reeds
bij volbloedveulens gezien op een leeftijd
van 4 dagen tot vijf weken. Bij een
vier jaar oude draver ruin variëerde de
concentratie geïoniseerd calcium in het
bloed van 0,4 tot 0,69 mmol/L. Het zal
geen verbazing wekken dat een stijve
gang en het aanwezig zijn van singultus
de belangrijkste symptomen zullen zijn.
Een suppletie-therapie bestaat uit de
intraveneuze en orale verstrekking van
calcium, waarbij de prognose dubieus
blijft.
2.6. vitamine D-intoxicatie
In dit verband moet ook de vitamine
D-intoxicatie worden genoemd, die al
bij een veulen van zes maanden oud is
beschreven. Deze intoxicatie is al te verwachten
wanneer gedurende 21 dagen
een hoeveelheid ergocalciferol (vitamine
D 2 ) van 47.200 IU/kg LG/dag wordt verstrekt.
Daarnaast leidde ook toediening
van 33.000 IU/kg LG/dag ergocalciferol
(vitamine D 2 ) of cholecalciferol (vitamine
D 3 ) gedurende 30 dagen tot vitamine
D-intoxicatie. De optredende klinische
symptomen zijn vooral gebaseerd op
mineralisatie van weke delen, zoals het
endocard en grote vaten als de aorta.
Afwijkende calcium- en fosforconcentraties
in het bloed:
- normo/hypocalciëmie en hyperfosfatëmie
nutritionele secundaire hyperparathyroïdie?
- hypercalciëmie en hypofosfatiëmie
chronisch nierfalen of primaire hyperparathyroïdie?
- hypocalciëmie en hyperfosfatiëmie
hypoparathyroïdie?
- hypercalciëmie en hyperfosfatiëmie
vitamine D intoxicatie?
2.7. ziekte van Marie-Bamberger of
hypertrofische osteopathie
De ziekte van Marie-Bamberger of hypertrofische
osteopathie wordt gekenmerkt
door symmetrische proliferatie
van vaatrijk bindweefsel en subperiostaal
bot langs de distale pijpbeenderen.
Bij het paard is het bezwaarlijk te spreken
van hypertrofische osteoarthropathie
daar gewrichtsoppervlakten eigenlijk
nooit in de aandoening betrokken zijn.
De oorzaak van de ziekte is onbekend
alhoewel diverse mogelijkheden worden
genoemd als hypoxie, hormonale disfunctie,
shunts in het vaatbed der longen
en neurogeen via afferente parasympathicus
takken. Feit is dat bij het paard in
71% van de gevallen de oorzaak in de
thorax is gelegen, terwijl geen afwijking
kon worden vastgesteld in de hoeveelheid
circulerend intact PTH.
De ziekte blijkt meer voor te komen bij
ruinen en hengsten (64%) dan bij mer-
D.M. 52e jaargang - No. 3 blz. 19

ies. De leeftijd variëerde van één tot 21
jaar met een gemiddelde van ongeveer
7 jaar. Grote rassen lijken meer te worden
aangedaan en meestal betreft het alle
vier de onderbenen. Incidenteel raken
ook de beenderen van het aangezicht in
de aandoening betrokken bij het paard.
De periostale veranderingen kunnen al
binnen tien dagen optreden. De klinische
verschijnselen gaan vooral gepaard
met pijnlijk en/of stijf lopen. Overige
klinische verschijnselen hangen vooral
samen met de aard van een mogelijk primair
proces.
Bloedonderzoek wijst vooral een toegenomen
activiteit van alkalische fosfatase
aan samenhangend met de verhoogde
periostale reactie, terwijl andere afwijkingen
vooral verband houden met de
aard van een mogelijk primair proces.
De ziekte van Marie-Bamberger wordt
radiologisch gediagnostiseerd. De therapie
en de prognose hangen vooral af
van het eventuele primaire proces. Zo
leidde transthoracale aspiratie van een
thoracaal abces bij een 14 maanden oude
Arabische merrie tot het radiologisch
verdwijnen van de hypertrofische osteopathie
binnen 3 maanden.
Het interval tussen diagnose en euthanasie
variëerde van één maand tot vier jaar,
terwijl 26% herstelde van de ziekte.
D.M. 52e jaargang - No. 3 blz. 21

3. De schildklieren
De schildklieren zijn bij het paard dorsolateraal
van de trachea gelegen. Bij het
Nederlandse warmbloedpaard bedraagt
het gemiddelde relatieve gewicht van
een schildklier ongeveer 3 x 10 -3 % oftewel
ongeveer 15 gram. Er bestaan ook
bij het paard drie verschillende schildklierhormonen,
te weten 3,5,3’,5’-tetraiodothyronine
(T 4 ), 3,5,3’-triiodothyronine
(T 3 ), and 5,3’,5’-triiodothyronine
(reverse T 3 ). De twee biologisch actieve
iodothyronines, die door de schildklier
worden afgegeven zijn thyroxine (T 4 ) en
triiodothyronine (T 3 ). Het zogenoemde
reverse T 3 (rT 3 ), dat ontstaat in perifere
weefsels na onttrekking van een atoom
jodium uit T 4 door een 5 deiodinase (in
plaats van een 5’ deiodinase), is biologisch
inactief en vormt aldus een beschermingsmechanisme
voor perifere
weefsels tegen overmatige blootstelling
aan schildklierhormonen. Thyroxinebindend
globuline (TBG) en thyroxinebindend
prealbumine (TBPA) blijken
ook bij het paard voor te komen. Thyrotropine
of thyroid-stimulerend hormoon
(TSH) vergroot de productie en afgifte
van schildklierhormonen door de schildklier.
De zogenoemde C-cellen zijn oorspronkelijk
afkomstig van de neurale
lijst en bevinden zich in beide schildklieren
waar zij calcitonine produceren
en afgeven. T 3 is ook bij het paard waarschijnlijk
actiever dan T 4 .
De schildklierhormonen vervullen diverse
functies in het lichaam. Zo spelen zij
een belangrijke rol bij processen als regulatie
van groei en de stofwisseling van
vetten, koolhydraten en eiwitten. Evenals
reverse T 3 zijn de gebonden fracties
van T 3 en T 4 biologisch niet actief. In het
bloed van het paard is ongeveer 0,2 %
D.M. 52e jaargang - No. 3 blz. 22
van T 3 en 0,06 % van T 4 ongebonden
ofwel biologisch actief. Bij het paard
blijkt het meten van de fractie vrij T 4
geen extra informatie over de schildklierfunctie
op te leveren in vergelijking
tot het meten van de totale hoeveelheid
circulerend T 4 . In tegenstelling tot volwassen
paarden laten de hoeveelheden
T 3 en T 4 in het plasma van veulens zich
moeilijker meten wegens het voorkomen
van grote concentraties bindende eiwitten
met een grote affiniteit voor T 3 en T 4 .
De schildklierhormonen blijken gekoeld
tenminste vier dagen stabiel in plasma
en vier weken na bewaring bij een temperatuur
van –20 °C. In Utrecht wordt
20-42 nmol/L als normaal voor de totale
plasma T 4 -concentratie beschouwd.
De concentratie schildklierhormonen is
sterk gerelateerd aan de voedselopname.
Zo leidt vasten al na twee dagen tot een
daling van de plasma T 3 concentratie
van 42% en na vier dagen tot een daling
van de plasma T 4 concentratie van 38%.
Reeds na één dag vasten stijgt de concentratie
reverse T 3 met 31%. Wanneer
selectief de eiwit- of de energie-opname
worden gehalveerd blijkt er geen invloed
waarneembaar op de concentraties
T 3 en T 4 in het plasma. De concentratie
T 4 blijkt niet te worden beïnvloed door
factoren als ras, geslacht, cyclusstadium,
dracht, lichaamsgewicht en leeftijd.
Opgemerkt dient te worden dat hierbij
wordt uitgegaan van een leeftijd groter
dan een jaar. Lactatie blijkt te leiden tot
een verlaagde plasma T 4 -concentratie.
Er kan vanuit worden gegaan dat bij
het paard sprake is van een dag-nachtritme
van de plasma T 4 -concentratie en
in minder duidelijke mate van de plasma
T 3 -concentratie, alhoewel in enkele on-

derzoeken een dergelijk ritme niet kon
worden vastgesteld.
Toediening van fenylbutazon blijkt te
leiden tot een daling van de plasma T 4 -
concentratie in doseringen van 4,4 mg/
kg LG 1 dd i.v. gedurende vijf dagen tot
8-10 mg/kg LG 2 dd i.v. gedurende vijf
dagen. Bij bloedafname ten behoeve van
een T 4 -bepaling dient een paard dan ook
tenminste 10 dagen niet met fenylbutazon
te zijn behandeld. Indien onduidelijkheid
bestaat met betrekking tot een
dergelijke toediening kan ook hier een
TSH-stimulatietest helderheid verschaffen
en aldus gedifferentiëerd worden
tussen primaire hypothyroïdie en fenylbutazontoediening.
Toediening van 5
IU TSH i.m. leidt zes uur later tot een
gemiddelde (normale) stijging van 2,9
maal bij paarden, die met fenylbutazon
werden behandeld.
Toediening van dexamethason gedurende
vijf dagen (0,04 mg/kg LG i.m. 1
dd) blijkt niet van invloed op de activiteit
van 5’-deiodinase. Hetzelfde geldt
voor toediening van bromocriptine gedurende
28 dagen (0,08 mg/kg 0,75 i.m. 2
dd).
Opgemerkt dient te worden dat veulens
met zeer hoge concentraties schildklierhormonen
worden geboren en daarmee
een uitzonderingspositie onder zoogdieren
innemen. Er moet van uit worden
gegaan dat veulens tenminste de eerste
levensmaand veel hogere concentraties
schildklierhormonen in het plasma hebben
dan paarden van een andere leeftijd.
In vergelijking tot volwassen dieren hebben
veulens gemiddeld respectievelijk
14, 5, 7 en driemaal grotere concentraties
totaal T 4 , vrij T 4 , totaal T 3 en vrij T 3
in de Vena umbilicalis. De laagste plasmaconcentraties
worden gevonden bij
oudere paarden.
3.1. non-thyroidal illness
Aandoeningen van de schildklieren, die
klinische betekenis hebben, zijn uitermate
zeldzaam bij het paard. Het meest
voorkomend is waarschijnlijk de zogenoemde
“non-thyroidal illness” oftewel
het “euthyroid sick syndrome”. Uit deze
naamgeving kan al worden opgemaakt
dat de oorzaak van dit fenomeen niet in
de schildklieren zelf maar elders is gelegen.
Het syndroom wordt gekenmerkt
door verlaagde plasma T 3 - en/of T 4 -concentraties
in combinatie met een normale
reactie in de TSH-stimulatietest en is in
de regel een secundaire reactie op een infectieziekte,
een neoplasie, medicamenten,
etc. Bij het paard kan meer specifiek
nog worden gedacht aan dit syndroom in
combinatie met een hypofyse-adenoom,
met de schimmel Acremonium coenophialum
geïnfecteerd gras, hoefbevangenheid,
equine metabolic syndrome of
peripheral Cushing’s syndrome en zelfs
met een schildkliercarcinoom. Bij verdenking
op dit syndroom dient dus gepoogd
te worden de primaire oorzaak te
achterhalen.
3.2. thyroïdectomie
Bilaterale thyroïdectomie bij volwassen
paarden werd reeds in 1975 beschreven.
Uitvoering daarvan leidt bij het paard
ondermeer tot verminderde voedselopname,
een vertraagde groei, een daling
van zowel de basale hartfrequentie gecombineerd
met een verlenging van het
QT-interval als verlaagde rectale temperatuur,
sloomheid en een 4-6 weken vertraagde
verharing in het voorjaar. Na 20
weken ontstond oedeem aan de benen en
myxoedeem in het aangezicht. Binnen
een week na bilaterale thyroïdectomie
waren zowel T 3 als T 4 niet meer traceerbaar
in het perifere bloed.
Deze effecten bleken reversibel door
middel van toediening van caseïne (5-20
gram dagelijks) of een combinatie van
T 4 (2,5 µg/kg LG p.o. 2 dd) en T 3 (0,6
µg/kg LG p.o. 2 dd).
D.M. 52e jaargang - No. 3 blz. 23

Intrauteriene bilaterale thyroïdectomie
op ongeveer 215 dagen van de dracht
leidde tot de geboorte van veulens met
een beeld van hypothyroïdie, zoals dat
met name in het westen van Canada
wordt gezien en waarvoor geen oorzaak
bekend is.
Het is onduidelijk in hoeverre verminderde
schildklierfunctie gerelateerd is
aan infertiliteit van de merrie. Na bilaterale
thyroïdectomie bleek een tweetal
merries drachtig te worden en veulens
te kunnen voortbrengen. Wel duidelijk
is dat op bedrijven met lage plasma T 4 -
concentraties bij de merries het structureel
voeren van een supplement met T 4
niet zinvol is vanuit het oogpunt de fertiliteit
te bevorderen.
Toediening van propylthiouracil gedurende
4-6 weken resulterend in remming
van 5’-deiodinase met als gevolg het
blokkeren van de omzetting van T 4 in T 3
leidt bij het paard niet tot een duidelijk
klinisch beeld van hypothyroïdie.
3.3. hypothyroïdie
Onder hypothyroïdie wordt het ziektebeeld
verstaan, waarbij de normale
celfunctie wordt verstoord door te lage
concentraties schildklierhormonen in
het bloed. Ook dit ziektebeeld is bij het
paard uitermate zeldzaam, waarbij de
diagnostiek nog wordt bemoeilijkt door
verwarring met “non-thyroidal illness”
oftewel het “euthyroid sick syndrome”
en het feit dat factoren als verminderde
voedselopname en fenylbutazontoediening
ook kunnen leiden tot een daling
van de plasma T 4 -concentratie.
Van primaire hypothyroïdie is sprake
wanneer de productie van schildklierhormonen
in de schildklieren zelf tekortschiet.
In geval van secundaire hypothyroïdie
wordt te weinig TSH aangemaakt
en bij tertiaire hypothyroïdie stokt de
thyrotropin releasing hormoon (TRH)productie.
De diagnose hypothyroïdie wordt ondersteund
door het aantonen van te lage T 3 -
en T 4 -concentraties in het bloed in combinatie
met een te geringe respons in de
TSH- of TRH-stimulatietests. Op basis
van uitsluitend een lage basale T 4 -concentratie
in het bloed kan de diagnose
hypothyroïdie dus niet worden gesteld.
Alhoewel een klinisch verschijnsel als
progressieve alopecia zou kunnen passen
bij de diagnose hypothyroïdie dienen
andere oorzaken eerst te worden
uitgesloten alvorens een TSH/TRH-stimulatietest
wordt overwogen.
Hypothyroïdie is zowel bij veulens als
bij volwassen paarden beschreven. Bij
veulens wordt het ziektebeeld met name
aangetroffen in het westen van Canada.
Naast hyperplasie van de schildklieren
worden daarbij vooral pees-, spier- en
skeletafwijkingen gezien. Genoemd
worden ondermeer peescontracturen,
peesrupturen, vertraagde ossificatie van
de groeischijven in tarsaal- en carpaalbeenderen
en prognathie. Daarnaast
worden prematuriteit, abortus, “stillbirth”,
hypothermie, incoördinatie en
zwakte vermeld. Er blijkt zowel voor
het geslacht als het ras geen predilectie
te bestaan met betrekking tot deze aandoening.
Een met gemiddeld 19 dagen
verlengde drachtigheidsduur wordt daarentegen
ook vermeld bij veulens met
congenitale hypothyroïdie.
Bij het volwassen paard is er maar één
duidelijke beschrijving in de literatuur
beschikbaar van hypothyroïdie. Bij een
twee jaar oude volbloed ruin was de
klacht progressieve, gegeneraliseerde
alopecia vanaf een leeftijd van 5 maanden
zonder het optreden van jeuk. Histologisch
onderzoek van de huid gaf een
toename van het aantal haarfollikels en
een vermindering van het aantal talgklieren
te zien. In het bloed was zowel
de concentratie T 3 (0,7 nmol/L) als T 4
(15,0 nmol/L) te laag en beiden rea-
D.M. 52e jaargang - No. 3 blz. 25

geerden onvoldoende (respectievelijk
nihil en 1,7 maal) op TSH. Vermeldenswaard
is daarnaast de beschrijving van
een twee jaar oude Paint horse hengst.
Deze werd met een normale vacht geboren
maar ontwikkelde ook progressieve,
gegeneraliseerde kaalheid vanaf een
leeftijd van ongeveer vijf maanden met
het achterwege blijven van jeuk. Histologisch
onderzoek van de huid wees een
toegenomen hoeveelheid collageen in de
epidermis aan met kleine haarfollikels.
De huid ter plaatse van de romp vertoonde
oedeem. Helaas werd er geen TSH/
TRH-stimulatietest uitgevoerd en was er
een normale plasma T 4 -concentratie.
Met betrekking tot de symptomatische
behandeling van hypothyroïdie bij
het paard is de sterke binding van T 4
aan plasma eiwitten een belangrijk gegeven,
daar dit leidt tot een langzame
afname van de totale T 4 -concentratie in
het bloed, waardoor volstaan kan worden
met een suppletie éénmaal daags.
Voor een veulen kan de vervalsnelheid
van T 4 worden uitgerekend met de volgende
formule: 0,22 x (kg LG x 0,08)
x (plasma T 4 -concentratie in nmol/L x
1,287). Indien gekozen wordt voor orale
suppletie dient uitgegaan te worden van
een hoeveelheid T 4 van tienmaal de berekende
vervalsnelheid. Bij subcutane of
intramusculaire suppletie geldt een hoeveelheid
T 4 van driemaal de berekende
vervalsnelheid. Voor suppletie van T 3
geldt een dosis van éénderde van de hoeveelheid
T 4 .
De meest eenvoudige suppletie bestaat
uit de orale toediening van caseïne alhoewel
dit product tegenwoordig moeilijk
verkrijgbaar is. Naar schatting bevat
caseïne ongeveer 1% T 4 . In geval van
hypothyroïdie bij het volwassen paard
kan men volstaan met de dagelijkse toediening
van 5 gram caseïne per os. Een
andere mogelijkheid is orale substitutie
door middel van 4 mg/kg LG L-triiodothyronine
1 dd of 20µg/kg LG syn-
D.M. 52e jaargang - No. 3 blz. 26
thetisch thyroxine oraal 1 dd. Klinisch
waarneembare effecten als haargroei
kunnen na een tiental dagen worden verwacht.
3.4. hyperthyroïdie
Ondanks de stelling dat veulens normaal
eigenlijk al met hyperthyroïdie worden
geboren is het voorkomen van hyperthyroïdie
op latere leeftijd een zeldzaamheid.
Bij het paard is deze aandoening
recent voor het eerst aangetoond middels
een tweetal beschrijvingen in de
literatuur. Het ene dier betrof een 21
jaar oude Arabische ruin met vermagering
gedurende 8 maanden als klacht in
combinatie met een weke delen massa
(12x9 cm) in het rechter craniale deel
van de hals. Een aspiratie-biopt van de
massa wees een adenocarcinoom aan en
bloedonderzoek leverde een vrij plasma
T 4 -concentratie op van maar liefst 126,1
pmol/L (normaal maximaal 30,4 pmol/
L) in combinatie met een wat lage totale
T 4 -concentratie van 12,4 nmol/L.
Zes maanden na thyroïdectomie rechts
circuleerde er 15 nmol/L totaal T 4 en 18
pmol/L vrij T 4 .
De andere casus betrof een 23 jaar oude
Quarter Horse ruin. Het dier werd doorverwezen
wegens de klachten gewichtsverlies
ondanks toegenomen eetlust,
hyperactief gedrag sinds een jaar, tachycardie,
PU/PD en enopthalmie. Tevens
was er kaalheid op diverse plaatsen. Er
werd een schildklieradenoom (8x6 cm)
rechts vastgesteld. De totale hoeveelheid
T 4 in het plasma schommelde tussen de
43 en 62 nmol/L. Vijf weken na thyroïdectomie
rechts was de concentratie totaal
T 4 in het plasma weer normaal en 81
dagen na thyroïdectomie waren de klinische
verschijnselen verdwenen.
Geconcludeerd moet worden dat bij de
diagnose hyperthyroïdie bij het paard
meting van de vrije schildklierhormoonconcentraties
in het plasma eveneens
van belang is.

3.5. schildklierneoplasie
3.5.1. benigne schildklierneoplasie
De meest voorkomende aandoening van
de schildklieren bij het paard betreft de
éénzijdige ouderdomshypertrofie die
hormonaal niet actief is. Het handelt dan
in de regel om een adenoom, dat klinisch
niet van betekenis is mede omdat
ook geen metastasering optreedt, maar
wel vanuit cosmetisch oogpunt soms
bezwaarlijk wordt geacht. Unilaterale
thyroïdectomie is bij hoge uitzondering
noodzakelijk, wanneer de vergrote
schildklier de functie van nabijliggende
structuren belemmert, zoals de oesofagus,
leidend tot dysfagie of de trachea,
leidend tot een stridor. Zo werd in een
studie bij 69% van de paarden ouder dan
20 jaar een adenoom in een schildklier
vastgesteld. Zoals eerder gemeld is de
combinatie met hyperthyroïdie ongewoon.
Daarnaast dient schildklierhyperplasie te
worden vermeld na overmatige opname
van zeewier of jodium door het paard.
3.5.2. maligne schildklierneoplasie
Zeer zeldzaam zijn adenocarcinomen
van de schildklier of C-celcarcinomen.
Een adenocarcinoom der schildklier
van het paard is meestal ook hormonaal
inactief, maar kan wel klinische symptomen
geven alhoewel de neiging van
deze neoplasie tot metastasering niet
erg groot is. Er zijn echter wel beschrijvingen
van metastases in ondermeer de
longen, de skeletspieren en de retrofaryngeale
lymfeknopen. De klinische verschijnselen
die worden waargenomen bij
paarden met een adenocarcinoom van de
schildklier zijn in de regel toe te schrijven
aan de lokalisatie van de metastases.
Er blijkt geen geslachtspredispositie en
de gemiddelde leeftijd was 17,6 jaar met
een spreiding van 12 tot 24 jaar. Zoals
hiervoor beschreven is de combinatie
van een adenocarcinoom met hyperthyroïdie
slechts éénmaal vastgesteld.
Zeldzamer dan het adenocarcinoom is
het C-celcarcinoom, dat bij een 12 jaar
oude Nederlands warmbloed merrie en
een 13 jaar oude Andalusische hengst is
beschreven. Op de voorgrond stond de
vergroting van de betreffende schildklier,
zonder dat er aanwijzingen voor
metastasering waren. Unilaterale thyroïdectomie
is de voorkeursbehandeling bij
een C-celcarcinoom.
D.M. 52e jaargang - No. 3 blz. 27

4. De pancreas
De functie van de eilandjes van Langerhans
van de pancreas kan getest worden
met behulp van zogenaamde tolerantietesten,
waarvan er bij het paard vier in
gebruik zijn. Bij de gangbare glucosetolerantietesten,
te weten de orale en de
intraveneuze, ligt de toegediende hoeveelheid
glucose vast en weerspiegelt
de concentratie van glucose in het bloed
de mate van tolerantie. In geval van de
zogenaamde glucose-clamps, te weten
de hyperglycemische en de euglycemische,
hyperinsulinemische, wordt de
glucoseconcentratie in het bloed als het
ware binnen een bepaald interval vastgeklemd
en weerspiegelt de toegediende
hoeveelheid glucose de mate van tolerantie.
Zowel de hyperglycemische als
de euglycemische, hyperinsulinemische
glucose-clamp kunnen worden gebruikt
ter vaststelling van het glucoseverbruik.
Van belang is voorafgaand aan de test het
dier te laten vasten opdat er geen glucose
vanuit het digestie-kanaal kan worden
opgenomen. De endogene glucoseproductie
door de lever kan worden geremd
ofwel door hyperinsulinemie ofwel door
hyperglycemie, waaraan beide genoemde
glucose clamps hun naam ontlenen.
De hyperglycemische glucose-clamp is
daarnaast nog van waarde ter bepaling
van de insuline-respons van de pancreas
op glucose, terwijl de euglycemische,
hyperinsulinemische glucose-clamp tevens
kan worden gebruikt ter bepaling
van de mate van perifere insuline-resistentie.
Als insuline-preparaten voor gebruik bij
het paard zijn die afkomstig van rund,
varken en mens beschikbaar, die respectievelijk
3, 2 en 2 aminozuren verschillen
ten opzichte van insuline van het paard.
D.M. 52e jaargang - No. 3 blz. 28
Behandeling van de secundaire diabetes
mellitus bij paarden met een hypofyseadenoom
met insuline is gecontraïndiceerd
gezien de mogelijkheid van inductie
van antilichamen tegen aanvankelijk
exogeen insuline en vervolgens het endogeen
insuline. Indien de medicamenteuze
behandeling met een dopamineagonist
effect sorteert, verdwijnt in de
regel deze secundaire diabetes mellitus
binnen enkele weken.
4.1. insuline-afhankelijke diabetes
mellitus oftewel type 1
Insuline-afhankelijke diabetes mellitus
wordt bij het paard vooral in verband gebracht
met (chronische) pancreatitis. De
casus van een acht jaar oude warmbloed
moet hier worden genoemd als mogelijk
de enige tot nu toe van insuline-afhankelijke
diabetes mellitus. De glucoseconcentratie
in het serum bereikte een
beschreven piekwaarde van 23,6 mmol/
L, maar helaas ontbrak een uitgevoerd
patholoog-anatomisch onderzoek.
4.2. insuline-onafhankelijke diabetes
mellitus
Insuline-onafhankelijke diabetes mellitus
wordt bij het paard vrijwel uitsluitend
gezien als complicatie van de ziekte
van Cushing. De twee uitzonderingen
betreffen een beiderzijdse granulosacelneoplasie
bij een 10 jaar oude American
Saddle Horse merrie, gepaard gaande
met een plasma glucoseconcentratie van
13,4 mmol/L en een 15 jaar oude Quarter
Horse merrie met een plasma glucoseconcentratie
tot 24,5 mmol/L.
4.3. insulinoom
Een insulinoom is éénmaal beschreven
en wel bij een 12 jaar oude Shetlandpony

merrie gepaard gaand met flauwtes ten
gevolge van ernstige intermitterende hypoglycemie
tot 0,9 mmol/L en een plasma
insulineconcentratie tot 701 pmol/L.
4.4. pancreatitis
Hoewel pancreatitis bij het paard in verband
wordt gebracht met strongylose is
daarvan maar één duidelijke beschrijving.
De aandoening komt bij diverse
rassen voor en vertoont geen geslachtsgebondenheid.
De gemiddelde leeftijd
van paarden met deze aandoening
bedraagt 12 jaar met een spreiding van
2 tot 20 jaar. Als klinische symptomen
worden genoemd vermagering, PU/PD,
koliek en koorts. Bloedonderzoek wijst
gewoonlijk een hyperglycemie aan varierend
van 7,4 tot 30,6 mmol/L gecombineerd
met hyperlipemie. Bij het paard
zijn de enzymen van de exocriene pancreas
bij deze aandoening diagnostisch
minder waardevol.
4.5. pancreas adenocarcinoom
Een drietal paarden met een pancreas
adenocarcinoom is beschreven, te weten
een 4 jaar oude volbloed ruin, een 8 jaar
oude pony en een 12 jaar oude kruising
ruin gepaard gaand met ondermeer vermagering,
indigestie/diarree en koliek.
4.6. metabool syndroom
Hier moet ook het zogenoemde “Peripheral
Cushingoid Syndrome” ofwel
het “equine metabolic syndrome” worden
genoemd. Dit syndroom wordt met
name verondersteld bij paarden met
overmatige vetaccumulatie in de nek, ter
plaatse van de gluteusspieren en in het
preputium. De klinische waarschijnlijkheidsdiagnose
zou alleen ondersteund
kunnen worden door een hyperinsulinemie
aan te tonen. Bij de mens is het
metabool syndroom als concept al meer
dan 80 jaar oud en de belangrijkste diagnostische
criteria zijn perifere insuline
resistentie en hypertriglyceridaemie. Zowel
perifere insuline resistentie middels
de euglycemische, hyperinsulinemische
glucose-clamp als gouden standaard en
hypertriglyceridaemie zijn (nog) niet
aangetoond in het kader van “equine
metabolic syndrome”.
D.M. 52e jaargang - No. 3 blz. 29

Regumate ® Equine
Voorspelbaar hengstig
en veulens volgens plan!
Met Regumate ® Equine is het mogelijk de
hengstigheid van merries te reguleren. Zo
kan hengstigheid onderdrukt en voorkomen
worden. Ook is het tijdstip van hengstigheid te
plannen, zodat ovulatie vroeg in het
dekseizoen mogelijk is en de merrie volgens
planning veulent. Regumate ® Equine bevat
altrenogest, een derivaat van het natuurlijke
drachtigheidshormoon progesteron en is
gemakkelijk toe te dienen.
Regumate® Equine bevat per dosis van 1 ml 2,2 mg altrenogest. Indicatie: ter onderdrukking / preventie van hengstigheid
bij merries en het controleren van het tijdstip van initiatie van hengstigheid en synchronisatie van ovulatie. Contra-indicatie:
niet gebruiken bij hengsten of bij merries met een baarmoederontsteking. Toediening: oraal, draag handschoenen. Bijwerkingen: uiterst
zeldzaam baarmoederinfectie. Wachttijd: slacht 21 dagen. Gebruik bij lacterende dieren die melk voor humane consumptie produceren is niet
toegestaan. Reg NL 10264 UDA. Overige informatie: zie volledige bijsluiter. Aflevering uitsluitend door uw dierenarts. Vraag uw dierenarts om advies.
Intervet Nederland bv • Postbus 50 • 5830 AB Boxmeer
Telefoon: 0485 587654 • Fax: 0485 587653 • www.intervet.nl

5. De bijnieren
Ook bij het paard bestaat de bijnierschors
uit drie gedeelten, namelijk de zona glomerulosa,
de zona fasciculata en de zona
reticularis. Aldosteron wordt met name
in de zona glomerulosa geproduceerd,
terwijl glucocorticoïden in beide andere
zones worden gemaakt.
Cortisol wordt geproduceerd uit cholesterol
en aan de circulatie afgegeven
onder invloed van ACTH. Er kan van
uitgegaan worden dat de basale cortisolproductie
van zoogdieren ongeveer
1 mg/kg LG per dag bedraagt. Cortisol
en corticosteron zijn de belangrijkste
glucocorticoïden in het bloed van het
paard en worden daar aangetroffen in
een onderlinge verhouding van 8:1. De
halfwaardetijd in het plasma van cortisol
bedraagt bij het paard ongeveer 2
uur. De hoogste concentratie cortisol in
het plasma wordt juist na de geboorte
bereikt met een gemiddelde concentratie
van ongeveer 350 nmol/L, terwijl al
binnen twee dagen een forse daling van
deze concentratie optreedt. Het paard
heeft relatief weinig cortisol bindend
globuline (CBG), waardoor een geringe
toename van de hoeveelheid cortisol in
het bloed leidt tot een forse stijging van
de concentratie vrij oftewel biologisch
actief cortisol. Van belang is het gegeven
bij het paard dat er sprake is van
een dagnachtritme van plasma cortisol,
waarbij de piekwaarde in de ochtend optreedt
(circa 170 nmol/L tussen 6-10 uur
versus 130 nmol/L tussen 15-19 uur).
Evenals andere zoogdieren heeft het
paard aldosteron nodig voor de renale
retentie van natrium en chloor gecombineerd
met water. Opmerkelijk genoeg is
aldosteron ook in staat de natriumchlo-
ride-absorptie in het colon ascendens te
verdubbelen.
5.1. Renale Tubulaire Acidose
Renale Tubulaire Acidose (RTA) werd
in 1984 voor het eerst bij het paard beschreven.
Bij het paard komen zowel
type 1 als type 2 voor. (De derde vorm
betreft renale acidose gecombineerd met
hyperkaliëmie ten gevolge van een aldosterondeficiëntie
of een verminderde
werkzaamheid van aldosteron). Bij type
1 is er sprake van een vermindering van
de netto uitscheiding van H 3 O + -ionen
in de distale niertubulus, waardoor de
pH van de urine alkalisch is. In geval
van type 2 Renale Tubulaire Acidose
is de reabsorptie van bicarbonaat in de
proximale niertubulus afgenomen, terwijl
het vermogen tot uitscheiding van
H 3 O + -ionen in de distale niertubulus niet
is aangedaan, waardoor type 2 meestal
gepaard gaat met zure urine.
De aandoening is beschreven bij Quarter
Horses, een Appaloosa, een Trakehner,
een Fries, een warmbloed, een pony,
een Arabier en een Tennessee Walking
Horse. Het betrof zes merries, een ruin
en een hengst met een leeftijd variërend
van 2 tot 14 jaar.
Als klinische verschijnselen worden in
de regel anorexie en sloomheid gemeld,
soms gepaard gaande met vermagering.
Opmerkelijk is de vermelding van het
paren van twee Quarter Horses, beide
lijdende aan type 1 RTA, resulterend in
een gezond veulen.
De diagnose kan worden gesteld door
het aantonen van een ernstige metabole
acidose (pH 6,99-7,154) in combinatie
D.M. 52e jaargang - No. 3 blz. 31

met een hypokaliëmie en een normale
plasma chloorconcentratie, terwijl er
geen andere aanwijzingen voor nierfalen
zijn (zoals normale plasmaconcentraties
van ureum en creatinine) noch voor het
aanwezig zijn van diarree. Zure urine
kan een aanwijzing zijn voor type 2 RTA.
In geval van alkalische urine wordt wel
aangegeven dat dan ammoniumchloride
via een neussonde dient te worden verstrekt
(0,1 g/kg LG), waarna in geval
van type 1 (distale) RTA het niet lukt een
zuurgraad van de urine te bereiken van
pH 6,0 tot 6,5.
De behandeling bestaat uit de suppletie
van kalium en bicarbonaat zowel oraal
als intraveneus. De prognose van de
aandoening kan redelijk gunstig worden
genoemd.
5.2. bijnierschorsinsufficiëntie
Primaire bijnierschorsinsufficiëntie is
bij het paard eigenlijk nog nooit aangetoond,
hoewel het voorkomen ervan
wel is gesuggereerd bij een 3 dagen oud
Pinto merrieveulen, maar het beschreven
bloedonderzoek was deels strijdig met
die diagnose. Bij een 9 jaar oude Quarter
Horse ruin werd anorexie, vermagering,
sloomheid en hirsutisme in verband gebracht
met secundaire bijnierschorsinsufficiëntie
ten gevolge van langdurige
toediening van een anabole steroïd.
5.3. iatrogene ziekte van Cushing
Alhoewel glucocorticoïden veelvuldig
therapeutisch bij het paard worden toegepast
induceren zij vrijwel nooit PU/PD,
laat staan de iatrogene ziekte van Cushing.
Benadrukt wordt hier dat ook de ziekte van
Cushing sec bij het paard eigenlijk nooit
gepaard gaat met PU/PD. Bijwerkingen
van therapeutisch gebruik van glucocorticoïden
worden bij het paard eigenlijk alleen
gezien indien triamcinolon wordt toegepast,
uitgaande van het respecteren van
het dagnachtritme der glucocorticoïden
(oftewel toediening 1 dd des ochtends).
D.M. 52e jaargang - No. 3 blz. 32
Herhaalde toediening van triamcinolon
(10-200 mg i.m. per keer) aan een 10 jaar
oude Quarter Horse ruin werd in verband
gebracht met het ontstaan van iatrogene
ziekte van Cushing. Als klinische verschijnselen
werden sloomheid en PU/PD
waargenomen. Bloedonderzoek toonde
verhoogde activiteit aan van zowel AST
als gamma-GT, evenals een hyperglycemie
(tot 14,1 mmol/L glucose).
5.4. bijnierneoplasie
5.4.1. bijnierschorsneoplasie
Een neoplasie van de bijnierschors komt
bij het paard zeer weinig voor en is dan
meestal hormonaal inactief en unilateraal.
Als klinische verschijnselen worden
genoemd: vermagering, oedeem
aan de achterbenen en in het scrotum,
milde koliek, sloomheid en stijfheid. In
twee van deze gevallen was sprake van
metastasering. In één casus kon de neoplasie
middels rectale exploratie worden
vastgesteld.
Er is in de literatuur één casus bekend
van een functionele neoplasie in de bijnierschors.
Het betreft dan ook het enige
geval van hypofyse-onafhankelijke
Cushing bij het paard tot op heden. De
12 jaar oude warmbloed ruin vertoonde
een toegenomen eetlust, de aanwezigheid
van supraorbitaal vet, vertraagde
verharing in het voorjaar en hyperhidrosis.
Bloedonderzoek wees hyperglycemie
aan (plasma glucoseconcentratie
9,4 mmol/L). Ongeveer een jaar later
vertoonde het dier hirsutisme, PU/PD en
hoefbevangenheid.
5.4.2. bijniermergneoplasie
Een neoplasie van het bijniermerg ofwel
een phaeochromocytoom komt sporadisch
bij het paard voor. De aandoening is
zowel éénzijdig als beiderzijds beschreven.
Er is slechts één geval beschreven
van metastasering van de neoplasie en
wel bij een 6 maanden oud draver veu-

len. Er blijkt geen ras of geslachtspredispositie
van het phaeochromocytoom. De
ziekte wordt aangetroffen bij dieren met
een gemiddelde leeftijd van 17 jaar met
een spreiding van 6 maanden tot 31 jaar.
De klinische verschijnselen houden verband
met de intermitterende afgifte van
catecholamines door de neoplasie, zoals
tachycardie, zweten, beiderzijdse mydriasis
oftewel koliekachtige symptomen.
Sterfte treedt in de regel op door een fatale
bloeding vanuit een vaatruptuur in de
neoplasie, waardoor soms hemorragisch
buikpunctaat wordt verkregen ante-mortem.
De diagnose wordt ante-mortem
meestal niet gesteld ondermeer vanwege
de moeilijkheid de verhoogde concentratie
catecholamines in het bloed tijdens
het optreden van klinische verschijnselen
te meten. Theoretisch is chirurgische
verwijdering van de betreffende bijnier
bij een eenzijdig phaeochromocytoom
een mogelijkheid, maar opgemerkt dient
te worden dat zowel de anaesthesie als
de chirurgische ingreep hachelijk zijn.
5.5. corticosteroïdtherapie
(exclusief de behandeling van
gewrichtsaandoeningen)
Ten aanzien van therapeutisch gebruik
van corticosteroïden bij het paard is het
van belang:
dat exogene corticosteroïden met
name in de ochtend moeten worden
toegediend om aldus het endogene
dag-nachtritme van corticosteroïden
te respecteren en daarmee de kans op
een complicatie als hoefbevangenheid
te minimaliseren.
dat uiteindelijk de allerlaagste dosis
toegepast moet worden, door de
aanvangsdosis zoveel mogelijk af te
bouwen, ondermeer ook door toediening
om de dag.
dat corticosteroïden niet gecombineerd
moeten worden met NSAID’s.
dat met name triamcinolon wordt
geassocieerd met bijwerkingen als
hoefbevangenheid en PU/PD.
dat prednison bij het paard een zeer
lage effectiviteit heeft ook na orale
toediening.
dat prednisolonacetaat, in een dosering
van 0,6 mg/kg LG intramusculair,
de bijnierschorsreactiviteit
gedurende maar liefst 3 weken vermindert.
dat dexamethason uit oogdruppels,
in een 0,1%-oplossing, nog 24 uur
na de laatste toediening in de urine
aantoonbaar was.
dat bij combinatie met clenbuterol de
dosering van clenbuterol gehalveerd
dient te worden.
D.M. 52e jaargang - No. 3 blz. 33

Gebaseerd op evidence-based biologische
effecten zijn de volgende combinaties van
Voor het gebruik van corticosteroïden
in de geneeskunde van het paard kunnen
ondermeer als indicatie worden genoemd:
• anti-inflammatoir
- respiratie-tractus recurrent airway
obstruction (eventueel gecombineerd
met 0,4 µg/kg LG
clenbuterol 2 dd), summer pastureassociated
obstructive pulmonary
disease, idiopathic eosinophilic
lung disease en epiglottitis
- circulatie-tractus myocarditis
- digestie-tractus
chronisch actieve hepatitis
(sub)chronische typhlitis/colitis
chronische idiopathische in-
flammatory bowel disease
- reproductie-tractus ter voorkoming
van vergroeiingen in de vagina
bij met name Shetland merries
• immunosuppressie
Culicoïdesovergevoeligheid (staart-
en maneneczeem), urticaria, autoimmune
hemolytische anemie
(AIHA), equine recurrent uveitis,
autoimmune huidaandoeningen,
D.M. 52e jaargang - No. 3 blz. 34
corticosteroïden en doseringen* in de geneeskunde
van het paard mogelijk:
Corticosteroid Dosis (mg/kg LG) Frequentie Route
Prednisolon 21-natriumsuccinaat 0,6 éénmalig IV of IM
Prednisolonacetaat 0,6 éénmalig IM
6--methylprednisolonacetaat 100 mg totaal
3 keer met 2 weken
IA
als interval
9-fluoroprednisolon 0,2 mg totaal elke tweede dag Wond
Dexamethason 0,1 1 dd IV
Dexamethason-21-isonicotinaat 0,04 elke 3 dagen IM
Dexamethason alcohol 0,05-0,088 éénmalig IV of IM
Dexamethason 21-isonicotinaat
opl.
0,05 éénmalig IV of IM
Triamcinolonacetonide 0,05-0,2 éénmalig IM
Triamcinolonacetonide 0,2 éénmalig IV
Triamcinolonacetonide 12 mg totaal
tweemaal met twee
IA
weken interval
* De Faculteit Diergeneeskunde te Utrecht hanteert als richtdosering voor Prednisolon per os 1
mg/kg LG des ochtends
sarcoidosis, idiopathische vasculitis/Purpura
hemorrhagica en idiopathische
thrombocytopenie
• membraanstabilisatie/reductie van cerebrospinaal
oedeem
trauma van het CZS, rookinhalatie
en leukoencephalomalacie
NB Bij de mens is hersentrauma momenteel
eerder een contraindicatie.
• suppletie in geval van bijnierschorshypofunctie
Voor het gebruik van corticosteroïden in
de geneeskunde van het paard kunnen
ondermeer als onduidelijke indicatie
worden genoemd:
• inductie van longsurfactant
• lymfosarcoom
• equine herpes virus (EHV)1 myeloencephalopathie
• shock daar vloeistoftherapie in de regel
van vitaler belang is
Voor het gebruik van corticosteroïden in

de geneeskunde van het paard kunnen
ondermeer als ongegronde indicatie
worden genoemd:
• acute diarree
Voor het gebruik van corticosteroïden in
de geneeskunde van het paard kunnen
ondermeer als contraindicatie worden
genoemd:
• hoefbevangenheid
• cornea ulcus
• hyperlipemie
• virale infectie
• de ziekte van Cushing
• Hyperkaliëmische Periodieke Paralyse
(HYPP) der Quarter Horse
• chronisch nierfalen
• gecombineerd met een NSAID
• gecombineerd met clenbuterol in een
dosering van 0,8 µg/kg LG 2 dd
5.6. gebruik van corticosteroïden
bij de behandeling van
gewrichtsaandoeningen
Secundaire osteoarthrose wordt gezien
als het gemeenschappelijke “eindstadium”
van een groot aantal gewrichtsaandoeningen
zoals osteochondrose,
synovitis, traumatische arthritis, rheumatoïde
arthritis, intra-articulaire “chip
fractures”, etc. Meestal is er overigens
sprake van primaire osteoarthrose, waarbij
geen directe primaire oorzaak aanwezig
is. Osteoarthrose kan gedefinieerd
worden als een chronisch degeneratieve
aantasting van het articulaire kraakbeen,
waarbij meestal ook de andere onderdelen
van het gewricht (subchondraal
bot, gewrichtskapsel) betrokken zijn.
In de Angelsaksische literatuur wordt
de aandoening doorgaans aangeduid als
osteoarthritis (OA), hetgeen mogelijk
een wat betere term is aangezien hierin
ook de onstekingscomponent, die zeker
op moleculair niveau een belangrijke rol
speelt, tot uitdrukking komt. Een andere,
tegenwoordig iets minder gebruikte term
is “degenerative joint disease” (DJD).
5.6.1. gewrichtsfysiologie
Het gewricht is in principe opgebouwd
uit twee met kraakbeen beklede botuiteinden
die met elkaar articuleren en
gescheiden worden door een laagje synoviale
vloeistof. De structurele integriteit
wordt gewaarborgd door het gewrichtskapsel
en de gewrichtsbanden.
Gewrichtskraakbeen is een erg celarm
weefsel. Het bestaat voor 90-95% uit een
extracellulaire matrix (ECM) en maar
voor 5-10% uit cellen: de chondrocyten.
De ECM van kraakbeen bestaat in grote
lijnen uit collageen, proteoglycanen en
water. Het aldus opgebouwde kraakbeen
kan in mechanische zin gezien worden
als een “netje” (bestaande uit collageenfibrillen)
met daarin “elastische
bolletjes” (de door water omgeven proteoglycanen).
Door de sterk hydrofiele
eigenschappen van de proteoglycanen
wordt veel water aangetrokken waardoor
het “netje” intrinsiek onder spanning
staat. Zo ontstaat een structuur die
op een elastische wijze hoge compressiebelastingen
op kan vangen, maar ook
door de specifieke rangschikking van de
collageenfibrillen tangentiële afschuifkrachten
goed kan weerstaan.
Hoewel acellulair, dient de extracellulaire
matrix van articulair kraakbeen niet
als een inert geheel gezien te worden.
Evenals in elk weefsel vinden er voortdurend
anabole en katabole processen
plaats. Wel is de turn-over van volwassen
kraakbeen niet snel. De turn-over time
van de totale hoeveelheid proteoglycanen
wordt bij de mens op circa 1000 dagen
geschat (vergelijk met een turn-over
time van darmepitheel van 4 dagen), die
van collageen zelfs op 350 jaar! Overigens
is de metabole activiteit van juveniel
kraakbeen beduidend hoger.
De afbraak van de eiwitcomponenten
geschiedt vooral door de matrix metalloproteïnases
(MMP’s) waar de collagenases,
stromelysine en de gelatinases
de belangrijkste vertegenwoordigers van
zijn. Deze MMP’s zijn voornamelijk in
D.M. 52e jaargang - No. 3 blz. 35

Equilis ® StrepE
Houd droes buiten de deur
Hoe goed paarden in de manege of stal ook
worden verzorgd, droes ligt altijd op de loer.
En als droes eenmaal binnen is, dan zal deze
zeer besmettelijke ziekte zich vaak snel
verspreiden. Tenzij er gevaccineerd is tegen
droes. Dat kan nu met Equilis ® StrepE, het
eerste vaccin tegen droes dat door de EU is
toegelaten en droes buiten de stal houdt.
Equilis® StrepE bevat per dosis van 0,2 ml: levend deletie mutant Streptococcus equi stam TW928 10 9,0 tot 10 9,4 cfu.
Indicatie: immunisatie van paarden, vanaf de leeftijd van 4 maanden, tegen Streptococcus equi ter vermindering van klinische
symptomen en ter vermindering van het optreden van lymfknoopabcessen. Contra-indicaties: drachtige of zogende merries. Bijwerkingen:
voorbijgaande zwelling van lip en mond. Reg NL 10271 UDD. Toediening uitsluitend door de dierenarts. Overige informatie: zie volledige bijsluiter.
Intervet Nederland bv • Postbus 50 • 5830 AB Boxmeer
Telefoon: 0485 587654 • Fax: 0485 587653 • www.intervet.nl

Equilis ® Resequin
Beschermt tegen influenza
en rhinopneumonie
Equilis ® Resequin biedt een dubbele bescher-
ming tegen luchtweginfecties. Het beschermt
tegen de modernste influenzavirussen (geheel
volgens advies OIE/WHO) èn tegen de veroor-
zakers van rhinopneumonie: de equine herpes
virussen (EHV1 en EHV4). Equilis ® Resequin kan
veilig gebruikt worden tijdens dracht en lactatie.
Vraag uw dierenarts om Equilis ® Resequin.
Equilis® Resequin bevat per dosis van 2 ml: Geïnactiveerde EHV1 (stam RAC-H), EHV4 (stam 2252) en geïnactiveerde equi influenza A
virusstammen Praag/1/56 (H7N7), Newmarket/1/93 (H3N8 American lineage) en Newmarket/2/93 (H3N8, European lineage). Indicatie:
actieve immunisatie van paarden en pony’s ter vermindering van respiratoire ziekten veroorzaakt door EHV1, EHV4 en EIV van A/equi1 en de huidige
Amerikaanse en Europese stammen van A/equi2. Reg NL 09853 UDD. Toediening uitsluitend door uw dierenarts. Overige informatie: zie volledige bijsluiter.
Intervet Nederland bv • Postbus 50 • 5830 AB Boxmeer
Telefoon: 0485 587654 • Fax: 0485 587653 • www.intervet.nl

inactieve vorm aanwezig of in de vorm
van een complex met een inhibitor (Tissue
Inhibitor of Metallo Proteinase (TIMP)).
Het is het evenwicht tussen de actieve en
de inactieve vorm hetgeen bepaalt wat er
gebeurt. Dit evenwicht wordt sterk beinvloed
door cytokines en groeifactoren
waarvan er een aantal een sterk katabool
effect hebben (m.n. interleukine-1 en Tumor
Necrosis Factor-) en andere meer
anabool actief zijn (zoals Insulin-like
Growth Factor I & II en Transforming
Growth Factor-). In de verstoringen
van dit soort evenwichten ligt de sleutel
van vele kraakbeenaandoeningen.
5.6.2. gewrichtspathologie
Over de exacte pathogenese van OA is
het laatste woord nog lang niet gezegd,
de principes zijn echter wel duidelijk.
Eerder is al beschreven dat er in de extracellulaire
matrix een evenwicht heerst
tussen anabole en katabole processen.
Verstoring van dit evenwicht, door bijvoorbeeld
trauma, kan er voor zorgen
Figuur 1a: Kraakbeen van het normale gewricht nader bekeken
D.M. 52e jaargang - No. 3 blz. 38
dat katabole processen gaan overheersen
met als gevolg dat kraakbeenafbraak optreedt.
Tevens werd aangegeven dat de
turn-over time van de proteoglycanen,
maar met name van het collageen, (extreem)
lang is bij het volwassen dier. Dit
laatste geeft aan dat de intrinsieke capaciteit
voor de reparatie van defecten in
volwassen gewrichtskraakbeen uiterst
beperkt is. Vooral schade aan het collageenskelet
kan zeer ernstige gevolgen
hebben. De productie van proteoglycanen
is in het beginstadium van OA nog
duidelijk verhoogd. Hiermee kan in
principe de optredende verhoogde afbraak
gecompenseerd worden, maar als
de structurele integriteit van het collageenskelet
aangetast is, zullen de nieuw
aangemaakte proteoglycanen weer gemakkelijk
verloren gaan. Met andere
woorden: als het “netje” kapot is, zullen
de nieuw aangemaakte ‘elastische bolletjes’
er weer net zo snel uit ontsnappen
(zie figuur 1).

Figuur 1b: Het normale en osteoarthrotische gewricht.
Bij OA gaat het meestal om een sluipend
proces dat steeds in ernst toeneemt. Dit
laatste wordt veroorzaakt door het feit
dat elke enigszins substantiële schade
aan de extracellulaire matrix de biomechanische
tolerantie doet afnemen. Er
is steeds minder (over)belasting nodig
om de schade te doen verergeren en er
ontstaat een vicieuze cirkel. Trauma (absolute
biomechanische overbelasting)
resulteert dus in een verstoring van de
homeostase (ontstekingscascade), met
als gevolg een afname van de kraakbeenkwaliteit
door kraakbeenafbraak
waardoor weer een verhoogde gevoeligheid
voor trauma ontstaat (relatieve biomechanische
overbelasting).
5.6.3. intra-articulaire therapie
Uit het boven gestelde zal duidelijk zijn
dat OA een chronisch degeneratieve en
sluipend optredende aandoening is, die
meestal pas gediagnostiseerd wordt wanneer
de schade al zeer aanzienlijk is en er
sprake is van een acute opflikkering van
het chronische ziekteproces. Een causale
curatieve therapie voor dat stadium bestaat
niet en het is, gezien de achtergronden
van de aandoening, ook niet waarschijnlijk
dat die er op korte termijn, of
zelfs ooit, zal komen. De therapie zal
dus grotendeels een palliatief karakter
hebben. Centraal in de therapie staat het
afremmen van de ontstekingscascade en
het doorbreken van de vicieuze cirkel,
waardoor verdere schade moet worden
voorkomen.
De therapie bestaat uit een aantal onderdelen
waaronder aanpassing van het
bewegingsrégime, orthopedisch hoefbeslag,
diverse vormen van fysiotherapie,
chirurgie en medicamenteuze therapie.
Hier zal alleen de intra-articulaire medicamenteuze
therapie met behulp van
corticosteroïden de aandacht krijgen.
Dat wil overigens niet zeggen dat de
niet-medicamenteuze therapievormen
en andere medicamenteuze therapievormen
minder belangrijk zijn. De therapie
van OA moet gezien worden als een
combinatie van therapievormen, waarbij
het afremmen van de ontstekingscascade
en het doorbreken van de vicieuze cirkel
centraal staan. Vervolgens moet getracht
worden om te voorkomen dat het
in principe niet “genezen” maar tot rust
gekomen osteoarthrotische gewricht niet
weer overbelast raakt met alle gevolgen
van dien. Op zich geen eenvoudige taak
voor de dierenarts omdat het paard in
D.M. 52e jaargang - No. 3 blz. 39

principe juist gehouden wordt voor zijn
sportprestaties. Het mag dan ook duidelijk
zijn dat met het tot rust komen van
het osteoarthrotische gewricht de therapie
in principe niet afgerond is. Juist de
begeleiding daarna moet er voor zorgen
dat de patiënt zijn uiteindelijke taak nog
kan volbrengen en moet voorkomen dat
het tot rust gekomen, maar nog steeds osteoarthrotisch
veranderde gewricht weer
voor klinische klachten gaat zorgen. Het
duidelijk communiceren en uitleggen
van het ziekteproces aan de eigenaar is
daarom ook een belangrijk onderdeel
van de therapie. Wanneer duidelijk begrip
van het ziekteproces bij de eigenaar
aanwezig is en de begeleiding optimaal
is, laat de ervaring zien dat veel van dit
soort patiënten nog jarenlang naar tevredenheid
kunnen functioneren.
Intra-articulaire toepassing van corticosteroïden
vindt al meer dan 50 jaar plaats
bij de behandeling van gewrichtsaandoeningen.
Corticosteroïden hebben een
zeer sterke antiflogistische en analgetische
werking. Corticosteroïden onderdrukken
processen die plaats vinden in
de beginfase van de ontstekingcascade,
zoals dilatatie van capillairen, migratie
en accumulatie van ontstekingscellen,
het vrijkomen van ontstekingsmediatoren
en de productie van cytokinen.
Verder remmen corticosteroïden ook de
productie van prostaglandinen door remming
van phospholipase A2 en mogelijk
ook cyclo-oxygenase 2. Het kort voor de
wedstrijd intra-articulair toedienen van
kortwerkende corticosteroïden is dan
ook een bekende, effectieve en slecht te
detecteren vorm van doping. Uiteraard
zijn dit soort praktijken funest voor het
gewricht omdat alleen de symptomen
gemaskeerd worden en een aangetast
gewricht vervolgens (zwaar) overbelast
wordt. Dit soort toepassingen, maar ook
het feit dat herhaalde toepassing van
corticosteroïden, ook zonder overbelasting,
mogelijk nadelige effecten (o.a.
D.M. 52e jaargang - No. 3 blz. 40
proteoglycaandepletie) op kraakbeen
kunnen hebben, heeft, na aanvankelijk
enthousiasme, de toediening van corticosteroïden
geleidelijk in een kwaad
daglicht gezet. Pas recent komt men hier
van terug nu blijkt dat op juiste indicatie
en in de juiste dosering (veel lager dan
aanvankelijk het gebruik was) toegepaste
corticosteroïden wel degelijk een
gunstig effect kunnen hebben. In recente
publicaties hebben corticosteroïden duidelijk
kraakbeensparende effecten laten
zien. Corticosteroïden in lage doses
hebben een duidelijk positief effect op
het kraakbeen door het remmen van de
synthese van matrixmetalloproteinases
en cytokinen, zonder een duidelijk negatief
effect te hebben op het proteoglycaanmetabolisme
van de chondrocyten.
De doseringen en de preparaten, die een
gunstige balans tussen de negatieve effecten
en positieve effecten op het gewrichtskraakbeen
laten zien, zijn echter
nog maar deels onderzocht. Een belangrijk
gegeven is dat de farmacokinetische
gegevens van de diverse preparaten niet
overeenkomen met de klinische effectiviteitsduur,
zodat ook hier waarschijnlijk
nog maar een deel van het werkingsmechanisme
is opgehelderd. Gezien deze
recent vastgestelde positieve werkingen
zal het duidelijk zijn dat, ondanks de negatieve
effecten die corticosteroïden zowel
systemisch als ook op het kraakbeen
kunnen hebben, deze middelen op basis
van hun sterke antiflogistische werking
weer een plaats in de behandeling van
zowel acute als chronische OA gevallen
krijgen. Deze trend zal met name ondersteund
moeten worden door onderzoek
naar de verschillen tussen de diverse
preparaten en het vaststellen van de minimale
effectieve dosis waardoor schadelijke
neveneffecten beperkt worden.
Het gebruik van corticosteroïden voor
gewrichtsmedicatie roept meestal 3 vragen
op: welk preparaat gebruikt moet
worden, welke dosering en de rustperi-

ode die voorgeschreven moet worden.
Op dit moment zijn er 3 corticosteroïdenpreparaten
die frequent gebruikt
worden door paardenpraktici voor intra-articulair
gebruik: methylprednisolon-acetaat,
triamcinolon-acetonamide
en betamethason-NaP/acetaat. Verscheidene
studies hebben een aantal van deze
preparaten onderzocht, waaruit blijkt
dat er verschillen zijn. Helaas verschillen
deze studies vaak in opzet, uitvoering
en dosering, waardoor eenduidige
conclusies moeilijk te trekken zijn. Een
duidelijke preparaatvoorkeur is op dit
moment zonder nader onderzoek dan
ook (nog) niet aan te geven. Wat in ieder
geval wel duidelijk is, is dat de dosering
een belangrijke rol speelt bij het optreden
van schadelijke effecten. Recent onderzoek
heeft zich daarom geconcentreerd
op lage doseringen corticosteroïden in de
behandeling van gewrichtsaandoeningen.
Het blijkt dat in vitro pas veranderingen
in effectiviteit optreden wanneer de concentratie
meer dan 10-voudig verandert.
Met andere woorden concentraties tussen
1-10 mg triamcinolon of 20-200 mg methylprednisolon
reageren in vitro in principe
op een vergelijkbare manier. Lagere
concentraties laten bij in vitro studies
geen remming zien van katabole processen,
zoals deze optreden bij gewrichtsaandoeningen.
Een in vivo bot-kraakbeen
fragment model studie, waarbij diverse
preparaten vergeleken werden (o.a. triamcinolone
12 mg en methylprednisolon
100 mg), liet positieve effecten van
triamcinolon zien en positieve zowel als
negatieve effecten van methylprednisolon.
Belangrijk is dat de gebruikte dosering
voor methylprednisolon in deze studie
gebaseerd was op de in het verleden
geadviseerde dosering van 120-200 mg.
Ander onderzoek laat zien dat een dosering
van 10 tot 40 mg methylprednisolon
ook klinisch effectief is zònder negatieve
effecten bij éénmalige toediening. De
verschillende corticosteroïdpreparaten
zullen zeker verschillen in hun klinische
effectiviteit en negatieve effecten, zowel
systemisch als ook op het kraakbeenmetabolisme.
Verder onderzoek moet uitwijzen
welke preparaten in welke doseringen
het beste gebruikt kunnen worden. De op
dit moment geadviseerde doseringen van
de verschillende corticosteroïdenpreparaten
vallen alle in een acceptabele range,
indien zij gerelateerd worden aan de in
de literatuur beschikbare informatie (zie
tabel bijlage 2).
De kostbare combinatie van corticosteroïden
met hyaluronzuur wordt tegenwoordig
zeer frequent gebruikt voor
intra-articulaire toediening bij gewrichtsaandoeningen.
In een enquête onder
Amerikaanse paardenpractici bleek 50%
van de paarden behandeld te worden met
een combinatie van hyaluronzuur en triamcinolon
of methylprednisolon en dat
werd als effectief beschouwd. Empirisch
is bij deze combinatie dus een goede
klinische respons vastgesteld, maar er is
echter nauwelijks wetenschappelijke onderbouwing.
Alleen een humane studie
maakt melding van een mogelijke therapeutische
synergie bij de behandeling
van knie arthrose. In deze studie werd
een combinatie van dexamethason met
hyaluronzuur gebruikt. Meer onderzoek
zal nodig zijn om te onderbouwen of een
combinatie meerwaarde heeft en zo ja,
welke preparaten het best gecombineerd
kunnen worden.
De rustperiode na een behandeling met
intra-articulaire corticosteroïden staat
hevig ter discussie. In principe kunnen
corticosteroïden namelijk het normale
anabole metabolisme van de chondrocyt
afremmen. Schade kan dan ontstaan bij
arbeid indien het normale reactievermogen
van de chondrocyt op belasting
veranderd is. Alhoewel de reactie van
de chondrocyt op belasting essentieel
is, wordt de werkelijk nadelige invloed
waarschijnlijk echter overschat, omdat
een afname van het metabolisme niet
per definitie schadelijk hoeft te zijn.
D.M. 52e jaargang - No. 3 blz. 41

Studies, waarin beweging en intra-articulaire
toediening van corticosteroïden
gecombineerd werden, lieten meestal
geen macroscopische of histologische
schade zien. Desalniettemin worden biomechanische
en biochemische veranderingen
gevonden in dit soort studies en
blijft voorzichtigheid dus geboden. Eén
specifieke studie met methylprednisolon
heeft laten zien dat tot 21 dagen na
toediening effect gevonden kan worden.
Los van de discussie omtrent de interactie
tussen arbeid en corticosteroïden kan
worden gesteld dat het uiteindelijke doel
van de therapie veel meer de rustperiode
bepaalt. Het doel is namelijk het doorbreken
van de vicieuze cirkel en het tot
rust brengen van de ontstekingsreactie;
rust is hierin een essentieel onderdeel.
Klinische indrukken, op empirie gebaseerd,
geven aan dat boxrust gedurende
7-10 dagen, met een langzame gecontroleerde
opbouw van arbeid gedurende
de volgende week/weken waarschijnlijk
voldoende is na de toediening van intraarticulaire
corticosteroïden. De uiteindelijke
specifieke hoeveelheid rust die
geadviseerd dient te worden is natuurlijk
afhankelijk van de aandoening waarvoor
behandeld wordt.
Tenslotte is het belangrijk om enige aandacht
te besteden aan de risico’s bij het
gebruik van intra-articulaire corticosteroïden.
De tweede auteur heeft na intraarticulaire
behandeling met corticosteroiden
nog nooit een daarmee gerelateerde
hoefbevangenheid gezien. Toch wordt
D.M. 52e jaargang - No. 3 blz. 42
aangegeven om de volgende doseringen
niet te overschrijden; methylprednisolon
200 mg, triamcinolon 18 mg en bethamethason
30 mg. Ook heeft de tweede
auteur nog nooit een abortus gezien bij
de voorgeschreven doseringen, maar
dat wil niet zeggen dat dit niet mogelijk
is (zie het gedeelte voortplanting). Een
zeldzaam voorkomende, maar meestal
vrij onschuldige reactie is de “post injection
flare”. Hierbij is sprake van een
overdreven reactie op waarschijnlijk het
oplosmiddel van het gebruikte preparaat,
met als gevolg een voorbijgaande meer
of minder heftig verlopende synovitis
4-25 uur na injectie. Nabehandeling met
NSAIDs kan dan eventueel gewenst zijn.
Een veel ernstiger complicatie is de septische
arthritis na intra-articulaire injectie.
Ondanks alle voorzorgsmaatregelen
blijft dit risico altijd aanwezig, maar is
gelukkig uiterst klein. Als gevolg van de
sterke antiflogistische en analgetische eigenschappen
van corticosteroïden moet
rekening worden gehouden met het feit
dat de symptomen van een septische arthritis
aanvankelijk ook nog gemaskeerd
kunnen worden.
Tot slot is het belangrijk er nogmaals op
te wijzen dat géén enkele gewrichtsmedicatie
eenmaal beschadigd kraakbeen
bij het volwassen dier kan herstellen.
Alle genoemde medicamenten kunnen
dus slechts, in het gunstigste geval, het
ziekteproces tot rust brengen en verdere
schade voorkomen.

6. Mannelijk geslachtsapparaat
6.1. inleiding
De voortplantingsorganen van de hengst
worden, net als bij de merrie, door gonadotroop
releasing hormoon (GnRH)
aangestuurd en hun functie is afhankelijk
van een functionele hypothalamushypofyse-gonade-as.
GnRH afgegeven
door de hypothalamus stimuleert de hypofyse
tot het afgeven van LH en FSH,
die op hun beurt verschillende celtypen
in de testikel stimuleren. LH stimuleert
de cellen van Leydig, die vervolgens
androgenen (waaronder testosteron) en
oestrogenen gaan afgeven, terwijl FSH
samen met testosteron de Sertoli-cellen
stimuleert tot het afgeven van een aantal
hormonen (zie figuur 2), die voor de
spermatogenese essentiëel zijn, bijvoorbeeld
inhibine en activine.
Fig. 2 Hormonale regulatie van de voortplanting
bij de hengst
Daarnaast is er ook sprake van een aantal
vormen van negatieve feedback, die het
systeem in evenwicht houden. Genoemd
kunnen worden de inhibitie van GnRHafgifte
door testosteron, het onderdrukken
van de FSH-productie door inhibine
en de suppressie van zowel LH- als FSHproductie
door oestrogenen. Bij de hengst
is opmerkelijk dat de testikels veel oestrogenen
afgeven, wat waarschijnlijk van
belang is bij het stimuleren van de spermatogenese
en de hormonale regulatie.
Alhoewel hengsten gedurende het hele
jaar vruchtbaar zijn wordt de GnRH-afgifte
bij de hengst ook door het seizoen
(d.w.z. daglengte) beïnvloed. Evenals
bij de merrie zijn de GnRH-pulsen in
de winter wat kleiner en wat minder
frequent dan tijdens het dekseizoen. De
verminderde GnRH-stimulatie gedurende
de winter leidt tot een geringe daling
in sperma-productie en bij vele hengsten
ook tot een verminderde libido. De
sperma-kwaliteit gaat echter in de winter
niet achteruit. Sterker nog, aangezien de
verminderde libido vaak tot een geringer
volume oftewel een geconcentreerder
ejaculaat leidt (minder accessoire geslachtskliervloeistof),
lijkt het sperma
geschikter om in te vriezen.
Hengsten worden geslachtsrijp op een
leeftijd tussen de 9 en de 18 maanden,
hetgeen mede afhankelijk is van het feit
of ze in het voorjaar of najaar geboren
zijn. In de regel nemen de testikelgrootte
en de productie-capaciteit van sperma
toe met de leeftijd, totdat een piek bereikt
wordt rond een leeftijd van 6-8 jaar.
Alhoewel de totale sperma-productie
met de leeftijd stijgt is er nauwelijks verandering
van de spermakwaliteit na het
doormaken van de puberteit. Vanaf een
gemiddelde leeftijd van 14 jaar begint de
spermaproductie (en vaak ook de kwaliteit)
af te nemen wegens leeftijdsafhankelijke
testikeldegeneratie.
In de praktijk is het zelden noodzakelijk
de werking van de voortplantingsorganen
van de hengst te beïnvloeden. In
sommige gevallen is het echter gewenst
om het seksuele gedrag te onderdruk-
D.M. 52e jaargang - No. 3 blz. 43

ken of te stimuleren. Tevens is het soms
van belang de status van een verdachte
klophengst of subfertiele hengst verder te
onderzoeken.
6.2. onderdrukken van de
voortplantingsactiviteit van de
hengst
De meest voorkomende reden om de
voortplantingsactiviteit van een hengst
te willen onderdrukken is het verminderen
van bijpassend seksueel of agressief
gedrag bij intacte hengsten, die tijdelijk
voor andere doeleinden dan de fokkerij
ingezet worden (b.v. sport, recreatie),
maar waarvoor een toekomstige dekcarrière
beoogd wordt. In dit scenario
is chirurgische castratie natuurlijk geen
optie. Tot op heden is de meest gebruikte
behandeling hiervoor (anders
dan training) het langdurig behandelen
met progestagenen. Progestageenbehandeling
heeft waarschijnlijk twee effecten,
namelijk een remmend effect op
de LH-afgifte, wat tot een daling van de
testosteronproductie en dus een vermindering
van bijpassend seksueel gedrag
leidt. Daarnaast lijken progestagenen
een direct centraal kalmerend effect te
hebben (wat ook ongewenst gedrag bij
ruinen kan verminderen). Er is echter
weinig over het onderdrukkend effect
van progestagenen op seksueel gedrag
bij hengsten gepubliceerd. Eén van de
weinige uitgevoerde gecontroleerde
studies liet zien dat een hoge dosis altrenogest
(0,088 mg/kg LG 1 dd, in een
dubbele dosis in vergelijking tot die voor
oestruspreventie bij de merrie) het seksueel
en agressief gedrag bij 2-4 jarige
hengsten vermindert. Tegenovergesteld
heeft een lagere dosering (0,044 mg/kg
LG) bij hengsten boven de 5 jaar weinig
effect. Het lijkt er dus op dat een lange
behandelduur, gecombineerd met een
hoge dosering progestageen, nodig is om
het gedrag bij een hengst te veranderen.
Toch zijn de effecten minder betrouwbaar
bij oudere hengsten, waarschijn-
D.M. 52e jaargang - No. 3 blz. 44
lijk omdat het herhaaldelijk uitoefenen
van seksueel en agressief gedrag tot een
verschuiving van een op testosteron gebaseerd
gedragspatroon naar een aangeleerd
automatisme leidt. Een mogelijkheid
in de toekomst zou vaccinatie tegen
GnRH kunnen zijn. Hierdoor wordt antilichaamproductie
gericht tegen GnRH
gestimuleerd, waardoor GnRH reeds in
de hypofysaire portaalvaten wordt uitgeschakeld
en aldus de voortplantingsorganen
hormonaal (inclusief testosteron
productie) inactief worden. Evenals bij
progestageenbehandeling en chirurgische
castratie leidt vaccinatie tot een
betrouwbare vermindering van seksueel
gedrag bij 2-4 jarige hengsten, maar
niet bij ervaren dekhengsten. Alhoewel
er nog geen GnRH-vaccin voor paarden
in Europa geregistreerd is, is recentelijk
een product op de Australische markt
uitgebracht ten behoeve van de onderdrukking
van hengstigheidsgedrag bij
merries en dit product wordt schijnbaar
ook bij jonge hengsten gebruikt.
Een andere reden om de testosteronproductie
bij een hengst te willen verlagen,
is ter bestrijding van Equine Arteritis
Virus (EAV)-uitscheiding. Naar schatting
30-60% van de hengsten, besmet
met EAV, raakt persistent geïnfecteerd,
waarbij het virus in de accessoire geslachtsklieren
verblijft en continu met
het sperma wordt uitgescheiden. Als een
EAV-negatieve merrie met virushoudend
sperma geïnsemineerd wordt kan
ze een acute infectie doormaken en besmettelijk
voor andere paarden worden.
Aangezien EAV af en toe tot abortus bij
een hoogdrachtige merrie leidt, of ernstige
ziekte bij een veulen kan geven,
mag het sperma van een hengst, die EAV
met het sperma uitscheidt, niet geëxporteerd
worden. Het uitscheiden van EAV
in sperma blijkt testosteronafhankelijk.
Een behandeling die leidt tot een langdurige
daling van de testosteronconcentratie
in het bloed zou gepaard kunnen
gaan met een dito virusuitscheiding. Tot

op heden zijn slechts een beperkt aantal
EAV-uitscheidende hengsten behandeld
met óf een GnRH-vaccin óf een GnRHantagonist
(10 mg/kg LG anaterelix of
cetorelix dagelijks gedurende tenminste
1 maand). Alhoewel een aantal van de
behandelde hengsten tijdelijk of zelfs
volledig met het uitscheiden van virus
stopte kon onvoldoende aannemelijk
worden gemaakt dat spontaan herstel uit
te sluiten was.
6.3. endocrinologische testen
gerelateerd aan de voortplanting
bij de hengst
De endocrinologische testen, gerelateerd
aan de voortplanting, worden met name
uitgevoerd bij ruinen die hengstengedrag
vertonen en die verdacht worden van de
aanwezigheid van testisweefsel. In de
praktijk is de meest gebruikelijke test
hiervoor een éénmalige bepaling van de
testosteronconcentratie in het bloed. Als
hiervoor gekozen wordt is het wenselijk
om het betreffende bloedmonster ’s
middags vroeg te nemen, want de testosteronconcentratie
varieert in de loop van
de dag, met een piek vroeg in de middag.
Een testosteronconcentratie boven ~ 100
pg/ml is voldoende om de aanwezigheid
van testisweefsel aan te tonen. Als
de testosteronconcentratie beneden ~ 40
pg/ml ligt wordt er van uit gegaan dat het
betreffende dier geen testisweefsel heeft.
Tussen deze grenswaarden bestaat echter
een grijs gebied waarbinnen verder
testen noodzakelijk is. Bij hengsten (uitgezonderd
ezels) boven de 3 jaar oud is
het eigenlijk beter om een enkel bloedmonster
op de aanwezigheid van oestronsulfaat
te laten controleren. Bij een
ruin is de concentratie daarvan meestal
onder de 40 pg/ml en bij een klophengst
boven de 400 pg/ml (exacte grenswaarden
per laboratorium verschillend). Bij
hengsten onder de 2 jaar (of ezels van
alle leeftijden) gaat de voorkeur uit naar
een hCG-stimulatietest. Hiertoe worden
twee bloedmonsters afgenomen voor een
testosteronbepaling: één vlak voor en de
tweede 30-120 min na het i.v. toedienen
van 6000 IE hCG. Gegeven de middagpiek
van testosteron verdient uitvoering
van deze test in de ochtend de voorkeur.
Klophengsten met een testikel in het
lieskanaal laten tenminste een verdubbeling
van de testosteronconcentratie zien.
In geval van een abdominale testikel is
er een wat beperktere, maar toch duidelijke
stijging te zien.
Endocrinologische testen gerelateerd aan
de voortplanting worden soms ook uitgevoerd
om de oorzaak van afnemende
spermakwaliteit of libido bij dekhengsten
op te sporen. Door het gebruik van
een GnRH (plus of minus een hCG)-stimulatietest
en het laten onderzoeken van
een reeks bloedmonsters op LH en testosteron
kan bekeken worden of de hypofyse
en testikel nog hormonaal actief
zijn. In de praktijk wordt dit niet vaak
gedaan omdat, ook als de oorzaak van de
deficiëntie opgespoord wordt, de behandelmogelijkheden
zeer beperkt zijn.
6.4. stimulatie van de voortplanting
bij de hengst
Zoals hierboven aangegeven zijn de behandelopties
bij een hengst met een hormonale
deficiëntie, gerelateerd aan de
voortplanting, beperkt. De meest gebruikelijke
reden voor hormonale stimulatie
gerelateerd aan de voortplanting is een
verminderde libido. In de eerste plaats is
het belangrijk te beseffen dat libido en
dekvermogen bij een hengst ingewikkelde
fenomenen zijn die door allerlei factoren
beïnvloed worden die niet direct
gerelateerd zijn aan de voortplanting. Alvorens
er aan een hormoonbehandeling
gedacht wordt, moet eerst een gedetailleerde
anamnese afgenomen worden en
een volledig klinisch onderzoek verricht
worden (b.v. pijn in de rug of achterbenen
is ook een belangrijke reden voor het niet
meer willen dekken). Daarbij hoort het
hele dekproces een aantal keren kritisch
beoordeeld te worden. Het probleem is
D.M. 52e jaargang - No. 3 blz. 45

vaker gelegen in een ander veterinair- of
managementprobleem (b.v. een ongeduldige
handelaar of een onjuist voorbereide
kunstmatige vagina) dan in een
werkelijke afwijking aan de voortplantingsorganen.
In een zeer beperkt aantal
gevallen heeft een hengst inderdaad
een marginale testosteronconcentratie,
bijvoorbeeld als gevolg van een verminderde
GnRH-productie in de winter. Het
toedienen van testosteron is in de meeste
gevallen echter geen goede oplossing
hiervoor, daar exogeen testosteron de
spermatogenese niet stimuleert maar onderdrukt
via een negatieve terugkoppeling.
Voortgaande testosterontoediening
leidt dus tot een sterke afname van spermaproductie
en -kwaliteit. Bij een jonge
hengst met een twijfelachtige libido, die
nooit eerder gedekt heeft, terwijl angst,
pijn of ziekte geen rol lijken te spelen,
helpt het soms wel om de libido te stimuleren.
Een protocol hiervoor is het subcutaan
toedienen van 40-50 mg GnRH
2 en 1 uur voor het dekken. Dit zou de
endogene testosteronconcentratie doen
stijgen en daardoor de libido stimuleren.
Deze behandeling hoeft bij de meeste
Fig 3. Bij een klophengst, waarbij de niet ingedaalde testikel(s) in het lieskanaal liggen, is de
testikel dmv transcutane echografie te vinden. Als één testikel wel ingedaald is (links) kan deze
als referentie voor het normale aspect van homogeen testikelweefsel dienen. De niet ingedaalde
testikel heeft een vergelijkbaar homogeen aspect, alhoewel deze bijna altijd veel kleiner is en wat
minder echogeen (rechts). Als er twijfels bestaan over de aanwezigheid van testikelweefsel kan
deze verder onderzocht worden door middel van oestronsulfaat- of testosteronanalyse (de laatste
het liefst als onderdeel van een hCG stimulatie test).
D.M. 52e jaargang - No. 3 blz. 46
hengsten niet herhaald te worden, omdat
ejaculatie zelf een positief effect heeft
op de toekomstige libido. Langdurige
GnRH-suppletie wordt in de praktijk bij
hengsten nauwelijks toegepast, omdat
er weinig hengsten zijn die aan een bewezen
primair te kort aan GnRH lijden.
Alhoewel GnRH toediening libido en
spermaproductie in de winter lijken te
verbeteren zijn de effecten marginaal en
zijn de risico’s van een te hoge dosering
(en een daarmee gepaard gaande tegengesteld
effect) te groot.
Bij een jonge hengst, die twee niet-ingedaalde
testikels heeft, wordt hormonale
interventie soms ook gewenst. Als een
testikel nog in het lieskanaal zit (zie figuur
3) wordt wel eens geprobeerd om
de testikelafdaling te stimuleren door
middel van herhaalde GnRH of hCG
behandeling (b.v. 2500 IE hCG 2 keer
per week gedurende 6 weken). Er zijn
anekdotische rapporten over het succes
van deze behandeling, maar in de meeste
gevallen is het waarschijnlijk dat de testikel
ook zonder behandeling ingedaald
was. Het is onduidelijk of een testikel,
die te lang in een te warme omgeving,

zoals het lieskanaal, gezeten heeft, ooit
een normale grootte en spermaproductie
zal bereiken. Eventuele behandeling met
gonadotrophinen hiervoor dient dus bij
voorkeur op jonge leeftijd (< 2 jaar) te
worden uitgevoerd. Aangezien cryptorchidie
mogelijk een erfelijke component
heeft is het chirurgisch verplaatsen van
de testikel naar het scrotum frauduleus
en ethisch niet wenselijk.
D.M. 52e jaargang - No. 3 blz. 47

7. Vrouwelijk geslachtsapparaat
7.1. inleiding
Het paard is een ‘long-day seasonally
polyoestrous breeder’ hetgeen wil zeggen
dat een normaal niet-drachtige
merrie vanaf ongeveer medio april tot
oktober regelmatig cyclisch is. In de
wintermaanden verkeert het merendeel
(~85%) van de niet-drachtige merries in
een diepe anoestrus, waarin de ovariële
follikelontwikkeling stilstaat. Tussen de
perioden van regelmatige cycliciteit en
winteranoestrus is er in voor- en najaar
een zogenoemde transitiefase, waarin
follikels wel groeien maar niet tot ovulatie
komen (zie figuur 4). Tijdens het
dekseizoen duurt de gemiddelde oestrische
cyclus bij de merrie 21 dagen,
waarvan een vrij constant deel van 14-
16 dagen uit de dioestrus (luteale fase)
bestaat en een meer variabel deel van
5-7 dagen de oestrus (folliculaire fase)
betreft. De duur van de oestrus (hengstigheid)
varieert echter aanzienlijk tussen
merries en het tijdstip van het jaar. In
het algemeen duurt de oestrus midden in
de zomer korter dankzij versnelde folli-
Fig 4. Echografische beelden van ovaria tijdens de winteranoestrus (links) en voorjaarstransitie.
Als beide ovaria weinig follikelontwikkeling vertonen is de kans om de cycliciteit te stimuleren
door middel van hormonale behandeling (b.v. exogeen GnRH, dopamine antagonisten of progestagenen)
zeer gering. Zodra dat de grootste follikel groter dan 2 cm in diameter is, wordt de kans
van slagen aanzienlijk groter.
D.M. 52e jaargang - No. 3 blz. 48
kelontwikkeling. De dracht bij de merrie
duurt gemiddeld 335-345 dagen, maar
de exacte lengte variëert enorm afhankelijk
van individuele en erfelijke factoren
en ook van het tijdstip in het jaar waarop
de partus verwacht wordt (kortere dracht
bij een later in het seizoen uitgerekende
datum). Zo’n 9-12 dagen na de geboorte
treedt er bij de meeste merries een zogenaamde
veulenoestrus op. Als deze
veulenoestrus voorbij is kan een merrie
doorgaan met een normale cycliciteit of
terugkeren in anoestrus (dit wordt dan
vaak een “lactatie-anoestrus” genoemd).
Natuurlijk verlopen de cyclus en de
dracht niet altijd zoals ze zouden moeten
en wordt U geraadpleegd om de
oorzaak op te sporen en/of in te grijpen.
Daarbij wil men vaak vroeg in het jaar
voorafgaande aan het fysiologisch dekseizoen
al met fokken beginnen, zodat
het resulterend veulen een voorsprong
op de concurrentie heeft als het op jonge
leeftijd aan een keuring, veiling of in de
sport meedoet. Tegenwoordig wordt ook
steeds meer gebruik gemaakt van mo-

derne voortplantingstechnieken, zoals
embryotransplantatie en kunstmatige inseminatie
met diepvriessperma. In deze
situaties is een goed begrip van de normale
hormonale huishouding van de cyclus
en de dracht noodzakelijk om tot een
verstandig plan van aanpak te komen.
De komende alinea’s leggen de rol uit
van de hormonen die de normale oestrische
cyclus, de dracht en de overgang
van winteranoestrus naar zomercycliciteit
beheersen, waarbij tevens wordt aangegeven
hoe deze processen farmacologisch
gemanipuleerd kunnen worden.
7.2. seizoensgebonden voortplanting
bij de merrie
Zoals bij alle zoogdieren wordt de voortplanting
bij de merrie met name door gonadotroop
releasing hormoon (GnRH)
verzorgd (zie figuur 5).
Dit hormoon wordt door de hypothalamus
aangemaakt en pulsatiel afgegeven. Het
stimuleert de hypofyse tot de afgifte van
de twee gonadotrope hormonen, namelijk
luteïniserend hormoon (LH) en follikel
stimulerend hormoon (FSH). Op hun
beurt stimuleren FSH en LH de gonaden.
Bij de merrie is FSH voornamelijk verantwoordelijk
voor de stimulatie van follikelgroei,
terwijl LH belangrijk is voor de
finale rijping en ovulatie van de follikel.
Tijdens de korte dagen van de winter
wordt er veel minder GnRH afgegeven;
zowel de amplitude als de frequentie van
de pulsen neemt dan af. Dit is voornamelijk
te danken aan de remmende invloed
van melatonine, dat door de pijnappelklier
afgegeven wordt als het donker is. In de
winter wordt dus per dag meer melatonine
afgegeven en de GnRH productie daalt
dan aanzienlijk. Het is waarschijnlijk dat
dopamine en prolactine ook een rol spelen
bij de afgifte van GnRH. Men denkt met
name dat prolactine een stimulerende rol
speelt tijdens de overgang van winteranoestrus
naar cycliciteit, terwijl dopamine
de productie van prolactine onderdrukt.
Fig 5. Eén schematische tekening van de hormonen
en exogene factoren, die de voortplantingscyclus
van de merrie reguleren.
Algehele sturing wordt door GnRH van de hypothalamus
aangebracht. Deze zorgt er namelijk
voor dat de hypofyse de gonadotropinen
(FSH - wat follikelgroei stimuleert en LH - wat
ovulatie en corpus luteumformatie induceert)
afgeeft. Afgifte van GnRH zelf wordt beïnvloed
door externe factoren (vnl daglengte) die
hun effecten op hersenniveau uitoefenen ofwel
door de pijnappelklier die melatonine afgeeft
ofwel via het dopamine-prolactine pad.
Tijdens het fysiologisch dekseizoen wordt de
gonadotropinenafgifte beheerst door negatieve
feedback door ovariële hormonen: progesteron
remt de afgifte van LH, terwijl oestrogenen en
inhibine de afgifte van FSH onderdrukken.
Natuurlijk kunnen ook andere factoren,
zoals lichaamsconditie, voeding, temperatuur,
aanwezigheid van een hengst, ras en
leeftijd het tijdstip, waarop cycliciteit op
gang komt, beïnvloeden. Het is echter niet
duidelijk hoe deze factoren afzonderlijk
effect sorteren.
In de lente tijdens de transitionele fase
worden follikels ontwikkeld, maar ze komen
niet volledig tot rijping en ze ovuleren
dan ook niet. Er lijken twee hoofdoorzaken
voor het niet ovuleren van follikels
in de transitionele fase te zijn. De eerste is
D.M. 52e jaargang - No. 3 blz. 49

dat de merrie nog niet in staat is om een
LH piek te maken, alhoewel ze reeds LH
pulsen afgeeft. Het tweede onderdeel van
het probleem is dat de groeiende follikel
minder (of niet) gevoelig is voor LH. Humaan
chorionic gonadotrophine (hCG) is
dus meestal ook onvoldoende om de ovulatie
van een follikel in de transitionele
fase te induceren.
7.3. stimulatie van de cycliciteit
vroeg in het seizoen
In de paardenfokkerij wil men vaak een
merrie vroeg in het jaar, voorafgaande
aan het fysiologisch dekseizoen, laten
dekken. Soms is dit geen probleem, want
15% van de niet- drachtige merries blijft
de hele winter cyclisch en een ander
deel wordt al vroeg in het jaar spontaan
cyclisch. Niettemin moet bij de meeste
merries vroegtijdige cycliciteit kunstmatig
gestimuleerd worden. De meest praktische
en natuurlijke manier om dit te
bereiken is om de licht- en voerschema’s
ruim van te voren aan te passen. Met betrekking
tot het lichtschema wordt aanbevolen
het aantal uren licht te verlengen
met behulp van kunstlicht vanaf 6-8
weken voorafgaande aan de gewenste
dekdatum. Recentelijk is aangetoond dat
een redelijk zwakke verlichting (25 W)
toch voldoende is om voortplanting te
stimuleren en dat een uur extra verlichting
‘s avonds een vergelijkbaar effect
heeft als de vroeger aanbevolen 16 uur
licht per dag. Een goede lichaamsconditie
is ook bevorderlijk voor het vroeg
cyclisch worden en dus is het ook zinvol
om tegelijk met het aanpassen van het
lichtschema het rantsoen te verhogen.
Eigenlijk is vers gras het beste voedsel
om de cycliciteit te stimuleren, hoewel
het niet duidelijk is welke stoffen in het
gras stimulerend werken. De grootste
verstorende factor voor zo’n stimulatieschema
is wanneer een merrie tot laat in
de winter cyclisch blijft en pas vlak voor
het opstarten van het stimulatieprotocol
anoestrisch wordt. Er volgt dan een pe-
D.M. 52e jaargang - No. 3 blz. 50
riode ‘verplichte’ anoestrus, waarin de
merrie ongevoelig is voor alle pogingen
om de cycliciteit weer op te starten. Bij
guste merries wordt dus aanbevolen ze
tijdig in het najaar naar de anoestrus te
‘drijven’ (minder voeren, buiten in de
koude laten lopen). Ook bij drachtige
merries lijkt het seizoen een belangrijk
effect te hebben op ovariële activiteit.
De zogenaamde lactatie-anoestrus wordt
veel vaker waargenomen bij merries, die
vroeg in het jaar veulenen. Verder kan
lactatie-anoestrus grotendeels voorkomen
worden door het verlengen van de
‘daglengte’ gedurende de twee maanden
voorafgaande aan de verwachte partus.
Lactatie-anoestrus is dus eigenlijk een
soort winteranoestrus bij de merrie, die
recent geveulend heeft en niet een werkelijk
effect van de lactatie zelf.
Natuurlijk zijn er ook hormonen die
de cycliciteit kunnen stimuleren, zoals
GnRH, dopamine- antagonisten en progesteron.
Deze hormonen werken allemaal
beter als de merrie al in de transitionele
fase verkeert en een ovariële
follikel van minstens 20 mm ontwikkeld
heeft. Het stimuleren van cycliciteit bij
merries die nog diep in de anoestrus verkeren
is nauwelijks succesvol. De technieken
beschreven voor het stimuleren
van cycliciteit bij een merrie in de transitionele
fase zijn:
Langdurige behandeling met een GnRHanaloog:
De kern van anoestrus is een
verminderde GnRH-afgifte en het is dus
logisch dat de cyclus op gang gebracht
kan worden door het toedienen van een
GnRH-analoog. Anderzijds is het fysiologisch
patroon van GnRH stimulatie
moeilijk te imiteren daar de GnRH-afgifte
pulsatiel is en het hormoon direct in
hoge concentraties van de hypothalamus
naar de hypofyse gevoerd wordt. Alhoewel
het mogelijk is om GnRH-analogen
pulsatiel toe te dienen is het gemakkelijker
om GnRH continu toe te dienen
via een implantaat. Helaas zijn er op dit

moment in Nederland geen commerciëel
verkrijgbare implantaten geregistreerd
voor het paard. In sommige landen wordt
gebruik gemaakt van voor de mens ontwikkelde
implantaten, waarvan de helft
reeds voldoende is om een paard gedurende
ongeveer 10 dagen continu te stimuleren.
Alhoewel het voor de hand ligt
om implantaten, die deslorelin afgeven
gedurende 2-3 dagen en ontwikkeld zijn
voor het induceren van ovulatie, voor
dit doel te gebruiken, zijn de ervaringen
hiermee wisselend. Ovulatie wordt bespoedigd
als de merrie al bijna aan het
ovuleren is, terwijl het lijkt alsof soms
het opstarten van cycliciteit nog verder
vertraagd wordt. Een alternatief is het
herhaaldelijk inspuiten van een kortwerkend
GnRH-analoog (bijvoorbeeld
2 dagen achtereen 3 doseringen per dag
van 20 µg buserelin i.m.). Het grootste
nadeel van alle GnRH-stimulatieprotocollen
is de hoge prijs ervan. Als na 10
dagen GnRH-stimulatie geen duidelijke
vooruitgang te bespeuren is is voortzetting
van de behandeling zinloos.
“Progestagen withdrawal”: De gedachte
achter progesteronbehandeling tijdens de
transitionele fase is dat de merrie in dit
stadium voldoende FSH afgeeft om follikels
te ontwikkelen, maar te weinig LH
produceert om een ovulatie-inducerende
LH piek te vormen. Het toedienen van
progesteron zou de afgifte, maar niet de
productie, van hypofysair LH remmen.
Een 10-daagse progesteronkuur (bijvoorbeeld
0,044 mg/kg LG altrenogest dagelijks
per os) zou aldus een ophoping van
LH in de hypofyse veroorzaken wat na
het ineens stoppen van de progesterontoediening
hopelijk voldoende is om een
LH piek te laten plaatsvinden. Recentelijk
wordt echter betwist of deze gang van
zaken feitelijk juist is. Het zou kunnen
dat de progesteronbehandeling de transi-
tionele fase niet bespoedigt, maar slechts
ervoor zorgt dat het tijdstip van de eerste
ovulatie voorspelbaarder wordt.
Dopamine-antagonisten: De laatste tijd
is het opwekken van cycliciteit door
dopamine- antagonisten in het nieuws
(bijvoorbeeld 1,1-2,2 mg/kg LG domperidone
per os dagelijks of 0,5 mg/kg LG
sulpiride i.m. dagelijks). De antagonisten
zouden het remmende effect van dopamine
wegnemen en dus de cycliciteit
op gang laten komen. In werkelijkheid
geldt net zoals bij de andere behandelingen
dat de resultaten alleen veelbelovend
zijn als een merrie al met de transitionele
fase begonnen is en een follikel van minstens
20 mm heeft.
7.4. de oestrisch cylcus
Als een merrie de eerste ovulatie van het
jaar achter de rug heeft, wordt de oestrische
cyclus in theorie om de 21-22 dagen
herhaald, totdat de merrie drachtig
wordt of de winter weer intreedt. Wat
betreft de fokkerij zijn de belangrijkste
delen van de cyclus de oestrus (hengstigheid)
en de ovulatie (dag 0 van de cyclus).
Een fertiele ovulatie vindt plaats
bij de hengstige merrie op het moment
dat de follikel volledig gerijpt is (in de
meeste gevallen bereikt de follikel een
diameter van 35-50 mm voordat deze
ovuleert). De ovulatie wordt op gang
gebracht door een snelle stijging van de
LH-concentratie, die het gevolg is van
een positieve feedback tussen hypofysair
LH en oestrogeenafgifte door de follikel.
Eigenlijk vindt de LH-piek bij de
merrie 1-3 dagen na de ovulatie plaats.
Klaarblijkelijk is er voorafgaand aan de
piek voldoende LH om de ovulatie te
induceren. Eén van de gevolgen van de
langdurige LH-piek bij de merrie is een
mogelijke tweede ‘asynchrone’ ovulatie
enkele dagen na de eerste, wat tot een
asynchrone tweeling kan leiden.
D.M. 52e jaargang - No. 3 blz. 51

Tijdens de ovulatie barst de follikel open
(zie figuur 6), waarna de vrijgekomen
eicel door de eileider naar de plek van
fertilisatie gevoerd wordt. De geleegde
follikel vult zich met bloed en wordt
echografisch zichtbaar als een ‘corpus
haemorrhagicum’. Onder invloed van
LH wordt dit corpus haemorrhagicum
getransformeerd tot een progesteronproducerend
corpus luteum (CL; het gele li-
a b
c d
Fig 6. Echografische beelden van typisch ovariële structuren.
a) Eén follikel vlak voor de ovulatie. De follikel heeft een diameter van 35-50 mm bereikt.
De verdikte wand en onregelmatige vorm wijzen op een aankomende ovulatie.
b) Tijdens de ovulatie loopt de follikel leeg. De wand is nu heel erg dik en de follikel begint
zich met gespikkeld bloed te vullen.
c) Na het vullen met bloed wordt een zogenaamd ‘corpus haemorrhagicum’(CH) gevormd.
d) Het CH wordt onder invloed van LH naar een progesteronproducerend corpus luteum
(CL) getransformeerd. Deze blijft zitten tot de luteolyse optreedt of, in het geval van
dracht, tot op 60-90 dagen van de dracht.
D.M. 52e jaargang - No. 3 blz. 52
chaam). De bloedprogesteronconcentratie
begint vervolgens zo’n 1-2 dagen na
de ovulatie te stijgen. Het progesterongehalte
bereikt zijn piek ongeveer 6-8
dagen na de ovulatie en blijft hoog tot
ongeveer dag 14, wanneer de luteolyse
optreedt. Luteolyse wordt veroorzaakt
door een hormoon uit het endometrium,
namelijk prostaglandine F 2 (PGF 2 ),
dat tussen de 14 en de 16 dagen na de

ovulatie in grote pulsen afgegeven wordt.
Hoewel het niet helemaal duidelijk is wat
de luteolyse aanvankelijk in gang zet, is
het nu wel duidelijk dat oxytocine daarbij
een belangrijke rol speelt. Onder de
‘voorbereidende’ invloed van progesteron
komen in het endometrium receptoren
voor oxytocine tot expressie. Als
de oxytocine-receptoren aanwezig zijn
(vanaf ongeveer dag 10 na de ovulatie),
kan oxytocine afkomstig uit de hypofyse
en het endometrium zelf nu de afgifte van
PGF 2 stimuleren. Op zijn beurt stimuleert
PGF 2 verdere oxytocine afgifte en ontstaat
aldus een positieve feedback, wat
leidt tot de grote pulsen van PGF 2 nodig
om het CL volledig in regressie te brengen.
Dankzij luteolyse duikt de bloedprogesteronconcentratie
spoedig onder
het basale niveau (van 1 ng/ml), waarop
het remmende effect van progesteron op
oestrusgedrag en LH-afgifte wegvalt. De
merrie kan nu dus weer hengstig worden
en een nieuwe ovulatoire follikel ontwikkelen.
Follikelgroei zelf wordt door FSH bevorderd
waarvan de afgifte niet onderdrukt
wordt door progesteron. Inhibitie van
FSH-afgifte wordt veroorzaakt door inhibine
en oestrogenen geproduceerd door
de dominante follikel. In werkelijkheid
zijn er per cyclus 2 pieken van FSH-productie.
De eerste vindt plaats kort na de
ovulatie, wanneer het remmende effect
van inhibine en oestrogenen verdwijnt.
De tweede FSH-piek wordt ongeveer 10
dagen voorafgaand aan de volgende ovulatie
waargenomen. Gerelateerd aan deze
2 pieken van FSH-afgifte zijn er ook per
oestrische cyclus twee follikelgroeigolven
waarneembaar. De eerste follikelgroeigolf
leidt meestal tot een mid-dioestrische
follikel die niet ovuleert, omdat er
geen LH-piek kan plaatsvinden daar er
nog voldoende progesteron aanwezig is.
De tweede follikelgroeigolf leidt echter
tot de ontwikkeling van een follikel, die
kort na de luteolyse dominant wordt en
dus meestal wel in een ovulatie eindigt.
Manipulatie van de oestrische cyclus
Tijdens het dekseizoen is het merendeel
van de merries regelmatig hengstig. Toch
komen afwijkingen zoals een geprolongeerde
dioestrus of een anovulatoire
follikel vrij vaak voor. De fertiliteitsbegeleiding
wordt enorm vergemakkelijkt
door het tactisch gebruik van hormonen
met het oog op het reguleren van het tijdstip
van de hengstigheid of de ovulatie.
Regressie van het CL ( het “hengstig
spuiten”): In het geval van een merrie
met een actief CL van minstens 5 dagen
oud kan de dioestrus (of geprolongeerde
dioestrus) ingekort worden met een
PGF 2 analoog (b.v. 11,25 mg of 2 x 7,5
mg luprostiol i.m.). Gedurende de eerste
5 dagen na de ovulatie is het CL minder
gevoelig voor PGF 2 en moet er dus
vaker met hogere doseringen gespoten
worden als het CL volledig in regressie
moet gaan. Na het regulier toedienen van
een PGF 2 -analoog daalt de progesteronconcentratie
in de loop van de volgende
2-3 dagen. De merrie wordt dus meestal
3-5 dagen na de PGF 2 -toediening hengstig.
Het exacte moment van het weer
hengstig worden en het ovuleren na
PGF 2 -analoogbehandeling zijn echter
afhankelijk van de grootte van de grootste
follikel op het tijdstip van toediening.
Bij een merrie met slechts kleine follikels
op het moment van hengstigspuiten
duurt het vrij lang voordat ze kan worden
geïnsemineerd. Als de merrie daarentegen
al een follikel > 35 mm heeft
kan ze heel snel weer ovuleren (binnen
2 dagen) en wel vaak zonder duidelijk
hengstig te worden. Anderzijds, als de
grote follikel al met de regressie begonnen
was, krimpt deze in de loop van de
volgende dagen verder in en is de merrie
pas beschikbaar voor inseminatie als de
volgende dominante follikel doorgroeit.
Ovulatie inductie: Bij een hengstige
merrie met een preovulatoire follikel
kan de ovulatie geïnduceerd worden met
D.M. 52e jaargang - No. 3 blz. 53

humaan chorionic gonadotrophine (3000 IE
i.v. voor een paard van 600 kg) daar dit
een LH-achtige werking heeft. Als de
merrie hengstig is met een follikel van
minstens 35 mm (45 mm bij een Friese
merrie), gecombineerd met duidelijk
oedeem in het endometrium, vindt bij
ongeveer 90% van de merries de ovulatie
binnen 48 uur na de hCG-toediening
plaats. Daar 75% van de merries tussen
24 en 48 uur na hCG-toediening ovuleert
wordt dit hormoon gebruikt om de tijdstippen
van ovuleren en insemineren te
synchroniseren. Eén beschreven nadeel
van hCG ter inductie van de ovulatie is
het opwekken van antilichamen ertegen
na herhaald gebruik binnen één dekseizoen,
waarna de ovulatie niet meer met
hCG kan worden bewerkstelligd.
Het andere hormoon dat voor het opwekken
van de ovulatie gebruikt kan worden
is GnRH. Eigenlijk zijn de meeste vloeibare
GnRH-analogen (b.v. buserelin) te
kortwerkend om een ovulatie bij de merrie
te induceren na éénmalige toediening.
Herhaalde toepassing is in de regel
echter voldoende om 75% van de merries
binnen 48 uur te laten ovuleren (b.v.
4 doseringen 20 µg buserelin elke 12
uur). Natuurlijk is het herhaald toedienen
niet echt praktisch en dus zijn ook
GnRH-analoog bevattende implantaten
ontwikkeld, zoals (niet in Nederland
geregistreerd) een deslorelin-implantaat
dat zijn werkzame stof in de loop van
48-72 uur uitscheidt. Deze implantaten
worden gebruikt in Australië en de
VS voor de inductie van de ovulatie bij
hengstige merries met een follikel > 30
mm. Na het inbrengen van dit implantaat
ovuleert > 80% van de merries tussen de
36 en 42 uur later. Er zijn ook geen problemen
met het aanmaken van antilichamen
ertegen. Anderzijds wordt bij sommige
merries die niet drachtig worden,
na een dergelijke geïnduceerde ovulatie,
de volgende oestrus vertraagd of langdurig
uitgesteld, dankzij een functionele
GnRH ‘overdosis’ wat de FSH en
D.M. 52e jaargang - No. 3 blz. 54
LH afgifte tijdelijk kan onderdrukken.
Dit probleem kan voorkomen worden
door het inbrengen van het implantaat
onder het vaginaslijmvlies en het weer
verwijderen ervan meteen na de ovulatie.
Onlangs is op de Amerikaanse markt
een nieuw langwerkend vloeibaar deslorelinproduct
verschenen. Tot op heden
lijkt dat product de ovulatie betrouwbaar
op te wekken zonder problemen betreffende
het uitstellen van de volgende
hengstigheid.
Synchroniseren van de oestrus: Het tijdstip
van hengstigheid kan ook gemanipuleerd
(uitgesteld of gesynchroniseerd)
worden door het gebruik van progestagenen,
bijvoorbeeld het dagelijks toedienen
van altrenogest (0,044 mg/kg LG
dagelijks per os) gedurende 7-12 dagen,
gevolgd door een éénmalige injectie
met een PGF 2 -analoog (om een eventueel
CL in regressie te doen gaan) zorgt
dat een cyclische merrie gemiddeld 3-
5 dagen later hengstig wordt ongeacht
het cyclusstadium. Door het toevoegen
van oestrogenen aan de behandeling
met progestagenen wordt de follikelontwikkeling
ook onderdrukt en kan
nauwkeuriger bepaald worden wanneer
de volgende ovulatie plaats zal vinden.
Dergelijke combinatie-preparaten zijn
echter niet commerciëel verkrijgbaar en
deze combinatie wordt nauwelijks in de
praktijk gebruikt.
Superovulatie: In het verleden dacht
men dat superovulatie bij de merrie onmogelijk
was om een aantal redenen,
namelijk 1) merries zijn minder gevoelig
voor commerciële gonadotrophinen
dan andere diersoorten, 2) de preovulatoire
follikel bij de merrie is zeer groot
(35-50 mm) en 3) het ovarium van een
merrie is “binnenstebuiten” gebouwd
met als gevolg een strak kapsel (de tunica
albuginea) eromheen en erbinnen
beperkte ruimte voor de ontwikkeling
van meerdere follikels. Recentelijk is

gebleken dat superovulatie bij de merrie
wel degelijk mogelijk is. Toch zijn commerciëel
bruikbare aantallen ovulaties
alleen mogelijk na het gebruik van gonadotrophinen
geëxtraheerd uit hypofyses
afkomstig van andere paarden. Een
gemiddeld aantal van 3-4 ovulaties en 2
embryo’s per oestrus kan bereikt worden
bij dagelijkse toediening van gonadotrophinen
vanaf dag 6 na de ovulatie. De
eerste dosering wordt tegelijk gegeven
met een PGF 2 -analoog om het CL in regressie
te doen gaan. Gonadotrophinen
geëxtraheerd uit hypofyses van paarden
(verrijkt ten aanzien van de FSH-fractie)
zijn inmiddels in sommige landen (b.v.
Canada, VS) te koop maar zijn duur (ongeveer
500 US $ per cyclus).
a b
Fig 7. Typisch echografische beelden van de uterus onder invloed van verschillende ovariële
steroïdhormonen:
a) Gedurende de hengstigheid zorgen oestrogenen afkomstig van de dominante follikel voor
oedeem van de uteruswand, wat leidt tot het karakteristieke beeld van het “karrenwiel”. In
de meeste gevallen, neemt dit oedeem af vanaf 1-2 dagen voorafgaand aan de ovulatie en
wordt het dus vaak gebruikt als een teken van een naderende ovulatie.
b) Onder de invloed van progesteron (b.v. tijdens de vroege dracht of dioestrus) is de uterus
steviger en dus kleiner van omvang en is de echografische doorsnee homogeen.
Bij het paard begint de placentavorming
verrassend laat en wel vanaf de 40 ste dag
van de dracht (zie figuur 8). Er zijn een
aantal belangrijke tijdstippen waarop de
zich ontwikkelende vrucht zijn aanwezigheid
aan zijn moeder kenbaar moet
maken om te zorgen dat de dracht normaal
verloopt.
7.5. de endocrinologie van de dracht
Evenals bij andere zoogdieren is het in
stand houden van de dracht bij de merrie
afhankelijk van progesteron. Progesteron
is onder andere nodig om te zorgen
voor het gesloten houden van de cervix
en om de secretie van ‘uteriene melk’ te
stimuleren (zie figuur 7). Uteriene melk
bestaat uit eiwitrijk secretum afgegeven
door de endometriale klierbuizen en is
een essentieel voedingsmiddel voor de
conceptus voorafgaande aan het vormen
van de “echte” placenta (allantochorionendometriuminterdigitatie).
Passage door de eileider: Alleen levensvatbare
embryo’s worden door de eileider
naar de uterus vervoerd. Onbevruchte
eicellen blijven in het oviduct zitten
waar ze in de loop van tijd afgebroken
worden. Het selectieve transport is een
gevolg van prostaglandine E 2 productie
door het embryo. Vanaf ongeveer dag
4 na de bevruchting begint het embryo
D.M. 52e jaargang - No. 3 blz. 55

a b
c d
Fig 8.
a) Een 36 dagen oude conceptus. Rechts beneden in beeld is het allantochorion (AC) zichtbaar
– deze is sterk doorbloed en vanaf dag 40 van de dracht vormt deze de definitieve placenta,
welke gedurende de laatste 7-8 maanden van de dracht een belangrijke bron is van progesteron,
relaxine en oestrogenen (de laatsten in combinatie met de foetus). Rechts in beeld is het dubbellaags
chorion van de dooierzak (yolk sac: YS) en daarbinnen het embryo zelf zichtbaar. Op de
grens tussen allantochorion en chorion is een witte band zichtbaar – de ‘chorionic girdle’. Rond
dag 36 maakt de girdle zich los van de vruchtvliezen en plakt het vast aan het endometrium om
de tijdelijke endocriene organen, de ‘endometrial cups’ te vormen.
b) Endoscopisch beeld van de binnenkant van de uterus bij een merrie die rond dag 40 van de
dracht haar vrucht verloor. De gelige structuren zijn de endometriumcups die tussen ongeveer
36 en 120 dagen van de dracht equine chorionic gonadotrophine (eCG) maken. Dit stimuleert
de luteinisatie van follikels aanwezig in de ovaria en zorgt dat de corpora lutea in stand gehouden
worden.
c) Secundaire (of accessoire) corpora lutea in het ovarium van een 45 dagen drachtige merrie.
Deze zijn door eCG gestimuleerd en in stand gehouden en ze zorgen dat er voldoende progesteron
aanwezig is om de dracht te behouden, totdat de placenta de rol in de progestageenproductie
overneemt.
d) Echografisch beeld van dag 40 van de dracht. Slechts een zeer klein restant van de dooierzak
blijft over (in de basis van de navelstreng). De foetus heeft duidelijk een hoofd en benen en zit
binnen een kleine amnionblaas. De grotere omringende blaas is de allantois.
D.M. 52e jaargang - No. 3 blz. 56

prostaglandines te maken, waaronder
PGE 2 . Dit PGE 2 zorgt ervoor dat de ampullary-isthmic
kringspier relaxeert. Als
gevolg daarvan wordt het embryo van de
plek van fertilisatie (ampullary-isthmic
overgang) door de oviductisthmus vervoerd.
Het komt op dag 5-6 in de uterus
aan.
a b
Fig 9.
a) Maternale herkenning van de dracht. Gedurende de mobiele fase (dag 10-16) moet het paardenembryo
door de hele uterus migreren om de afgifte van het endometriale prostaglandine F2
te remmen. Alhoewel nog niet bekend is welke door het embryo geproduceerde factoren voor
de maternale herkenning zorgen, is wel duidelijk dat het belangrijkste effect is het onderdrukken
van de expressie van receptoren voor oxytocine. Verder wordt de migratie van het sferisch
embryo door myometriumcontracties bevorderd, die door prostaglandines en/of oestrogenen
afkomstig van het embryo gestimuleerd worden.
b) Endoscopisch beeld van een sferisch dag 14 paardenembryo binnen de uterus.
sie gaan van het CL tussen de 14 e en 16 e
dag na de ovulatie moet voorkomen. Alhoewel
de identiteit van het biochemisch
signaal van het embryo ter remming van
de afgifte van PGF 2 door het endometrium
nog niet bekend is, geldt dit niet voor
het mechanisme ter preventie van de luteolyse.
Tussen dag 10 en 16 migreert
het embryo door het hele uteruslumen.
Deze migratie wordt gedreven door myometriumcontracties,
die gestimuleerd
worden door prostaglandinen afgegeven
door het embryo zelf. De embryomigratie
is essentieel om PGF 2 -productie
door het endometrium te remmen. Als
de migratie belemmerd wordt (b.v. door
Maternale dracht herkenning (zie figuur
9): Gedurende de eerste 35 dagen
van de dracht wordt progesteron uitsluitend
door het primaire corpus luteum
geproduceerd. Aangezien progesteron
essentieel is voor het instandhouden van
de dracht is het vanzelfsprekend dat de
groeiende vrucht het cyclisch in regres-
de aanwezigheid van een grote endometriumcyste
(zie figuur 10) in de basis
van een uterus-hoorn) dan wordt de
PGF 2 -afgifte onvoldoende geremd, met
als gevolg het alsnog in regressie gaan
van het CL. Het zal duidelijk zijn dat de
merrie dan weer hengstig wordt en haar
dracht verliest. Het embryogeïnitieerde
remmen van de PGF 2 -productie wordt
met name veroorzaakt door de inhibitie
van de cyclisch optredende toename
in de gevoeligheid voor oxytocine. Het
endometrium is daardoor niet meer in
staat om PGF 2 af te geven als reactie
op stimulatie door oxytocine. Als de levensduur
van het primaire CL éénmaal
D.M. 52e jaargang - No. 3 blz. 57

a b
Fig 10.
a) Endoscopisch beeld van grote endometriumcysten in de uterus van een merrie. Grote cysten
kunnen de migratie van het embryo belemmeren en daardoor tot het uitblijven van de maternale
herkenning leiden.
b) Een dracht die zich gefixeerd heeft tussen een aantal dikwandige cysten. Omdat de cysten geen
actieve endometriumklierbuizen bevatten, zijn ze geen geschikte omgeving voor het vormen
van een placenta.
geprolongeerd is dan blijft dat nog minimaal
60-90 dagen progesteron afgeven.
Ontwikkeling van de endometrial cups:
Vanaf ongeveer 25 dagen van de dracht
begint een gespecialiseerde band trophectoderm
cellen zich te vormen op de
overgang tussen de dooierzak en de snel
groeiende allantois. Deze band wordt de
“chorionic girdle” genoemd. De cellen
van de chorionic girdle vermeerderen
zich zeer snel, waardoor ze een dikke
laag vormen. Rond de 36 ste dag van de
dracht laat de hele chorionic girdle los
van de vruchtvliezen en plakt vast aan
het endometrium. Gedurende de volgende
paar dagen breken deze cellen door
het epitheel van het endometrium heen,
waarna ze in het endometrium zich als
zelfstandig tijdelijk endocrien orgaan,
de endometrial cups, gaan ontwikkelen.
Deze endometrial cups scheiden equine
chorionic gonadotrophine (eCG) af. eCG
D.M. 52e jaargang - No. 3 blz. 58
is een LH-achtig hormoon dat het ovuleren
of luteïniseren van follikels, aanwezig
in de ovaria, induceert (FSH afgifte
en follikelgroei gaan gewoon door gedurende
de eerste maanden van de dracht).
Op deze manier wordt voor een tweede
progesteronbron gezorgd. Daar de endometrial
cups lichaamsvreemd zijn vindt
een forse celgemediëerde “transplantatiereactie”
plaats, waardoor de endometrial
cups afgestoten zullen worden.
Rond 120 dagen van de dracht zijn de
endometrial cups volledig verdwenen
en is de circulerende concentratie eCG
weer nihil met als gevolg het ontbreken
van verdere ondersteuning van ovariële
CL functie en dito progesteronproductie.
Vervolgens daalt de ovariële progesteronafgifte
tot basaal in de loop van de
volgende 30-60 dagen. Aangezien eCG
alleen gemaakt wordt als een vrucht
de eerste 35-40 dagen overleeft, wordt

de concentratie eCG in het bloed soms
gebruikt als een drachtigheidstest. Anderzijds
zijn eCG en de accessoire corpora
lutea niet essentieel om de dracht in
stand te houden. Sommige merries maken
zeer weinig eCG en geen accessoire
corpora lutea, terwijl de dracht in stand
blijft. Aangezien de endometrial cups
blijven bestaan, zelfs als de vrucht iets
later afsterft, geeft een positieve eCGtest
alleen aan dat een merrie tenminste
36 dagen drachtig is geweest, zonder garantie
op een levende vrucht.
Placentale progestagenenproductie: Ergens
tussen de 30 en 60 dagen van de
dracht begint het allantochorion (later
de placenta) ook verschillende progestagenen
aan te maken (met name 5pregnanes).
Alhoewel progesteron zelf
niet in grote hoeveelheden door de placenta
gemaakt wordt, lijken de andere
progestagenen vergelijkbare effecten te
hebben. Dit verklaart waarom een merrie
drachtig blijft alhoewel er vanaf 150
dagen van de dracht weinig progesteron
aanwezig is (wel veel 5-pregnanes).
Vanaf 80-100 dagen van de dracht is de
placenta in staat om voldoende progestagenen
te maken om zelfstandig de dracht
in stand te houden. Gedurende de laatste
maand van de dracht stijgt zowel de
progesteron- als de 5-pregnaneconcentratie
in het bloed. Vlak voor de partus
dalen de concentraties van alle progestagenen
vrij snel.
Bloedoestrogeenconcentraties tijdens de
dracht: eCG stimuleert de primaire en
secundaire corpora lutea niet alleen tot
afgifte van progesteron, maar ook van
oestrogenen. Als gevolg daarvan stijgen
de concentraties oestrogeenconjugaten
in het bloed vanaf ongeveer 35-40 dagen
van de dracht. Vanaf 70-80 dagen van de
dracht gaan de concentraties oestrogeenconjugaten
nog verder omhoog en zijn
nu van foeto-placentale oorsprong, inclusief
de specifieke oestrogenen equilin
en equilinin van het paard. Alhoewel de
oestrogenen door de placenta afgegeven
worden, zijn ze een combinatie-product
van foetus en placenta. Vanaf 80 dagen
van de dracht groeien de foetale gonaden
enorm en blijven ze vergroot tot
vlak voor de partus. De vergrote foetale
gonaden maken steroïde precursors, die
door de placenta omgezet worden in oestrogenen
(d.m.v. aromatisatie). De biologische
functie van deze oestrogenen
is eigenlijk niet bekend, maar ze spelen
mogelijk een rol bij het stimuleren van
de bloedstroom door de placenta. De
hoge oestronsulfaatconcentratie is zowel
in de urine als in het bloed te meten en is
vanaf dag 60-80 van de dracht een bruikbare
test om niet alleen aan te geven dat
een merrie drachtig is, maar ook dat de
vrucht leeft.
Placentale relaxine-productie: Relaxine
wordt ook door de placenta gemaakt,
vanaf ongeveer 80 dagen van de dracht
en de bloedrelaxine-concentratie blijft
verhoogd tot kort na de partus. De klinische
relevantie is dat de relaxine-concentratie
daalt als er iets met de placenta
aan de hand is. Gedurende de laatste 7
weken van een normale dracht variëren
de circulerende relaxine-concentraties
tussen de 45-85 ng/ml. In het geval van
een placentitis of een andere placentale
afwijking zijn ze veel lager. Alhoewel
relaxine nog niet op grote schaal gebruikt
wordt als indicator van placentale
disfunctie zou dit dus wel een mogelijkheid
voor de toekomst kunnen zijn.
Hormonale ondersteuning van de
dracht
Vroeg embryonale sterfte (VES) is een
vaak voorkomend probleem. Ongeveer
10% van alle drachten, vastgesteld op
dag 14-18, zijn reeds voor dag 35 afgebroken.
Bij merries boven de 14 jaar is
de kans op vroeg embryonale sterfte nog
hoger (> 30%). In veel gevallen is de
oorzaak van de VES waarschijnlijk een
D.M. 52e jaargang - No. 3 blz. 59

afwijkende vrucht, maar in andere gevallen
zou de oorsprong kunnen liggen
in een ongewenste luteolyse. In theorie
kan luteolyse een gevolg zijn van het
falen van maternale drachtherkenning,
toxinaemie, endometritis of stress. Toxinaemie
resulteert vaak in het vrijkomen
van PGF 2 uit weefsels anders dan de reproductie-tractus
(b.v. digestie-kanaal),
wat leidt tot regressie van het CL. De
diagnose luteolyse wordt bevestigd door
een bloedprogesteronconcentratie lager
dan 2 ng/ml. Een drachtige merrie met
een slappe, oedemateuze uterus en cervix
en geen echografisch zichtbaar CL moet
als zeer risicovol ten aanzien van VES
beschouwd worden (zie figuur 11). Aangezien
een jong embryo niet meer dan 3
dagen zonder progesteron kan overleven
moet progesteronsuppletie onmiddellijk
beginnen als er twijfels over het progesterongehalte
zijn. Als van een merrie
bekend is dat zij herhaald VES vertoont
als gevolg van luteolyse is het verstandig
om met progesteronsuppletie vanaf ongeveer
dag 6 van de dracht te beginnen.
Als progesteronsuppletie eenmaal begonnen
is behoort het volgehouden te
worden totdat de endogene progesteronproductie
toereikend is om de dracht
in stand te houden. In het algemeen is
er dus na dag 100 van de dracht geen
noodzaak meer tot progesteronsuppletie.
Eerder stoppen met progesteronbehandeling
kan alleen als er met zekerheid
aangetoond is dat de progesteronproductie
door de accessoire corpora lutea voldoende
is. Overigens leidt behandeling
met altrenogest niet tot positieve testresultaten
in de meeste progesteronassays
(oftewel er is nauwelijks kruisreactiviteit
met endogeen progesteron) en laat
deze behandeling een eventuele meting
van de endogene progesteronconcentratie
onverlet. Aan het eind van de progesteronsuppletie
wordt geadviseerd om
de dosering in de loop van 10-14 dagen
af te bouwen, zodat een mogelijke onderdrukking
van endogene progesteron-
D.M. 52e jaargang - No. 3 blz. 60
afgifte kan herstellen. Belangrijk is op
te merken dat slechts een zeer beperkt
aantal commerciëel verkrijgbare progesteronpreparaten
in staat is om de dracht
in stand te houden. Tot op heden gold
dit alleen voor progesteron-in-olie (>
200 ng/ml dagelijks i.m.) en altrenogest
(0,044 mg/kg per os dagelijks). Recentelijk
is er een nieuw depot-progesteronpreparaat
aan toegevoegd, verkrijgbaar
op de Amerikaanse markt, dat slechts
één keer in de 7 dagen i.m. kan worden
toegediend. In het geval van een merrie
met kans op toxinaemie (b.v. door koliek)
later in de dracht (> dag 100) is het
advies om toch met progesteron te behandelen.
Alhoewel de placenta zelf al
voldoende progesteron zou moeten maken
wordt aangenomen dat het exogeen
toegediende progesteron het risico op
PGF 2 -gestimuleerde uteruscontracties
vermindert.
In enkele studies wordt aangegeven
dat een éénmalige toediening van een
GnRH-analoog (buserelin 40µg i.m.) de
kans op dracht verhoogt en de incidentie
van VES vermindert. Het exacte effect
van de betreffende GnRH-behandeling
is echter onbekend. Wel is bekend dat
het een LH-afgifte stimuleert, maar er
is geen bewijs dat deze LH-afgifte de
progesteronproductie verhoogt of de
PGF 2 -afgifte vermindert. Aangezien
behandeling met LH-achtig hCG tijdens
de vroege dracht tot het in regressie
gaan van het CL en het opbreken van de
dracht leidt, is het moeilijk om GnRHbehandeling
voor deze indicatie in de
praktijk aan te bevelen.
Hormonaal afbreken van de dracht
Gedurende de eerste 30 dagen van
de dracht is in de meeste gevallen een
éénmalige behandeling met een PGF 2 -
analoog (b.v. 11,25 mg luprostiol) voldoende
om de hengstigheid te induceren
en dus de dracht tot een einde te brengen.
Als de merrie binnen 3 dagen na de
behandeling weer ovuleert is het theore-

a b
c d
Fig 11. Echografische beelden van vroege dracht.
a) Een normale vruchtblaas op dag 16, die nog sferisch is. In dit stadium is alleen de dooierzak te
zien.
b) Dag 28 van de dracht. Nu is de vrucht zelf duidelijk te zien. Onder de vrucht is de allantois, die
later de definitieve placenta gaat vormen, aan het uitbreiden. Boven de vrucht is de dooierzak
nog aanwezig, deze krimpt in de loop van de komende dagen totdat slechts een klein resterend
deel binnen de navelstreng overblijft.
c) Een vruchtblaas op dag 16 van de dracht in een oedemateuze uterus. Dit is een duidelijk teken
dat het corpus luteum niet in stand is gehouden. In zo’n geval moet exogene progesteronsuppletie
direct gestart worden, opdat de overlevingskans van de vrucht vergroot wordt.
d) Tweelingdracht op dag 16. Omdat tweelingdracht bij de merrie bijna nooit voldragen wordt,
maar meestal leidt tot abortus ergens tussen de 7e en de 9e maand, wordt geadviseerd om
de merrie vroeg op dracht te controleren (dag 14-16) en één van de vruchtblazen manueel te
destrueren. Aangezien de vruchtblazen op dit tijdstip nog mobiel zijn, ook als ze tegen elkaar
aanliggen, zijn ze meestal uit elkaar te masseren, zodat bij destructie van de één de ander gespaard
blijft.
D.M. 52e jaargang - No. 3 blz. 61

tisch natuurlijk mogelijk dat de vrucht
het toch overleeft. Na het vormen van
de endometrial cups is het afbreken van
de corpora lutea moeilijker omdat deze
door eCG ondersteund worden. Om de
progesteronconcentratie tot basaal te laten
dalen tussen 30 en 150 dagen van de
dracht is het noodzakelijk om een merrie
herhaaldelijk met een PGF 2 -analoog te
behandelen, b.v. dagelijks gedurende 3-5
dagen. Alhoewel het na 150 dagen nog
mogelijk is om de dracht met herhaalde
PGF 2 -analooginjecties af te breken
wordt dit niet geadviseerd. Het veulen
is dan vrij groot en het risico op onvoldoende
cervix-ontsluiting met als gevolg
problemen met het verwijderen van het
veulen is dan aanzienlijk. Rond de 150
dagen wordt sowieso geadviseerd om
de cervixontsluiting te bevorderen door
middel van geduldige manuele dilatatie
en het insmeren met een PGE 2 bevattende
gel of tablet.
7.6. de endocrinologie van de partus
Bij het paard is het onduidelijk hoe precies
de verschillende hormonale veranderingen
de partus op gang brengen.
Wel is bekend dat de veranderingen die
dit proces bij andere zoogdieren in gang
zetten, verrassend laat in de dracht bij
de merrie plaatsvinden. De toenemende
foetale ACTH- en corticosteroïdenconcentraties,
die vermoedelijk de foetale
maturatie en de partus initiëren, stijgen
bijvoorbeeld slechts 2-3 dagen voorafgaande
aan de partus. Het is ook niet bekend
of, evenals bij andere diersoorten,
foetale corticosteroïden zorgen voor de
omzetting van progesteron in oestrogenen
bij de merrie. Niettemin dalen de
maternale bloedprogestageenconcentraties
(progesteron en 5-pregnane) 24-48
voor de partus en hoewel de oestrogeenconcentratie
ook daalt is het duidelijk
dat foetale-placentale oestrogenen noodzakelijk
zijn voor het doorzetten van de
partus. Vermoed wordt dat de dalende
progestageen- en relaxine-concentraties
D.M. 52e jaargang - No. 3 blz. 62
samenwerken met de nog aanwezige
oestrogenen om de myometriumreactiviteit
te verhogen. Op basaal niveau
is de toenemende myometriumreactiviteit
waarschijnlijk een gevolg van de
oestrogeengestimuleerde vorming van
oxytocine-receptoren en intercellulaire
communicatie der gladde spiercellen in
het endometrium. Oestrogenen zorgen
waarschijnlijk ook voor een stijgende
lokale productie van zowel oxytocine als
PGF 2 in de uterus, welke beide laatstgenoemde
hormonen verantwoordelijk
zijn voor de myometriumcontracties
voorafgaande en tijdens de partus. Vlak
voor de partus beginnen de uterus en de
placenta samen PGE 2 en PGF 2 af te gegeven.
PGE 2 speelt een belangrijke rol in
de ontsluiting van de cervix en PGF 2 is
voornamelijk betrokken bij het stimuleren
van myometriumcontracties. Tijdens
de uitdrijvingsfase van de partus (en de
nageboorte) wordt er waarschijnlijk een
positieve feedback gevormd, waarbij
PGF 2 de afgifte van oxytocine door de
hypothalamus (en endometrium) stimuleert
en oxytocine de PGF 2 -afgifte door
de uterus bevordert. De resulterende
forse pulsen van PGF 2 en oxytocine
zijn nodig om zowel het veulen als de
nageboorte uit te drijven.
Inductie van de partus
Het ‘te vroeg’ opwekken van de partus
leidt bijna altijd tot een prematuur en
verminderd levensvatbaar veulen. Als
een partus opgewekt moet worden verdient
het de voorkeur de inductie uit te
stellen totdat er duidelijke tekenen zijn
dat het veulen voldragen is (drachtduur
>320 dagen: maternale veranderingen
zoals verslapping van de bekkenbanden,
vulva en cervix en een uier gevuld met
biest). De beste indicator van voldragenheid
is echter een verandering in de
elektrolytenconcentraties in het uiersecretum.
Voorafgaand aan de foetale maturatie
zijn de kalium- (< 20 mmol/l) en
calciumconcentraties (< 4 mmol/l) laag

en de natriumconcentratie (> 100 mmol/
l) hoog. Een aantal dagen voorafgaande
aan de partus begint de kaliumconcentratie
te stijgen en de natriumconcentratie te
dalen. Als de kaliumconcentratie gelijk
of hoger is dan die van natrium wordt
de partus binnen enkele dagen verwacht
en kan er van uit gegaan worden dat het
veulen al begonnen is met de maturatie
en dus een redelijke overlevingskans
heeft. Als de calciumconcentratie in de
biest vervolgens ook gestegen is (> 10
mmol/l) wordt het veulen binnen 48 uur
verwacht en is het veulen in theorie klaar
om geboren te worden. Er kunnen echter
vergelijkbare veranderingen plaatsvinden
in het geval van placenta-problemen
(b.v. placentitis, afstervende tweeling)
en een daardoor dreigende abortus.
Partusinductie bij de merrie geschiedt
bij voorkeur met oxytocine. Als de merrie
er aan toe is om te veulenen (calcium
concentratie der melk > 10 mmol/l), is
vrij weinig oxytocine nodig (5-10 IE
i.v. bij een merrie van 600 kg). Als de
partus geïnduceerd moet worden, terwijl
de merrie daar nog niet aan toe is, is
meer oxytocine nodig. De voorkeur gaat
toch uit naar een beperkte dosering om
er voor te zorgen dat de uteruscontracties
niet te heftig worden (b.v. 20 IE i.v.
met een herhaling na 30 minuten als er
weinig gebeurt; of 40 IE langzaam per
druppelinfuus). Verwacht wordt dan dat
in alle gevallen de merrie binnen 60 minuten
veulent. Bij vervolgens uitblijven
van de vrucht dient nader obstetrisch onderzoek
te worden ingesteld. Als blijkt
dat de cervix onvoldoende ontsluit kan
dit verholpen worden door deze langzaam
manueel te dilateren in combinatie
met het eventueel lokaal inbrengen van
een PGE 2 gel of tablet om cervixrelaxatie
te bespoedigen.
Bepaalde PGF 2 -analogen zijn ook beschreven
als geschikte middelen voor
partusinductie bij de merrie, b.v. fluprostenol
en fenprostelene. Eén van de
beschreven voordelen was dat de partus
niet op gang zou komen, tenzij het
veulen voldragen was. In de praktijk is
dit eigenlijk geen voordeel want als de
beslissing tot partusinductie genomen
is, moet er doorgegaan worden totdat de
partus voltooid is. Verder is de aanvang
van de partus na PGF 2 -analoog- toediening
gemiddeld 3-4 uur later en minder
voorspelbaar dan met oxytoxine. De
kans op complicaties is ook groter dan
bij een lage dosis oxytocine, omdat de
opgewekte uteruscontracties heftiger
zijn.
Bij de merrie is toediening van corticosteroïden
geen betrouwbare manier om
de partus te induceren. Er is bewijs dat
herhaalde corticosteroïdentoediening
uiteindelijk de partus op gang brengt,
maar het tijdstip waarop is te onvoorspelbaar
om praktisch bruikbaar te zijn.
Niettemin is er ook bewijs dat het behandelen
van de merrie met depot-ACTH
of dexamethason de maturatie van het
veulen kan bevorderen. Als er sprake is
van een partusinductie, terwijl bekend is
dat het veulen nog niet voldragen is, zou
maternale corticosteroïdenbehandeling
wel een bijdrage aan foetale maturatie
kunnen leveren.
D.M. 52e jaargang - No. 3 blz. 63

8. Overig
8.1. erythropoëtine
Fraaie casuïstiek wordt gevormd door
een tweetal dravers en een volbloed
waaraan intramusculair humaan recombinant
erythropoëtine (EPO) werd toegediend
met het oog op prestatiebevordering
middels toename van het volume
erythrocyten. Ironisch genoeg werden
aanwijzingen gevonden bij deze dieren
voor antilichaamvorming tegen endogeen
erythropoëtine vervolgens resulterend
in anemie.
8.2. hyperlipemie
Hyperlipemie werd bij het paard voor
het eerst beschreven in 1969 te Utrecht.
De aandoening kan zowel primair als
secundair optreden. Hyperlipemie wordt
vooral gezien bij Shetland ponies aan het
eind van de dracht, maar kan ook worden
D.M. 52e jaargang - No. 3 blz. 64
gediagnostiseerd bij ondermeer Friese
paarden en ezels. De diagnose wordt gesteld
door het aantonen van hypoglycemie
in combinatie met een toegenomen
hoeveelheid VLDL’s in het bloed. De
therapie bestaat, naast dwangvoedering,
ondermeer uit intraveneuze toediening
van glucose gecombineerd met insuline
(cristallyne zinkinsuline tot 0,4 IU/kg
LG s.c. 1 dd en ultralente insuline tot 0,4
IU/kg LG i.v. 1 dd) en heparine (tot 200
IU/kg LG s.c. of i.v. 1 dd). Het is daarnaast
wenselijk te bezien of laxeren bij
verdenking op zandaccumulatie in het
digestie-kanaal en ontwormen noodzakelijk
zijn. Indien bij het eerste consult
een metabole acidose met een pH van
het bloed lager dan 7,150 wordt vastgesteld
is de prognose in de regel infaust.

9. Bijlagen
Bijlage 1. Omrekeningsfactoren.
• ACTH van
pg/ml x 0,2202 naar pmol/L
• cortisol van µg/dl x 27,59 naar nmol/L
• 100 IU ACTH is gelijk aan 1,0 mg
• thyroxine (T 4 ) van
µg/dl x 12,87 naar nmol/L
• triiodothyronine (T 3 ) van
ng/dl x 0,01536 naar nmol/L
• thyrotropine of thyroid-stimulerend
hormoon (TSH) van
µU/ml x 1 naar mU/L
• calcitonine van pg/ml x 1 naar ng/L
• 1,25-dihydroxycholecalciferol van
pg/ml x 2,400 naar pmol/L
• 25-hydroxycholecalciferol van
ng/ml x 2,496 naar pmol/L
• geïoniseerd calcium van
mg/dl x 0,2495 naar mmol/L
• totaal calcium van
mg/dl x 0,2595 naar mmol/L
• anorganisch fosfaat van
mg/dl x 0,3229 naar mmol/L
• totaal magnesium van
mg/dl x 0,4114 naar mmol/L
• intact parathormoon van
pg/ml x 1 naar ng/L
• cortisol van µg/dl x 27,59 naar nmol/L
• 11-deoxycortisol van
µg/dl x 28,86 naar nmol/L
• aldosteron van ng/dl x 27,74 naar nmol/L
• angiotensine II van pg/ml x 1 naar ng/L
• epinephrine van
µg/L x 5,458 naar nmol/L
• renine activiteit van
ng/ml/h x 1 naar µg/L/uur
• insuline van µU/ml x 7,175 naar pmol/L
• glucose van
mg/dl x 0,05551 naar mmol/L
• glucagon van pg/ml x 1 naar ng/L
• AVP van pg/ml x 9,1 naar pmol/L
• 1 nmol synthetisch AVP komt overeen
met 0,5 IU
Bijlage 2.
Corticosteroïden die frequent gebruikt worden voor intra-articulair gebruik bij
het paard.
Corticosteroïd Merknaam
Concentratie
(mg/ml)
Dosering (mg)*
Triamcinolon-acetonide
Kenacort ®
Vetalog ®
10
6
6-18
Methylprednisolon-acetaat DepoMedrol®
Moderin LA ®
40
20 en 40
20-80
Bethamethason-sulfaat Celestone-soluspan ® 6** 3-18
* dosering is mede afhankelijk van de aandoening, de ernst, aard van het gewricht, etc.
** elke ml bevat 3 mg bethamethason acetaat en 3 mg bethamethason NaP
D.M. 52e jaargang - No. 3 blz. 65

Bijlage 3.
Samenvatting belangrijkste endocriene
interventies bij het paard.
In geval van de Ziekte van Cushing kan
Pergolide mesylaat worden toegediend
in een aanvangsdosis van 0,002 mg/kg
LG p.o. 1 dd. Indien na 4-8 weken geen
verbetering wordt gezien, kan de dosis
maandelijks worden verhoogd met 0,002
mg/kg LG tot een maximum dosis is bereikt
van 0,01 mg/kg LG. Bromocrip-
tine kan worden verstrekt in een dosis
van 0,04 mg/kg LG ‘s ochtends en 0,02
mg/kg LG ‘s avonds p.o. Eventueel kan
worden begonnen met een aanvangsdosis
de eerste weken van 0,02 mg/kg LG
‘s ochtends en 0,01 mg/kg LG ‘s avonds
p.o. Beide dopamine-agonisten kunnen
al binnen enkele weken positieve effecten
geven als verharing en normalisering
van een eventuele hyperglycemie.
Als middel van tweede keuze geldt cyproheptadine
in een aanvangsdosering
van 0,25 mg/kg LG 1 dd p.o. gedurende
een maand. Eventueel kan de toediening
worden verhoogd naar 0,25 mg/kg LG 2
dd p.o. De maximumdosis bedraagt 0,3-
0,5 mg/kg LG 2 dd p.o.
De dosering van trilostane bedraagt 0,5
mg/kg LG 1 dd p.o. met een spreiding
van 0,4 tot 1,0 mg/kg LG 1 dd p.o.
Als suppletietherapie in geval van hypocalciëmie
of tetanie wordt de intra-
veneuze toediening van calciumborogluconaat
aanbevolen (zoals in gebruik
voor het rund equivalent aan ongeveer
8,4 gram calcium per 500 ml) in een dosering
van 55 ml/100 kg LG onder gelijktijdige
auscultatie van het hart.
Met betrekking tot de symptomatische
behandeling van hypothyroïdie bij
het paard is de sterke binding van T 4
aan plasma eiwitten een belangrijk gegeven,
daar dit leidt tot een langzame
afname van de totale T 4 -concentratie in
het bloed, waardoor volstaan kan wor-
D.M. 52e jaargang - No. 3 blz. 66
den met een suppletie éénmaal daags.
Voor een veulen kan de vervalsnelheid
van T 4 worden uitgerekend met de volgende
formule: 0,22 x (kg LG x 0,08)
x (plasma T 4 -concentratie in nmol/L x
1,287). Indien gekozen wordt voor orale
suppletie dient uitgegaan te worden van
een hoeveelheid T 4 van tienmaal de berekende
vervalsnelheid. Bij subcutane of
intramusculaire suppletie geldt een hoeveelheid
T 4 van driemaal de berekende
vervalsnelheid. Voor suppletie van T3
geldt een dosis van éénderde van de hoeveelheid
T 4 .
De meest eenvoudige suppletie bestaat
uit de orale toediening van caseïne alhoewel
dit product tegenwoordig moeilijk
verkrijgbaar is. Naar schatting bevat
caseïne ongeveer 1% T 4 . In geval van
hypothyroïdie bij het volwassen paard
kan men volstaan met de dagelijkse toediening
van 5 gram caseïne per os. Een
andere mogelijkheid is orale substitutie
door middel van 4 mg/kg LG L-triiodothyronine
1 dd of 20µg/kg LG synthetisch
thyroxine oraal 1 dd.
De technieken beschreven voor het stimuleren
van cycliciteit bij een merrie
in de transitionele fase zijn:
Langdurige behandeling met een GnRHanaloog:
In sommige landen wordt gebruik
gemaakt van voor de mens ontwikkelde
implantaten, waarvan de helft
reeds voldoende is om een paard gedurende
ongeveer 10 dagen continu te stimuleren.
Alhoewel het voor de hand ligt
om implantaten, die deslorelin afgeven
gedurende 2-3 dagen en ontwikkeld zijn
voor het induceren van ovulatie, voor
dit doel te gebruiken zijn de ervaringen
hiermee wisselend. Ovulatie wordt bespoedigd
als de merrie al bijna aan het
ovuleren is, terwijl het lijkt alsof soms
het opstarten van cycliciteit nog verder
vertraagd wordt. Een alternatief is het
herhaaldelijk inspuiten van een kortwerkend
GnRH-analoog (bijvoorbeeld 2 da-

gen achtereen 3 doseringen per dag van
20 µg buserelin i.m.).
“Progestagen withdrawal”: Een 10daagse
progesteronkuur (bijvoorbeeld
0,044 mg/kg LG altrenogest dagelijks
per os) zou een ophoping van LH in de
hypofyse veroorzaken wat na het ineens
stoppen van de progesterontoediening
hopelijk voldoende is om een LH piek te
laten plaatsvinden.
Dopamine-antagonisten: De laatste tijd
is het opwekken van cycliciteit door
dopamine- antagonisten in het nieuws
(bijvoorbeeld 1,1-2,2 mg/kg LG domperidone
per os dagelijks of 0,5 mg/kg LG
sulpiride i.m. dagelijks). De antagonisten
zouden het remmende effect van dopamine
wegnemen en dus de cycliciteit
op gang laten komen. In werkelijkheid
geldt net zoals bij de andere behandelingen
dat de resultaten alleen veelbelovend
zijn als een merrie al met de transitionele
fase begonnen is en een follikel van minstens
20 mm heeft.
Regressie van het CL (het “hengstig
spuiten”): In het geval van een merrie
met een actief CL van minstens 5 dagen
oud kan de dioestrus (of geprolongeerde
dioestrus) ingekort worden met een
PGF 2 analoog (b.v. 11,25 mg of 2 x 7,5
mg luprostiol i.m.).
Synchroniseren van de oestrus: Het
tijdstip van hengstigheid kan ook gemanipuleerd
(uitgesteld of gesynchroniseerd)
worden door het gebruik van progestagenen,
bijvoorbeeld het dagelijks
toedienen van altrenogest (0,044mg/kg
LG dagelijks per os) gedurende 7-12 dagen,
gevolgd door een éénmalige injectie
met een PGF 2 -analoog (om een eventueel
CL in regressie te doen gaan) zorgt
dat een cyclische merrie gemiddeld 3-5
dagen later hengstig wordt ongeacht het
cyclusstadium.
Als progesteronpreparaten ter ondersteuning
van de dracht kunnen dienen
progesteron-in-olie (> 200 ng/ml dagelijks
i.m.) en altrenogest (0,044 mg/kg
per os dagelijks).
Gedurende de eerste 30 dagen van de
dracht is in de meeste gevallen een éénmalige
behandeling met een PGF 2 -analoog
(b.v. 11,25 mg luprostiol) voldoende
om de hengstigheid te induceren en dus
de dracht tot een einde te brengen.
Partusinductie bij de merrie geschiedt
bij voorkeur met oxytocine. Als de merrie
er aan toe is om te veulenen (calcium
concentratie der melk > 10 mmol/l), is
vrij weinig oxytocine nodig (5-10 IE i.v.
bij een merrie van 600 kg).
De therapie van hyperlipemie bestaat,
naast dwangvoedering, ondermeer uit
intraveneuze toediening van glucose
gecombineerd met insuline (cristallyne
zinkinsuline tot 0,4 IU/kg LG s.c. 1 dd
en ultralente insuline tot 0,4 IU/kg LG
i.v. 1 dd) en heparine (tot 200 IU/kg LG
s.c. of i.v. 1 dd).
Bijlage 4. Bij het paard in gebruik
zijnde endocriene testen.
De overnacht dexamethasonsuppressietest
wordt uitgevoerd door intramusculaire
toediening van 40 µg dexamethason/kg
LG om 17.00 uur direct nadat
een uitgangsbloedmonster is afgenomen.
Een tweede bloedmonster wordt
vervolgens 15-19 uur later afgenomen.
In het plasma van beide monsters wordt
vervolgens cortisol bepaald. De ochtend
dexamethasonsuppressietest wordt
uitgevoerd door toediening van 10-20
mg dexamethason intramusculair om
9.00 uur met bloedafname direct voor
toediening en 24 uur later. Beide monsters
dienen ter bepaling van de cortisolconcentratie
in het plasma. Indien de
cortisolconcentratie in het tweede monster
boven de grenswaarde (zie tabel)
D.M. 52e jaargang - No. 3 blz. 67

van 27,6 nmol/L blijft, wordt dit als een
positief testresultaat beschouwd en aldus
indicatief voor de ziekte van Cushing.
De ACTH-stimulatietest bestaat uit het
intraveneus toedienen van 0,25 mg synthetisch
ACTH1-24 (=25 IU) om 9.00
uur met bloedafname direct ervoor en
om 11.00 uur. Beide monsters dienen
ter bepaling van de cortisolconcentratie
in het plasma. De ACTH-stimulatietest
wordt gebruikt op basis van de aanname
dat ACTH de eigen receptor upreguleert.
De TRH-stimulatietest wordt uitgevoerd
door intraveneuze toediening van
1,0 mg TRH, waarbij juist voor en 30
minuten na toediening een bloedmonster
wordt afgenomen. Beide monsters dienen
ter bepaling van de cortisolconcentratie
in het plasma. Bij normale paarden
dient de T 4 -concentratie binnen vier uur
en de T 3 -concentratie binnen twee uur na
toediening anderhalf tot driemaal de uitgangswaarde
te bedragen.
De TSH-stimulatietest wordt uitgevoerd
middels de intraveneuze toediening
van 5 IU (runder)TSH ‘s ochtends.
Vlak voor toediening en 4 uur daarna
wordt een bloedmonster afgenomen ten
behoeve van een T 4 bepaling. Bij normale
paarden dient de basale T 4 -concentratie
2-3 uur later te zijn verdubbeld
met een piekwaarde van 2,4 maal de uitgangswaarde
vier uur na toediening. De
T 3 -concentratie verdubbelt in de regel al
binnen een half uur met een piekwaarde
van vijfmaal de uitgangswaarde 2 uur na
toediening.
De orale glucose-opname test wordt
uitgevoerd door toediening via een neussonde
van 1 g/kg LG glucose nadat het
D.M. 52e jaargang - No. 3 blz. 68
paard gedurende 12 uur heeft gevast.
Bloedmonsters worden genomen ter bepaling
van de plasma glucoseconcentratie
op de tijdstippen t=0, 30, 60, 90, 120,
180, 240, 300 en 360 minuten na glucosetoediening.
Bij normale Nederlandse
warmbloedpaarden stijgt de plasma glucoseconcentratie
gemiddeld ongeveer
80% in vergelijking tot de basaalwaarde
twee uur na toediening met een spreiding
van 44-174%.
De intraveneuze glucose-tolerantietest
bestaat uit de intraveneuze toediening
van een 50%-glucoseoplossing in een
dosering van 0,5 g/kg LG, waarna bloedmonsters
worden genomen ter bepaling
van de plasma glucoseconcentratie op
de tijdstippen t=0, 15 minuten, 30 minuten,
1, 2, 3, 4, 5 en 6 uur na glucosetoediening.
De gemiddelde halfwaardetijd
van plasma glucose bij Nederlandse
warmbloedpaarden bedraagt ongeveer
25 minuten en de plasma glucosepiek
op 15 minuten na toediening dient minimaal
12,8 mmol/L te bedragen. De
gemiddelde stijging van de plasma glucoseconcentratie
bedraagt 385% vijftien
minuten na toediening in vergelijking tot
de uitgangswaarde van plasma glucoseconcentratie.
Bijlage 5. Afwijkende calcium- en
fosforconcentraties in het bloed van
een paard.
- normo/hypocalciëmie en hyperfosfatiëmie
nutritionele secundaire hyperparathyroïdie?
- hypercalciëmie en hypofosfatiëmie
chronisch nierfalen of primaire hyperparathyroïdie?
- hypocalciëmie en hyperfosfatiëmie
hypoparathyroïdie?
- hypercalciëmie en hyperfosfatiëmie
vitamine D intoxicatie?

Bijlage 6. Aanbevolen literatuur.
1. Benders NA, Dyer J, Wijnberg ID, Shirazi-Beechey SP, Kolk JH van der. Evaluation
of glucose tolerance and intestinal luminal membrane glucose transporter function
in horses with equine motor neuron disease. Am J Vet Res 66:93-99, 2005.
2. Brama PA, van den Boom R, DeGroott J, Kiers GH, van Weeren PR. Collagenase-1
(MMP-1) activity in equine synovial fluid: influence of age, joint pathology, exercise
and repeated arthrocentesis. Equine Vet J 36:34-40, 2004.
3. Brama PA, TeKoppele JM, Bank RA, Barneveld A, van Weeren PR. Development
of biochemical heterogeneity of articular cartilage: influences of age and exercise.
Equine Vet J 34:265-269, 2002.
4. Brama PA, TeKoppele JM, Beekman B, van Weeren PR, Barneveld A. Matrix metalloproteinase
activity in equine synovial fluid: influence of age, osteoarthritis, and
osteochondrosis. Ann Rheum Dis 57:697-699, 1998.
5. Dybdal NO, Hargreaves KM, Madigan JE, Gribble DH, Kennedy PC, Stabenfeldt
GH. Diagnostic testing for pituitary pars intermedia dysfunction in horses. J Am Vet
Med Assoc 204:627-632, 1994.
6. Feige K, Wehrli Eser M, Geissbühler U, Balestra E, Metzler K. Klinische Symptomatik
und diagnostische Möglichkeiten des Hypophysenadenoms beim Pferd.
Schweiz Arch Tierheilkd 142:49-54, 2000.
7. Heinrichs M, Baumgärtner W, Capen CC. Immunocytochemical demonstration of
proopiomelanocortin-derived peptides in pituitary adenomas of the pars intermedia
in horses. Vet Pathol 27:419-425, 1990.
8. Hillyer MH, Taylor FGR, Mair TS, Murphy D, Watson TDG, Love S. Diagnosis of
hyperadrenocorticism in the horse. Equine Vet Educ 4:131-134, 1992.
9. Johnson ML, Virostko A, Veldhuis JD, Evans WS. Deconvolution analysis as a hormone
pulse-detection algorithm. Methods in Enzymology 384:40-54, 2004.
10. Kolk JH van der, Wensing T, Kalsbeek HC, Breukink HJ. Laboratory diagnosis
of equine pituitary pars intermedia adenoma. Domest Anim Endocrinol 12:35-39,
1995.
11. Kolk JH van der. Equine Cushing’s disease. Equine Vet Educ 9:209-214, 1997.
12. Kolk JH van der, IJzer J, Overgaauw PAM, Linde-Sipman JS van der. Pituitary-independent
Cushing’s syndrome in a horse. Equine Vet J 33:110-112, 2001.
13. Kolk JH van der, Nachreiner RF, Schott HC, Zanella AJ. Salivary and plasma concentration
of cortisol in normal horses and horses with Cushing’s disease. Equine
Vet J 33:211-213, 2001.
14. Kolk JH van der, Heinrichs M, Amerongen JD van, Stooker RCJ, Jansen in de Wal
L, Ingh TSGAM van den. Evaluation of pituitary gland anatomy and histopathologic
findings in clinically normal horses and horses and ponies with pituitary pars intermedia
adenoma. Am J Vet Res 65:1701-1707, 2004.
15. Kolk JH van der, Rijnen KEPM, Rey F, Graaf-Roelfsema E de, Grinwis GCM, Wijnberg
ID. Evaluation of glucose metabolism in three horses with lower motor neuron
degeneration. Am J Vet Res 66:271-276, 2005.
16. Lin YL, Brama PA, Kiers GH, DeGroot J, van Weeren PR. Functional adaptation
through changes in regional biochemical characteristics during maturation of equine
superficial digital flexor tendons. Am J Vet Res 66:1623-1629, 2005.
17. Lindner A, Will Y, Wilkniss E, Chrispeels J. Determination of cortisol, T4, T3, and
T-uptake in equine plasma and serum with Fluorescence-Polarization-Immunoassays
(FPIA). J Vet Med A 37:455-462, 1990.
D.M. 52e jaargang - No. 3 blz. 69

18. Mair TS, Dyson SJ, Fraser JA, Edwards GB, Hillyer MH, Love S. Hypertrophic
osteopathy (Marie’s disease) in Equidae: a review of twenty-four cases. Equine Vet
J 28:256-262, 1996.
19. Rambags BP, Stout TA. Transcervical endoscope-guided emptying of a transmural
uterine cyst in a mare. Vet Rec 156:679-682, 2005.
20. Rambags BP, Krijtenburg PJ, Drie HF, Lazzari G, Galli C, Pearson PL, Colenbrander
B, Stout TA. Numerical chromosomal abnormalities in equine embryos produced in
vivo and in vitro. Mol Reprod Dev 72:77-87, 2005.
21. Reimers TJ, Lamb SV, Bartlett SA, Matamoros RA, Cowan RG, Engle JS. Effects
of hemolysis and storage on quantification of hormones in blood samples from dogs,
cattle, and horses. Am J Vet Res 52:1075-1080, 1991.
22. Rijnen KEPM, Kolk JH van der. Determination of reference range values indicative
of glucose metabolism and insulin resistance by use of glucose clamp techniques in
horses and ponies. Am J Vet Res 64:1260-1264, 2003.
23. Schott HC. Pituitary pars intermedia dysfunction: equine Cushing’s disease. Vet Clin
Equine 18:237-270, 2002.
24. Singh AK, Jiang Y, White T, Spassova D. Validation of non-radioactive chemiluminescent
immunoassay method for the analysis of thyroxine and cortisol in blood
samples obtained from dogs, cats and horses. J Vet Diag Invest 9:261-268, 1997.
25. Stout TA, Allen WR. Role of prostaglandins in intrauterine migration of the equine
conceptus. Reprod 121:771-775, 2001.
26. Stout TA, Colenbrander B. Suppressing reproductive activity in horses using GnRH
vaccines, antagonists or agonists. Anim Reprod Sci 82/83:633-643, 2004.
27. Tremoleda JL, Van Haeften T, Stout TA, Colenbrander B, Bevers MM. Cytoskeleton
and chromatin reorganization in horse oocytes following intracytoplasmic sperm
injection: patterns associated with normal and defective fertilization. Biol Reprod
69:186-194, 2003.
28. Veldhuis JD, Johnson ML, Veldhuis OL, Straume M, Pincus SM. Impact of pulsatility
on the ensemble orderliness (approximate entropy) of neurohormone secretion.
Am J Physiol Regulatory Integrative Comp Physiol 281:R1975-R1985, 2001.
29. Watson TDG (ed). Metabolic and endocrine problems of the horse. W.B. Saunders,
London, 1998.
D.M. 52e jaargang - No. 3 blz. 70

Diergeneeskundig Memorandum Nog te verkrijgen nummers
Halderheiweg 11 Rabobank: 1688.49.674 Postbank: 647006
5282 SN Boxtel IBAN: NL50 RABO 0168 8496 74 NL60PSTB0000647006
BIC: RABONL2U PSTBNL21
Jaar en
nummer Titel
1990-1 Endometritis bij de merrie
1990-2 Leptospirose bij mens en dier
1991-1/2 Huidaandoening van het rund
1991-3 Praktische aspecten rond de voeding van rundvee
1991-4 Pijnbestrijding bij kleine huisdieren
1992-2 Teken en door teken overgebrachte ziekten
1992-3 Cae, paratuberculose en cl bij de geit
1993-1/2 Interne markt : uitdaging of challenge?
1994-1 Herpesvirussen bij gezelschapsdieren
1994-2 Hertenhouderij
1995-1 Herpesvirussen bij rund en varken
1995-2 Toegepaste epidemiologie voor de dierenartsenpraktijk
1996-1 Voortplantingsproblematiek van de teef en de poes
1996-2 Dehydratie en rehydratie bij kalveren en gezelschapsdieren
1996-3 Operaties in de rundveepraktijk
1997-1 Overdraagbare encephalopathien bij mens en dier
1997-2 Neonatologie v.h. veulen l
1997-3 Het gebruik van echoscopie bij de voortplanting
1998-1 Neonatologie v.h. veulen ll
1998-2 Kangoeroes; zootechnische en diergeneeskundige aspecten
1998-3 Microbiol. En Immunol. Lab. Diagnostiek bij hond, kat en paard
1999-1 Contr. V. melk en vlees op antimicrobiele geneesmiddelen
1999-3 Acupunctuur: een complementaire geneeswijze
2000-1 Aandoeningen van het respiratie-apparaat bij het paard
2000-2 Dierenarts-diergeneesmiddelen en GVP
2000-3 Diergeneesk. En zootechn. Aspecten van de geitenhouderij
2001-1 Teken en door teken overgedragen ziekten
2001-2 Klinische aspecten van diarree bij de hond
2001-3 In het gezelschap van dieren
2002-1 Klinische immunologie
2002-2 Ziekten bij siervissen
2002-3 Locomotiestoornissen bij de kip
2003-1 Cardiologie bij de Hond
2003-2 Zeldzame Huisdieren
2003-3 Farmacovigilantie
2004-1 Hematopoietische tumoren
2004-2 Egel
2004-3 Veterinaire Volksgezondheid
2005-1 Varkensfokkerij
2005-2 Huidaandoeningen l Hond en Kat
2005-3 Endocrinologie Paard
De kosten voor nazending bedragen voor Nederland € 7,50 en het buitenland € 9,00
D.M. nummers kunnen besteld worden door het totaal verschuldigde bedrag op een van
onze rekeningen over te maken, onder vermelding van het jaar en het nummer.
Voor bestellingen vanuit het buitenland en bij internet betalingen dienen naam adres en
woonplaats apart aan het secretariaat te worden doorgegeven via e-mail of fax.
D.M. 52e jaargang - No. 3 blz. 71

D.M. 52e jaargang - No. 3 blz. 72

D.M. 52e jaargang - No. 3 blz. 72

EEN GEZAMENLIJKE UITGAVE VAN: