A-PDF Merger DEMO - Diergeneeskundig Memorandum

A-PDF Merger DEMO : Purchase from www.A-PDF.com to remove the watermark 

SPOnSOREn: 

Uniek in generiek 

PERIODIEK TIJDSCHRIFT 

ZEvEn En vIJFTIGSTE JAARGAnG 

FEbRuARI 2010-01 

AQuACuLTuuR In nEDERLAnD En bELGIË 

SPOnSOREn: 


Paling

Omslagbeeld: 

De foto op de omslag laat een oude manier van desinfecteren 

zien. Het betreft een spiritusbrander, 

gebruikt met formaline, om in Nederland de TBC 

te bestrijden (jaren ‘50 en ‘60). Veel steden hadden 

hun “eigen” desinfectieunit, deze is afkomstig uit 

Apeldoorn. 

De inzet is een foto van een krachtige warmtevernevelaar, 

zoals anno 2008 nog steeds wordt 

gebruikt. 

Beide foto's zijn beschikbaar gesteld door Rob van 

Veldhuijzen, de auteur van Hoofdstuk 8. 

EEN GEZAMENLIJKE UITGAVE VAN: 


Periodiek Periodiek tijdschrift 

zevenvijftigste vijfenvijftigste jaargang 

no. 1 2 - 2010 2008 ISSN 0417 - 4631 

De Stichting Diergeneeskundig Memorandum, 

opgericht in in 1953, is stelt een zich onafhankelijke ten doel aan stichting dieren- 

zonder artsen in winstoogmerk binnen- en buitenland en stelt zich voorlichting ten doel aan te geven 

dierenartsen van wetenschappelijke in binnen- en en buitenland commerciële voorlichting aard op 

te veterinair geven van gebied. wetenschappelijke en commerciële 

aard Ter uitvoering op veterinair van gebied. haar doelstelling is zij uitgeefster 

Ter van uitvoering het tijdschrift van “Diergeneeskundig haar doelstelling is Memorandum”. 

zij uitgeefster 

van het tijdschrift ,, Diergeneeskundig Memorandum” 

De exploitatie van dit tijdschrift wordt financieel 

De mogelijk exploitatie gemaakt van dit in tijdschrift Nederland wordt, door: naast de abonnementen, 

Alfasan Diergeneesmiddelen financieel mogelijk B.V. gemaakt te Woerden. door : 

Alfasan en Intervet Diergeneesmiddelen Nederland B.V. te B.V. Boxmeer te Woerden 

Janssen Animal Health Benelux te Beerse 

VetZ Het Tijdschrift B.V. te Sliedrecht wordt gratis beschikbaar gesteld aan 

de praktiserende dierenartsen in Nederland, 

De Postdoctorale abonnementsbijdrage veterinaire voor studenten Benelux in Utrecht wordt kun- 

jaarlijks nen het geïnd tegen via een een kleine automatische vergoeding incasso. verkrijgen bij 

Voor het Reductiebureau. het buitenland wordt Voor een anderen factuur bestaat verzonden. de moge- 

De lijkheid abonnementstarieven zich te abonneren; zijn de : kosten van een abon- 

Benelux nement bedragen: : ex BTW 6%BTW incl. BTW 

Automatische Voor Nederland incasso € 28,00 € per 28,30 jaargang. € 1,70 € 30,- 

Factuur Voor het buitenland € 39,50 € 33,02 per jaargang. € 1,98 € 35,- 

Buitenland Extra exemplaren : of oudere € 37,26 uitgaven € 2,24 kunnen € 39,50 

Extra worden exemplaren besteld d.m.v. of oudere een overschrijving uitgaven kunnen à € worden 11,50 

besteld per exemplaar d.m.v. een voor betaling Nederland à € 15,- of € op 14,00 onze voor rekening het 

onder buitenland vermelding op een van van het onze gewenste rekeningen. nummer. 

Redactiecommissie : 

J. J. Goudswaard, voorzitter 

J. J. Schrooyen, secretaris 

Mw. A. Tolkamp (Alfasan Dierengeneesmiddelen Diergeneesmiddelen) B.V.) 

Mw. J. Vernooij C. de Mûelenaere (Intervet Nederland) (Janssen Animal Health Benelux) 

J.R. Redactie- van Dongen en Administratieadres: 

(VetZ) 

J. Halderheiweg Hulsen (Vetvice) 11, 5282 SN Boxtel 

tel.: 0411-676822 

Redactie- fax: 0411-671595 en Administratieadres: 

Halderheiweg e-m: de.em@12move.nl 11, 5282 SN Boxtel 

tel.: website: 0411-676822 de-em.nl 

fax: Rabobank 0411-671595 Boxtel 1688.49.674 

e-m: BIC de.em@12move.nl 

RABO NL2U IBAN NL50 RABO 0168 8496 74 

website: de-em.nl 

Rabobank Verklaring: Boxtel 1688.49.674 

BIC De Redactie RABO NL2U en uitgeefster IBAN NL50 aanvaarden RABO geen 0168 aanspra- 8496 74 

kelijkheid voor schade, welke- direct of indirect- het 

Verklaring: gevolg mocht zijn van gebleken onjuistheden in de 

De inhoud Redactie van de en in uitgeefster dit tijdschrift aanvaarden opgenomen geen artikelen. aansprakelijkheid 

Niets uit dit voor tijdschrift schade, mag welke- worden direct verveelvoudigd 

of indirect- het 

gevolg en/of openbaar mocht zijn worden van gebleken gemaakt onjuistheden door middel in vande 

inhoud druk, microfilm van de in of dit op tijdschrift welke andere opgenomen wijze ook, artikelen. 

Niets zonder uit schriftelijke dit tijdschrift toestemming mag worden van verveelvoudigd 

de Redactie. 

en/of openbaar worden gemaakt door middel van 

druk, Opmaak microfilm en druk: of Bloembergen op welke andere Santee wijze bv ook, Nijmegen zonder 

schriftelijke toestemming van de Redactie. 

Opmaak en druk: Leonard Nijmegen bv

Van de Redactie 

Trouwe lezers van het Diergeneeskundig 

Memorandum weten, dat de Redactie 

streeft naar een zo groot mogelijke veelzijdigheid 

in de te behandelen onderwerpen. 

Deze optie kan wel eens diametraal staan 

ten opzichte van het aantal uitgaven dat per 

jaar mogelijk is. Desalniettemin bewijst 

zelfs een lijst van de meest recente nummers 

al, dat aan dit redactiebeleid toch goed 

wordt voldaan. 

Aandacht is in dit decennium besteed aan 

gezelschapsdieren: denk aan de nummers 

over de behandeling van ooglidafwijkingen, 

cardiovasculaire aandoeningen bij de hond, 

haematopoietische tumoren, huidaandoeningen 

bij de hond en de kat ( 2 delen), 

tandheelkunde, en meer. Maar ook kan gedacht 

worden aan landbouwhuisdieren en 

het paard: endocrinologie van het paard, 

varkensfokkerij, enz. Gespecialiseerde onderwerpen 

kwamen eveneens ruimschoots 

aan de orde: klinische immunologie, veterinaire 

toxicologie, reiniging en desinfectie, 

dierfysiotherapie. De uitgaven over “bijzondere 

huisdieren”, zoals het hangbuikzwijn, 

duivenziekten en de ezel waren altijd 

al een succes: het aantal aanvragen voor 

extra nummers was meestal zo groot, dat de 

secretaris van het DM al snel op de verzoeken 

moest aangeven, dat ze “ uitverkocht” 

waren. 

Het is al weer een flink aantal jaren geleden 

(in 2002), dat een Diergeneeskundig 

Memorandum gewijd werd aan de diagnostiek 

en therapie van siervissen. De auteurs 

(O. Haenen, P. Sondervan, E.Bruins en 

J. Van Weerd- de laatste drie auteurs zijn 

werkzaam bij Artis-), behandelden niet alleen 

bij aquariumvissen voorkomende ziekten 

en de diagnostiek daarvan, maar ook 

“zoötechnische aspecten“ met betrekking 

tot het houden van vissen. Extra nummers 

van deze uitgave zijn allang niet meer beschikbaar: 

de Redactie bezit nog 1 nummer... 

In 1984, nu dus ruim 25 jaar geleden, 

verscheen overigens ook al een nummer 

over visziekten van de hand van Professor 

Frankenhuis en medewerkers (“Diagnose 

en therapie”): de toenmalige redactie was 

er kennelijk toen toch ook al van doordrongen, 

dat dierenartsen betrokken konden 

worden bij de diagnostiek en behandeling 

van zieke siervissen. In 1993 werd in de 

handleiding voor Bijzondere Dieren (jubileumuitgave) 

een hoofdstuk gepubliceerd 

over tropische aquariumvissen van de hand 

van Dhr. Lambrechts. 

Collega Werkman was in de afgelopen jaren 

auteur van een aantal zeer interessante 

en fraai geillustreerde artikelen in het 

Tijdschrift voor Diergeneeskunde, die in 

gebundelde vorm ook beschikbaar zijn voor 

de in visziekten geïnteresseerde dierenarts. 

Ondanks deze, in het Nederlands verschenen, 

beschikbare literatuur, bleef één onderwerp, 

naar de mening van de Redactie, 

toch nog onderbelicht: de aquacultuur. Dit 

stond al diverse malen op de agenda (en dus 

op de wensenlijst van de Redactie), al direct 

nadat het “aquariumnummer” was uitgekomen. 

Gelet op het redactiebeleid, dat gestreefd 

moet worden naar een zo groot mogelijke 

verscheidenheid in de te publiceren 

nummers, kon echter niet op korte termijn 

aan deze wens gevolg gegeven worden. 

Het heeft al met al dus toch nog zo’n acht 

jaar geduurd voor een uitgave aan aquacultuur 

kon worden gewijd. Het was niet moeilijk 

om de auteurs te vinden voor dit artikel: 

Olga Haenen en Peter Werkman zijn bij de 

weinigen, die zich met recht specialisten op 

dit vakgebied kunnen noemen. De Redactie 

was derhalve zeer verheugd, dat zij tijd en 

energie wilden investeren in het schrijven 

van deze uitgave. Het toont hun inzet en betrokkenheid 

bij deze sector. 

Het is misschien ook wel goed, dat er wat 

meer tijd is verlopen tussen de uitgifte van 

het nummer over siervissen en deze uitgave 

over aquacultuur. Niet alleen in Nederland, 

maar overal ter wereld vertoont het kweken 

D.M. 57e jaargang - No. 1 blz. 1

van vissen, garnalen en molluscen in de 

laatste jaren een sterk stijgende lijn. Daar 

zijn meerdere argumenten voor te vinden: 

visproducten zijn gezond, iedereen is er 

van overtuigd dat de mens niet kan blijven 

overbevissen en milieu-aspecten spelen 

ook een rol. Het areaal voedselproducerend 

land raakt immers vol en uitbreiding is lastig 

(kap van oerwoud) en- afhankelijk van 

hun voeding- koudbloedigen zijn de meest 

efficiente levensvormen voor productie van 

dierlijk eiwit. 

Dit DM gaat hier ook op in en geeft voorts 

interessante oplossingen aan voor bijvoorbeeld 

afvalstoffen: o.a. combinatieteelt, 

zoals het samen telen van tomaten en het 

kweken van tilapia. Overigens wordt hier in 

tropische landen ook aandacht aan besteed: 

D.M. 57e jaargang - No. 1 blz. 2 

men kweekt daar soms graskarpers in delen 

van rijstvelden. De vis leeft voornamelijk 

van het “onkruid” en de boer behoeft daarom 

minder onkruidverdelger aan te schaffen 

en te gebruiken. Voorts wordt aandacht 

besteed aan heel andere aspecten, die met 

het kweken van vissen te maken hebben: 

de (Europese) regelgeving, waterzuivering, 

voeding, gebruikte therapeutica en de wijze 

van toediening, etc. 

Iedere dierenarts, die ook maar zijdelings 

met dit vakgebied te maken heeft, kan 

zijn voordeel doen met de talloze wetenswaardigheden, 

die in dit nummer worden 

gepresenteerd; de prachtige foto’s dragen 

er toe bij, dat dit DM tot een unieke 

Nederlandstalige uitgave is geworden over 

aquacultuur in Nederland en Vlaanderen.

Inhoudsopgave 

Inleiding pag. 7 

Organisaties pag. 7 

Vissoorten pag. 7 

Aquacultuur in Nederland en Vlaanderen pag. 11 

Recirculatiesysteem pag. 11 

Combinatieteelten pag. 12 

Hygiëne pag. 13 

Sorteren pag. 13 

Voeding pag. 13 

a. Larvale voeding pag. 13 

b. Productievoer pag. 14 

c. Voerhoeveelheid pag. 14 

Zagers pag. 15 

Waterzuivering pag. 15 

a. Meten pag. 16 

b. Afvalstoffen pag. 16 

Regelgeving pag. 18 

Hygiëne pag. 18 

Veterinair pag. 18 

Voor productie te houden vissoorten pag. 18 

Vergunningen bij het opzetten van een visteeltbedrijf pag. 18 

Handel en ziekte pag. 18 

Geneesmiddelen pag. 19 

Logboek pag. 19 

Gebruikte anti-bacteriële middelen pag. 20 

Toedieningswijze pag. 20 

Effecten van medicijnen pag. 21 

Duurzaamheid en milieu pag. 21 

Aflevering en verwerking pag. 21 

Afzwemmen pag. 21 

Dodingsmethoden pag. 21 

Diagnostiek en behandeling van de meest voorkomende ziekten pag. 23 

Parasieten pag. 23 

Bacteriën pag. 26 

Virussen pag. 28 

Ziekten per vissoort pag. 31 

Paling pag. 31 

Forel pag. 33 

Karper pag. 34 

Tilapia pag. 35 

Afrikaanse meerval pag. 35 

Zeebaars pag. 35 

Tarbot en tong pag. 36 


Schaal- en weekdieren pag. 37 

Schaaldierziekten pag. 37 

Weekdieren pag. 37 

Weekdierziekten pag. 37 

Slotbeschouwingen pag. 39 

Alertheid pag. 39 

Onderzoek pag. 39 

Opleidingen pag. 39 

Toekomst pag. 39 

Contactpersonen pag. 40 

Aanbevolen literatuur pag. 41 

Nog te verkrijgen nummers pag. 43 


Surolan® en Otoclean® 

Kampioenen in oorbescherming! 

O T I T I S E X T E R N A 

B I J H O N D E N K A T 

Wist u dat polymyxine B en miconazole een synergetische 

werking hebben bij de afbraak van de bacteriecelwand? 

bij Gram-positieve én Gram-negatieve bacteriën 

geen inductie van plasmideresistentie 

de beste keuze bij eerstelijnsbehandeling 

van otitis externa 

de oorreiniger met beste 

ceruminolytische werking 

SUROLAN ® Oordruppels ter behandeling van oor- en huidinfecties bij honden en katten. Samenstelling: miconazolnitraat, prednisolonacetaat, polymixine B-sulfaat. Diersoorten: hond en kat. Indicaties: *otitis met name: bacteriële otitis veroorzaakt door Staphylococcus spp., Streptococcus spp., Pseudomonas 

spp. Escherichia coli; mycotischeotitis veroorzaakt door Microsporum spp., Trichophyton spp., Candida spp., Malassezia pachydermatis (Pityrosporum pachydermatis); veroorzaakt door Otodectes cynotis. *huidinfecties met name: bacteriële dermatitis veroorzaakt door Staphylococcus spp., Streptococcus spp., 

Pseudomonas spp. Escherichia coli; mycotische dermatitis veroorzaakt door Microsporum spp., Trichophyton spp., Candida spp., Malassezia pachydermatis. Dosering en wijze van toediening: Oren: na het reinigen van de gehoorgang, tweemaal per dag, enkele druppels Surolan in het oor aanbrengen. Om een 

goede verdeling van het preparaat te verkrijgen, dienen oor en gehoorgang goed gemasseerd te worden. Huid: tweemaal per dag worden enkele druppels Surolan op de letsels aangebracht en goed ingewreven. De behandeling moet zonder onderbreking gedurende enkele dagen na het verdwijnen van de symptomen 

voortgezet worden. In sommige gevallen kan een behandeling van 2 à 3 weken noodzakelijk zijn. De behandeling van Otodectes cynotis is 2 weken (zie indicaties). Contra-indicaties: geen. Bijwerkingen: geen. Registratienummer België: 2S78F12 - Nederland: REG NL 3153; UDA. 

OTOCLEAN ® Oorreinigingsmiddel voor honden en katten. Samenstelling: Salicyzuur (2,32 mg), propyleenglycol, polyglycol, ethoxydiglycol, gereinigd water, glycerine, melkzuur, cucumis sativus, cetraria islandica, mimosa tenuifl ora, oliezuur. Eigenschappen: OTOCLEAN ® bevat keratolytische, oorsmeer 

oplossende, verzachtende, hygiënische en hydraterende bestanddelen die het product buitengewoon geschikt maken voor de hygiëne en verzorging van de uitwendige gehoorgang van hond en kat, doordat het de gehoorgang vrijhoudt van vuil en oorsmeer. Dosering: Gebruik OTOCLEAN ® in beide 

gehoorgangen van de hond resp. kat. Breng voldoende aan, afhankelijk van de grootte van het dier: Bij grote dieren moet voor elk oor een fl esje (5 ml) worden gebruikt. Bij middelgrote of kleine dieren kan de inhoud van een fl esje over beide oren worden verdeeld. Voorzorgsmaatregelen: Uitsluitend 

voor uitwendig gebruik. Vermijd contact met de ogen. Bewaren beneden 30°C. Lees vóór gebruik eerst de bijsluiter. 


De Auteurs 


Dr.Ir. O.L.M. Haenen 

CVI van Wageningen UR 

Postbus 65 

8200 AB Lelystad 

Drs.Ing. P.J. Werkman 

Henegouwen 11 

3831 AD Leusden 

Olga Haenen 

In 1985 ben ik afgestudeerd aan Universiteit Wageningen in de richting 

Biologie, nivo organisme, specialisatie visteelt. Sindsdien ben ik werkzaam 

als onderzoeker bij het Centraal Veterinair Instituut van WUR te 

Lelystad, als hoofd van het Nationaal Referentie Laboratorium voor Vis- en 

Schelpdierziekten (dit laatste sinds 2000), dat voor heel Nederland fungeert 

als 2e lijns multidisciplinair diagnostisch laboratorium voor o.a. vis- en 

schelpdierkwekers, dierenartsen, dierentuinen en particulieren. In 1995 ben 

ik aan Wageningen UR gepromoveerd op de epidemiologie, pathogenese 

en pathobiologie van de parasitaire zwemblaasnematode Anguillicola crassus 

van paling. Mijn specialisaties betreffen o.a. ISO accreditatie op visziektenlaboratoria, 

bacteriële en virale paling- en karperziekten en contact 

zoönotische infecties uit vis, in diverse (inter)nationale onderzoeksprojecten. 

Daarnaast geef ik veel advies in woord en geschrift, o.a. aan vishouders, 

dierenartsen, de overheid, EU, EFSA en internationale adviescommissies. 

Ik ben sinds september 2009 lid van de Aquatic Animal Health Standards 

Commission van de O.I.E. te Parijs. Mijn interesse voor visziekten begon met 

fascinatie voor stekelbaarsjes en werd verder gevoed door de colleges in visteelt 

en door het visziektenpracticum dat Dr. R. Bootsma tijdens mijn studie 

gaf. Het is en blijft een geweldig leuke baan in een goed team, met nog zoveel 

braakliggend terrein qua onderzoeksvragen en -antwoorden. 

Peter Werkman 

Na het behalen van het diploma van de Hogere Landbouwschool in 1962 

ben ik tot 1964 in Canada geweest. Eén jaar heb ik op diverse boerderijen 

gewerkt en het laatste jaar aan het Ontario Agricultural College in 

Guelph gestudeerd. Terug in Nederland ben ik met de studie diergeneeskunde 

begonnen en, na een onderbreking van twee jaar voor de militaire 

dienstplicht, in 1972 afgestudeerd. Na een jaar waarnemen in Wageningen 

kon ik in de grote gemengde groepspraktijk Amersfoort gaan werken. 

Vanaf 1978 ben ik gezelschapsdieren gaan behandelen en kreeg ook interesse 

in ziekten bij vissen. Extra kennis heb ik opgedaan door het bijwonen 

van meerdere buitenlandse vis congressen en het deelnemen aan 

cursussen over visziekten en aquacultuur. Vanaf 2009 behandel ik uitsluitend 

vissen, zowel kweekvissen voor consumptie als vissen van aquarium 

of vijver liefhebbers. Ik schrijf artikelen over problemen bij vissen, 

geef ook cursussen voor vishobbyisten en college aan studenten diergeneeskunde. 

Af en toe wordt ik in het buitenland om advies gevraagd en 

ik ben daarvoor in Malawi en Nigeria geweest en ga binnenkort naar 

India. In 2010 ben ik gekozen tot bestuurslid (Director at Large) van de 

World Aquatic Veterinary Medical Association en ben lid van de Fish 

Veterinary Society in Groot Brittannië.

Inleiding 

Naast rundvee, varkens, schapen, geiten en 

pluimvee worden in Nederland en België consumptievissen 

gehouden en gekweekt. 

Aquacultuur kan, mits het voldoet aan een aantal 

voorwaarden, een duurzaam alternatief en 

aanvulling zijn voor de visserij. 

In het begin van de jaren ’80 werd voor het eerst 

het kweken van vis op grotere schaal tot ontwikkeling 

gebracht. Dat gebeurde in bijvoorbeeld 

netkooien in koelwater van krachtcentrales 

en in bassins in schuren met waterzuivering, 

in plaats van vijvers. Maar omdat kweken op 

deze wijze toch te langzaam ging en ook niet op 

grote schaal kon worden uitgevoerd is men geleidelijk 

overgestapt op recirculatie systemen. 

Nu de vissen steeds schaarser worden heeft 

kweekvis de toekomst. En dan bij voorkeur vissen 

die het milieu niet belasten en waarbij tevens 

het welzijn van de vissen aandacht krijgt. 

Wereldwijd wordt meer dan 55 miljoen ton 

vis geproduceerd (waarvan 10% schelpdieren) 

en dit is 49% van alle geconsumeerde vis. 

Aquacultuur is wereldwijd de snelst groeiende 

tak van voedselproducerende dieren in de afgelopen 

jaren. 

Organisaties 

Nationaal zijn er verschillende organisaties actief 

die onder andere de belangen van visproducenten 

behartigen, zoals het Productschap Vis, 

de Nederlandse Vereniging van Viskwekers 

(NeVeVi) en het Ministerie van LNV, om de 

ontwikkelingen binnen de sector te stimuleren. 

Internationaal zijn er ook tal van organisaties 

actief in de visteeltsector. In totaal wordt bij 61 

bedrijven in Nederland ongeveer 9500 ton vis 

gekweekt, waarvan tarbot, tong, snoekbaars, 

barramundi en steur samen ongeveer 600 ton 

uitmaken. In de zomer van 2009 gingen een 

grote garnalenkwekerij door onjuist beleid en 

een barramundi kwekerij failliet. 

Forel wordt in een broedhuis gekweekt en 

daarna in buitenvijvers gehouden; de overige 

soorten blijven binnen in recirculatiesystemen 

met een biofilter. 

Forellen worden meestal als maatse vis geimporteerd, 

met gezondheidscertificaat, en in 

forellenvijvers gehouden voor de hengelsport. 

[figuur 1] Forellenfarm in Zuid-Engeland 

(rondstroombekken) 

Vissoorten 

De in Nederland gehouden vissen behoren tot de wat meer “luxe” soorten: 

Eind 2009 aantal bedrijven en tonnage 

Soort vis wildvang/afmest water temp bedrijven jaarproductie 

Paling wildvang zoet/brak/zout 25° C 19 < 3000 ton 

Afr. meerval kweek/afmest zoet 25-30° C 5-6 1000 ton 

Tilapia kweek/afmest zoet/brak 28° C 0 0 ton 

Forel kweek/afmest zoet/brak/zout 15-20° C 5 50 ton 

Tarbot kweek/afmest brak/zout 25°C 2 210 ton 

Tong kweek/afmest brak/zout 25°C 1 20 ton 

Snoekbaars kweek/afmest zoet 15-20°C 3 130 ton 

Barramundi kweek/afmest zoet/brak 25-31°C 0 

Steur kweek/afmest zoet/brak 15-21°C 1 

Garnalen kweek/afmest zout/zoet 30°C 0 

Claresse ® kweek/afmest zoet 25-30°C 2 3000 ton 


[figuur 2] Rustrek voor paling [figuur 4] Tong 

Omdat in Nederland weinig snel stromend 

schoon buitenwater is, worden weinig forellen 

gekweekt . 

Paling wordt als glasaal (die dan al ongeveer 3 

jaar oud is sinds vertrek vanuit de paaigronden 

in de Sargasso zee) bij binnenzwemmen in 

riviermondingen van ondermeer de Gironde 

in Frankrijk en de Severn bij Bristol in 

Engeland gevangen. De naam zegt het al: de 

glasalen zijn doorzichtig. Paling is tot nu toe 

één van de weinige vissoorten waarbij kunstmatige 

voortplanting nog niet is gelukt. Door 

de afhankelijkheid van wilde glasaal bestaat 

een grote kans op insleep van ziekten van 

[figuur 3] Afrikaanse meervallen 


buitenaf. Helaas is het aantal binnen zwemmende 

glasaal de laatste paar jaar drastisch 

verminderd, waardoor glasaal erg schaars en 

duur is: voor kwekers erg duur pootgoed om 

af te mesten. 

Door succesvolle voortplantingsexperimenten 

aan de WUR (Wageningen Universiteit 

Research Centrum) wordt de Afrikaanse 

meerval nu ook in Nederland gekweekt. De 

vissen kunnen goed worden gehouden in 

recirculatiesystemen. Alleen blijkt de reguliere 

vishandel niet erg geïnteresseerd in het 

product, zodat kwekers, naast export naar 

Duitsland en Frankrijk, ook lokaal restau-

[figuur 5] Tilapia 

rants of koksscholen moeten zien te interesseren 

om hun product af te nemen. De Claresse ® 

is de nieuwe naam voor een vis die verkregen 

is uit de kruising van twee meervalsoorten. 

Tong en tarbot zijn twee luxe platvissoorten 

die in zeewaterbassins in broedhuizen worden 

gekweekt met succesvolle vooruitzichten. 

Pangasius is een tropische meervalsoort en 

tilapia is een tropische cichlide. Beide soorten 

worden massaal in het verre oosten gekweekt. 

In Nederland probeert men deze als verse vis 

zonder residuen op de markt te brengen. De 

vanuit het buitenland aangevoerde vis is in 

de regel diepgevroren en dus niet vers te noemen. 

Echter, door de enorme aanvoer uit Zuid 

Oost Azië tegen woekerprijzen is het voor 

Nederlandse kwekers niet mogelijk, hiermee 

te kunnen concurreren. 

Kwekers van snoekbaars (een inheemse vis) 

en barramundi (ook Aziatische zeebaars genoemd) 

zijn sinds kort actief, in recirculatiesystemen 

in broedhuizen. 

Onderzoekers van Nederlandse universiteiten, 

hogescholen en instituten bestuderen 

ondermeer nieuwe vissoorten met betrekking 

tot de manier van houden, het gedrag en de 

juiste voeding. 

De visteelt in Nederland heeft het zwaar te 

verduren de laatste paar jaar. De voornaam- 

ste oorzaken zijn de toegenomen concurrentie 

van importproducten, hoge kosten van 

bedrijfsvoering en gebrek aan ondernemerschap. 

De diepgevroren importproducten 

pangasius en tilapia filets worden als “verse” 

vis verkocht. Mogelijk dat de term “refreshed” 

zal moeten worden gebruikt voor deze 

niet verse producten. 

De prijs blijft bepalend voor de keuze van de 

consument. En met de huidige economische 

crisis kiest de consument eerder de goedkopere 

vissoorten. 

Ook duurzaamheid is voor de consument 

(nog) geen reden om een hogere prijs te betalen 

voor een kweekvis product. 

Een ander probleem blijkt de afzet naar de supermarkten 

te zijn vanwege de eisen waaraan 

een levering moet voldoen. Men eist regelmaat 

van aanvoer van een aantal vissen. Niet 

iedere viskweker kan hier aan voldoen en 

daardoor worden zij gedwongen eigen afnemers 

te vinden bij plaatselijke vishandelaren 

en restaurants. Eigen verkoop en distributie 

zijn duur. 

Om een economisch positief resultaat te halen 

moet gelet worden op kostenbesparing, maar 

zeker ook op een goede aansluiting van de 

productie bij de marktvraag. 

Vlaanderen telt slechts een handvol bedrijven 

die zich bezig houdt met aquacultuur. Er 

zijn bedrijven die specifiek- of in combinatie 

met anderen- activiteiten met paling, karper, 

forel, kaviaar, meerval, oesters en mosselen 

ontwikkelen. De laatste jaren is er een toenemende 

belangstelling voor aquacultuur en de 

overheid stimuleert dit ondermeer via subsidiepolitiek. 

Aquacultuur in Vlaanderen is een zeer marginale 

sector. Ondanks veel en duur onderzoekswerk 

en het subsidie ondersteuningsbeleid 

vanuit de Vlaamse en Europese overheid 

slaagt deze sector er niet in echt van de grond 

te komen. De Vlaamse aquacultuur bedraagt 

een paar honderd ton. 


Uw nieuwe aanspreekpartner voor diergeneeskundige 

informatietechnologie in Nederland 

Geïntegreerd praktijkmanagement, digitale beeldverwerking en digitale röntgen: 

advies, installatie en service – alles onder een noemer. 

Vanaf nu hebben Nederlandse dierenartspraktijken en dierenklinieken een nieuwe aanspreekpartner wat betreft oplossingen aangaande 

IT-problemen: VetZ BV. De nieuw opgerichte dochteronderneming van de Duitse VetZ GmbH in Sliedrecht begeleidt dierenartsen en managers 

betrouwbaar en competent wat betreft praktijkmanagement, digitale beeldverwerking en digitale röntgen. Van concept tot toepassing. 

Al meer dan 15 jaar behoort VetZ tot de leidende aanbieders van informatietechnologieën 

in de diergeneeskunde. Wat in 1990 als idee begon, 

is vandaag de dag een van de succesvolste en meest toonaangevende 

concepten in de diergeneeskunde: effi ciënt praktijkmanagement, digitale 

beeldverwerking, digitale röntgen, innovatieve webtoepassingen 

en vakkundig advies. Alles in een. Perfect met elkaar verbonden. 

VetZ begeleidt dierenartspraktijken, dierenklinieken en hoge scholen 

in heel Europa. Met Johan Richard van Dongen, directeur van de 

nieuwe VetZ BV, nu ook in Nederland. Als zoon van een dierenarts 

en praktijkmanager kent hij de behoeften van de Nederlandse dierenartsen 

uit eigen ervaring en hij weet precies waar het om draait: 

„Wat mij het meeste aanspreekt in VetZ is het professionele niveau 

en de uiterste precisie waarmee gewerkt wordt. De hoge mate van toewijding 

van het team achter VetZ aan het bedrijf en haar producten, 

vormt elke dag weer een inspiratiebron. 

De naadloze integratie van al de diagnostische apparatuur in de 

dierenkliniek, van digitale röntgensystemen tot bloedcomputers en 

van echo tot endoscoop, is zeer indrukwekkend en geeft een unieke 

ervaring. Niet tevreden zijn met ‘goed 

genoeg’, maar verder ontwikkelen tot 

een perfect product en de bijbehorende 

perfecte service naar de klant, is het hoofduitgangspunt 

waarmee gewerkt wordt 

binnen VetZ.” 

Kom meer te weten over VetZ BV! Bel 

ons op wanneer u vragen heeft over 

onze producten of diensten of meer over 

geïntegreerd praktijkmanagement en geoptimaliseerde 

processen wilt weten! Wij 

verheugen ons op uw telefoontje! 


VetZ BV • Middeldiepstraat 58 • 3361 VT Sliedrecht • Telefoon: +31 (0)184 820201 • info@myvetz.nl • www.myvetz.nl

Aquacultuur in Nederland en Vlaanderen 

De voordelen van aquacultuur in Nederland 

en Vlaanderen ten opzichte van landen met 

een warmer klimaat zijn: 

- veel kennis en kunde bij viskwekers aanwezig 

- goede technieken om vissen te houden 

- goede materialen beschikbaar 

- goede filtertechnieken 

- goede infrastructuur 

- levering het hele jaar door 

- weinig ziekte-introductie vanwege het gesloten 

systeem 

- minder kans op ontsnappen van vissen 

Nadelen van aquacultuur in Nederland en 

Vlaanderen zijn: 

- dure energie 

- dure arbeid 

- dure grond 

- dure gebouwen 

- te koud voor teelten buiten 

Recirculatiesysteem 

De meeste vissoorten worden binnenshuis 

gehouden in zogenaamde recirculatie systemen 

omdat het klimaat te koud is voor 

een snelle groei van vis in buitenvijvers. 

Voordelen zijn de onafhankelijkheid van 

invloeden van het weer, overstromingen, 

droogte (water tekort), predatoren en de lagere 

kans op insleep van parasieten en andere 

visziekten vanuit het buitenwater. Ook 

kan men in recirculatie systemen de waterkwaliteit 

reguleren, hoeft men nauwelijks 

bij te verwarmen en is de kans, dat vissen 

ontsnappen naar het buitenwater, praktisch 

nihil. Deze manier van viskweek zorgt voor 

minder milieu vervuiling. Hier staat tegenover 

dat de investeringskosten hoog zijn. 

Een recirculatiesysteem bestaat uit meerdere 

ronde of rechthoekige betonnen of kunststof 

bassins met water. Een voordeel van een rond 

bassin is dat het in hoge mate zelf reinigend 

is, een nadeel is dat er meer oppervlakte voor 

nodig is. De bassins zijn vaak gekoppeld en 

het water uit de bassins wordt over een mechanisch 

en een biologisch filter gepompt om 

zo de afvalstoffen van de vissen te verwijderen. 

Door in het biologische filter aanwezige 

bacteriën worden de (giftige) afvalstoffen 

ammoniak en nitriet omgezet in nitraat dat 

minder schadelijk is. Ongeveer een derde van 

de ruimte van een kwekerij wordt ingenomen 

door de water zuivering. 

[figuur 6] Drumfilter bij Tilapia kwekerij 

Het is een absolute voorwaarde voor succes 

dat de waterkwaliteit goed wordt gehouden. 

Plotselinge stroomuitval, filterverstopping of 

niet werkende pompen kunnen binnen enkele 

uren grote uitval en sterfte bij de vissen veroorzaken. 

Veel parameters worden gecontroleerd door 

middel van computers en automatische alar- 

[figuur 7] Tilapia in recirculatie systeem met 

voederautomaten 


[figuur 8] Tilapia in recirculatie systeem met 

pendel voederautomaat 

mering per telefoon, zoals bij voorbeeld het 

waterniveau, de watertoevoer, de temperatuur, 

het zuurstofgehalte, uitval van stroom 

en uitval van de lucht- of zuurstofvoorziening. 

De naam recirculatie zegt het al: veel van het 

gebruikte water wordt na reiniging opnieuw 

gebruikt. Hierdoor zijn de kosten voor verwarming 

en water laag. Kwekerijen proberen 

energiezuinig te zijn. Toch moet regelmatig 

een deel van het water worden aangevuld of 

ververst en dus ook opnieuw worden verwarmd. 

De watertemperatuur, waarbij paling 

en Afrikaanse meerval vaak worden gehouden, 

ligt tussen 23 en 26°C. 

De meeste gehouden vissoorten kunnen binnenshuis 

worden gekweekt en daardoor is 

wildvang niet meer nodig. Voor paling lukt 

kweek (nog) niet en is men aangewezen op het 

vangen van glasaal. De kans op insleep van 

ziekten en parasieten is hierdoor aanwezig. 

De glasaal wordt bij binnenkomst nauwkeurig 

onderzocht op afwijkingen en in een 

apart recirculatiesysteem gehouden. Glasaal 

is nog geen volledig ontwikkelde paling en 

moet wennen aan een geheel nieuwe omgeving 

en nieuw voedsel. Pas als de glasaal 

gepigmenteerd is komt het immuunsysteem 

tot ontwikkeling. Met kabeljauwkuit en speciaal 

glasaalvoer wordt geprobeerd de paling 

aan het eten te krijgen. Als de vissen ongeveer 

1 gram wegen worden ze overgezet naar 

een pootaal bak. Hierin verblijven ze tot een 


gewicht van 10-15 gram, waarna ze naar het 

afmest systeem verhuizen. Binnen 12-18 

maanden groeit de aal van glasaal naar consumptieaal 

van ongeveer 150 gram. In de natuur 

duurt het 3-4 jaar voordat een dergelijk 

gewicht wordt bereikt. 

Een nadeel bij veel palingmesterijen is dat 

naast het glasaalsysteem meestal slechts één 

biofilter systeem voor meerdere afmest bassins 

(6-20) aanwezig is. Wanneer een ziekte 

uitbreekt bij paling van bijvoorbeeld 50 gram 

is het onmogelijk om alleen de bassins met 

de zieke vissen te behandelen omdat een geneesmiddel 

in het water ook naar de andere 

bassins gaat. Een ander nadeel is dat de vissen 

een verschillende groeisnelheid hebben, 

waardoor sommige dieren na selectie snel 

naar andere bassins gaan, terwijl de langzame 

groeiers erg lang achter kunnen blijven. 

Er is geen all-in, all-out systeem mogelijk. 

Daardoor is niet meer na te gaan welke vissen 

nog een restant geneesmiddel bij zich 

kunnen hebben en welke niet, tenzij een residu 

test wordt uitgevoerd vòòr de aflevering. 

Combinatieteelten 

Er zijn proeven gedaan met een combinatie 

van visteelt en andere teelten. Eén bedrijf 

[figuur 9] Tilapia onder tomaten

[figuur 10] Tilapia onder net onder tomaten 

kweekt tilapia onder tomaten. Het water van 

de vissen wordt na toediening van bepaalde 

meststoffen als hydrocultuur voor de tomaten 

gebruikt. Een voordeel is dat tilapia en 

tomaat een zelfde optimum groeitemperatuur 

hebben. 

Hygiëne 

De overdracht van ziekten kan zowel horizontaal 

als verticaal verlopen. Bij een verticale 

besmetting wordt een ziekte overgedragen 

van een ouderdier op de nakomelingen. 

Ook met goede hygiëne maatregelen is deze 

overdracht niet te voorkomen. 

Horizontale besmetting is de meest voorkomende 

vorm van besmetting en zo kan een 

ziekte via het water, de vissen, netten, laarzen 

en ander materiaal van de ene vis naar de 

andere en van het ene systeem naar het andere 

worden overgedragen. Om dit te voorkomen 

is een goede hygiëne uiterst belangrijk. 

Desinfectie van schoeisel, netten en ander 

gebruikt materiaal is bij voorbeeld mogelijk 

met Halamid ® . 

Sorteren 

Het verschil in grootte tussen vissen onderling 

is een probleem binnen de productie. 

Concurrentie tussen de dieren kan een probleem 

vormen als de kleinere vissen niet bij 

het voer kunnen komen, daardoor achterblijven 

in groei, en dan soms zelf kunnen 

worden opgegeten (kannibalisme). Hiervoor 

is regelmatig sorteren van de vissen noodzakelijk. 

Sorteren kan met de hand of met sorteermachines 

gebeuren. Dit geeft stress en 

huidbeschadigingen bij de vis, die een basis 

kunnen vormen voor ziekte. 

Voeding 

Een belangrijk aspect van voer is de levering 

van energie voor groei. De keuze van het 

voer hangt sterk af van het productiedoel en 

het levensstadium waarin de vis zich bevindt. 

De commerciële voederindustrie heeft tal 

van visvoeders ontwikkeld. Er is voer voor 

vislarven, jonge vissen en volwassen dieren. 

Larven en jonge vissen hebben extra supplementen 

nodig voor optimale groei en ontwikkeling. 

Smaak en reuk van het voer, evenals 

de grootte en vorm van de pellets, spelen een 

rol. Sommige pellets zinken, andere blijven 

tijdelijk drijven. 

De meeste vissoorten hebben in de larvale 

startfase levend voer nodig. Dit bestaat 

[figuur 11] Machinaal paling sorteren op een 

palingkwekerij 

meestal uit Artemia (pekelkreeftjes) en bij 

zoutwater soorten ook kleinere rotifera (raderdiertjes). 

Na verloop van tijd wordt geleidelijk 

overgegaan op droogvoer. 

A. Larvale voeding 

Nadat vislarven uit het ei gekomen zijn wordt 

meestal pas na een paar dagen met de voeding 

gestart, vaak levend voer. Tot die tijd 

teren de larven op de dooierzak. Tijdens de 

larvale groei wordt de basisstructuur voor de 

vis verder vastgelegd en is de groeisnelheid 

hoog. Een goed startvoer is dus belangrijk. 

Het produceren van een pellet startvoer is 

moeilijk omdat de vislarven heel klein en 

kwetsbaar zijn en langzaam zwemmen. 

Verdeling van het voer over het wateroppervlak 

is belangrijk. Daarbij komt dat larven 

soms kannibalistisch zijn en het lastig is om 

ze droogvoer te laten opnemen. 


[figuur 12] Paling bij een voeder automaat 

B. Productievoer 

Voor de meeste gekweekte vissoorten is een 

apart voer ontwikkeld. De samenstelling en 

grootte van de pellets, staafjes of bolletjes 

verschilt per gewichtsklasse en het productiestadium. 

Als richtlijn bevat productievoer ongeveer 

40-50% eiwit, 10-15% vetten, 20-25% stikstofvrije 

component, 10-12% as en 1-2% 

ruwe celstof. Daarbij worden ook vitamines 

en soms smaakstoffen en kleurstoffen toegevoegd. 

Vis wordt voor een deel gevoerd met voer dat 

vismeel en visolie bevat. Om het gebruik van 

[figuur 12] Hongerige bek van een koi 


deze bestanddelen te verminderen wordt gezocht 

naar vervangende plantaardige eiwitten, 

voor een voeder met b.v. 80% plantaardige 

en 20% dierlijke bestanddelen. Vooral 

een aantal vissoorten die omnivoor of herbivoor 

zijn (karpers, tilapia) is een plantaardig 

voer mogelijk. Voor carnivore (of piscivore) 

soorten als paling, forel, tong en tarbot moet 

nog steeds een deel dierlijk eiwit in het voer 

aanwezig zijn. 

Vitamine C-deficiëntie veroorzaakt vooral 

bij jonge vis irreversibele kraakbeenvergroeiingen. 

[figuur 14] Forel met vitamine C-deficiëntie: 

irreversibele kraakbeenvergroeiingen. 

C. Voerhoeveelheid 

Het voerniveau wordt uitgedrukt als percentage 

dagelijks gevoerd voer ten opzichte van 

het visgewicht. Zo kan een voedingtabel 

worden samengesteld. Meestal daalt het percentage 

voer bij een stijgende visgewichtsklasse. 

Jonge vis wordt vaak ad libitum gevoerd, 

waarna het voerpercentage van ongeveer 

10% tot bijna 1% daalt, afhankelijk van 

de vissoort en de kweektemperatuur, omdat 

bij hogere temperaturen de groei meestal 

groter is. 

Het doel van de productie van vissen is groei. 

De voederconversie bij vissen is relatief laag 

ten opzichte van andere productiedieren en 

kan in het geval van de Afrikaanse meerval 

zelfs bijna 1 zijn. Voor jonge vissen worden 

voederconversies van minder dan 1 gemeten, 

omdat een groot deel van de groei bestaat uit 

water. 

Voer kan met de hand worden gegeven, maar

het kan ook automatisch met een pendel automaat, 

een voerbandje en een voerkanon. 

Bij een pendelautomaat bewegen de vissen 

een in het water hangende staaf (pendel) die 

vast zit aan een plateau waarop voer ligt, in 

een silo. Door de beweging glijdt voer in het 

water. Een voordeel is dat alleen voer in het 

water komt wanneer de vissen daadwerkelijk 

willen eten. Een nadeel is dat sterkere vissen 

beter bij de pendel kunnen dan kleinere 

vissen. 

Een voerbandje heeft vaak een tijdklok waardoor 

op bepaalde tijden het bandje gaat lopen 

en voer in het water valt. 

Bijzonder belangrijk is om goed toe te zien 

dat de vissen al het voer opeten. Voer is duur 

en daarbij zorgt niet opgegeten voer snel voor 

watervervuiling. 

Zagers 

Zagers of zeeduizendpoten zijn bij hengelsportliefhebbers 

goed bekend als aas. 

Minder bekend is dat ze ook worden gebruikt 

als voerbestanddeel voor kweekvis. 

Een Zeeuws bedrijf levert onder meer aan 

kwekerijen in Vietnam, maar ook aan forel- 

en zalmkwekerijen in Wales en Schotland, 

via een eigen fabriek in Wales. Dit is een 

goede ontwikkeling voor de toekomst, omdat 

er wereldwijd een groot tekort aan vismeel 

en visolie aan het ontstaan is voor de 

productie van visvoer. Op deze wijze wordt 

getracht om een vismeelvrij zalm- en forelvoer 

te produceren. 

De zagers worden in grote buitenvijvers gekweekt. 

Water uit de Oosterschelde wordt 

opgepompt en continu gefilterd en over de 

bassins verdeeld. De vijvers hebben een bodem 

van folie met daarop zeezand. De zagers 

leven in het zand en worden met kleine pellets 

gevoerd. 

Waterzuivering 

Om het zwemwater vrij te maken van afvalstoffen, 

die door de vissen worden geproduceerd 

of van restanten voer, worden 

filterinstallaties gebruikt. Allereerst wordt 

het water uit de bassins naar een borstel- of 

zeeffilter geleid waar de grove delen worden 

verwijderd. Vervolgens vindt sedimentatie 

plaats van vaste bestanddelen. Daarna wordt 

het water over een groot aantal bioringen gepompt 

waarop zich nitrificerende bacteriën 

hebben afgezet, behalve bij moving bed filters. 

Bioringen zijn poreuze ringen van plastic of 

andere stoffen met een groot aanhechtingsoppervlak 

voor bacteriën. 

De voornaamste afvalstof is ammoniak dat 

voor ongeveer 95% via de kieuwen wordt uitgescheiden. 

Ammoniak wordt met zuurstof 

en Nitrosomas bacteriën omgezet in nitriet. 

Ammoniak is in evenwicht met het niet giftige 

ammonium (NH4+) . Dit evenwicht is 

afhankelijk van de pH en de temperatuur. Bij 

een hoge pH en een hoge temperatuur wordt 

meer ammoniak dan ammonium gevormd. 

Nitriet wordt met zuurstof en Nitrobacter 

bacteriën omgezet in nitraat. Ammoniak en 

nitriet zijn giftig voor vissen en behoren niet 

meer aanwezig te zijn in het schone water dat 

terugkomt uit het biofilter. Ammoniak zorgt 

voor irritatie van de huid en kieuwen en veroorzaakt 

extra slijmvorming en bloedingen 

in huid, kieuwen en vinnen. Vissen raken onder 

stress en proberen te schuren en weg te 

komen uit het water. Tenslotte kan sterfte optreden 

bij 0.2-0.5 mg/liter. Nitriet verdringt 

zuurstof van de hemoglobine waardoor methemoglobine 

ontstaat, dat bloed een bruine 

kleur geeft. Ook hier extra slijmvorming en 

irritatie van de vissen. Bij 10-20 mg/liter 

gaan vissen dood. Bij voorkeur hoort noch 

ammoniak noch nitriet in het water uit het 

biofilter aantoonbaar te zijn. 

Nitraat is veel minder giftig en wordt deels 

omgezet in stikstof dat verdwijnt uit het water 

en via waterverversing. Nitrificatie is een ingewikkeld 

proces waarbij ondermeer de watertemperatuur, 

de pH, het zuurstofgehalte, 

[figuur 15] Bioringen voor bacterie aanhechting 


[figuur 16 en 17] Afrikaanse meerval met rode vinnen als gevolg van een verhoogd nitriet 

gehalte 

de voersoort en hoeveelheid en de hardheid 

van het water invloed op het verloop hebben. 

Onder invloed van de nitrificatie en koolzuurproductie 

daalt de pH en verzuurt het water. 

Verzuring is een gevolg van bacteriële omzetting 

van ammonium (NH4+) in het filter 

via nitriet naar nitraat. Door het toevoegen 

van een buffer als calciumcarbonaat wordt 

het vermogen van het water, om de pH gelijk 

te houden, bevorderd. De hoeveelheid calciumcarbonaat, 

die moet worden toegevoegd, 

wordt mede bepaald door de hoeveelheid 

voer. Het schone water wordt teruggepompt 

naar de bassins. Om de afvalstoffen in de 

lucht af te voeren uit een visteelt broedhuis 

(koolzuurgas, ammoniak, stikstofgas, o.a.) is 

een goede ventilatie van essentieel belang. 

A. Meten 

De kleur en de helderheid van het water zeggen 

niets over de kwaliteit. Daarom is het regelmatig 

meten van de pH, de temperatuur, 

het zuurstofgehalte ( minimaal 6 mg/liter, 

iets lager bij meervallen), het ammoniak gehalte 

(0 mg/liter), nitriet gehalte (0 mg/liter) 

en nitraatgehalte (maximaal 20 mg/liter) erg 

belangrijk. 

Voorbeeld: Systeem voor palingteelt 

De normale onderdelen van een palingmest 

systeem bestaan uit vistanks of bassins, een 

mechanisch filter, pomptank reservoirs, een 


biologisch filter, een ontgassings eenheid 

voor het verwijderen van koolzuurgas, een 

zuurstofkolom en UV-licht. 

Zuivering door middel van ultra violet licht 

wordt gebruikt om micro-organismen te doden. 

Eventueel kan een denitrificatie systeem, 

waarbij nitraat onder zuurstofarme omstandigheden 

wordt omgezet in stikstofgas, worden 

gebruikt. In meer uitgebreide systemen 

kan, afhankelijk van de lozingskosten, ook 

defosfatering en/of flocculatie-technologie 

worden geïntegreerd. In systemen met de 

meest uitgebreide waterbehandeling kan de 

waterafvoer naar het milieu beperkt worden 

tot 100 liter per kg voer. Mogelijk kan dit in 

de toekomst nog minder worden. 

B. Afvalstoffen 

Bij visteelt in een recirculatiesysteem is de 

vuilproductie ten opzichte van een conventioneel 

systeem sterk geconcentreerd. Er 

vindt lozing plaats van met name nitraat en 

afvoer van organische stof. De samenstelling 

en de hoeveelheid van het te lozen effluent 

hangen in grote mate af van het gebruikte 

filtersysteem en het management. Aanleg 

van een slibput of slibvijver, die regelmatig 

worden geleegd met een overloop op het 

riool, is soms wenselijk. Lozen van afval 

behoeft vaak een gemeentelijke vergunning, 

afhankelijk van de hoeveelheid vervuiling/ 

biomassa.

XDR2 - De familie is compleet! 

XDR2-K: 45 cm x 50 cm x 26 cm (B x H x D) • 18 kg totaalgewicht • 19” capatief touchscreen 

(1.280 x 1.024) • volwaardig toetsenbord met touch- of balpad • trolley handvat en draagband • 

geïntegreerd PACS en Image Processing Software • leverbaar in alle kleuren met individueel praktijklogo 

GmbH 

Detector: 25 cm x 30 cm actief bereik • 2.040 x 2.520 pixel (5.14 megapixel) • 0,127 mm pixelgrootte 

3,9 lijnparen per mm • Casium-Jodide (CsI:TI) scintillator • minder geruis • hogere kwantum effectiviteit • Werbeagentur 

hogere gevoeligheid • revolutionaire Image Processing 

RpunktDESIGN 


VetZ BV • Middeldiepstraat 58 • 3361 VT Sliedrecht • Telefoon: +31 (0)184 820201 • info@myvetz.nl • www.myvetz.nl Gestaltung:

Regelgeving 

Hierbij enkele kernpunten uit de weten 

regelgeving met betrekking tot visteeltbedrijven. 

De Nederlandse visteeltsector is een relatief 

nieuwe bedrijfstak, waar nog weinig 

weten regelgeving voor bestaat. Het beleid 

op Europees niveau staat in een aantal 

richtlijnen, verordeningen en beschikkingen 

weergegeven. Deze worden of zijn 

omgezet in nationale regelgeving of zijn 

rechtstreeks geldend binnen de EU. Daarbij 

speelt het Ministerie van LNV een cruciale 

rol, met name de Veterinaire Dienst, 

Directie Visserij en VWA. Meer informatie 

over Europese besluiten is te vinden op de 

website ec.europa.eu/aoz. 

Hygiëne 

Voedselveiligheid wordt gegarandeerd door 

hygiënevoorschriften en regelingen op sanitair 

gebied. 

Veterinair 

Op veterinair gebied is relatief veel vastgelegd 

in weten regelgeving. De import 

van vissen (en tevens eieren en gameten 

hiervan) en het op de markt brengen van 

aquacultuur producten is gereguleerd in 

Europese beschikkingen en richtlijnen. Ook 

melding en bestrijding van ernstige ziekten 

in aquacultuur dieren worden in veterinaire 

voorschriften verwoord. Europese regelgeving 

over medicijngebruik in de viskweek 

is in Nederlandse en Belgische wetgeving 

geïmplementeerd. 

Voor productie te houden vissoorten 

Om welzijnsredenen mogen in Nederland 

en België niet alle vissoorten worden gehouden 

voor productiedoeleinden. Welke 

soorten toegestaan zijn en de procedures 

voor nieuw toe te laten vissoorten is in nationale 

regelgeving vastgelegd. 

Vergunningen bij het opzetten van een 

visteeltbedrijf 

Bij het opzetten van een visteeltbedrijf in 

Nederland moet rekening worden gehouden 

met provinciale en gemeentelijke weten 


regelgeving over zaken als bestemmingsplannen, 

afvalwater en vergunningen. 

Handel en ziekte 

De handel in levende vis en visproducten 

wordt geregeld in de Europese Aquacultuur 

richtlijn 2006/88/EC. Hierin staan artikelen 

gewijd aan registratie en vergunning 

van aquacultuur bedrijven, hygiëne, 

preventie van ziekten, certificering, het 

veilig in de handel brengen van aquacultuur 

dieren en – producten, zowel binnen 

als buiten de EU, regels ten aanzien van 

wilde vis en siervis, meldplicht van aangifteplichtige 

ziekten met de betreffende 

ziektenlijst, bestrijding van ziekten, verkrijgen 

van een ziektevrije status, zonering 

van landen en bedrijven qua gezondheidsstatus 

en eisen aan nationale referentielaboratoria 

(voor Nederland CVI van WUR 

te Lelystad, en voor België NRL voor visziekten 

te Marloie), en de EU referentie- 

laboratoria voor visziekten (Denemarken) en 

schelpdierziekten (Frankrijk) o.a.. 

Daarbij worden bij de indeling naar gezondheidsstatus 

vijf categorieën gebruikt: 

1. ziektevrij, 

2. bedrijf met bewakingsprogramma, 

3. onbepaald (voor zover bekend niet besmet 

maar niet onderworpen aan een programma 

om de ziektevrije status te bereiken), 

4. bedrijf met uitroeiingsprogramma ten 

aanzien van de ziekte en 

5. besmet bedrijf. 

In landen als Denemarken en Noorwegen 

heeft men veel ervaring met effectieve 

uitroeiings- en desinfectieprogramma’s in 

geval van ziekteuitbraken op visteeltbedrijven. 

Risk assessment is daarbij van belang. 

Er zijn richtlijnen bekend bij de overheden, 

in hun rampenplannen/contingency plans, 

volgens de 2006/88/EG regelgeving. Op 

de OIE site is achtergrondinfo te vinden 

(www.oie.int). 

Meer informatie over de richtlijn, de lijsten 

van aangifteplichtige aquacultuurziekten en 

de aanverwante regelgeving is te vinden op: 

http://ec.europa.eu/food/animal/liveanimals/aquaculture/index_en.htm

Geneesmiddelen 

Het Productschap Vis heeft een protocol 

voor het gebruik van diergeneesmiddelen 

opgenomen in de gedragscode voor viskwekers 

in Nederland. Er is afgesproken met het 

ministerie van LNV dit protocol te hanteren 

totdat de Europese richtlijn 2004/28/EG voor 

diergeneesmiddelen wetgeving volledig in de 

Nederlandse wetgeving is ingepast. Richtlijn 

2004/28/EG heeft als doel het waarborgen 

van de volksgezondheid en het welzijn van de 

dieren. 

Zie voor 2004/28/EG de link: 

http://eur-lex.europa.eu/Result.do?T1=V1 

&T2=2004&T3=28&RechType=RECH_ 

naturel&Submit=Zoeken 

De afzonderlijke lidstaten dienen zelf de 

richtlijn in de wetgeving aan te passen. De 

gedragscode van het Productschap Vis richt 

zich onder andere op het voorkomen en adequaat 

bestrijden van visziekten. Daarnaast 

benadrukt de code dat maatregelen genomen 

dienen te worden om ongewenste residuen in 

de vis te voorkomen en schadelijke effecten 

op het ecosysteem te minimaliseren. In het 

protocol staat hoe viskwekers om dienen te 

gaan met het gebruik van diergeneesmiddelen 

in de viskweek. 

Indien maatregelen, zoals bij voorbeeld het 

verversen van water, ontoereikend zijn om de 

ziekte te bestrijden, moet een (gespecialiseerde) 

dierenarts geraadpleegd worden. Als de 

dierenarts een behandeling noodzakelijk acht, 

mag hij/zij diergeneesmiddelen voorschrijven. 

Bij voorkeur worden middelen voorgeschreven 

die zijn beschreven in bijlage 2 van 

de gedragscode. In het geval van antibiotica 

wordt voor een effectieve genezing bij voorkeur 

gekozen op basis van een antibiogram 

tegen de vispathogene bacterie. Antibiogram 

en bacterietypering worden door het CVI uitgevoerd, 

maar het antibiogram kan soms ook 

door een dierenartsenpraktijk zelf worden 

bepaald. Bij gebruik van enig middel dient, 

zowel bij de dierenartsenpraktijk, als bij de 

viskweker een logboek (zoals weergegeven in 

bijlage 3 van de gedragscode) nauwkeurig te 

worden bijgehouden. Wanneer vissen met een 

gewicht van meer dan 5 gram zijn behandeld 

moeten deze, alvorens ze voor consumptie 

aan te bieden, worden getest op de aanwezigheid 

van eventuele residuen. 

Voor consumptievissen zijn in Nederland 

geen geregistreerde geneesmiddelen verkrijgbaar. 

Gezien de geringe omvang van de aquacultuur 

sector zullen in de nabije toekomst 

geen geneesmiddelen voor vissen worden geregistreerd. 

In de praktijk wil men het gebruik 

van geneesmiddelen en bestrijdingsmiddelen 

tegen parasieten zo veel mogelijk beperken, 

in verband met het voorkomen van residuen 

in visvlees en vanwege de kosten. 

Een vrij te gebruiken middel in zoet water is 

jodium vrij zout (1-5 gram per liter). Het remt 

de groei van parasieten, schimmels en bacteriën. 

Ook wordt het gebruikt om het effect 

van een te hoog nitriet gehalte te verminderen. 

Echter, het is niet aan te raden om permanent 

zout aan het systeem toe te voegen. 

Gebruik zout als goed en goedkoop geneesmiddel 

zonder residu vorming. 

Een ander vrij toe te passen middel is formaline 

of formaldehyde oplossing 36% (10-20 

ml op 1000 liter water gedurende 48 uur). Dit 

wordt gebruikt tegen ééncellige parasieten en 

huid- en kieuwwormen. Voorzichtigheid is 

geboden bij vissen met kieuwproblemen, omdat 

formaline zuurstof onttrekt aan het water. 

Controleer altijd de kieuwen voordat een 

behandeling wordt ingesteld. Bij zacht water 

met een hoge temperatuur en een lage pH is 

formaline meer toxisch. Niet gebruiken onder 

10 en boven 26°C en niet samen met zout. Bij 

gebruik altijd extra beluchten. 

Met meer zoötechnische maatregelen zoals 

waterverversing, een variërende zuurgraad, 

een aangepaste watertemperatuur en een 

verlaging van de visdichtheid probeert men 

de leefomstandigheden van de vissen zo optimaal 

mogelijk te maken om de kans op een 

ziekte uitbraak zo klein mogelijk te maken. 

Logboek 

De volgende gegevens moeten door de dierenarts 

worden genoteerd bij een behandeling 


in het logboek van de viskweker en die van de 

dierenarts: 

- Naam van het middel, reg.NL en batchnummer 

- Datum van toediening 

- Gebruikte hoeveelheid 

- Afdeling en bassin nummers van de behandelde 

dieren 

- Aantal of kilogrammen behandelde dieren 

- Einde wachttijd na laatste toediening 

- Naam van de behandelend dierenarts 

- Leverancier van het geneesmiddel 

Als algemene regel wordt aangehouden slechts 

vis van minder dan 5 gram te behandelen met 

antibiotica. Bij gebruik van een medicament 

moet een wachttermijn van MINIMAAL 500 

daggraden worden aangehouden, tenzij voor 

dezelfde vissoort in een andere Europese lidstaat 

een andere wachttermijn is vastgesteld. 

Daggraden is het product van de watertemperatuur 

en het aantal dagen niet leveren. Dus 

bij een temperatuur van 25 graden moet een 

wachttermijn van 20 dagen worden aangehouden. 

Bij een temperatuur van 10 graden 

50 dagen (MINIMAAL!). 

Van paling is verder bekend dat zij geneesmiddelen 

veel langer vasthouden dan andere 

vissoorten, waarschijnlijk in het vet; dus hierbij 

is een langere wachttermijn nodig. 

Gebruikte anti-bacteriële middelen 

(doseringen voor pure stof) 

- OXYTETRACYCLINE 

In water: alleen tegen uitwendige bacteriële 

infecties; 20 mg/l voor 24 uur 

In voer: 50-80 mg/kg vis/dag voor 7-10 dagen 

- OXOLINEZUUR (weinig gebruikt) 

In water: 25 mg/l voor 3 uur 


(12 mg/kg/dag in zout water) 

- FLUMEQUINE 

In water: 10-25 mg/l voor 3 uur 


- TRIMETHOPRIM SULFADIAZINE 

(80:400) 

In water: 20 mg/l voor 12 uur 



N.B. Bij gebruik in water: biologisch filter 

kortsluiten! 

Toedieningswijze 

1. Lokaal zalf aanbrengen op een ontstoken 

wond nadat deze eerst is schoongemaakt 

met bij voorbeeld waterstof peroxide 3%. 

2. Injectie met een antibioticum intra-musculair 

net achter de borstvin of intra-peritoneaal 

net boven en voor de anus. 

Methoden 1 en 2 worden veelal gebruikt voor 

individuele grote vissen, zoals ouderdieren of 

grote siervissen. 

3. In water als kortdurend bad: minuten tot 

enkele uren, of een lang werkend of permanent 

bad van meerdere dagen voor een 

behandeling tegen uitwendige parasieten of 

uitwendige bacteriële infecties. Een hoge 

concentratie wordt kort toegepast, terwijl 

een lagere concentratie langer wordt gebruikt. 

Let op: in zacht water, bij een lage 

pH en hoge temperatuur zijn veel stoffen 

meer toxisch dan normaal, bij voorbeeld 

formaline. 

Voor zover mogelijk wordt gebruik gemaakt 

van pure stoffen, omdat bij- of vulstoffen het 

water vervuilen. 

Met hulp van een oppervlaktespanning verlagend 

middel, bijvoorbeeld Tween 80 ® , kan 

een geschikt geneesmiddel in een zeer kort 

durend bad van enkele seconden worden opgenomen 

in het lichaam. In de praktijk wordt 

dit zelden toegepast. 

4. Door het voer gemengd. Vooral gebruikt 

bij systemische bacteriële aandoeningen, 

bijvoorbeeld een septicaemie. 

De behandelduur is meestal 10 tot 14 dagen 

achtereen. 

De dosering is in mg/kg vis per dag en gaat 

uit van pure stof. 

Het totale gewicht van de vissen moet daarbij 

berekend worden en de normale voederopname 

per dag moet bekend zijn (dit kan 

variëren van 0,5 - 5% van het lichaamsgewicht). 

Het geneesmiddel wordt gemengd voor een 

voeropname van 1% omdat zieke vissen 

meestal minder of niet eten. Zo krijgen zij

een voldoende hoge dosering geneesmiddel 

binnen. Een nadeel is dat de minst of 

niet zieke vissen het meeste geneesmiddel 

opnemen. 

Noteer de datum van de laatste toediening en 

houdt een wachttermijn voor slachten aan van 

MINIMAAL 500 daggraden. 

Effecten van medicijnen 

Van bepaalde antibiotica, bijvoorbeeld tetracyclines, 

is bekend dat zij immuno-suppressief 

kunnen werken. Dit betekent dat gevoelige 

vissen (bijvoorbeeld paairijpe vrouwelijke 

vissen met kuit of vissen die in water 

leven van een minder goede kwaliteit) een 

verminderde afweer hebben en dat de kans 

op ziek worden en langer ziek blijven groter 

Aflevering en verwerking 

Afzwemmen 

Om de grondsmaak van consumptievis, veroorzaakt 

door de stof geosmine, te voorkomen 

moeten de vissen voor de slacht enkele 

dagen in schoon water zwemmen, zonder gevoerd 

te worden. Het gewichtsverlies tijdens 

deze periode verschilt tussen vissoorten en 

tussen individuele vissen. 

Dodingsmethoden 

Voor het doden van vissen, die afkomstig 

zijn van kwekerijen, zijn meerdere methoden 

in gebruik. Volgens de Europese richtlijnen 

voldoen deze methoden niet omdat de vissen 

niet snel genoeg worden bedwelmd. Dit moet 

binnen een halve seconde voordat de dood 

intreedt. Ook treedt bij de huidige methoden 

veel stress op bij de vissen. 

Voor het doden van paling is de meest gebruikte 

methode het ontslijmen van de huid 

in een zoutbad. Uit analyses blijkt dat de 

versheid en het uiterlijk van het palingvlees 

negatief kan worden beïnvloed door stress 

wordt, zeker als er virussen op de loer liggen. 

Zowel de viskweker als de toezichthoudende 

dierenarts hebben elk hun eigen verantwoordelijkheid 

met betrekking tot het afleveren 

van een voedselveilig product. De viskweker 

moet zorgen voor residuvrije vis, terwijl de 

dierenarts een voldoende lange wachttermijn 

moet adviseren. 

Duurzaamheid en milieu 

Afvalwater behoort vrij te zijn van meststoffen 

en resten van geneesmiddelen voordat het 

mag worden geloosd op het riool. 

Meerdere viskweek bedrijven willen in aanmerking 

komen voor een milieu keurmerk, 

waaruit blijkt dat men op duurzame wijze vis 

kweekt en het milieu spaart. 

wanneer het dier niet onmiddellijk het bewustzijn 

verliest. Onderkoelen met ijs of ijswater 

is de meest gebruikte dodingsmethode 

voor Afrikaanse meerval en tilapia. Hierbij 

kan de hartslag van de vissen toenemen van 

70 tot 300 slagen per minuut. Direct verbloeden 

van paling en meerval blijkt de dieren 

niet onmiddellijk te bedwelmen. Ook het geven 

van een harde slag op de kop, zoals in het 

buitenland wordt gebruikt bij zalm en karper, 

blijkt de vissen niet meteen te bedwelmen en 

stress op te leveren. 

Hieruit blijkt dat het verantwoord slachten 

van de diverse soorten vis nog niet diervriendelijk 

genoeg gaat. Er is al veel onderzoek 

naar gedaan. Een elektrocutie methode 

is ontwikkeld, maar is duur. Toch wil de sector 

deze methode toepassen om tegemoet te 

komen aan de wensen van consumenten organisaties. 

Het zou goed zijn als op Europees 

niveau goede slachtmethodes verplicht worden 

gesteld. Dit onderwerp staat vol in de 

aandacht bij de EU, de EFSA en de OIE. 



Diagnostiek en behandeling van de meest 

voorkomende ziekten 

De meest voorkomende ziekten bij kweekvissen 

zijn infectieuze aantastingen door: 

1. parasieten 

2. bacteriën 

3. virussen 

Daarnaast zijn er: “4. overige aandoeningen”. 

1. Parasieten 

De meest voorkomende parasieten bij zowel 

wilde vissen als kweekvissen in Nederland zijn: 

ICHTHYOBODO (voorheen Costia) 

Een zeer kleine druppelvormige flagellaat 

ter grootte van een rode bloedcel (10 bij 6 

µm). Geeft veel irritatie op kieuwen en huid 

en kan vooral bij jonge vissen aanzienlijke 

sterfte geven. De parasiet kan zich vastzetten 

met een kleine hechtplek, maar beweegt zich 

meestal over de huid en kieuwen met hulp 

van flagellen. Vermeerdering vindt plaats 

door overlangse deling en soms zijn zeer 

grote aantallen parasieten te vinden op een 

kleine oppervlakte. Zonder gastheer sterft de 

parasiet snel. 

VERSCHIJNSELEN: Op de vis kan een 

blauwig-witte waas van extra slijm zichtbaar 

zijn met soms samengeknepen vinnen. Bij 

aantasting van de kieuwen zullen de vissen 

[figuur 18] Kieuwtop met druppelvormige 

Ichthyobodo (Costia), een parasitaire flagellaat. 

lusteloos worden en op de bodem liggen of 

aan de oppervlakte luchthappen. Vaak eet de 

vis niet meer. 

CHILODONELLA 

Een op de huid en kieuwen voorkomende ciliaat 

met een grootte van 10 bij 60 µm. Zij 

tuimelen door het gezichtsveld en in grote 

aantallen geven zij huid en kieuwirritatie. 

Voortplanting geschiedt door overlangse deling. 

Dit wordt meestal gezien bij verminderde 

weerstand van de vissen, mogelijk als 

gevolg van een minder goede waterkwaliteit. 

VERSCHIJNSELEN: Witte slijmvlekken op 

de huid en extra slijm op de kieuwlamellen. 

Heftig schuren, luchthappen, lusteloosheid, 

niet meer eten en vermagering kunnen worden 

gezien 

[figuur 19] Chilodonella 

TRICHODINA 

Een qua vorm mooie schotelvormige parasitaire 

ciliaat die door het beeld tolt en met 

meerdere rijen ciliën de huid afschraapt. 

Voortplanting geschiedt door overlangse deling. 

De parasiet wordt meestal gevonden bij 

minder goede omstandigheden: slechte waterkwaliteit, 

verzwakte vissen en in het voorjaar 

bij stijgende watertemperaturen. 

VERSCHIJNSELEN: Grauwe huid, troebeling 

door verhoogde slijmproductie. Door 

schuren kunnen kleine verwondingen in de 


huid worden gezien, soms met puntbloedinkjes. 

Lusteloosheid, ruwe huid en kortademigheid 

kunnen optreden en door irritatie 

stopt de vis met eten. 

[figuur 21] Massa’s Trichodina in een huidafstrijkje 

van vis. 

ICHTHYOPHTHYRIUS MULTIFILIIS 

(ICH, WITTE STIP) 

Deze ciliaat is qua naam bij bijna iedereen 

bekend. De ovaalronde parasiet bevindt zich 

in dikke witte slijmpropjes op de huid (vandaar 

de naam witte stip) en beweegt zich 

draaiend voort door middel van ciliën op de 

hele celwand. Een lichte hoefijzervormige 

kern is goed zichtbaar. De parasiet, die in 

meerdere grootten te zien is, kan zich explosief 

vermeerderen. Vanuit de volwassen 

parasiet komen vrij-zwemmende trophonten 

los; deze gaan naar de bodem en vormen 

cysten waarin snel delingen plaats vinden, 

waarna vrije ciliosporen op zoek gaan naar 

een nieuwe gastheer. Alleen de vrij-zwemmende 

parasieten zijn te doden. Hierdoor 

is een herhaalde behandeling noodzakelijk. 

De cyclussnelheid van de parasiet is afhankelijk 

van de temperatuur. Bij 21-24°C 3-4 

dagen, bij 10°C 5 weken. 

VERSCHIJNSELEN: Witte stippen als 

kleine bolletjes zijn zichtbaar op de huid, 

vinnen en staart. (N.B. Niet iedere witte 

stip is WITTE STIP, ook andere parasieten 

kunnen door slijmvorming wittige stippen 

vormen). De vissen worden rusteloos, gaan 

schuren en knijpen met de vinnen. Door de 


[figuur 22] Paling met zware witte stip infectie 

door Ichthyophthirius multifiliis. 

[figuur 23] Giemsa gekleurde Ichthyophthirius 

multifiliis (witte stip) van de huid van vis 

veelheid van parasieten worden de vissen 

benauwd, lusteloos, eten niet meer, vermageren 

en sterven, soms aan secundaire bacteriële 

infecties. 

HEXAMITA 

Een eencellige flagellaat (7-12 µm) met 2x3 

flagellen aan de voorzijde en twee lange 

zweepdraden aan de achterzijde. Hexamita 

bewegen zich snel door het water en kunnen 

in grote aantallen worden aangetroffen. 

Meestal komen ze voor bij wat minder 

goede omstandigheden zoals minder goede 

waterkwaliteit en vis onder stress. De parasiet 

kan zowel op de huid maar vooral in 

de darm (feces) worden gevonden. Deling 

vindt plaats in de lengte richting. In het 

cyste stadium kan de parasiet dagen tot we-

ken overleven. Besmetting treedt op door 

opname via de bek van besmette cysten. 

VERSCHIJNSELEN: Vooral jonge dieren 

zijn gevoelig en worden lusteloos, weigeren 

voedsel, vermageren, hebben soms 

rode darmen en krijgen slijmige dunne ontlasting. 

Bij oudere dieren ziet men dezelfde 

verschijnselen met voortplantings-stoornissen. 

Vooral bij cichliden ziet men ronde 

gaten in de huid van de kop (hole in the 

head) en propjes vervallen weefsel. In een 

afkrabsel kan de parasiet zeer plaatselijk in 

grote aantallen worden gevonden. 

Meercellige organismen 

(PSEUDO-)DACTYLOGYRUS (kieuwworm, 

trematode) 

Een zeer beweeglijke zuigworm van 0.3-1 

mm groot vindt men op de kieuwen en op de 

huid. Typisch zijn haken waarmee zij zich 

vasthechten, een vierlobbige voorzijde en 4 

[figuur 24] De eileggende kieuwworm (Pseudo-)Dactylogyrus 

(trematode) op de kieuwen 

van paling 

zwarte pigment vlekken (ogen). Deze parasiet 

legt eieren en een behandeling hiertegen 

moet worden herhaald omdat eieren niet worden 

gedood door anti-parasitaire middelen. 

De parasiet kan hooguit 10 uur overleven 

zonder gastheer (bij 23°C). 

GYRODACTYLUS (huidworm, trematode) 

Deze zuigworm houdt zich ook met haken 

vast aan de huid, maar is ook op de kieuwen 

te vinden. Vaak is in het volwassen dier (0,3- 

0,5 mm) al een embryo met haken zichtbaar. 

VERSCHIJNSELEN: Bij Gyrodactylus 

en Pseudodactylogyrus treedt huidirritatie, 

slijmvorming en jeuk op. Bij aangetaste kieu- 

[figuur 25] Gyrodactylus, een kieuwworm, die 

levendbarend is: de haken van de nakomeling 

zijn al in het ouderdier te zien. 

wen wordt een versnelde ademhaling gezien 

en slijmvorming op de kieuwlamellen, bloedingen 

en mogelijk secundaire bacteriële infecties. 

ANGUILLICOLA CRASSUS (zwemblaasworm 

bij paling) 

Een nematode waarvan de volwassen 

worm zich voedt met bloed. Hun ontwikkeling 

loopt via een of twee tussengastheren, 

waarvan de essentiële tussengastheer een 

copepode is (vele mogelijke soorten, aanwezig 

in het zoöplankton) die door de paling 

wordt opgegeten. Na het opeten kruipt 

de wormlarve dwars door het lichaam van 

de paling naar de zwemblaas, vervelt daar 

enige malen en wordt volwassen. Dan gaat 

de parasiet bloed zuigen. In de zwemblaas 

vindt geslachtelijke voortplanting plaats 

en jongen gaan via de ductus pneumaticus 

naar de slokdarm en verlaten de paling via 

de darm. Afdoden van de volwassen parasiet 

is lastig, o.a. omdat de wormen niet 

steeds bloed zuigen. Preventie is mogelijk 

door glasaal te kopen die niet besmet 

is met de zwemblaasworm, dat wil zeggen 

glasalen die nog niet in het zoete water zijn 

geweest. 


[figuur 26] Anguillicola crassus, de zwemblaasnematode 

van paling: mannetje 

[figuur 27] Anguillicola crassus, de zwemblaasnematode 

van paling: vrouwtje 

DIAGNOSE van de meeste (uitwendige) parasieten 

kan door de kweker zelf of door de 

begeleidende dierenarts gebeuren. Voor onderzoek 

op inwendige parasieten kan dit na 

sectie op locatie worden uitgevoerd, of vissen 

kunnen (levend) naar een visziektenlaboratorium 

worden gebracht (voor NL CVI te 

Lelystad, voor België het NRL voor visziekten 

in Marloie). 

Voor de behandeling van uitwendige parasieten 

kunnen ondermeer de vrije middelen 

zout (jodium-vrij) en formaline worden gebruikt. 

Als u minder bekend bent met het gebruik 

van geneesmiddelen bij vissen is aan te 

raden om het middel eerst bij een klein aantal 

vissen te gebruiken en dan ook de vissen 

goed te observeren. 

De meeste parasieten zijn gevoelig voor 

zout en formaline. De zout (NaCl) dosering 

varieert van 1-3 gram per liter water gedurende 

1-2 dagen, tot 10 of soms 20 gram per 

liter water gedurende 30 minuten. Gebruik 

zout als geneesmiddel en niet als permanent 

bad. Zout remt nitriet opname in vissen en 


zorgt voor minder vochtverlies uit wonden. 

Daarnaast heeft het een remmende werking 

op bacteriegroei en remt de cyclus van parasieten. 

Advies is om dit niet te gebruiken bij 

de aanwezigheid van zeoliet in het filter. Zout 

maakt giftig ammoniak vrij uit zeoliet. 

Formaline (formaldehyde 36%) is een vloeistof 

die carcinogeen is en irriterend op slijmvliezen 

werkt. Vissen met kieuwproblemen 

zijn erg gevoelig voor formaline. Gebruik alleen 

heldere vloeistof; neerslagen zijn giftig. 

De dosering is 0,01 – 0,02 ml/liter water voor 

48 uur, of 0,1 – 0,2 ml/l voor 30 minuten in 

een aparte bak. 

Altijd extra beluchten! De laagste dosering 

aanhouden bij zacht water, een lage pH en 

een hoge temperatuur. Niet gebruiken in water 

van 26°C of hoger. 

Praziquantel wordt gebruikt tegen 

Dactylogyrus, Gyrodactylus en andere trematoden 

en mag alleen op voorschrift van een 

dierenarts worden verstrekt. De dosering is 

2-3 mg/liter. Zo nodig na 3-4 dagen herhalen. 

Maak eerst een suspensie. 

2. Bacteriën 

Symptomen van een bacteriële infectie kunnen 

zijn: bloedingen in vinnen, huid, kop, 

kieuwen en anus, een opgezette buik en ulcera 

in de huid. We zien een langzaam opkomende 

sterfte, maar meer chronisch dan 

bij een virus infectie. Bij een opgezette buik 

denken we aan ascites (helder vocht). Verder 

ziet men bloedingen in de inwendige organen, 

een bleke stevige lever en een opgezette 

milt die normaal of donkerder van kleur is. 

Onderzoek van een bacteriële huidontsteking 

kan door vanuit de rand van het aangetaste 

weefsel van een ulcus een uitstrijk 

te maken op een bloedagar-plaat. De definitieve 

diagnose en gevoeligheidstest kan door 

een op visziekten gespecialiseerd laboratorium 

(bijvoorbeeld CVI van Wageningen UR 

te Lelystad en het NRL voor visziekten van 

België in Marloie) worden uitgevoerd. 

Ook is het mogelijk om bij vage aandoeningen 

aangetaste levende vissen (na overleg) 

naar het laboratorium te brengen. Na een 

uitslag van het laboratorium met een antibioticum-gevoeligheidstest 

is het zinvol om met 

de viskweker te overleggen of een behandeling 

moet worden ingesteld, waarmee en op 

welke wijze.

[figuur 28] Ziehl- Neelsen positief: Mycobacterium 

marinum 

[figuur 29] Afenten van een rog in de sectiezaal 

van het CVI 

[figuur 30] Koi met gatenziekte (erythrodermatitis) 

door atypische Aeromonas salmonicida. 

De belangrijkste vispathogene bacteriën in 

Nederlandse (sier)vis: 

• Aeromonas salmonicida 

atypische stammen: 

“karper erythrodermatitis” 

“gatenziekte” van koi karpers o.a. diepe 

huidwonden met haemorrhagische randzone 

(regelmatig gevonden) 

Typische stam: subs. salmonicida: “furunculose” 

bij forel, uitbrekende abcessen, 

sepsis (zelden gevonden) 

• Aeromonas sobria, Aer. hydrophila: 

secundaire bacterie-infecties bij allerlei 

vissoorten, zowel uitwendig als inwendig 


• Vibrio-soorten: V.anguillarum, V.vulnificus 

(zoönotisch, bij de mens ontsteking van 

huidwondjes die zelfs tot een systemische 

infectie kan leiden) o.a. vibriose bij brakwatervissoorten 

(regelmatig gevonden): 

zowel uitwendig als inwendig (regelmatig 

gevonden) 

[figuur 31] Een glasaal met een systemische 

Pseudomonas anguilliseptica infectie: opgezette 

nier. 

• Edwardsiella tarda: (zoönotisch, bij de 

mens ontsteking van huidwondjes) bij 

paling, tarbot en cichliden o.a. (enkele 

malen gevonden): diepe huidulcers, later 

systemisch 

• Pseudomonas anguilliseptica: 

“Red spot disease” bij glasaal, witte waas 

over hele glasaal; Bacterie is te vinden op 

en in de glasaal 


[figuur 32] Myxobacterie-infectie door Flavobacteria. 

• Flavobacterium/Flexibacter species: 

Myxobacteriën op allerlei vissoorten, oppervlakkige 

huidlaesies (regelmatig gevonden) 

• Yersinia ruckeri: 

Enteric Redmouth Disease van salmoniden, 

systemisch, zie bij forel (sporadisch 

gevonden) 

• Streptococcus agalactiae: ziekte bij tilapia 

(zoönotisch); zie bij tilapia (af en toe gevonden) 

• Mycobacterium marinum: (zoönotisch) 

Vissen-TBC van allerlei warmwatervissoorten, 

Zoönotisch: veroorzaakt zgn. 

zwemmersgranuloom, dus met handschoenen 

werken en goed de handen wassen. 


Er is voor visbacteriën in het algemeen niet 

een lijstje te maken van werkzame antibiotica 

per bacteriële aandoening: gevoeligheden 

kunnen sterk variëren. Een uitzondering 

hierop vormen myxobacteriële huidinfecties 

(Flavobacterium columnare o.a.) die doorgaans 

goed te behandelen zijn met tetracycline 

in een bad of trimethosulfmix per os. 

Een ziekte kan ook optreden bij een verminderde 

weerstand, bijvoorbeeld door een slechte 

waterkwaliteit. In de uitslag van het laboratorium 

staat niets vermeld over de waterkwaliteit 

op het moment van insturen van zieke 


vis, want deze moet op het bedrijf worden 

bepaald door de viskweker zelf. Soms worden 

meerdere bacterie soorten bij vissen gevonden 

die vaak niet specifiek pathogeen zijn. In een 

dergelijk geval kan het beter zijn om meteen 

de waterkwaliteit te verbeteren en te zien of de 

vissen hierdoor in een betere conditie komen 

en de infectie zelf de baas kunnen worden 

zonder het gebruik van antibiotica. 

Een behandeling met zeezout (bijvoorbeeld 

3 gram per liter) remt bacterie- en parasiet 

groei en zorgt voor minder vochtverlies uit 

open wonden, waardoor vissen sneller kunnen 

herstellen. 

Soms is met technische maatregelen (bijvoorbeeld 

temperatuur verhoging of -verlaging, 

visdichtheid verlaging of minder voeren) ook 

een verbetering te verkrijgen, maar dit is afhankelijk 

van de aandoening (enkele of alle 

vissen ziek) en de heftigheid van de infectie. 

Vaccins: Tegen sommige bacteriële infecties 

is enten mogelijk. In landen buiten Nederland 

en België worden commerciële vaccins verkocht 

tegen Yersinia ruckeri, Vibrio stammen, 

Aeromonas salmonicida en tegen streptococcen 

(wordt ook in Nederland bij tilapia toegepast). 

3. Virussen 

Symptomen van een virus infectie zijn weinig 

specifiek: donker worden van de vis, 

minder actief gedrag, soms exophthalmus 

met bloedingen in het oog, bloedingen aan de 

vinbases, snelle en vaak hoge sterfte. Bij sectie: 

bleke organen met puntbloedingen, bleke 

milt en anemie, bloedige ascites. 

Overdracht van virussen gebeurt meestal 

horizontaal, dat wil zeggen via contact met 

andere vissen, water, netten. Bij sommige virussen 

is ook verticale transmissie via eieren 

naar nakomelingen mogelijk. 

In veel gevallen blijkt stress door welke oorzaak 

dan ook (mindere waterkwaliteit, sorteren, 

nieuwe vissen, etc.) een basis te vormen 

voor een virusuitbraak. Stress is o.a. te zien 

aan gedragsverandering: schichtige vis, door 

de bak schieten, aan oppervlak hangen etc. 

Het is dan ook zaak, stress te voorkomen, dat 

wil zeggen, de houderij-omstandigheden zo 

gunstig mogelijk te maken voor de vis.

[figuur 33] Paling met European Virus of Eel 

(EVE): opgezette kop en bloedingen. 

De diagnose van een virusinfectie wordt uitgevoerd 

met lever, nier en milt-materiaal en kieuwen 

of met de totale (kleinere) vis. Hiervan wordt 

een suspensie gemaakt die op een vissencellijn 

wordt gebracht. Na bebroeding vermeerdert een 

eventueel aanwezig virus zich en maakt de aanwezige 

cellen kapot (cyto-pathogeen effect). De 

virussuspensie wordt daarna met serologische 

testen of met de PCR nader getypeerd tot een 

virusnaam. 

Een snellere test dan virusisolatie is de PCR 

(Polymerase Chain Reaction) waarbij DNA 

of RNA van een virus, na binding aan stukjes 

nagemaakt genetisch materiaal zich gaat vermeerderen 

in een thermocycler tot een meetbare 

hoeveelheid. Via gel-electroforese wordt het 

gewicht van het verkregen DNA-bandje vergeleken 

met dat van een bekend referentievirus. 

Voor onderzoek op visvirussen is een gespecialiseerd 

laboratorium nodig: levende vissen 

kunnen naar een visziektenlaboratorium worden 

gebracht (voor NL CVI te Lelystad, voor 

België het NRL voor visziekten in Marloie), 

De belangrijkste vispathogene virussen in 

Nederlandse (sier)vis: 

• IPNV (Infectious Pancreatic Necrosis 

Virus) in salmoniden (type Sp), zie bij forel, 

heel soms in paling vaak (typen VR 299 en 

Ab = EVE ( European Virus of Eel)) 

• VHSV (Viral Haemorrhagic Septicaemia 

Virus) (lijst 2006/88/EG EU) in salmoniden, 

zie bij forel, o.a.: sporadisch 

• IHNV (Infectious Haematopoietic Necrosis 

Virus)(lijst 2006/88/EG EU) In salmoni- 

[figuur 34] Spring Viraemia of Carp virus 

(SVCV), een rhabodovirus, gezien met de 

electronenmicroscoop. 

den, zie bij forel: in NL sinds 2008: 3 uitbraken. 

• SVCV (Spring Viraemia of Carp Virus) in 

karperachtigen: zie onder karper; eens in de 

ca. 7 jaar een uitbraak 

• EVEX (European Virus of Eel X) bij paling, 

zie onder paling, af en toe gevonden 

• HVA (Herpesvirus van de paling) Bij paling, 

niet schadelijk voor de mens; zie onder 

paling; vaak gevonden 

• KHV (Koi Herpesvirus)(lijst EU) Bij koi 

en karper Cyprinus carpio, zie onder karper, 

vaak in koi gevonden 

Vaccins: Virale vaccins voor vis zijn schaars. 

Commercieel zijn IPNV- en ISA vaccins op 

de markt. ISA is een aangifteplichtige exotische 

zalmziekte, zie de OIE Manual. Tevens 

werkt men aan een veilig KHV vaccin. Tegen 

de andere virussen zijn nog geen werkzame 

vaccins voorhanden. 

[figuur 35] Koi met Koi Herpes Virus (KHV) 

ziekte: enophthalmus, kieuwnecrose, dik 

slijm. 



Ziekten per vissoort 

PALING 

Parasieten 

De meest voorkomende uitwendige parasieten 

zijn Trichodina, Ichthyobodo en Pseudodactylogyrus 

(kieuwworm). Daarnaast worden 

Chilodonella, Ichthyophthirius multifillis 

(witte stip) en Gyrodactylus (huidworm) regelmatig 

aangetroffen. 

De in de zwemblaas voorkomende Anguillicola 

crassus wordt steeds minder aangetroffen 

in kweekpaling omdat de meeste glasaal 

wordt gevangen voordat deze besmet raakt in 

zoetwater en de kweker dus A.crassus-vrije 

glasaal als pootvis aankoopt. 

Het is zinvol om de levenscyclus van de verschillende 

parasieten te kennen. Zo is het 

mogelijk om een cyclus te versnellen door 

de watertemperatuur te verhogen. Sommige 

parasieten gaan dood bij een hoge watertemperatuur. 

Behandeling van bijvoorbeeld witte stip moet 

worden herhaald (hoe frequent is afhankelijk 

van de watertemperatuur) omdat alleen de 

vrij zwemmende stadia worden gedood met 

medicijnen. Een behandeling tegen ei-leggende 

parasieten (Pseudodactylogyrus) moet 

worden herhaald omdat eieren niet worden 

gedood door anti-parasitica. 

Op de meeste vissen zijn een of enkele parasieten 

te vinden. Deze hoeven niet allemaal 

gedood te worden. Door een verminderde 

weerstand van de vissen bijvoorbeeld als 

gevolg van een minder goede waterkwaliteit 

kunnen aanwezige parasieten, maar ook bacteriën 

zich explosief vermeerderen en vissen 

ziek maken. 

Bacteriën 

Een bacterie, bekend bij glasaal is 

Pseudomonas anguilliseptica. Deze bacterie 

veroorzaakt een opgezette nier en een witte 

waas op de huid. Bij grotere vissen zijn rode 

vlekken op de huid te zien. Bestrijding bij 

glasaal is mogelijk door de watertemperatuur 

te verhogen naar 27°C gedurende minimaal 2 

weken. Andere bacteriën die soms secundair, 

bij stress bijvoorbeeld na sorteren, worden 

gevonden zijn Aeromonas hydrophila en A. 

sobria. 

[figuur 36] Trichodina (een parasitaire ciliaat) 

in een huidafstrijkje van vis. [figuur 37] Paling met huidlaesies door o.a. 

Aeromonas hydrophila 

Myxobacteriën en Edwardsiella tarda werden 

bij kweekaal aangetroffen, soms in combinatie 

met een virus. Edwardsiella tarda 

(potentieel zoönotisch) wordt aangetroffen 

in huidzweertjes die overgaan in stinkende 

abcessen, waarbij ook ontstekingshaardjes in 

lever, milt en nieren zijn te vinden. De sterfte 

is relatief laag (10%), maar kan oplopen tot 

wel 50%. Vibrio vulnificus (potentieel zoönotisch) 

en V. fluvialis zijn beide zout-minnende 

bacteriën en komen voor bij paling die in 

zout of brak (bron) water worden gehouden. 

Bestrijding van Vibrio kan soms ook door een 


water wisseling van brak of zout water naar 

zoet water. 

Indien behandeling van bacteriële ziekten 

nodig is moet dit op geleide van een antibiogram 

en op voorschrift van de behandelende 

dierenarts gebeuren. 

Virussen 

Het virus EVEX (Eel Virus European X) 

is een rhabdovirus en komt weinig voor in 

Nederland en daarbuiten. Het kan bij kweekaal 

een sterfte van 10% veroorzaken indien 

er een stressfactor meespeelt. 

Daarnaast komt HVA (Herpes Virus 

Anguillae) algemeen voor bij palingkwekerijen 

en wilde paling in Nederland en andere 

landen van West-Europa. De paling vertoont 

fijne huidbloedingen in een soort tijgerpatroon, 

rode vinnen en lichte sterfte. 

[figuur 38] Paling met vibriose. 

[figuur 39] Paling met ziekte door herpesvirus 

anguillae (HVA), met specifieke bloedingen. 

Verder komt EVE (Eel Virus European, een 

IPNV-achtig bi-RNA = dubbel strengig 

RNA virus) soms voor bij kweekaal, waar- 


[figuur 40] Een vissenkieuw met stikstof 

gasbellen in de bloedvaten: gas bubble 

disease. 

bij de paling anemie, een opgezette kop en 

kieuwdeksels en knalrode vinnen vertoont 

met vele fijne huidbloedingen. De hoogte van 

de sterfte varieert en is mede afhankelijk van 

o.a. de waterkwaliteit. 

Een acute infectie van HVA kan worden afgeremd 

door de watertemperatuur drastisch 

te verlagen naar ongeveer 20°C. Bij EVE en 

EVEX moet de watertemperatuur juist vaak 

omhoog richting 26°C. Een andere ondersteunende 

maatregel is water verversen en 

veel minder voeren. Een medicinale behandeling 

is niet mogelijk. 

Overige aandoeningen 

Overige ziekten die kunnen worden gezien 

bij paling zijn gasbellenziekte (GBD = Gas 

Bubble Disease) waarbij stikstof-luchtbelletjes 

in de huid, in de vinnen en kieuwen en 

soms zelfs in het oog worden aangetroffen, 

een soort caissonziekte. De oorzaak ligt bij 

bijvoorbeeld een defecte waterpomp (lucht 

aanzuigen) of door een te forse beluchting of 

water instroom in de bassins. 

Een verhoogd nitriet-, ammoniak- of nitraatgehalte 

in het water kan huid- en kieuwirritatie 

veroorzaken, met als gevolg onrust, schuren, 

springen, luchthappen, het oplopen van 

huidverwondingen, en soms zelfs huidlbloedinkjes. 

Nitriet geeft door vorming van methemoglobine 

bruinkleuring van het bloed. 

Frequente controle van de waterwaarden is 

nodig. Helder water zegt niets over de kwaliteit. 

Bij recirculatiesystemen kan een ver-

hoogd koolzuurgehalte in de lucht (als gevolg 

van te weinig ventilatie) het zwemgedrag van 

de vissen beïnvloeden. 

Ook de medewerkers in het bedrijf kunnen 

last van ademhalingsproblemen krijgen. 

Goede ventilatie is dus noodzakelijk. 

FOREL 

Parasieten 

Bij forellen worden veelal dezelfde huidparasieten 

als bij de andere vissoorten aangetroffen, 

n.l. Trichodina, Chilodonella, Witte Stip, 

Gyrodactylus, Hexamita (in de darm en op de 

huid) en inwendig Diplostomum spathaceum, 

een trematode met slakken als tussengastheer 

en meeuwen als eindgastheer. Vissen 

vermageren sterk door een infectie met deze 

trematode. Hiertegen is geen behandeling 

mogelijk. 

Preventie: door vogels te weren (de mest kan 

besmet zijn met eieren van de parasiet) en zo 

veel mogelijk slak-vrij te werken. De kans 

op besmetting van forellen is groter omdat 

zij veelal in open water worden gehouden, in 

bassins of in (netten in) vijvers. Behandeling: 

zie paling. 

Preventie: koop parasieten virusvrije vissen 

en probeer eventuele tussengastheren uit te 

schakelen. 

Bacteriën 

Aeromonas salmonicida salmonicida veroorzaakt 

furunculose bij forel, Yersinia ruckeri 

veroorzaakt zgn. enteric redmouth disease 

waarbij naast een soms rode bek ook bloedingen 

in huid en spieren worden gevonden. De 

[figuur 41] Regenboogforel met enteric redmouth 

disease door Yersinia ruckeri, met als 

specifiek kenmerk een gele ontlasting. 

buik is dik door vochtophoping in de maag 

en de darminhoud kan geel zijn. De milt is 

opgezet en donker van kleur. 

Myxobacteriën zoals b.v. Flavobacterium 

columnare worden in relatief oppervlakkige 

huidinfecties aangetroffen. 

[figuur 42] Myxobacteriën (Flavobacterium 

groep) in een afstrijkje van de huid van een 

vis: lange staafjes met een zgn. gliding motility. 

Vibrio salmonicida komt met name voor bij 

zalm. 

Behandeling: zie paling, afhankelijk van het 

antibiogram. Badbehandelingen in vijvers 

kunnen een groot effect op het milieu hebben. 

Beter is, als een badbehandeling noodzakelijk 

is, om dit in een apart bassin uit te 

voeren. Een behandeling via het voer heeft 

de voorkeur bij de behandeling van zieke vijvervissen. 

Virussen 

In Nederland is bij forel meerdere malen 

VHS (Viral Haemorrhagic Septicaemia), 

een ziekte met bloedingen in de spieren, geconstateerd. 

Sterfte kan tot 100% oplopen. 

Deze ziekte is aangifteplichtig in de EU. 

Symptomen kunnen variëren van acuut: 

sloom worden, exophthalmus, bloedingen 

in de ogen en bij de vinbases en hoge 

sterfte tot subacuut: draaiend zwemmen, 

donkere huid, en anemie tot de eindfase, 

waarin abnormaal nerveus zwemgedrag als 

voornaamste afwijking wordt gezien en er 

veel minder sterfte optreedt. Boven 16 graden 

wordt de ziekte geremd, maar het virus 

blijft wel aanwezig. 


[figuur 43] Regenboogforel met VHS. 

Preventie: aankoop van virusvrije vissen 

met gezondheidscertificaat, bijvoorbeeld 

vanuit forellenkwekerijen in Denemarken of 

Duitsland. 

Sinds 2008 en 2009 is tevens de aan VHS 

sterk verwante aangifteplichtige virus- ziekte 

IHN (Infectious Haematopoietic Necrosis) 

in Nederland aangetoond. Verschijnselen: 

dezelfde als die van VHS, met eveneens hoge 

vissterfte. Isolatie en typering dienen door 

een gespecialiseerd laboratorium plaats te 

vinden 

Ziet men verschijnselen van een aangifteplichtige 

ziekte, dan dient men de Algemene 

Inspectie Dienst (AID) meldkamer in te lichten: 

telefoon 045-5466230. (Nederland) 

IPN (Infectieuze Pancreatische Necrose) is 

niet aangifteplichtig en is enkele malen bij 

forel in Nederland gevonden, soms zonder 

ziekteverschijnselen. Op andere bedrijven 

was de sterfte tussen 15 en 80%. Symptomen: 

plotselinge sterfte bij jonge vissen, ongeveer 

6 weken na de eerste voedselopname. Vissen 

zwemmen in spiralen door het water en kunnen 

een opgezette buik hebben door aantasting 

van darmen en pancreas. In de darmen 

is slijm te zien, maar geen voedsel. Het virus 

wordt via meeuwen, feces en hom overgebracht. 

Preventie: door het aankopen van 

jonge vissen met een gezondheidscertificaat. 

Er is geen behandeling mogelijk. 

KARPER 

Parasieten 

Ook bij karpers worden de volgende parasieten 

regelmatig gevonden: Trichodina, 

Chilodonella, Ichthyobodo, Dactylogyrus, 


Gyrodactylus, en Hexamita. 

Behandeling: zie paling. Omdat karpers in 

vijvers worden gehouden, dient men uiterst 

terughoudend te zijn met badbehandelingen 

en deze zo nodig in een aparte behandeltank 

uit te voeren. 

Bacteriën 

Erythrodermatitis is een huidontsteking met 

diepe wonden veroorzaakt door een atypische 

Aeromonas salmonicida. De ziekte 

wordt ook wel gatenziekte genoemd. Ook 

Flavobacterium columnare kan worden 

aangetroffen in ulcera van de huid. Omdat 

de laatste jaren de houderij van de Japanse 

karper (KOI) erg populair is, vinden we helaas 

ook steeds meer bacteriën, die resistent 

blijken te zijn tegen de gangbare antibiotica. 

Blijkbaar wordt hier, maar vaak ook in de 

landen van herkomst, erg gemakkelijk met 

bacterieremmende stoffen omgesprongen. 

Hieruit blijkt, dat een antibiogram voor de 

correcte behandeling van deze vissen onmisbaar 

is. 

Virussen 

SVC (Spring Viraemia of Carp) veroorzaakt 

ziekte in het voorjaar, vooral bij karpers 

waarvan de conditie na de winter minder 

goed is. Zieke vissen zonderen zich af, kleuren 

donker, krijgen exophthalmus, een dikke 

buik door bloederige ascites, puntbloedingen 

in de huid, kieuwen, spieren en inwendige 

organen, anemie en sterfte (kan meer dan 

30% zijn). Overdracht geschiedt via water, 

netten en direct contact tussen vissen. De incubatietijd 

is ongeveer 10-14 dagen bij 12°C. 

Boven 18°C verdwijnen de ziekteverschijnselen. 

Behandeling: niet mogelijk. Ziekte is 

te stoppen door de temperatuur te verhogen 

naar 18°C, maar dit blijkt niet altijd praktisch 

uitvoerbaar. 

Een andere virusinfectie wordt veroorzaakt 

door het KHV (Koi Herpes Virus), 

bij Cyprinus carpio (karper en koi), waarbij 

sterfte tot 100% kan oplopen. Aangetaste 

vissen vertonen afwijkend gedrag, ingevallen 

ogen, overmatige slijmproductie en huid- 

en kieuw-necrose. Een behandeling, door 

de aangetaste vissen gedurende minimaal 

7 dagen bij een temperatuur van minimaal 

27°C te houden, zou de ziekte onderdruk-

ken, maar kan ook net teveel stress voor 

de zieke vissen geven. Echter, overlevende 

vissen zijn in principe drager van KHV en 

vormen daardoor nog steeds een groot risico 

voor andere vissen. Diagnostiek gebeurt met 

een PCR test van koi- nier en –kieuw bij een 

visziekten laboratorium. Het virus zou ook in 

de ontlasting zijn aan te tonen. Het opsporen 

van dragers is nog niet mogelijk. 

OVERIGE VISSOORTEN 

TILAPIA 

Parasieten 

De “normale” huidparasieten zoals die bij de 

eerder genoemde soorten voorkomen, worden 

ook bij tilapia aangetroffen. 

Bacteriën 

Bacterieel gezien kan tilapia besmet worden 

met allerlei opportuun pathogene bacteriën 

als Aeromonas hydrophyla, net als dat kan gebeuren 

bij andere vissoorten. Mycobacterium 

fortuitum is bij tilapia wel eens gevonden. 

Bij de mens kan de bacterie met name via 

wondjes abcessen of postoperatieve infecties 

veroorzaken. Dit is derhalve een zoönotische 

bacterie. 

Bij wat grotere tilapia zijn wel eens 

Piscirickettsia-achtige bacteriën gevonden 

en deze zijn volgens de literatuur gevoelig 

voor tetracycline, met grote granulomen 

in de inwendige organen. Daarnaast 

is Streptococcus agalactiae (een potentieel 

zoönotische bacterie) een enkele keer gevonden. 

Deze veroorzaakt bij tilapia anorexia, 

blindheid door exophthalmus en de 

vis vertoont een C-vormig verkrampt lichaam 

en derhalve een draaiend zwemgedrag 

aan het oppervlak, waarbij er feces uit 

de anus kan hangen. 

Virussen 

Er zijn nog geen soortspecifieke virussen gevonden 

bij tilapia. 

Overige aandoeningen 

Tilapia is verhoogd gevoelig voor oververzadiging 

van water met stikstof gas. Gas bubble 

disease werd dan ook regelmatig waargenomen 

bij deze vissen. 

AFRIKAANSE MEERVAL 

Parasieten 

De “normale” huidparasieten zoals die bij de 

eerder genoemde soorten voorkomen, worden 

ook bij Afrikaanse meerval wel eens 

aangetroffen. 

Bacteriën 

Er zijn geen strikte Afrikaanse meerval 

bacterieziekten en deze soort staat bekend 

als ziekteresistent. Afrikaanse meerval is 

sterk kannibalistisch en de daardoor ontstane 

wonden kunnen met opportuun pathogene 

bacteriën, als Aeromonas hydrophyla, 

gaan ontsteken, Daarnaast komt heel soms 

Mycobacterium marinum, vissen-TBC, voor 

bij de meerval. 

Virussen 

Er zijn nog geen soortspecifieke virussen gevonden 

bij de Afrikaanse meerval. 

ZEEBAARS 

Zeebaars kan infecties met de zoutminnende 

Vibrio bacteriën oplopen. In mediterrane 

gebieden, waar veel zeebaars en zeebrasem 

wordt gekweekt, heeft men problemen 

door het noda virus, dat Viral Erythrocytic 

Necrosis (VER) of Viral Nervous Necrosis 

(VNN) veroorzaakt, in Nederland nog niet. 

De vissen vertonen nerveuze verschijnse- 

[figuur 44] Tarbot met Vibrio infectie 


len en schieten door het water. Het virus is 

daarbij onder andere te vinden in de hersenen 

van de vis. 

TARBOT en TONG 

Bij tarbot zijn tot op heden enkele Vibrio soorten 

en Edwardsiella tarda gevonden. Bij tong 


Vibrio anguillarum o.a., te zien als rode huidlaesies, 

huidbloedinkjes en inwendig opgezette 

organen (milt, lever en nieren) met sterfte. 

Omdat deze laatste vissoorten nog maar kort 

in Nederland worden gekweekt voor consumptie, 

is de verwachting dat er meer ziekten 

zullen opduiken. 

[figuur 45] Sexen van tong 

met echo 

[figuur 46] 

Tarbot met ooglaesie door 

Edwarsiella tarda infectie

Schaal- en weekdieren 

Schaaldierziekten 

In Nederland en België is het aantal bedrijven, 

dat schaaldieren kweekt, op één hand 

te tellen. Er spelen bij schaaldieren voornamelijk 

virusziekten een rol. In de 2006/88/ 

EC richtlijn worden er drie genoemd: de 

exotische ziekten Yellow Head Disease, 

Taura Syndrome en de niet-exotische 

ziekte White Spot. Gaffkemia is daarnaast 

een bekende bacteriële schaaldierziekte, 

veroorzaakt door Aerococcus viridans. 

Inheemse zoetwaterkreeften kunnen daarnaast 

lijden aan kreeftenpest, veroorzaakt 

door de schimmel Aphanomyces astaci. 

Bij verhoogde sterfte van schaaldieren is 

het zaak direct dieren naar het gespecialiseerde 

laboratorium (CVI) te brengen voor 

diagnostiek. 

Weekdieren 

Tot de weekdieren behoren onder andere 

de slakken, inktvissen en tweekleppigen. 

[figuur 47] Oesters vangen in Zeeland 

[figuur 48] Bonamia ostreae in de platte oester 

(HE-kleuring) 

Onder de tweekleppigen zijn een aantal 

soorten (oesters en mosselen) die een belangrijk 

deel uitmaken van de wereldwijde 

aquacultuur productie. Tweekleppigen 

verzamelen hun voedsel door het water te 

filteren en voedseldeeltjes met trilharen op 

hun kieuwen uit het water te zeven. De belangrijkste 

voedselbron bestaat uit de microscopisch 

kleine algen die in het water 

zweven (fytoplankton). In Nederland worden 

oesters (de inheemse platte oester en 

de Japanse oester) en mosselen gekweekt 

op de kweekpercelen in de Waddenzee, 

Oosterschelde en het Grevelingenmeer. 

Deze extensieve kweek is grotendeels afhankelijk 

van de natuurlijke zaad of broedval. 

Het broed wordt ingevangen op lege 

schelpen op de percelen of met kunstmatige 

collectoren of wordt opgevist van natuurlijk 

ontstane banken en overgebracht 

naar de percelen voor verdere groei. De 

extensieve kweek houdt ook in dat de sector 

sterk afhankelijk is van de natuurlijke 

omstandigheden. Het opzetten van kweekstations, 

“hatcheries”, die met geselecteerde 

ouderdieren, die voor het broed zorgen, 

is één van de gebruikte methoden om deze 

afhankelijkheid te verminderen. 

Weekdierziekten 

Ziekteproblemen in schelpdieren uiten 


zich vooral als verhoogde sterfte in de 

populatie, zonder specifieke kliniek. De 

populatie van de platte oester, Ostrea edulis 

in West Europa is gedecimeerd door 

achtereenvolgende uitbraken van de ééncellige 

parasieten Marteilia refringens 

en Bonamia ostreae. Beide zijn aangifteplichtig 

volgens de Aquacultuurrichtlijn 

2006/88/EG. In Nederland is Bonamia ostreae 

endemisch in de platte oesterbestanden 

van de Oosterschelde en Grevelingen. 

Marteilia refringens, was aanwezig in 

Nederlandse oesters en mosselen, maar is 

sinds ca. 1978 niet meer waargenomen bij 

de jaarlijkse monitoring. 

De afgelopen twee zomers (2008 en 2009) 

heeft er massale sterfte plaatsgevonden 

onder oesters in alle belangrijke kweekgebieden 

in Frankrijk en Ierland. Hierbij 

lijkt voornamelijk een nieuwe variant 

van het oesterherpesvirus betrokken te 

zijn. Diagnostiek van oesterziekten wordt 

aan een specialist overgelaten en gebeurt 

voornamelijk door middel van histopatho- 


[figuur 49] Marteilia refringens in oester (HEkleuring) 

logie door het CVI van WUR te Lelystad. 

Daarbij worden moleculaire technieken 

steeds belangrijker. Met uitzondering van 

de “hatcheries” is behandeling van weekdierziekten 

onhaalbaar door dat de kweek 

zich voornamelijk in het buitenwater afspeelt 

tussen de wilde populatie schelpdieren.

Slotbeschouwingen 

Alertheid 

Vissen, schaal- en schelpdieren worden 

door een steeds grotere behoefte aan aquacultuur 

en –verscheidenheid en door de 

globalisering levend, soms illegaal, over 

de gehele wereld vervoerd. Hierdoor bestaat 

een redelijke kans dat nieuwe ziekten 

en parasieten binnenkomen. Daarom moeten 

we voortdurend alert zijn en binnenkomende 

dieren preventief blijven controleren 

op ziekten, waarbij de vis de eerste 

weken bij voorkeur in quarantaine wordt 

geplaatst. 

Onderzoek 

De aquacultuur is een relatief jonge primaire 

productiesector die in de afgelopen 

dertig jaar explosief is gegroeid. Deze situatie 

zal op korte termijn niet veranderen. 

Het succes van deze groei ligt onder andere 

in “verwetenschappelijking” van het 

productieproces in de visteelt. Daarnaast 

is er in de schelpdiersector sprake van 

sterke kennisvergaring met betrekking 

tot het duurzaam oogsten van bestanden. 

Opleiding en onderzoek is van wezenlijk 

belang in de aquacultuursector. 

Omdat steeds nieuwe aquatische organismen 

in productie worden genomen, blijft 

de vraag naar basale biologische kennis 

met betrekking tot de voortplanting, de 

opkweek van het broed, de voeding, de gezondheid, 

enz. erg groot. Daarnaast doen 

zich een aantal nieuwe ontwikkelingen 

voor in de aquacultuur, die samenhangen 

met de toenemende mate van industrialisatie 

en voortschrijdende technische mogelijkheden, 

zoals biotechnologie, fokkerij, 

veterinaire en farmaceutische toepassingen. 

Deze nieuwe ontwikkelingen vragen 

nieuwe kennis ten aanzien van moleculaire 

aspecten, genetica en genomics, immunologie, 

pathologie en biotechnologie. In 

de westerse- en met name in de Europese 

aquacultuur stijgt, onder invloed van grote 

maatschappelijke bewegingen, de vraag 

naar meer kennis over stress, gedrag en 

welzijn van vissen in relatie tot de huisvesting 

en andere houderij aspecten. 

De explosieve groei en industrialisatie 

leiden tot ecologische, ruimtelijke en 

economische problemen rond de aquacultuur. 

Innovatieve systeembenaderingen 

zijn nodig om tot oplossingen te komen. 

Voorbeelden hiervan zijn de teelt in volledig 

gesloten systemen met een minimale 

uitstoot van afval, integratie van milieutechnische 

oplossingen in de productiesystemen, 

combinatie van aquaculuur met 

plantenteelt en dierhouderij, ook eventueel 

in water (bij voorbeeld de combinatie van 

visteelt met schelpdierteelt, de kweek van 

zeekraal of wieren) teneinde de afval reststromen 

zoveel mogelijk te benutten. 

Opleidingen 

Kennisinstellingen 

• Beroepsonderwijs: Wellantcollege in 

Houten, IPC Barneveld 

• Hogescholen: Hogeschool Zeeland in 

Vlissingen en Terneuzen, Van Hall 

Instituut in Den Bosch 

• Universiteiten: Wageningen Universiteit, 

Rijksuniversiteit Groningen,Universiteit 

Utrecht, Radboud Universiteit Nijmegen, 

Universiteit Leiden, Universiteit van 

Amsterdam, Universiteit Antwerpen, 

Universiteit Gent,Universiteit Leuven 

• Instituten binnen Wageningen UR: CVI 

Lelystad, IMARES, LEI, Alterra 

Meer informatie over actuele onderzoekprojecten 

met betrekking tot aquacultuur 

is te vinden op de aquacultuur site van 

WUR, beheerd door IMARES 

(www.aquacultuur.nl) 

Toekomst 

We kunnen stellen dat ook deze bedrijfstak 

problemen kent, maar die mogen een 

toekomstige groei niet in de weg staan. 

Er wordt in de sector hard gewerkt aan 

nieuwe ontwikkelingen met betrekking tot 

waterzuivering, verbetering van de voersamenstelling 

voor de diverse soorten, het 

laten ontwikkelen van vaccins tegen ziekten 

en aandacht voor het welzijn van vissen 

en het milieu. 


Contactpersonen 

• Drs.ing. Peter Werkman, dierenarts 

tel. 033-4943142; 

e-mail: werkman2@zonnet.nl 

• Dr.ir. Olga Haenen, hoofd NRL voor 

Vis- en schelpdierziekten CVI; 

tel. 0320-238352 

(voor diagnostiek: tel. 0320-238373); 

e-mail: olga.haenen@wur.nl 

• Dr.ir. Marc Engelsma, vis- schelpdierziektekundige 

o.a., CVI; 

tel. 0320-238729; 

e-mail: marc.engelsma@wur.nl 

• AID Meldkamer voor melding verdenking 

aangifteplichtige dierziekten in NL 

Ministerie van LNV; 

tel. 045-5466230. 

• Dr. F. Lieffrig, NRL voor Visziekten 

van België: CER Groupe, Division 

Pisciculture, Marloie (B); 

tel. +32-(0)84-220239; 

e-mail: f.lieffrig@cergroupe.be 

De volgende foto’s in dit DM zijn door 

Olga Haenen (CVI) geleverd: 1, 11, 14, 18, 

21-43, 48 en 49. 

De door Peter Werkman geleverde foto’s 

zijn: 2-10, 15, 16, 17, 19, 44-47. 


Aanbevolen literatuur 

Branson, E.J. editor. Fish welfare. 2008. 

Blackwell publishing. Fish Veterinary 

Society. ISBN 978-14051-4629-6 

Brown,L. editor. Aquaculture for veterinarians. 

1993. Disease in aquaculture: 91-129, 

Therapy in aquaculture: 131-167 

Haenen,O.L.M. and A.Davidse, 2001 First 

isolation and pathogenicity studies with 

Pseudomonas anguilliseptica from diseased 

European eel Anguilla anguilla L. in The 

Netherlands.Aquaculture 196: 27-36 

Haenen, O.L.M., S.G.Dijkstra, P.W.van 

Tulden, A.Davidse, A.P. vanNieuwstadt, 

F.Wagenaar, G.J.Wellenberg, 2002. 

Herpesvvirus anguillae (HVA) isolations 

from disease outbreaks in cultured 

European eel, Anguilla anguilla in The 

Netherlands since 1996. Bull.Eur.Ass.Fish 

Pathol. 22(4): 247-257 

Haenen, O.L.M., L.Grisez, D.De 

Charleroy, C. Belpaire and F. Ollevier, 

1989. Experimentally induced infections 

of European eel Anguilla anguilla 

with Anguillicola crassus (Nematoda, 

Dracunculoida) and subsequent migration of 

larvae. Dis.aquat.Org. 97-101 

Haenen, O.L.M., Way, K., Bergmann S.M. 

and Ariel, E., 2004 The emergence of Koi 

herpesvirus and its significance to European 

aquaculture. Bull.Eur.Ass.Fish Pathol. 24(6): 

293-307 

Haenen, O.L.M., 2005 Visziekten in 

Nederland, een terugblik: 20 jaar diagnoses 

bij het visziektenlaboratorium. Aquacultuur 

6/2005: 37-45 

Noga, E.J., 1995. Fish disease, diagnosis and 

treatment. Mosby. St. Louis. USA. 

1-55664-374-8. 

OIE, 2009. Manual of Diagnostic Tests for 

Aquatic Animals, 6th edition. OIE Int, Paris, 

France, www.oie.int. 383 pag. 

Werkman, P.J., 2007 Gezondheidszorg voor 

vissen, uitgave KNMvD Houten 

Oostenbrugge, H. van, A.P. van Duijn, O. 

Schneider, M. Poelman, H. van der Veen 

en R. Beukers, 2010. Oorzaken van de 

achteruitgang in de Nederlandse Visteelt. 

Aquacultuur 2010/1: 15-18 

Wildgoose, William H. Editor, 2001 BSAVA 

Manual of Ornamental Fish, 2d edition 

ISBN: 0 905214 57 9 

Wageningen UR, 2009. Informatiesite voor 

en over Aquacultuur in Nederland. Ed. W. 

Abbink & O. Schneider. 

http://www.aquacultuur.wur.nl/NL/ 


© Janssen Animal Health. Nov. 2009/Veto. BNL 09-001 

Meloxivet® 

Meer fl exibiliteit 

voor een comfortabele pijnbestrijding 

UW FLEXIBILITEIT 

• Nieuwe 0,5 mg/ml suspensie in 10 ml fl esje 

voor laagste gewichtsklasse 

• 1,5 mg/ml suspensie in 10 ml fl esje voor kortdurende 

behandeling en kleine honden 

• 1,5 mg/ml suspensie in 30 ml fl esje voor middelgrote honden 

• 1,5 mg /ml suspensie in 150 ml fl esje voor langdurige 

behandeling en grote honden 

ONZE KWALITEIT 

• Gebruikersvriendelijke glazen fl esjes voor 

optimale zichtbaarheid 

• Krachtige en preferentiële COX-2 inhibitor 

• Zeer smakelijk 

® 

Meloxivet 

Meloxivet ® 0,5 mg/ml suspensie voor oraal gebruik voor honden 

Meloxivet ® 1,5 mg/ml suspensie voor oraal gebruik voor honden 

■ Samenstelling: elke ml bevat resp.: meloxicam 0,5mg en meloxicam 1,5 mg, natriumbenzoaat 1 mg ■ Indicaties:Verlichting van ontsteking en pijn in zowel acute als chronische aandoeningen 

van het bewegingsapparaat. ■ Doeldier: Hond. ■ Dosering en wijze van toediening: Voor oraal gebruik. Dient te worden toegediend met voer. De suspensie moet worden toegediend met de 

spuit met dosisaanduiding die wordt meegeleverd met de verpakking. De aanvangsbehandelingis een éénmalige dosis van 0,2 mg meloxicam per kg lichaamsgewicht op de eerste dag. De dagelijkse 

behandeling dient, met een interval van 24 uur, te worden voortgezet met een orale onderhoudsdosis van 0,1 mg meloxicam per kg lichaamsgewicht, éénmaal per dag. Een klinisch effect wordt 

meestal binnen 3-4 dagen waargenomen. De behandeling dient na uiterlijk 10 dagen te worden gestaakt wanneer er geen klinische verbetering optreedt. ■ Contra-indicaties: Dien Meloxivet 

niet toe: ■ als uw hond drachtig is of tijdens het zogen; ■ als uw hond lijdt aan maagdarmstoornissen, zoals irritatie en bloeding, verstoorde lever-, hart- of nierfunctie en bloedingsstoornissen; ■ als 

uw hond allergisch (overgevoelig) is voor de actieve stof of één van de andere bestanddelen; ■ als uw hond jonger is dan 6 weken. ■ Bijwerkingen: Typische bijwerkingen van niet-steroïde antiinfl 

ammatoire geneesmiddelen (NSAID’s) zoals vermindering van de eetlust, braken, diarree, occult faecaal bloed en apathie werden af en toe gemeld. Deze bijwerkingen komen gewoonlijk in de eerste 

behandelingsweek voor en zijn in de meeste gevallen van voorbijgaande aard en verdwijnen na het staken van de behandeling, maar kunnen in zeer zeldzame gevallen ernstig of fataal zijn. Indien u andere 

bijwerkingen vaststelt, gelieve uw dierenarts hiervan in kennis te stellen. ■ Speciale waarschuwingen: De behandeling dient gestaakt te worden, als er bijwerkingen voorkomen en een dierenarts 

dient te worden geraadpleegd. Vermijd het gebruik bij gedehydrateerde, hypovolemische of hypotensieve dieren; in deze gevallen is er een potentieel verhoogd risico van nefrotoxiciteit. Andere 

NSAID’s, diuretica, anticoagulantia, aminoglycoside antibiotica en stoffen met een hoge eiwitbinding kunnen concurreren voor die binding en dit kan derhalve leiden tot toxische effecten. Meloxivet 

mag niet samen met andere NSAID’s of glucocorticosteroïden worden toegediend. Vóórbehandeling met ontstekingsremmende stoffen kan bijkomende of toegenomen bijwerkingen veroorzaken. Met 

zulke geneesmiddelen moet een behandelingsvrije periode van tenminste 24 uur voor aanvang van de behandeling in acht worden genomen. Echter, voor het bepalen van de behandelingsvrije periode 

dient rekening te worden gehouden met de farmacokinetische eigenschappen van de eerder gebruikte producten. In geval van overdosering is een symptomatische behandeling aangewezen. Personen 

met een bekende overgevoeligheid voor NSAID’s moeten contact met het diergeneesmiddel vermijden. In geval van accidentele ingestie, dient onmiddellijk een arts te worden geraadpleegd en hem 

de bijsluiter of het etiket te worden getoond. ■ Registratie: Janssen Pharmaceutica NV, Turnhoutseweg 30, B-2340 Beerse, België. EU/2/07/077/001; EU/07/077/003; EU/07/077/004; EU/07/077/005; 

NL: REG NL 101532, REG NL 101540, UDA; B: uitsluitend op voorschrift. 


NIEUW: 

NU OOK IN LAGE 

CONCENTRATIE VAN 

0,5 MG/ML 

een www.janssenanimalhealth.com 

divisie van 

Janssen-Cilag BV

Nog te verkrijgen nummers 

Jaar en nummer Titel 

1991-1/2 Huidaandoening van het rund 

1991-4 Pijnbestrijding bij kleine huisdieren 

1992-2 Teken en door teken overgebrachte ziekten 

1992-3 Cae, paratuberculose en cl bij de geit 

1993-1/2 Interne markt : uitdaging of challenge? 

1994-1 Herpesvirussen bij gezelschapsdieren 

1994-2 Hertenhouderij 

1995-1 Herpesvirussen bij rund en varken 

1995-2 Toegepaste epidemiologie voor de dierenartsenpraktijk 

1997-1 Overdraagbare encephalopathien bij mens en dier 

1997-2 Neonatologie v.h. veulen I 

1998-1 Neonatologie v.h. veulen II 

1999-1 Contr. van melk en vlees op antimicrobiele geneesmiddelen 

1999-3 Acupunctuur: een complementaire geneeswijze 

2000-2 Dierenarts-diergeneesmiddelen en GVP 

2000-3 Diergeneeskundige en zootechnische aspecten van de geitenhouderij 

2001-3 In het gezelschap van dieren 

2002-1 Klinische immunologie 

2002-3 Locomotiestoornissen bij de kip 

2003-1 Cardiologie bij de Hond 

2003-3 Farmacovigilantie 

2004-1 Haematopoietische tumoren 

2004-2 Egel 

2004-3 Veterinaire Volksgezondheid 

2005-1 Varkensfokkerij 

2005-3 Endocrinologie Paard 

2006-1 Huidaandoeningen II Hond en Kat 

2006-2 Hangbuikzwijn 

2006-3 Dierfysiotherapie 

2007-1 Afwijkingen tanden H + K 

2007-2 Duivenziekten 

2007-3 Diarrhee bij de kat 


2008-1 Toxicologie 

2008-2 Reiniging en desinfectie 

2009-1 Chirurgische behandeling van ooglidafwijkingen 

2009-2 Microbiol. Lab. Diagnostiek bij Hond,Kat en Paard 

2009-3 De Ezel 

2010-1 Aquacultuur 

Opmerking: van sommige nummers zijn nog slechts enkele exemplaren voorradig. 

D.M. nummers kunnen besteld worden door het totaal bedrag op onze Rabo bank rekening 

over te maken, onder vermelding van jaar en nummer van het D.M. dat men wenst. 

Voor bestellingen vanuit het buitenland en bij internet betalingen dienen naam, adres en 

woonplaats apart aan het secretariaat te worden doorgegeven via e-mail of fax. 

Per 1 Januari 2010 worden de tarieven als volgt gewijzigd: Benelux Buitenland 

Abonnementen : automatische incasso: € 30,00 

Abonnementen : op factuur: € 35,00 € 39,50 

Nazendingen : € 15,00 € 15,00

A-PDF Merger DEMO - Diergeneeskundig Memorandum

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

Delete template?

Save as template?