Verslag bijeenkomst Bergen op Zoom, 28 oktober 2010

Verslag contactbijeenkomst ‘Naar een Herzien Molenbeleid’
Bergen op Zoom, 28 oktober 2010
Vertegenwoordiging namens de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed
Jan van ’t Hof (hoofd Instandhouding), Tjeu Otten (hoofd Monumentenregistratie),
Gerard Troost (specialist molens), Wouter Pfeiffer (specialist molens), Mark van
Nieuwstadt (notulist).
Aanwezigen: C. Bakker, D.L.M. van Beers, J.W. Van Beers, M. Bloem, D.A. Bommeljé,
C.H. Bovekerk, J.F.J. Brosens, J. Bruining, C. Damen, M. Dellebeke, A.J Dingemans, J.
Eeland, J. van Elteren, A.J. Emmen, J.L.H. Gerrits, A. van der Goes van Naters, J. van
Gorsel, P. Hazelager, I.J. Herman, D. van Jole, Th.J.M.A. van Jole, B. Kamp, J.R.
Koedam, K. Koppenol, B.H.G. van der Laan, A. de Laater, C. Langenberg, J. Ligtvoet, M.
Lindenbergh, R. Louwet, K. Malcorps, T. Meesters, J.J. Oele, G. Ottevanger, M.
Polderman, B.A. Quist, M.H. Remmerts, K. van Rossum, C. Sinke, J.W.B. Smeenk, R.
Smit, M. J. Snel, L. van der Torren, P.J. Vasseur, T.R. Veenstra, A. de Vos, A. van
Weenen, A. Wisse, H. Wybenga.
1. Opening. Jan van ’t Hof opent de bijeenkomst.
2. Introductie door Jan van ’t Hof waarin hij de contouren van de herziening van het
molenbeleid schetst (e.e.a. onder het voorbehoud dat de nieuwe regering het beleid
onveranderd zal steunen). De beleidsnota dient als basis voor de adviezen die de RCE zal
doen.
a. Korte samenvatting van de voorafgaande discussie. Deze serie bijeenkomsten is geen
blanco start: de herziening is al geruime tijd in voorbereiding. Het huidige beleid
(stammend uit 1966) is aan herziening toe. Een uitgangspunt daarbij is aansluiting van
het molenbeleid op de beleidsbrief ‘Modernisering Monumentenzorg’ (MoMo, 2009). Een
van de pijlers daarin is het meewegen van cultuurhistorische belangen in de ruimtelijke
ordening.
b. In het huidige beleid is het Rijk volgend. In het perspectief van de tijd geplaatst is er
veel mee bereikt: het aantal werkende molens is sterk uitgebreid, ambachten werden
levend gehouden, er werden geen vreemde functies in molens toegelaten. Er zijn de
afgelopen jaren zo’n 800 instandhoudingsplannen gehonoreerd en 200 restauraties
uitgevoerd. Maar de wens om molens tot werkend instrument te restaureren was te
overheersend. Dit leidde tot het afbreken van jongere monumenten ten dienste van
molenreconstructies, en tot verplaatsingen en ophogingen. Uitgangspunt voor het
herziene beleid is om geen successen weg te gooien, maar wel tot een verbreding te
komen en doorslaan te vermijden (zoals een molen verplaatsen vanwege hoge bomen –
want heeft behoud op de originele plek op de lange termijn niet meer waarde?).
c. Waarom een herziening? Er is behoefte aan verbreding van het beleid, waarbij diverse
aspecten in overweging worden genomen: de bouwhistorie, de evolutie van een molen
(bv. later toegevoegde industriële bebouwing en interieur), het molenlandschap
(‘molenbiotoop’), verhalen, gastheerschap, het besef dat molens van iedereen zijn. (Het
Rijk heeft niet op al deze punten invloed; molenbescherming doen we met zijn allen.)
Kern van de herziening zijn de vragen: Wat is de monumentale waarde van een molen en
zijn plek, waarom is een molen een monument? Het doel is om molens een toekomst te
geven.
d. Voorbereiding door de Rijksdienst op de herziening: er zijn gesprekken en discussies
gevoerd, er is een reader samengesteld (te vinden op de site van de RCE), er is
buitenlandse oriëntatie geweest om het Nederlands beleid in perspectief te kunnen
plaatsen. Nu vindt raadpleging plaats via een vijftal regionale bijeenkomsten, te volgen
door een raadpleging van bestuurders en specialisten (molenmakers, vertegenwoordigers

van verenigingen en stichtingen, waterschappen, etc.). De buitenlandse oriëntatie leidde
naar Polen, waar molens geen enkele prioriteit hebben, waardoor ze wegkwijnen maar
het interieur vaak nog opvallend intact is. Alleen – uit hun oorspronkelijke omgeving
‘weggerukte’ – museummolens worden goed onderhouden. Werkende molens zijn er niet
en worden ook niet wenselijk geacht. In het Verenigd Koninkrijk zijn molens minder in
beeld dan bijvoorbeeld landhuizen, kastelen, kathedralen. Er worden in molens veel meer
functies toegelaten. Er zijn wel impulssubsidies (loterij), maar geen structurele subsidies.
En een voorbeeld uit Duitsland, de discussie rondom de molen van Werth. Dit is een 17 e
eeuwse torenmolen die deskundigen onveranderd willen laten omdat hij nog in originele
staat verkeert (waar nodig vindt wel conserverend herstel plaats) terwijl omwonenden
voorstander zijn van een ingrijpende restauratie zodat hij kan draaien, waarbij echter
zo’n 70% van de authentieke onderdelen zou worden vervangen.
e. Speerpunten en bespreekpunten: aandacht voor watermolens (i.e. molens
aangedreven door water) en voor de biotoop - zowel wind als water; verplaatsen: nee,
tenzij; verhogen: nee, tenzij; complementeren: nee, tenzij; bij restauraties dient
waardering voor wat er nu is het uitgangspunt te zijn; aandacht voor het immateriële
erfgoed; instandhouding en beheer; bouwkundig en historisch onderzoek; veranderingen
documenteren; informatie verzamelen en ontsluiten (bijvoorbeeld via de website
allemolens.nl, die door vereniging De Hollandsche Molen is opgericht); authenticiteit is
een belangrijk criterium. Aandacht voor de rol van molenaars, moleneigenaren,
molenmakers, -adviseurs, -besturen, koepelorganisaties, etc.
f. Hoe verder? Verslagen van de vijf contactbijeenkomsten zullen op de website van de
RCE beschikbaar zijn. Vervolgens doet de RCE een voorstel voor de beleidsnota, waarna
er terugkoppeling met het veld is tijdens de expertbijeenkomst. Hierop volgt de
bestuurlijke (politieke) besluitvorming. Voormalig minister Plasterk was erg betrokken;
het standpunt van de nieuwe Staatssecretaris van Cultuur, Halbe Zijlstra, moet nog
blijken. De planning is dat het herziene beleid in het voorjaar van 2011 van kracht zal
zijn. We hopen dat het breed gedragen zal worden.
3. Discussie. Tjeu Otten neemt als voorzitter het woord over: We willen dus graag
behouden wat we hebben en daar in de toekomst nieuwe aspecten bij betrekken. We
willen graag uw mening hierover horen. Het woord is aan de zaal.
- Spreker: Er wordt door u gesproken over de waarden van molens. Zijn er hulpmiddelen
om die objectief vast te stellen? Gerard Troost: Aan de basis van een waardebepaling
staat de redengevende omschrijving in het monumentenregister. Daarnaast kan
bouwhistorisch onderzoek worden gedaan, dat kan leiden tot de vaststelling van
aanvullende waarden. Ook wordt er gewerkt aan een richtlijn, voortbouwend op de
Richtlijnen bouwhistorisch onderzoek. Dit zal helder omkaderd onderzoek mogelijk
maken waaruit een waardestelling zou kunnen volgen. Spreker: Welke andere waarden
zijn naast de bouwhistorische van belang? (Te denken valt aan de omgeving, toerisme,
zeldzaamheid, authenticiteit). Gerard Troost: Sommige dingen zijn lastig te meten. Er
komt een pilotstudie met de Rijnlandse Molenstichting om de bouwhistorische waarde
van hun molens te beoordelen. We werken zo aan richtlijnen voor een goede
beschrijving. Spreker: Voor een inventarisatie en waardebepaling zou je op basis van een
lijst van kenmerken een puntentelling kunnen opstellen.
- Spreker: Ik heb een maalvaardige molen waarbij toerisme een logische bron van
inkomsten vormt om hem veilig te stellen. Zulke dingen bepaal je niet zelf; die worden
voor je bepaald. De restauratie heeft veel hoofdbrekens gekost. Een bouwhistorisch
onderzoek had kunnen helpen, maar ook als dat wordt uitgevoerd zullen er altijd dingen
misgaan.
- Spreker: Welke invloed heeft de RCE op het provinciale en gemeentelijk beleid als het
gaat om het behoud van de oorspronkelijke plek? Jan van ’t Hof: Momenteel wordt de

Rijksstructuurvisie voor cultuurhistorie ontwikkeld. Die geeft aan wat het Rijk belangrijk
vindt in de relatie tussen erfgoed en de ruimtelijke ordening. De visie zal een aantal
thematische invalshoeken bevatten die aangeven wat in het Nederlandse landschap
waardevol is (denk aan het thema ‘water’). Maar via hun bestemmingsplan hebben
gemeenten bij de ruimtelijke ordening uiteindelijk het laatste woord. In het kader van de
Modernisering Monumentenzorg (MoMo) zijn gemeenten voortaan verplicht om
cultuurhistorische waarden in het bestemmingsplan op te nemen. Daarbij maken ze een
belangenafweging waar u als lokale bevolking invloed op kunt uitoefenen. In Nederland
wordt zo’n 80% van de bestemmingsplannen door ruim tien adviesbureaus opgesteld. De
RCE legt daarmee contact om te zorgen dat ze goed geïnformeerd zijn. Spreker: Maar
bestemmingplannen moeten toch worden getoetst aan de visies van hogere overheden?
Jan van ’t Hof: Dat is veel minder het geval dan vroeger. Dat is de decentralisatie. Wel
geeft het Rijk in de rijksvisie de waardevolle zaken en gebieden aan. Tjeu Otten: Heeft
een verplaatste molen minder historische waarde? Spreker: Soms gaat de waarde door
verplaatsing juist omhoog omdat hij dan kan draaien en goed zichtbaar is. Spreker:
Neem nu de molen bij Breukelen: het is een aanfluiting, de plek waar die staat.
- Spreker: Het feel-good-effect dat een molen bij de lokale bevolking kan hebben zou
zwaarder moeten wegen dan de molen als ‘speeltje van de molenaar’ en dan het museale
aspect. Zichtbaarheid in dorp of landschap moet een belangrijke factor zijn; daarmee
creëer je draagkracht. Dan is authenticiteit van minder belang. En stel dat er
bijvoorbeeld oude industriële werktuigen in zitten: die zou je moeten bewaren om de
ontwikkeling te vertellen. Maar het belangrijkst is een mooie plek in het landschap; dat,
en het feit dat hij mooi is gerestaureerd. Spreker: Je kunt die twee dingen met elkaar
verbinden. Om een molen toekomst te geven heb je waardering van de ‘consument’
nodig. Bouwhistorie en authenticiteit zijn prima, maar als de consument er niets van
vindt schiet je je doel voorbij. Daarom is er veel promotie nodig: niet alleen draaien,
maar ook verhalen vertellen, mensen meenemen. Dat kan alleen als de molen een
werkend monument is.
- Spreker: Wij hebben talrijke molens in restauratie. Ik wil mijn waardering uitspreken
voor het restauratiebeleid van de RCE. Mij is nog niet duidelijk wat het herziene beleid
gaat inhouden. Ook in de huidige situatie worden bestekken door de RCE beoordeeld; dat
gaat heel verantwoord. Bouwhistorisch onderzoek is overigens prima. Kan een
waardetoekenning ook betekenen dat sommige molens gesloopt kunnen worden?
Kortom, wat gaat de herziening inhouden? Spreker: En wordt de subsidiestroom aan zo’n
waardebepaling gekoppeld? Jan van ’t Hof: Door de discussie van de afgelopen jaren zijn
zaken als authenticiteit en bouwhistorisch onderzoek al veel belangrijker geworden en is
het molenbeleid dus al aan het veranderen. De RCE wil het beleid bijstellen; we willen
geen breuk met het verleden. Op sommige punten willen we echter wel echt een
ombuiging. Zo hebben er de afgelopen jaren zo’n 20 molenverplaatsingen gespeeld.
Sommige waren nodig, andere hadden een nogal banale, opportunistische aanleiding.
Daar wil ik dus wel een trendbreuk zien. Wat betreft de tweede vraag: er is geen sprake
van dat de waardebepaling tot het slopen van molens zou leiden. Wel is het waardevol
om de dingen in kaart te brengen. Een herziening van het subsidiebeleid is in dit verband
niet ter sprake; MoMo sluit dat zelfs uit. Misschien kunnen er wel enkele objecten aan het
monumentenbestand worden toegevoegd waarvan voorheen de waarde over het hoofd is
gezien.
- Spreker: Gaat het herziene beleid om een bewustwordingsproces, een
mentaliteitsverandering, of wordt het in nieuwe richtlijnen en voorschriften vervat? Hoe
vrijblijvend is het? Jan van ’t Hof: We willen inderdaad een mentaliteitsverandering – of
liever gezegd een bijstelling – tot stand brengen. De voorschriften in de herziene nota
zullen helderheid verschaffen over hoe de RCE over bepaalde dingen denkt en hoe ze zal
handelen. En hopelijk zal de nota dusdanig goed onderbouwd zijn dat hij ook voor nietrijksmonumenten
zal worden gebruikt. Spreker: Waar vinden wij de kennis die voor het
herziene beleid nodig is? Die zit toch vooral bij de RCE. Jan van ’t Hof: Dank voor het

compliment, maar er is ook veel kennis bij molenadviseurs en andere deskundigen, en
die is bovendien groeiende. De RCE wil nadrukkelijk niet alles zelf doen; er zullen meer
mensen met de bepaling van de monumentale waarde aan de slag gaan. De RCE kan wel
bouwstenen aanleveren.
- Spreker: Wat gaan wij merken van het nieuwe beleid? Spreker: Een aantal dingen blijft
gelijk; wel propageert u nieuwe inzichten. Zijn daar dan ook andere, nieuwe middelen
voor beschikbaar (financieel en anderszins)? Jan van ’t Hof: Als uw molen in goede staat
verkeert en u niet aan een verplaatsing denkt, zult u in dat opzicht weinig van de
herziening merken. Maar iemand die wil verplaatsen mogelijk wel. Wat heeft meer
duurzame waarde: een burenruzie of het feit dat de molen op zijn oorspronkelijke plek
staat? Er is geen nieuwe zak met geld; wel gaat het plafond van de Brimonderhoudssubsidie
omhoog. Het gaat ons om een mentaliteitsverandering, niet om een
ander subsidiebeleid. Wouter Pfeiffer: Het plafond van € 50.000 zoals dat bestond was
niet genoeg op individuele gevallen toegesneden en wordt verhoogd naar € 100.000.
Daarmee stijgt ook het eigenarenaandeel naar € 40.000. De regeling gaat in 2011 in.
Omdat ook andere soorten monumenten meedingen is het zaak om aanvragen snel na
opening van een inschrijving in te dienen, d.w.z. op 15 januari 2011. Lopende
zesjarenplannen worden uiteraard eerst afgemaakt dus voor de meeste moleneigenaren
is 15 januari 2012 waarop zij een nieuwe aanvraag voor de Brim kunnen indienen.
- Spreker: Er bestaat een groot verschil tussen de financiële positie van molens van
gemeenten en stichtingen en die van particulieren. Die laatste groep heeft het steeds
moeilijker. Dat komt niet door de rijksregelingen, die zijn proceduregericht en
transparant, maar bij gemeenten, provincies en particuliere fondsen is het voor
particuliere eigenaren moeilijk om ertussen te komen, onder andere omdat de grotere
spelers zoals stichtingen vaak een adviserende rol spelen. Is de beoogde waardering van
molens ook bedoeld om particulieren te steunen? Jan van ’t Hof: Ik vind het een
toegevoegde waarde als een molen in particulier eigendom is. Maar ik ben vooral
benieuwd wat u daarvan vindt. Spreker: Naar mijn ervaring zijn molens in een stichting
doorgaans beter af dan bij particuliere eigenaren (waarvan er drie in de zaal zijn). Gerard
Troost: Als RCE hebben we een landelijk beeld. Wij zien ook dat particuliere met RCEsubsidie
gerestaureerde molens soms worden doorverkocht (het gaat om zo’n drie
gevallen in de afgelopen vijf jaar). Die keerzijde bestaat dus ook. Een spreker vertelt
over de financiële en verzekeringstechnische perikelen na het afbranden van een
gerestaureerde kap. Juist tijdens de restauratie is het geld hard nodig, maar omdat de
molen nu niet kan malen derft hij de draaipremie. Zou die niet op basis van de prestaties
over meerdere jaren kunnen worden toegekend? Tjeu Otten: Het signaal is duidelijk: er
moet meer aandacht komen voor de particuliere eigenaar, vooral op provinciaal en
gemeentelijk niveau.
- Spreker: De brandverzekering kost zeer veel geld. Is daar iets aan te doen? Spreker:
vereniging De Hollandsche Molen heeft een adviescommissie ingesteld om de
brandverzekeringsproblematiek te onderzoeken. Over veertien dagen wordt het advies
gepresenteerd. De belangrijkste van de drie opties is het verzoek aan de RCE om binnen
het kader van de Brim de verzekeringspremie subsidiabel te maken. Door de hoge
brandbaarheid is er overigens een verschil in de brandpremie tussen molens (ongeveer
2‰) en andere monumenten (1‰). Tjeu Otten: Ik zie daar een tegenstrijdigheid met
het herziene molenbeleid. Bij het afbranden van een molen gaat immers de
monumentale waarde verloren. Een herbouwde molen is dus feitelijk geen monument
meer. Spreker: Maar op dit moment behoudt een afgebrande molen na herbouw toch zijn
monumentale status? Jan van ’t Hof: Na brand zullen we eerst moeten nagaan wat de
resterende erfgoedwaarde is alvorens te besluiten tot herbouw en behoud van de
monumentale status. Overigens ben ik wel benieuwd naar de andere twee opties die de
adviescommissie voorstelt. Spreker: De andere twee opties betreffen een waarborgfonds.

- Spreker: De RCE spreekt over waardebepaling en differentiatie. Maar wat heeft dat
voor zin als er geen gevolgen aan vastzitten? Jan van ’t Hof: Er zijn wel zeker gevolgen,
al zijn die niet direct van financiële aard. Als je bijvoorbeeld hebt vastgesteld dat een
bepaalde molen een grote monumentale waarde heeft, moet je die dan een miljoen
omwentelingen per jaar laten maken, of beperken we de bedrijvigheid tot zeg 50.000
omwentelingen, om zo het instrument minder te belasten? Een andere molen staat
misschien zonder wieken maar met een karakteristieke woning in de romp. Soms is juist
zoiets waardevol. Spreker: Hoe kan de RCE afdwingen dat een toestand behouden blijft?
En hoe zit het met projecten die onder het oude beleid in gang werden gezet? Jan van ’t
Hof: Onder het oude beleid gemaakte afspraken zullen worden nagekomen. Het herziene
beleid concentreert zich op een mentaliteitsverandering. Je kunt een molen op
verschillende manieren bekijken. We nemen niet een werkende molen als einddoel, maar
de monumentale waarde als uitgangspunt. De RCE is daarbij één van de raderen;
gemeenten, eigenaren, enzovoort spelen ook een rol.
- Spreker: We zijn vooral benieuwd wat dit alles voor ónze molens te betekenen heeft. Ik
hoor een nogal academische verhandeling over waarden. Jan van ’t Hof: Voor een
ordentelijk onderhouden, goed draaiende molen verandert er weinig. Spreker: Mijn
molen is in 1981 gerestaureerd, het oude binnenwerk eruit en een nieuw erin. Wat is dan
nog de waarde ervan binnen het herziene beleid? Wouter Pfeiffer: De discussie is precies
bedoeld om onnodig verlies zoals in situaties als de uwe kan optreden te voorkomen.
Voor uw molen zullen de herziene inzichten vermoedelijk weinig gevolgen meer hebben.
- Spreker: Over de instandhouding van vakmanschap. Is u gebleken of molenmakers
voldoende investeren in de opleiding van jonge molenmakers? Ik maak me zorgen dat er
weinig instroom lijkt te zijn. Opleiding kan alleen in de praktijk. Gaat u uw beleid daarop
inrichten? Gerard Troost: Vanwege de piek in de achterstandsregelingen hebben
aannemers voor korte tijd mensen aangetrokken. Wij als RCE vragen altijd of er in
opleidingen wordt geïnvesteerd en dringen erop aan dat klussen aan jonge molenmakers
worden gegeven. Maar we kunnen dit niet alleen. U kunt daar als moleneigenaren ook
om vragen. Spreker: Zou er een structurele opleiding kunnen komen? Gerard Troost: Dat
kan ook weer snel leiden tot een teveel aan vakmensen, die we vervolgens niet aan het
werk kunnen houden. Door de ophoging van de Brim-subsidie naar € 100.000 zal het
werk wel gelijkmatiger verdeeld worden. Spreker: Grote, gecertificeerde bedrijven
krijgen vaak voorrang boven kleine bedrijfjes die voor meer vernieuwing zorgen. Gerard
Troost: We zijn bezig met een project ter certificering en erkenning van vakmensen in de
restauratiebranche.
4. Sluiting. Tjeu Otten sluit de bijeenkomst: Dank voor uw komst en voor uw
waardevolle opmerkingen en discussie. Mocht u nog nadere punten hebben, dan kunt u
altijd contact met ons leggen door te bellen of via info@cultureelerfgoed.nl.