Merovingers in een villa - Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed

van steen als bouwmateriaal is. Naast zeer omvangrijke en luxe
complexen met meerdere in steen opgetrokken gebouwen, met
aspecten als vloerverwarming, badvertrekken, muurschildering
en het gebruik van marmer (bijvoorbeeld Voerendaal-Ten Hove,
Berg-Backerbosch), waren ook zeer eenvoudige villa’s aanwezig
(bijvoorbeeld Houthem-Kloosterbos, Valkenburg-Heihof ). Deze
waren beperkt van omvang, hadden een hoofdgebouw met ‘slechts’
een stenen fundering of sokkel en een bovenbouw in vakwerk en
een beperkt aantal bijgebouwen, vaak geheel in houtbouw opgetrokken.
Over het karakter van de bedrijfsvoering en sociaaleconomische
relaties tussen de villa’s onderling en met andere nederzett
ingen is vooralsnog weinig bekend.
Hetzelfde AMR onderzoek heeft daarnaast aangetoond dat het met
de fysieke gesteldheid van de meerderheid van de monumenten
slecht gesteld is. De resten van de meeste villa’s liggen door erosie,
afspoeling en agrarisch grondgebruik vlak onder het maaiveld en
binnen het bereik van de ploeg. De wett elijk beschermde status
van veel villa’s blijkt geen waarborg voor duurzaam behoud te vormen.
Merovingisch grafveld
De regionale context van de grafvondsten te Borgharen is die van
het laat-Romeinse en vroegmiddeleeuwse centrum Maastricht en
haar onmiddellijke omgeving. Maastricht is het belangrijkste centrum
van de midden-Maasvallei waar continuïteit van bewoning
aanwezig is. 11 Wat dit precies betekent, is onderwerp van debat en
onderzoek binnen onder andere het Sint Servatiusproject van de
Universiteit van Amsterdam. Binnen het onderzoek van Maastricht
en haar omgeving in de Vroege Middeleeuwen wordt aan drie
thema’s bijzondere aandacht geschonken. Deze thema’s sluiten
nauw aan bij historisch onderzoek. Verwacht wordt echter dat
vanuit de archeologie eigen en nieuwe perspectieven op die thema’s
ontwikkeld kunnen worden.
Het eerste thema is de opkomst en betekenis van verschillende
sociale groepen. Als eerste zijn dat aristocratische groepen die in
de loop van de 7e eeuw in de teksten uit die tijd zichtbaar worden.
Het is interessant na te gaan hoe hun machtsopbouw tot stand
kwam in relatie tot de kolonisatie en ingebruikname van een, sinds
de late 4e eeuw, in belangrijke mate verlaten of onbewoonde
omgeving. Dit kan archeologisch onderzocht worden door te kijken
naar de wijze waarop zij zich manifesteren in architectuur en
grafrituelen. 12 De ontwikkeling van de regionale aristocratie moet
bestudeerd worden in samenhang met andere groepen. De nadrukkelijke
aanwezigheid van de koning in de regio is bijvoorbeeld van
belang. Die aanwezigheid blijkt uit een aantal bezoeken van Merovingische
vorsten aan Maastricht en uit een omvangrijk koninklijk
bezit in en om Maastricht. 13 Bovendien moet hun ontwikkeling
gerelateerd worden aan veranderingen op het ‘platt eland’ buiten
Maastricht waar zich in de loop van de 6e eeuw steeds meer mensen
vestigden. Voor de Merovingische tijd is het echter moeilijk
scherpe sociale grenzen te trekken omdat verschillende sociale
groepen (zoals de aristocratie, en de brede laag van bewoners van
de streek) onderling zeer gediff erentieerd kunnen zijn en de onder-
en bovengrenzen sterk overlappen met die van andere sociale
groepen. Waarschijnlijk moet er ook rekening worden gehouden
met een nog aanzienlijke mobiliteit van personen waardoor zij
niet gemakkelijk te kwalifi ceren zijn in geografi sche zin. Het is niet
uitgesloten dat ook in de onderste sociale lagen de geografi sche
mobiliteit nog aanzienlijk is. Doel van het onderzoek is deze mobiliteit
en de daarbij horende moeilijk grijpbare sociale structuur
scherper voor ogen te krijgen.
Het tweede thema gaat over de religieuze transformaties van de
Romeinse tijd naar de Middeleeuwen en de bijzondere rol van
Maastricht in het proces van Christianisering.
Het derde thema betreft de economische ontwikkeling van Maastricht
waarbij haar relaties met de omliggende regio van belang
zijn, de rol van ambachtelijke productie in het stadsvormingsproces
evenals de handel langs de rivier de Maas die wellicht een onderdeel
is van een uitgebreid systeem van lange afstandshandel. 14
Om dergelijk onderzoek te doen is het niet alleen noodzakelijk
oude en nieuwe gegevens uit opgravingen gedetailleerd te analyseren
en daarvoor nieuwe systematieken te ontwikkelen die zich
vertalen in een daarop afgestemde opgravingstrategie. Maar het
gaat ook om nieuwe visies te ontwikkelen op de interpretatie van
grafvelden en grafrituelen, op de aard van de uitwisseling van goederen,
op de sociale organisatie van de productie, de ontwikkeling
van identiteiten, op de aard van religieuze transformaties en de
actieve rol van materiële cultuur in de genoemde processen.
Een belangrijk uitgangspunt voor het onderzoek van Maastricht
en omgeving is dat alle elementen, en vooral de grafvelden, niet
als een verzameling individuele fenomenen worden beschouwd,
maar als onderdelen van wat ook toentertijd ongetwijfeld als een
geïntegreerd geheel beschouwd is. In concreto betekent dit bijvoorbeeld
dat individuele grafvelden als onderdelen van een
samenhangend begrafenissysteem worden beschouwd en niet als
individuele grafvelden van individuele lokale groepen. 15 Op die
wijze willen we nagaan hoe populaties uit verschillende grafvelden
aan elkaar zijn gerelateerd.
Uit bovenstaande blijkt hoe interessant het Merovingische grafveld
te Borgharen is. Het is een klein grafveld, maar bevat een reeks
bijzondere vondsten die aantonen dat de overledenen of hun families
toegang hadden tot internationale uitwisselingsnetwerken.
Daarbij is het ook van belang de vondst van een graf uit het midden
of derde kwart van de 5e eeuw te betrekken dat bij een eerder
onderzoek is aangetroff en in werkput 10, ca. 250 m ten zuidoosten
van het grafveld aan de Pasestraat. 16
Het algemene beeld van Maastricht en haar omgeving in de Merovingische
tijd is dat van een in de 6e en 7e eeuw snel in belang
toenemend centrum in een vrijwel onbewoond en later spaarzaam
bewoonde omgeving. Is dit beeld echter een gevolg van de stand
van onderzoek of de culturele werkelijkheid?
Als in het derde kwart van de 6e eeuw bisschop Monulphus zijn
magnum templum bouwt waarin de resten van Servatius worden
2 CONTEXT 15