Buitenplaatsbiotopen, een contour voor behoud en ontwikkeling

Buitenplaatsbiotopen
‘een contour voor behoud en ontwikkeling’
Afstudeerscriptie - definitief
4 juni 2012
Mirjam van Brouwershaven

2
Colofon
Algemeen
Afstudeerscriptie: ‘Buitenplaatsbiotopen – een contour voor behoud en
ontwikkeling’
Onderwerp: Een handreiking voor buitenplaatsbiotopen, die
gebruikt kan worden door gemeenten
Status: Definitief
Datum: 4 juni 2012
Student
Naam: Mirjam van Brouwershaven
e-mailadres: mirjamvanbrouwershaven@gmail.com
Afstudeerbedrijf
Naam: Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed
Adres: Smallepad 5
Postcode 3811 MG Amersfoort
Telefoonnummer: 033-4217297
Begeleider: Thomas van den Berg, senior beleidsmedewerker
Afstudeeropdracht
Onderwijsinstelling: Hogeschool Utrecht, faculteit Natuur en Techniek
Cursuscode: TROP-AFO08-08
Opleiding: Ruimtelijke Ordening en Planologie
Afstudeerrichting: Stedenbouw en Landschap
Docentbegeleiders
Eerste: Remco Reijke
Tweede: Saskia van der Kruit

Samenvatting
In deze scriptie wordt antwoord gegeven op de volgende hoofdvraag: ‘Hoe kan de informatie en
kennis over buitenplaatsen en landgoederen, die de Rijksoverheid bezit, het beste overgedragen
worden op gemeenten, zodat deze gemeenten de buitenplaatsen en landgoederen op
hun grondgebied kunnen behouden en eventueel ontwikkelen?’
Gemeenten beschikken niet altijd over voldoende kennis van cultureel erfgoed. Om de kennis
van buitenplaatsbiotopen over te dragen is er een overdrachtsmethode ontwikkeld voor in de
Handreiking Erfgoed en Ruimte, deze wordt gemaakt door de Rijksdienst voor het Cultureel
Erfgoed.
Buitenplaatsen en landgoederen zijn in de zestiende, zeventiende en achttiende eeuw in grote
aantallen in voornamelijk west en midden Nederland ontstaan. Rijke bestuurders, handelaren
en kooplieden bouwden huizen buiten de stad. In de zomermaanden ‘vluchtten’ ze naar deze
rustige, schone en groene omgeving. Dit was ook een omgeving waar rijke, invloedrijke mensen
elkaar ontmoetten en andermans eigendommen konden aanschouwen.
Om tot het beantwoorden van de hoofdvraag te komen is er een vooronderzoek gedaan. Allereerst
is er een korte beschrijving gegeven van het cultureel erfgoed: hoe de wetgeving rondom
het cultureel erfgoed er uit ziet en het onderscheid tussen materieel en immaterieel erfgoed
is beschreven. Om de omgeving en de kenmerken van buitenplaatsen te kunnen plaatsen is de
ontstaanswijze van buitenplaatsen geanalyseerd. Voor deze analyse is onder andere gekeken
naar het verleden, het heden, de tuinaanleg en de juridische aspecten van buitenplaatsen.
Dit vooronderzoek was nodig om een slag te maken naar de buitenplaats in relatie tot zijn omgeving
en de bescherming daarvan, de essentie van de ‘buitenplaatsbiotoop’. Dit concept is door
de provincie Zuid-Holland ontwikkeld om niet alleen de buitenplaats zelf te beschermen, maar
ook de omgeving van de buitenplaats. Er wordt als het ware een contour getrokken rondom de
buitenplaats, waarbinnen (in de provincie Zuid-Holland) de volgende elementen van de buitenplaatsbiotoop
vallen:
* De buitenplaats
* De zichtlijn(en)
* Het panorama
* Het blikveld
* De structuur of de structuren
De biotoop dient per complex opgesteld te worden, aangezien elk complex anders is. Bij planvorming
moet met alle aanwezige elementen binnen de biotoop van de desbetreffende buitenplaats
rekening worden gehouden.
Om tot een geschikte overdrachtsmethode te komen zijn allereerst voor twee buitenplaatsen
de biotoop beschreven een aangeduid. Deze biotoop is opgesteld aan de hand van de volgende
stappen: een bureauonderzoek, een veldonderzoek en de uitwerking van de biotoop op een
kaart.
Vervolgens is er een overdrachtsmethode opgesteld. Deze methode bevat naast een beschrijving
van de elementen van de biotoop, ook een kaart met afbeeldingen en iconen om de informatie
grafisch over te brengen. Met deze overdrachtsmethode wordt getracht om gemeenten bewust
te laten worden van hun cultureel erfgoed en ze een handvat te geven voor het zelf opstellen van
een biotoop. Zodat de gemeenten in de toekomst rekening houden met het cultureel erfgoed bij
het opstellen van bestemmingsplannen.
Wanneer de kennisoverdracht er voor zorgt dat gemeenten leren hoe ze een biotoop op moeten
stellen voor hun buitenplaatsen en dit ook daadwerkelijk doen, zullen deze cultuurhistorische
elementen beschermd, behouden en ontwikkeld kunnen worden.
5

6
Voorwoord
Tijdens het eerste gesprek met mijn begeleider Thomas van den Berg maakte ik kennis
met het begrip ‘buitenplaatsbiotoop’. Op dat moment wist ik nog niet goed wat het begrip
inhield. Ik wist wat buitenplaatsen waren en ik wist wat een biotoop was, maar een
combinatie daarvan was voor mij onbekend.
Voor u ligt mijn afstudeerscriptie met als titel ‘buitenplaatsbiotopen’. De afgelopen vier
maanden heb ik het begrip, waar ik tijdens het eerste gesprek kennis mee maakte, uitgewerkt.
Een ontzettend actueel, boeiend en leuk onderwerp.
Door de veranderingen in het monumentenbeleid en de hedendaagse stedelijke druk
die er in veel gebieden is, is het beschermen van cultureel erfgoed een ‘hot item’ geworden.
Voor de Handreiking Erfgoed en Ruimte die door de Rijksdienst voor het
Cultureel Erfgoed (RCE) wordt opgesteld, heb ik een overdrachtsmethode ontwikkeld
om de kennis over buitenplaatsbiotopen over te dragen aan de gemeenten. Aan de
hand van deze methode kunnen gemeenten zelfs de biotopen opstellen rondom de
buitenplaatsen en landgoederen, zodat de omgeving van deze complexen ook
beschermd wordt. Ik vond het erg leuk om zo een actueel onderwerp uit te werken en
er meer over te leren.
Ik wil van deze gelegenheid gebruik maken om een aantal mensen te bedanken. Ik wil
mijn begeleider Thomas van den Berg (RCE) bedanken voor de kans die hij mij heeft gegeven
om het onderwerp naar eigen ideeën in te vullen en voor de hulp en feedback die
hij heeft gegeven. Ook wil ik mijn collega’s Dorothée Koper, Natascha Lensvelt,
Leo-nard de Wit, Martin van den Broeke en Henk Baas bedanken voor de gesprekken die
we gevoerd hebben en tips die ze mij hebben gegeven. Saskia van der Kruit en Remco
Reijke van de Hogeschool Utrecht wil ik ook bedanken voor hun goede, opbouwende
feedback en tips.
Tot slot wil ik mijn familie, vrienden en vriend bedanken voor hun steun en voor hun
eerste reacties op mijn scriptie.
Ik hoop dat u het net zo’n boeiend en leuk onderwerp vindt als ik, veel leesplezier!
Mirjam van Brouwershaven

Inhoudsopgave
Hoofdstuk 1 Inleiding 9
1.1 Aanleiding 9
1.2 Doelstelling 10
1.3 Probleemstelling 10
1.4 Vraagstelling 10
1.5 Leeswijzer 10
Hoofdstuk 2 Cultureel erfgoed 12
2.1 Inleiding cultureel erfgoed 12
2.2 De historie van het cultureel erfgoed beleid 14
2.3 Het cultureel erfgoed beleid anno 2012 15
2.4 Conclusie 17
Hoofdstuk 3 Buitenplaatsen en landgoederen 18
3.1 Ontstaanswijze van buitenplaatsen 18
3.2 Huidige situatie van buitenplaatsen 22
3.3 De typen tuinen van de buitenplaatsen 29
3.4 Juridische aspecten van buitenplaatsen 35
3.5 Conclusie 37
Hoofdstuk 4 De ruimtelijke inpassing van buitenplaatsen 38
4.1 De omgeving van buitenplaatsen 38
4.2 De verbinding tussen de buitenplaats en zijn omgeving 42
4.3 Grafische weergave van ruimtelijke inpassing 44
4.4 Conclusie 51
Hoofdstuk 5 De overdrachtsmethode 52
5.1 De handreiking erfgoed en ruimte 52
5.2 Overdrachtsmethode buitenplaatsbiotopen 55
5.3 Conclusie 59
Hoofdstuk 6 Conclusie en aanbevelingen 60
6.1 Conclusie 60
6.2 Aanbevelingen en aandachtspunten buitenplaatsbiotopen 60
6.3 Aanbevelingen en aandachtspunten instandhouding buitenplaatsen 62
Literatuurlijst 63
7

Hoofdstuk 1 - Inleiding
1.1 Aanleiding
Er verandert veel op het gebied van cultureel erfgoed. Lange tijd is het beleid voor
het cultureel erfgoed gemaakt en toegepast door de Rijksoverheid, terwijl het over
het algemeen gaat om onderwerpen die goed lokaal geregeld kunnen worden. Voorbeelden
hiervan zijn: vergunningverlening van rijksmonumenten en het beschermen
van cultuurhistorische waarden via de Wet ruimtelijke ordening 1 . Met de ingang van de
Monumentenwet 1988 is de verantwoordelijkheid van het cultureel erfgoed geleidelijk
gedelegeerd naar de gemeenten. Deze hebben echter niet altijd de benodigde kennis
van cultureel erfgoed. Om de kennis van de Rijksoverheid over te brengen op de gemeenten,
is er door de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed onder meer een
Handreiking Erfgoed en Ruimte gemaakt, die nog steeds wordt uitgebreid. Via een
wijziging (vanaf 1 januari 2012) van het Besluit ruimtelijke ordening wordt wettelijk
vastgelegd dat gemeenten bij het maken van bestemmingsplannen rekening moeten
houden met de in het gebied aanwezige cultuurhistorie 2 . Deze handreiking is een
leidraad/handvat voor de gemeenten die vanaf 1 januari 2012 verantwoordelijk zijn
voor het culturele erfgoed binnen hun grondgebied.
Eén toekomstig onderwerp in de Handreiking Erfgoed en Ruimte zijn buitenplaatsbiotopen.
Buitenplaatsen zijn stukken land met daarop een landhuis. Deze waren over
het algemeen bedoeld als tweede huis voor welgestelde stadsmensen. Rondom het
landhuis bevindt zich een grote tuin of landschappelijk park 3 . Er zijn twee duidelijke
bloeiperiodes waarin stadsbewoners stukken land buiten de stad kochten, namelijk de
17e eeuw en de 19e eeuw 4 . Buitenplaatsen bevinden zich voornamelijk langs de Vecht,
in de duinen van Noord-Holland en Zuid-Holland, rond Zeist en de Utrechtse Heuvelrug
en langs de zuidrand van de Veluwe. Kleinere gebieden met buitenplaatsen liggen rond
Zwolle en in het noorden, rondom Groningen 5 .
Het begrip ‘biotoop’ is afkomstig uit de ecologie. In de wereld van de monumentenzorg
wordt het begrip vooral gebruikt voor molens, eendenkooien en forten. Het begrip
buitenplaatsbiotopen wordt in het Beleidskader Historische Landgoederen Zuid-Holland
als volgt omschreven: “Een bufferzone, vaak met waardevolle elementen zoals vista’s
(zichtlijnen) en slotenpatronen, die om de buitenplaatsen of een groep van buitenplaatsen
heen getrokken kan worden en waar voor planvorming dezelfde uitgangspunten
gelden. Hierdoor wordt bij planvorming in de omgeving automatisch rekening gehouden
met de buitenplaat”. De provincie Zuid-Holland heeft dit begrip geïntroduceerd
en heeft er beleid voor opgesteld.
Doordat gemeenten niet altijd voldoende kennis hebben van cultureel erfgoed, is er
door de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed een Handreiking Erfgoed en Ruimte gemaakt,
die gemeenten kunnen gebruiken bij het opstellen van een buitenplaatsbiotoop.
Voor in de handreiking wordt een overdrachtsmethode ontwikkeld voor bijvoorbeeld
gemeenteambtenaren die een biotoop op willen stellen.
1 http://www.cultureelerfgoed.nl/handreikingerfgoedenruimte. geraadpleegd op: 3 februari 2012
2 www.sma-limburg.nl/actueel.aspx
3 ministerie van Justitie (1928) Natuurschoonwet. Den Haag
4 Berkelmans, M. (1986). Kastelen en buitenplaatsen - monumenten in Rijswijk. Rijswijk, gemeente Rijswijk
5 http://owwnlms034/huisatlas/Huisatlas.html (intern). Geraadpleegd op: 5 februari 2012
9
1

1
10
1.2 Doelstelling
Door het ontwikkelen van een handreiking met generieke kennis, bevorderen dat
gemeenten op de juiste manier omgaan met buitenplaatsen en landgoederen in het
ruimtelijk domein, zodat deze behouden kunnen blijven en eventueel ontwikkeld kunnen
worden.
1.3 Probleemstelling
Veel gemeenten hebben buitenplaatsen en/of landgoederen op hun grondgebied. Voorheen
werd het beleid voornamelijk geregeld door de Rijksoverheid. Sinds 1988 wordt
dit gedelegeerd naar de gemeenten, die vaak geen of weinig kennis over dit onderwerp
hebben. Door middel van de handreiking kan de kennis van de Rijksoverheid overgedragen
worden op de gemeenten, zodat het cultureel erfgoed beleid gerichter gestuurd kan
worden.
1.4 Vraagstelling
1.4.1 Hoofdvraag
Hoe kan de informatie en kennis over buitenplaatsen en landgoederen, die de Rijksoverheid
bezit, het beste overgedragen worden op gemeenten, zodat deze gemeenten de
buitenplaatsen en landgoederen op hun grondgebied kunnen behouden en eventueel
ontwikkelen?
1.4.2 Deelvragen
1. Wat is cultureel erfgoed en wat is het beleid?
2. Wat zijn buitenplaatsen en landgoederen?
3. Wat is de juiste ruimtelijke inpassing van buitenplaatsen in hun omgeving?
4. Hoe wordt de kennis van het Rijk overgedragen op de gemeenten?
De hoofdvraag en de deelvragen zullen door verschillende methoden en technieken
beantwoord worden. Voor deelvraag 3 zijn er bijvoorbeeld een aantal gebiedsanalyses
gedaan om tot de uitwerking met een stappenplan te komen. Om antwoord te krijgen
op deelvraag 4 zijn meerdere experts geïnterviewd en is er een literatuurstudie gedaan
en een beleidsanalyse gemaakt. Door het gebruik van diverse methoden wordt er aan
een zo volledig mogelijke inhoud van dit rapport gewerkt.
1.5 Leeswijzer
Tijdens het schrijven van deze scriptie is een proces doorlopen, wat uiteindelijk tot de
conclusie heeft geleid. Dit proces is terug te zien in de opbouw van het rapport. Hoofdstuk
2 en 3 zijn analysehoofdstukken. Het onderwerp van hoofdstuk 2 is ‘cultureel
erfgoed’. In dit hoofdstuk wordt het onderscheid gemaakt tussen materieel en
immaterieel erfgoed en wordt het cultureel erfgoed beleid uit het verleden en het
heden beschreven. In hoofdstuk 3 worden het ontstaan en de huidige situatie van

uitenplaatsen en landgoederen geschetst. In paragraaf 3.3 worden de vier belangrijkste
tuinstijlen grafisch weergegeven. Als afsluiting van dit hoofdstuk worden de juridische
aspecten van buitenplaatsen en landgoederen aangehaald.
In hoofdstuk 4 wordt de omslag naar de ontwerpfase gemaakt. Om in paragraaf 4.3
twee buitenplaatsen uit te werken en te ‘voorzien’ van een biotoop, worden in paragraaf
4.1 en 4.2 de omgeving van de buitenplaatsen en de verbinding tussen de buitenplaats
en zijn omgeving beschreven.
Hoofdstuk 5 is het laatste inhoudelijke hoofdstuk, hierin wordt aandacht besteed aan
de overdrachtsmethode. Als uitgangspunt worden in paragraaf 5.1 drie voorbeelden gegeven
van overdrachtsmethoden die reeds in de Handreiking Erfgoed en Ruimte staan.
Paragraaf 5.2 is gericht op de overdrachtsmethode van het onderwerp ‘buitenplaatsbiotoop’
in de Handreiking Erfgoed en Ruimte. Hier wordt een suggestie gedaan voor
een overdrachtsmethode en wordt deze methode uitgewerkt.
Tenslotte wordt er in hoofdstuk 6 een conclusie gegeven en aanbevelingen gedaan hoe
gemeenteambtenaren en eigenaren een biotoop kunnen opstellen voor buitenplaatsen
en landgoederen.
In de bijlagen staat een groot deel van de figuren uit het rapport, voornamelijk kaarten,
in een groter formaat. In de onderschriften van de figuren staat de verwijzing naar de
desbetreffende bijlage. Daarnaast staat in de bijlage het een en ander aan achtergrond
informatie zoals tabellen, hierin wordt in de tekst naar verwezen. Bij alle figuren en
afbeeldingen in het rapport wordt de bron vermeld, wanneer dit niet het geval is, is
de afbeelding in eigen bezit. In de literatuurlijst staat een lijst met de nummers van de
figuren die in eigen bezit zijn.
11
1

2
Deelvragen
* Wat is cultureel erfgoed?
* Hoe zag het beleid van het cultureel
erfgoed er de afgelopen vijfentwintig
jaar uit?
* Hoe ziet het beleid van het cultureel
erfgoed er anno 2012 uit?
12
Hoofdstuk 2 -
Cultureel erfgoed
Om de buitenplaatsen en de buitenplaatsbiotopen in een context te kunnen
plaatsen, wordt er in dit hoofdstuk eerst kort ingegaan op cultureel erfgoed. Wat
is cultureel erfgoed en hoe is de wetgeving en het beleid van het cultureel erfgoed
in de loop de twintigste eeuw is ontstaan?
2.1 Inleiding cultureel erfgoed
Het woord ‘cultureel erfgoed’ wordt steeds vaker gebruikt door politici, ambtenaren,
museumdirecteuren, archeologen en journalisten .6 In de loop van onze (taal)geschiedenis
is de betekenis van het begrip cultureel erfgoed veranderd en heeft het een
steeds ruimere werkingssfeer gekregen. 7 Dit is vandaag de dag nog steeds te zien in de
betekenissen die verschillende instanties aan het begrip geven. Zo geeft het woordenboek
der Nederlandsche taal de volgende uitleg: “het cultuurhistorische, industriële,
literaire, muzikale en talige erfgoed” 8 Een zoektocht op internet levert ook verschillende
definities op. Op de website van het cultuurnetwerk 9 staat het begrip omschreven als
“sporen uit het verleden in het heden, die zichtbaar en tastbaar aanwezig zijn. Dat kunnen
voorwerpen zijn in musea, archeologische vondsten, archieven, monumenten en
landschappen. Maar ook de daaraan verbonden gebruiken, verhalen en gewoonten”.
Een andere definitie is: “wat door vorige generaties is gebouwd of gemaakt en wat nu
nog bestaat en tegenwoordig een monumentale of museale waarde heeft”. Deze definitie
wordt door www.wikipedia.nl gegeven.
Zoals hierboven te lezen is, is er geen eenduidige definitie voor ‘cultureel erfgoed’. Toch
zit er één lijn in: het zijn nalatenschappen uit het verleden.
Er kunnen ruwweg drie rubrieken cultureel erfgoed worden gehanteerd:
* Materieel erfgoed: tastbare voorwerpen en scheppingen of daarvan af
geleide voorstellingen, zoals voorwerpen in musea
en archieven, monumenten, ensembles, landschap
pen, literatuur, muziek, film en televisie. Materieel
erfgoed kan dus roerend en onroerend zijn.
* Immaterieel erfgoed: een geestelijke erfenis ‘van een denker of kun
stenaar, bepaalde tradities binnen een familie, een
stam, een geloof of om het geheel aan normen,
waarden en culturele prestaties van een hele
cultuur’.
* Immaterieel erfgoed: vormen van culturele representaties zoals rituelen,
feesten en folklore. 10
2.1.1 Materieel erfgoed
Ruimtelijke planning houdt zich voornamelijk bezig met het materiële erfgoed. Ook
hierin is een onderverdeling te maken. Door de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed
.
6 Grijzenhout, F. (2007). Erfgoed de geschiedenis van een begrip. Amsterdam, Amsterdam University Press.
7 Zande, A. van der, During, R. (2009). Erfgoed en ruimtelijke planning. Den Haag, Sdu Uitgevers bv.
8 Van Dale (2004). Van Dale. Groot woordenboek der Nederlandse taal. Utrecht, Van Dale Lexicografie bv.
9 Zande, A. van der, During, R. (2009). Erfgoed en ruimtelijke planning. Den Haag, Sdu Uitgevers bv.
10 Bers, M.van, (2012). De cultuurhistorische waarde van erfgoed. Amersfoort. (Intern concept)

(RCE) is een verdeling gemaakt in het rapport ‘De cultuurhistorische waarde van het
erfgoed’ 11 . Voor deze scriptie wordt onderstaande verdeling van het materiële erfgoed
gehanteerd:
* Archeologisch erfgoed: Omvat de totale voorraad aan archeologische
resten, dit kunnen resten op het land (in de
grond) of onder water zijn. (figuur 1)
* Gebouwd erfgoed: Onroerende, vervaardigde zaken waaraan cul-
tuurhistorische waarde zijn toegekend.
(figuur 2)
* Groen erfgoed: Een historische groenaanleg, met vaak ontwor-
pen structuren en een duidelijke begrenzing.
(figuur 3)
* Stedenbouwkundig erfgoed: Bebouwde of groene gebieden met een his-
torisch karakter, het kan een onderdeel zijn van
het cultuurlandschap. Aan stedenbouwkundig
erfgoed zit ook een ontwerpkant, een gebied
kan een voorbeeld zijn van een bijzonder
ontwerp of een resultaat van een bekende
ontwerper of stedenbouwkundige. 12 (figuur 4)
* Cultuurlandschap: door het menselijk denken en handelen bepaal-
de en gevormde deel van de Nederlandse
ruimte. 13 (figuur 5)
* Roerend erfgoed: Kunst- en kunstnijverheidvoorwerpen, tegen
woordig ook museale en buitenmuseale ob-
jecten, zoals academisch, religieus en indus-
trieel erfgoed, bedrijfscollecties en bibliotheek-
en archiefcollecties met een museale waarde. 14
(figuur 6)
2.1.2 Materieel erfgoed van buitenplaatsen en landgoederen
Buitenplaatsen en landgoederen vallen onder vrijwel alle vormen van het materieel
erfgoed. De inventaris van de gebouwen bijvoorbeeld, valt onder roerend erfgoed. De
buitenplaats staat, zeker tegenwoordig, vaak in een stedelijke omgeving waardoor er in
de omgeving van de buitenplaats rekening gehouden moet worden met dit aspect. Door
de gebouwen (met bijzondere architectuur) en de tuin- of parkaanleg rondom de gebouwen,
vallen buitenplaatsen en landgoederen ook onder gebouwd en groen erfgoed.
De gecultiveerde landen (zie paragraaf 3.1 ‘de ontstaanswijze van buitenplaatsen)
rondom de buitenplaatsen en landgoederen zorgen er voor dat ze ook onder
het cultuurlandschap vallen.
Juist het feit dat buitenplaatsen en landgoederen onder vrijwel alle vormen van
materieel erfgoed vallen, maken ze zo bijzonder.
11 Bers, M. van (2012). De cultuurhistorische waarde van erfgoed. Amersfoort. (Intern concept)
12 www.cultureelerfgoed.nl. Geraadpleegd op: 25 maart
13 Bers, M.van, (2012). De cultuurhistorische waarde van erfgoed. Amersfoort. (intern concept)
14 Bers, M.van, (2012). De cultuurhistorische waarde van erfgoed. Amersfoort
13
2

2 2.1.3
14
Cultuurhistorische waarde van erfgoed
Om het cultureel erfgoed en daarmee ook de buitenplaatsen en landgoederen in de
toekomst te kunnen beschermen kan het nuttig zijn het object te waarderen. Het
waarderen van erfgoed is nodig om een keuze te kunnen maken bij wat er doorgegeven
moet worden aan de volgende generaties. Het bepalen van de waarde van cultureel
erfgoed, dient per object én als geheel gedaan te worden. Dit kan vooraf gaan aan
planvorming of de aanwijzing van een object als monument, dan wel bij een wijziging
van een specifiek onderdeel van het monument. De waarde die gegeven wordt aan een
object is afhankelijk van de ideeën en idealen van dat moment.
Bij het bepalen van de biotoop rondom de buitenplaats is het belangrijk dat de buitenplaats
en zijn omgeving op waarde geschat worden. Aan de hand van de waardebepaling
kan de biotoop opgesteld worden. Meer over buitenplaatsbiotopen is te lezen in
hoofdstuk 3 en 4. 15
2.2 De historie van het cultureel erfgoed beleid
2.2.1 Toenemend besef voor cultureel erfgoed
Vanaf het midden van de 19e eeuw kwam in Europa het fenomeen nation-building
op. Nation-building houdt in dat in brede lagen van de bevolking loyaliteitsgevoelens
ontstonden met betrekking tot het gezag van de staat. 16 Men werd trots op hun land
en wat ze in het verleden hadden bereikt. De Nederlanders waren vooral trots op de
Gouden Eeuw, dit uitte zich in bijvoorbeeld standbeelden van personen, zoals J.P. Coen
of Michiel de Ruyter.
2.2.2 Wetgeving met betrekking tot cultureel erfgoed
Nederland was, ten opzichte van andere Europese landen, laat met de wetgeving op
het gebied van cultureel erfgoed. In 1903 werd de ‘Rijkscommissie tot het opmaken en
uitgeven van een Inventaris en eene Beschrijving van de Nederlandse monumenten van
Geschiedenis en Kunst’ opgericht. Zij inventariseerde alle monumenten die de moeite
waard waren, in eerste instantie voornamelijk kunst en geschiedenis. Later werd dit
uitgebreid met utilitair erfgoed, zoals molens en boerderijen.
De eerste niet-officiële monumentenwet werd in circa 1940 ingevoerd door de overheid
van bezet Nederland, om het cultureel erfgoed te beschermen. In 1961 trad de eerste
‘echte’ Monumentenwet in werking. In deze wet werd ook archeologie onder cultureel
erfgoed geschaard. Vanaf het begin van de jaren ’60 van de twintigste eeuw stonden
alle monumenten die de moeite waard waren, op de lijst van de Monumentenwet 1961.
In deze wet hadden aanvankelijk vooral objecten van vóór 1850 een
monumentale status. In de jaren ’80 vond de Rijksoverheid dat monumenten van 1850
tot 1940 ook geïnventariseerd moesten worden. Deze, ongeveer 160.000 monumenten
werden geïnventariseerd in het monumenten selectieproject en werden er circa 10.000
toegevoegd aan de lijst van rijksbeschermde monumenten. 17
15 Bers, M. van, (2012). De cultuurhistorische waarde van erfgoed. Amersfoort
16 www.digischool.nl/ak. Geraadpleegd op: 24 maart 2012
17 Gebaseerd op interview met Leonard de Wit, hoofd beleid bij de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed.
Gesproken op 5 april 2012.

2.3 Het cultureel erfgoed beleid anno 2012
2.3.1 Van objectgericht naar gebiedsgericht: het Belvederebeleid
Hoewel in de Monumentenwet 1961 een eerste aanzet werd gegeven met de introductie
van stads- en dorpsgezichten, is pas vanaf het programma Belvedere een duidelijke
omslag zichtbaar naar een gebiedsgerichte zorg voor het erfgoed. Vóór 1999 was de
Monumentenwet voornamelijk object gericht: wat waardevol was, moest behouden
blijven. Mede onder invloed van het programma Belvedere in 1999 veranderde dit naar
gebiedsgericht. ‘Behoud door ontwikkeling’ met de aandacht voor het verleden en het
benutten van het verleden bij het opstellen van ruimtelijke plannen. Met het MoMobeleid
18 wordt de gebiedsgerichte benadering verder ontwikkeld. Gemeenten
moeten vanaf 1 januari 2012 allemaal rekening houden met erfgoed bij het opstellen
van bestemmingsplannen.
Op het gebied van de objecten gebeurde er ook een en ander met de introductie van
het MoMo-beleid. Alle monumenten tot 1940 waren reeds geïnventariseerd. In de
beleidsbrief Modernisering Monumentenzorg staat dat er geen grote aanwijzingsprogramma’s
meer zullen komen, maar dat er projectmatig voor bepaalde periodes een
top honderd wordt gemaakt. Een top honderd van objecten met een bijzondere
architectuur of nationale herinneringswaarde uit de periode tussen 1940 en 1958 is
inmiddels vastgesteld. 19 Op dit moment wordt er gewerkt aan een selectie topmonumenten
uit de periode 1959-1965, waaruit wederom een top honderd wordt gemaakt.
Cultureel erfgoed moet een inspiratiebron zijn bij het ontwerpproces, voorafgaand aan
het maken van plannen zou er een cultuurhistorische analyse gemaakt moeten worden.
In het plan kan cultureel erfgoed in meer of mindere mate verweven worden, zodat
nieuwbouw een verbinding heeft met het verleden.
2.3.2 Beleidsbrief modernisering monumentenzorg
De kern van het moderniseringsbeleid rust op drie pijlers. Dit zijn:
1. Cultuurhistorische belangen meewegen in de ruimtelijke ordening: goede
ruimtelijke ordening betekent dat er een integrale afweging plaatsvindt van alle
belangen die effect hebben op de kwaliteit van de ruimte. Eén van die belangen is
de cultuurhistorie. 20
2. Krachtiger en eenvoudiger regelgeving: monumentenzorg wordt steeds meer
een domein van de burgers. Deze burgers hebben steeds meer kennis, hun waarde
moet sterker door gaan klinken in de regelgeving. In het nieuwe stelsel worden
burgers en maatschappelijke organisaties meer betrokken bij de monumentenzorg.
21
3. Bevorderen van herbestemming: een nieuwe bestemming kan het gebruik en
daarmee de mogelijkheid tot behoud vergroten. Wanneer gebouwen of gebieden
in verval raken kunnen belangrijke cultuurhistorische waarden verloren gaan. Bij
functieverandering moet rekening gehouden worden met de cultuurhistorische
waarden.
18 MoMO - modernisering monumentenzorg. Beleidsbrief opgesteld door het Ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap.
19 www.cultureelerfgoed.nl/node/378. Geraadpleegd op: 25 maart 2012
20 Ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap (november 2009). Beleidsbrief MoMo modernisering monumentenzorg. Den Haag.
21 Ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap (november 2009). Beleidsbrief MoMo modernisering monumentenzorg. Den Haag.
15
2

2
16
2.3.3 Cultuurhistorische analyse voor buitenplaatsen
Buitenplaatsen en landgoederen nemen een bijzondere plek in in het huidige Nederlandse
landschap en zijn vaak van grote cultuurhistorische waarde. Wanneer er een
bestemmingsplan gemaakt wordt voor op of rondom de buitenplaats, moet er een
cultuurhistorische analyse uitgevoerd worden.
Naast de bebouwing en de groenaanleg zijn er vaak structuren, zoals wegen, speciaal
aangelegd voor de buitenplaatsen. Met het feit dat de wegen speciaal voor de buitenplaatsen
zijn aangelegd, kan rekening gehouden worden bij een eventuele herinrichting
van de weg. Zo kan bijvoorbeeld de oude laanstructuur vernieuwd worden. Cultureel
erfgoed kan en moet een inspiratiebron zijn tijdens het ontwerpproces. Om niet alleen
de buitenplaats of het landgoed te beschermen is door de provincie Zuid-Holland het
concept ‘landgoedbiotoop’ ontwikkeld. Door deze biotoop wordt ook de omgeving,
inclusief structuren, van de buitenplaats of het landgoed beschermd. Meer over buitenplaatsbiotopen
is te lezen in hoofdstuk 3, 4 en 5.
2.3.4 Handreiking Erfgoed en Ruimte
Om kennis over onder andere cultureel erfgoed over te dragen van de Rijksoverheid
naar gemeenten, wordt op dit moment de Handreiking Erfgoed en Ruimte geschreven
door de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed. Deze handreiking moet gemeenten
helpen met vraagstukken over bijvoorbeeld de buitenplaatsbiotopen. In hoofdstuk 5.2
‘Overdrachtsmethode buitenplaatsbiotoop’ wordt er antwoord gegeven op de vraag wat
Figuur 7: tijdlijn cultureel erfgoed

voor het onderwerp buitenplaatsbiotopen de meest geschikte methode is om de kennis
over te dragen. Om tot deze methode te komen, worden in hoofdstuk 3 en 4 allereerst
de buitenplaatsen en hun omgeving beschreven.
2.4 Conclusie
Cultureel erfgoed kan ruwweg in drie categorieën verdeeld worden:
* Materieel erfgoed: tastbare voorwerpen of scheppingen (bijvoorbeeld lite-
ratuur en kunst)
* Immaterieel erfgoed: een geestelijke erfenis (bijvoorbeeld gedachten en
geloven)
* Immaterieel erfgoed: culturele representaties (bijvoorbeeld feesten en ritu-
elen)
Buitenplaatsen en landgoederen zijn onder de eerste categorie te plaatsen, die ook
weer op te delen is in zes aspecten, zoals gebouwd erfgoed en groen erfgoed. Bijzonder
aan buitenplaatsen en landgoederen is dat ze onder alle zes de aspecten van materieel
erfgoed kunnen vallen.
Het cultureel erfgoed kan beschermd worden door bij planvorming rekening te houden
met de historische elementen. In 1961 werd (pas) de eerste officiële Monumentenwet
vastgesteld. Deze wet zorgt er voor dat bijvoorbeeld gebouwen en structuren beschermd
worden. Tegenwoordig is het streven: ‘behoud door ontwikkeling’. Dit houdt in
dat cultureel erfgoed een inspiratiebron kan en moet zijn tijdens het ontwerpproces.
Door in hoofdstuk 2 de betekenis, de geschiedenis en de huidige situatie van cultureel
erfgoed te beschrijven, is er een context gecreëerd waar buitenplaatsen en landgoederen
in te plaatsen zijn. In hoofdstuk 3,4 en 5 wordt het onderwerp buitenplaatsen
verder uitgewerkt.
In paragraaf 3.4 ‘juridische vastlegging van buitenplaatsbiotopen’ worden een aantal
wetten beschreven die buitenplaatsen en landgoederen beschermen.
17
2

3 Buitenplaatsen
Deelvragen
* Wanneer zijn buitenplaatsen en
landgoederen ontstaan?
* Wat is het huidige aanbod van
buitenplaatsen en waar bevinden ze
zich?
* Kan er een onderverdeling gemaakt
worden in het type tuin van buiten-
plaatsen en landgoederen?
* Hoe kunnen buitenplaatsen en
landgoederen juridisch vastgelegd
worden?
* Wat zijn alternatieve bestemmingen
voor buitenplaatsen en
landgoederen?
Figuur 8: villaparken in de landgoederenzone Wassenaar
- Voorschoten - Leidschendam. Bijlage III
Bron: Rijksdienst voor de monumentenzorg 2002
Rondom de buitenplaatsen Oud
Wassenaar (nr 13) en Frisiastate
(nr 14) liggen de villaparken Groot
Haesbroek en Oud Wassenaer.
Ten noordwesten van buitenplaats
De Paauw ligt de middenstandswijk
De Paauwhof.
18
Hoofdstuk 3 -
Buitenplaatsen en landgoederen
en landgoederen spelen een belangrijke rol in de geschiedenis van
Nederland. Dit is niet alleen door de manier waarop ze ontstaan zijn, maar ook
door de bewoners van de buitenplaatsen en landgoederen en de wijze waarop
buitenplaatsbewoners de omgeving van de buitenplaats hebben ingericht. De
locaties waar de buitenplaatsen ontstonden was zeer afhankelijk van het bodemtype
en de bereikbaarheid vanuit de steden. In figuur 14 is te zien dat de buitenplaatsen
en landgoederen vaak geclusterd liggen op typerende plekken in het
landschap zoals stroomruggen en strandwallen. Meer over de ligging in paragraaf
3.1.3 ‘de ligging in Nederland’.
In de 20e eeuw ontstond er ruimtelijke druk. Tussen 1900 en 1940 ontstonden er,
ook buiten de stadsgrenzen, in het groen, villaparken. Vaak werden deze villaparken
op de gronden van buitenplaatsen en landgoederen gebouwd, meestal uit
economische overwegingen, de verpachting van grond bracht geld op. Een kaart
van de villaparken in de Landgoederenzone Wassenaar-Voorschoten-Leidschendam
is te zien in figuur8. Echter, soms was deze ontwikkeling een bedreiging voor
de omgeving van buitenplaatsen en landgoederen.
De ruimtelijke druk in ons land is na de Tweede Wereldoorlog enorm toegenomen,
zo ook op de buitenplaatsen. Dit heeft er voor gezorgd dat de overheid
steeds vaker beleid maakt om niet alleen de buitenplaatsen maar ook hun
omgeving te beschermen. In dit hoofdstuk wordt het begrip ‘buitenplaatsbiotoop’
geïntroduceerd. Het begrip wordt vervolgens verder uitgewerkt in hoofdstuk 4
‘De ruimtelijke inpassing van buitenplaatsen’.
Doordat er meerdere ontstaansperioden waren, zijn er globaal vier typen tuinstijlen
te onderscheiden. Meer over de tuinstijlen is te lezen in hoofdstuk 3.3 ‘de
typen buitenplaatsen’. Dit onderscheid werd versterkt doordat er veel innovatieve
tuinarchitecten waren zoals P. Post, D. Marot, L.P. Roodbaard en J.D. Zocher
senior. en junior. Er is een duidelijke ontwikkeling waarneembaar in de typen
tuinstijlen, dit is te zien in figuur 27 t/m 38.
3.1 Ontstaanswijze van buitenplaatsen
3.1.1 Ontstaanswijze
Het fenomeen buitenplaatsen is ontstaan aan het einde van de zestiende eeuw, maar
ontwikkelde zich sterk in de loop van de 17e eeuw, wanneer de oorlogsdreiging minder
word. Hierdoor gingen stedelingen steeds vaker buiten de stadsmuren op zoek naar
woon- en recreatieruimte. Een andere reden van deze ruimtevraag is dat veel inwoners
uit met name West-Nederland, in de Gouden Eeuw veel geld verdienden in de handel,
wat ze wilden beleggen in vastgoed. Vanaf deze periode werden er veel buitenplaatsen
en landgoederen gesticht. Een landgoed heeft in tegenstelling tot een buitenplaats vaak
een economische functie, bijvoorbeeld een boomgaard, landbouwakkers en hakhoutbossen.
Een buitenplaats kan een onderdeel zijn van een landgoed, figuur 11 laat de
verhouding tussen een buitenplaats en een landgoed zien. Zie voor een begripsomschrijving
rechts in de groene balk. Figuur 9 en 10 laten de onderdelen zien van de
buitenplaats en het landgoed, met daarop de verschillende functies zoals hakhoutbossen,
een vijver en een moestuin.

Onderdelen buitenplaats met een hoofdhuis,
bijgebouwen, een vijver, een kleine moestuin,
een zichtlijn en een parkaanleg.
Figuur 9: onderdelen buitenplaats. Bijlage IV
Bron: gebaseerd op: ruimtelijke kwaliteit
kastelen en historische buitenplaatsen
De manier waarop de buitenplaatsen zijn ontstaan in Nederland is in drie categorieën te
verdelen.
1. Voortgekomen uit middeleeuwse kastelen
Figuur 11: verhouding en verschillen buitenplaats en landgoed. Bijlage VI
Bron: gebaseerd op: ruimtelijke kwaliteit kastelen en historische buitenplaatsen
Onderdelen landgoed met een hoofdhuis,
bijgebouwen, een vijver, een moestuin,
zichtlijnen, landbouwakkers, hakhoutbossen
Figuur 10: onderdelen landgoed. Bijlage V
Bron: gebaseerd op: ruimtelijke kwaliteit
kastelen en historische buitenplaatsen
19
3
De onderstaande definities worden dit rapport
gebruikt als ‘werkdefinitie’. Het zijn
combinaties van meerdere definities die in de
literatuur worden gebruikt.
Buitenplaats:
Een buitenplaats is een monumentaal huis,
met bijgebouwen en een aangelegde tuin
en park, met een of meer van de volgende
onderdelen: grachten, waterpartijen, lanen,
boomgroepen, moestuinen en ornamenten.
Vaak waren het zomerverblijven van welgestelde
mensen.
Landgoed:
Een landgoed is een uitgestrekt complex van
minimaal vijf hectare groot. Op het landgoed
bevinden zich landbouwgronden, bossen
en tuinen met een of meerdere versterkte
woningen. Landgoederen hadden over het
algemeen een economische functie.

3 In
Figuur 12: T-vormige boerderij in Brabant
Bron: http://www.thuisinbrabant.nl/geschiedenis.
Geraadpleegd op: 13 mei 2012
Figuur 13: T-vormige boerderij Kapelstraat, Elshout
Bron: http://www.google.nl/maps. Geraadpleegd
op: 6 maart 2012
20
de 17e en 18e eeuw waren kastelen geliefd bij de stedelijke elite, ze konden
hierin ‘buiten’ wonen met een adellijke allure. De kastelen die verbouwd
werden tot buitenplaatsen hadden vaak hun originele (verdedigings)functie
verloren.
2. Ontstaan vanuit hofsteden
In de 17e eeuw werden hofsteden door stedelingen gekocht. Een hofstede kan
variëren van een eenvoudige boerderij tot een geheel of gedeeltelijk
versterkt complex. Het belangrijkste kenmerk van een hofstede is dat er een
boerderij aanwezig was, door het L- of T-vormige voorhuis was het agrarische
deel niet zichtbaar vanaf de openbare weg (figuur 12 en 13).
3. Nieuwe stichtingen
Dit is de meest omvangrijke categorie. Hierbij was er sprake van een geheel
nieuwe aanleg van buitenplaatsen waarbij een landhuis met bijgebouwen en
tuin als een architectonische eenheid werden ontworpen en het ontwerp niet
gebonden was aan bestaande bebouwing of terreininrichting. Deze nieuwe
stichting liep vrijwel parallel aan de omvorming van kastelen tot buitenplaatsen. 22
3.1.2 De bewoners
De oprichters van de buitenplaatsen en landgoederen waren welgestelde mensen uit
de stad, zoals bestuurders, patriciërs en rijke kooplieden die zich wilde spiegelen aan de
adel. Zij stichtten op het platteland een tweede woning waar zij in de zomermaanden
woonden. De vraag naar een woning buiten de stad werd steeds groter, doordat de
steden dichtbevolkter werden. Een tekort aan schoon drinkwater, rioleringen en afvalverwerking
zorgden er met name in de zomer voor dat er steeds vaker ziektes uitbraken.
Deze omstandigheden wilden de gegoede burgers ontvluchten. Daarnaast waren buitenplaatsen
een uitdrukking van rijkdom, stand en politieke invloed en gaven ze de bewoners
veel aanzien en allure. Naast de rust, de ontspanning en het vermaak dat de rijke
bewoners van de steden op de buitenplaatsen vonden, was het een goede belegging en
was er de mogelijkheid tot een vrije keuze van een bepaalde architectuur.
3.1.3 De ligging in Nederland
In eerste instantie dienden de buitenhuizen als weekend- en zomerverblijven en ze
moesten om die reden op korte afstand van de stad liggen. Dit is ook goed te zien als
er gekeken wordt naar de ligging van buitenplaatsen en landgoederen in bijvoorbeeld
Gelderland, Utrecht en Zuid-Holland. Buitenplaatsen langs trekvaarten als De Vliet
tussen Leiden en Delft en De Vecht tussen Utrecht en Amsterdam zijn bekende zones,
maar ook langs (drukke) doorgaande wegen zoals de Rijksstraatweg in Wassenaar. Niet
alleen werden deze gebieden uitgekozen om de goede bereikbaarheid, ook waren het
zichtlocaties, zodat de mensen op de passerende boten of rijtuigen de bewoners en hun
22 MoMo - modernisering monumentenzorg. Beleidsbrief opgesteld door het Ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap.

uitenplaats konden aanschouwen.
Pas met de verbetering van de transportmogelijkheden werden veel buitenplaatsen
op grotere afstand van de stad of van hoofdwegen gecreëerd 23 . Door de aanleg van
het Rhijnspoor (Amsterdam – Arnhem) in 1845 werd de Veluwezoom beter bereikbaar
voor mensen uit het westen van Nederland. De aanleg van straatwegen en spoorlijnen
zorgde voor een grote ontwikkeling van de buitenplaatsen en landgoederen in die regio.
In de figuur hier rechts (figuur 14) zijn de landgoederenzones in Nederland weergeven.
Hoe lichter de kleur van de ovalen in de kaart, hoe minder buitenplaatsen en landgoederen
in deze zones. Hoe donkerder de kleur van de cirkel, hoe meer buitenplaatsen
en landgoederen. Zuid-Holland, Utrecht en Gelderland hebben zones met erg veel
buitenplaatsen en landgoederen. Dit is van oudsher altijd zo geweest, doordat
bewoners uit Den Haag, Amsterdam en Utrecht naar ‘buiten’ trokken. Zie paragraaf
3.1.1 ‘De ontstaanswijze’.
3.1.4 De ligging in het landschap
Buitenplaatsen en landgoederen vormen een belangrijk onderdeel van het landschap. 24
Ten eerste lagen buitenplaatsen en landgoederen voornamelijk op natuurlijke verhogingen,
zoals stroomruggen, waardoor ze een prominente plek hadden in het landschap.
Ten tweede stonden buitenplaatsen vaak aan de basis van ontginningen of andere
landinrichtingsprojecten. Een voorbeeld hiervan is: heidegronden in cultuur brengen.
Dit betekende dan ook dat de heren die in het gebied woonden lange tijd de gang van
zaken in het agrarische gebied bepaalden.
Regelmatig was het afhankelijk van de omgeving waarin een buitenplaats stond of deze
zich op een grote of een kleine kavel bevond. De stroomruggen van de Vecht waren
bijvoorbeeld niet breed, daardoor waren de kavels van de buitenplaatsen langs de Vecht
klein, dit zorgde er voor dat deze buitenplaatsen niet gesticht werden om inkomsten te
vergaren uit grondbezit, de buitenplaatsen werden hier bekostigd door geld dat elders
(over het algemeen in de handel) verdiend werd.
23 Storms-Smeets, E. (2011). Gelders Arcadië. Atlas van een buitenplaatsenlandschap. Utrecht, Uitgeverij Matrijs.
24 Herwaarden, van G.W., Suchtelen van de Haare, R.J.A., Perryck, J.M.S., Sluyterman van Loo, K.W., Mehrtens, U.M., Asbeck, van J.D.,
Jong, de J.J. (1998). Buitenplaatsen. Zwolle, Uitgeverij Waanders b.v., Rijksdienst voor de Monumentenzorg, Zeist.
landschapstype
droogmakerijen 17e - 19e eeuw
droogmakerijen 20e eeuw
heuvelland
hoogveenontginningsgebied noord
hoogveenontginningsgebied zuid
kustzone
laagveenontginningsgebied noord
laagveenontginningsgebied west
rivierengebied
verstedelijkt gebied
zandgebied midden
zandgebied noord
zandgebied oost 21
zandgebied zuid
zeekleigebieden noord
zeekleigebieden zuidwest
3
Figuur 14 a: landschappenkaart ‘ontgonnen verleden’ met
de landgoederenzones. Bijlage VII
Bron: Ontgonnen verleden, Rijksdienst voor het Cultureel
erfgoed, bewerkt
Minder dan 5 buitenplaatsen
5-10 buitenplaatsen
10-20 buitenplaatsen
20-40 buitenplaatsen
Meer dan 40 buitenplaatsen
Figuur 14 b: legenda bij landschappenkaart ‘ontgonnen
verleden’. Bijlage VII

3 3.1.5
Figuur 15: molenbiotoop
Bron: provincie Zuid-Holland, Bosch Slabbers Landschapsarchitecten
(2011). Handreiking Molenbiotoop. Den Haag,
De Swart.
22
De negentiende eeuw
De verbetering van de transportmogelijkheden was een van de redenen dat er in de
19e eeuw een grote toename was van het aantal buitenplaatsen. Daarnaast was er een
‘nieuwe’ groep rijken ontstaan. Dit waren niet meer de lokale adellijken of regenten,
maar vaak mensen uit het westen van het land, zoals advocaten, architecten,
projectontwikkelaars en handelslieden, die bijvoorbeeld naar Gelderland trokken. De
buitenplaatsen werden vanaf toen steeds vaker permanent bewoond. Het land van
de buitenplaatsen was niet meer de primaire bron van inkomsten. Over het algemeen
waren de nieuwe stichtingen veel kleiner van omvang dan de bestaande buitenplaatsen
en is er slechts bij uitzondering sprake van een landgoed. 25
3.2 Huidige situatie van buitenplaatsen
3.2.1 Villaparken in het buitenplaatsenlandschap
Aan het begin van de vorige eeuw braken zware tijden aan voor de buitenplaatsen. De
economische crisis, de maatschappelijke veranderingen en de twee wereldoorlogen
veroorzaakten een grote teruggang in de kwaliteit van de buitenplaatsen. Er werden
vrijwel geen nieuwe buitenplaatsen gebouwd. Vanaf het begin van de 20e eeuw is wel
een nieuw fenomeen te zien: ‘het villapark’. In eerste instantie waren dit gebieden met
een landschappelijk karakter aan de rand van de stad, maar door de verbetering van de
infrastructuur werden de buitenplaatsen op het platteland ook een plek waar
villaparken ontstonden op het terrein van de buitenplaats. Dit zorgde er voor dat er een
continue spanning was tussen de stijgende behoefte aan bouwgrond voor villa’s en het
behoud van de buitenplaatsen.
Door de bouw van de vele villaparken en de sterke bevolkingsgroei (met daarmee
samenhangend het suburbanisatieproces) hadden gevolgen voor het karakter van de
buitenplaatsen, onder andere doordat ze steeds vaker werden ingesloten door
bebouwing.
3.2.2 De landgoedbiotoop
Buitenplaatsen en landgoederen nemen een bijzondere plaats in in het Nederlandse
landschap. Vaak hebben zij een eigen leefmilieu. Het is een redelijk beschutte wereld,
die een bijzondere kwaliteit bezit. Bij planvorming en veranderingen in het landschap
werd er in het verleden vaak alleen rekening gehouden met de buitenplaats zelf, dat
deze behouden bleef of verbeterd werd. Het is echter ook belangrijk om duidelijk te
25 Paragraaf 3.1 is gebaseerd op:
• Pots, R., Wellenberg, M. (2008). Landgoederen en buitenplaatsen in Zuid-Holland. Leimuiden, Bannink Publiciteit.
• OKRA landschapsarchitecten en de provincie Utrecht (juni 2011). Gebiedskaternen kwaliteitsgids, Utrechtse Heuvelrug. Utrecht.
• OKRA landschapsarchitecten en de provincie Utrecht (juni 2011). Gebiedskaternen kwaliteitsgids, Gelderse Vallei. Utrecht.
• Storms-Smeets, E. (2011). Gelders Arcadië. Atlas van een buitenplaatsenlandschap. Utrecht Uitgeverij Matrijs.
• Storms-Smeets, E. (2011). Gelders Arcadië. Kansen voor Gelders Arcadië. Utrecht, Uitgeverij Matrijs.
• Herwaarden, van G.W., Suchtelen van de Haare, R.J.A., Perryck, J.M.S., Sluyterman van Loo, K.W., Mehrtens, U.M., Asbeck, van J.D.,
Jong, de J.J. (1998). Buitenplaatsen. Zwolle, Uitgeverij Waanders b.v., Rijksdienst voor de Monumentenzorg, Zeist.
• OKRA landschapsarchitecten bv, Stichting tot behoud van Particuliere Historische Buitenplaatsen (2007). Ruimtelijke kwaliteit kaste
len en historische buitenplaatsen, Zuid-Holland. Utrecht.
• Provincie Zuid-Holland (december 2008). Kansen voor buitenplaatsen. Den Haag, Koninklijke De Swart
• Fölting, H., Henry-Buitenhuis, T., Lit, M. van, Molthof, M., Sman, M C. van der. (1992) Buitenplaatsen in en om Den Haag, Zwolle,
Waanders Uitgevers.
• Wilmer, C.C.S. (1982). Buitens binnen Utrecht. Vianen, uitgeverij Kwadraat

krijgen hoe de samenhang tussen de buitenplaats en zijn omgeving is en dat er bij planvorming
rekening wordt gehouden met het geheel.
Het behoud van de (samenhang tussen de) buitenplaats en zijn omgeving is van belang
omdat buitenplaatsen de identiteit en de kwaliteit van de omgeving verhogen en kunnen
versterken.
De provincie Zuid-Holland heeft hiervoor het begrip ‘landgoedbiotoop’ in het leven
geroepen. In het concept staat een beschermingszone rondom de buitenplaats of het
landgoed centraal. De landgoedbiotoop is afgeleid van de molenbiotoop (figuur 15) en
de eendenkooibiotoop.
De landgoedbiotoop bestaat in Zuid-Holland uit de volgende onderdelen:
* De buitenplaats
* De structuur
* Het panorama
* De zichtlijn(en)
* Het blikveld
Door een beschermingszone vast te leggen rondom een buitenplaats, kan worden
voorkomen dat bijvoorbeeld historische zichtlijnen vanuit de buitenplaats naar een kerk
verdwijnen. De aanwezige onderdelen kunnen echter voor elke gemeente, provincie of
buitenplaats anders zijn. Zo kunnen in Gelderland ook de sprengenbeken bij de biotoop
horen. Hieronder in figuur 16 een grafische weergave van een landgoed-/buitenplaatsbiotoop.
Er wordt door de provincie Zuid-Holland een onderscheid gemaakt in een minimale
biotoop en een maximale biotoop. Een minimale biotoop is het landhuis met tuin of
park en de basisstructuur waar het huis aan gekoppeld is. De minimale biotoop moet
er voor zorgen dat, daar waar buitenplaatsen verkleind zijn door uitbreiding van het
stedelijk gebied, deze buitenplaatsbiotoop in elk geval behouden blijft. Een maximale
biotoop is een relatief groot gebied met een landhuis en tuin en/of park met daarbij de
basisstructuur, de zichtlijn(en), het panorama en het blikveld. 26
3.2.3 Voorbeeld landgoedbiotoop
In figuur 16 is een kaart van Landgoed Duivenvoorde bij Voorschoten te zien. Dit landgoed
ligt aan de Veurseweg en langs de Vliet. De Vliet is een trekvaart tussen Leiden en
Delft waar veel buitenplaatsen aan gevestigd werden. Met dit voorbeeld wordt getracht
te laten zien wat de biotoop van een buitenplaats kan zijn. Behoud van bijvoorbeeld
zichtlijnen kan er voor zorgen dat de kwaliteit ervan niet verminderd.
De landgoedbiotoop die door de provincie Zuid-Holland in het leven is geroepen, heeft
een aantal onderdelen, zie paragraaf 3.2.2 ‘de landgoedbiotoop’. Niet elke buitenplaats
of landgoed heeft alle onderdelen van de biotoop. Daarom moet er door de gemeente
of particuliere eigenaar, per buitenplaats onderzocht worden wat de biotoop is. In
hoofdstuk 4 ‘De ruimtelijke inpassing van buitenplaatsen’ meer over de biotoop.
26 Provincie Zuid-Holland (2012). Visie op Zuid-Holland. Verordening Ruimte. Den Haag, Koninklijke De Swart.
23
3
Figuur 16 a: grafische weergave buitenplaatsbiotoop.
Bijlage VIII
Bron: www.google.nl/maps, bewerkt
Legenda
Onderdelen buitenplaats
Bos
Biotoop
Panorama
Blikveld
Structuur - waterweg
Blikveld
Structuur - weg
Structuur - spoorweg
N
Figuur 16 b: legenda grafische weergave buitenplaatsbiotoop.
Bijlage VIII

3 3.2.4
Figuur 17: Houdringe 1779
Bron: Kastelen en buitenplaatsen op en om de Utrechtse
Heuvelrug 29
Figuur 18: Houdringe 2005
Bron: www.buitenplaatseninnederland.nl - Albert Speelman.
Geraadpleegd op: 15 maart 2012
24
De beheerders van buitenplaatsen
Er is een driedeling te maken in het type beheerder van de hedendaagse buitenplaatsen,
dit zijn:
• Particuliere eigenaren, voor wie het vaak niet gemakkelijk is om de buitenplaatsen
te onderhouden, door onder andere de hoge onderhoudskosten. De betrokkenheid
van deze eigenaren is groot, door de soms eeuwenlange familieband.
De meeste particuliere eigenaren zijn aangesloten bij de Stichting Particuliere
Buitenplaatsen (PHB). Het grootste gedeelte van de buitenplaatsen in particulier
bezit worden tegenwoordig permanent bewoond.
• Gemeenten, kantoren, bedrijven, hotels en particuliere zorginstellingen. Er is
hierbij sprake van een wijziging van bestemming die regelmatig gepaard gaat
met moderne aanpassingen van de gebouwen, nieuwbouw en aanleg van grote
parkeerterreinen.
• Natuurbeschermingsorganisaties, zoals Staatsbosbeheer, Natuurmonumenten
en provinciale landschappen. Deze organisaties proberen de historische waarden
van de buitenplaatsen en landgoederen zo goed mogelijk intact te houden. Het
verschilt echter wel per organisatie hoeveel deskundigheid er in huis is. 27
Vooral bij buitenplaatsen en landgoederen die op dit moment in het beheer zijn van
particuliere bedrijven of organisaties, is de functieverandering duidelijk herkenbaar.
Hiernaast in figuur 17 tot en met 20 vier afbeeldingen van Houdringe (1779) in De Bilt
en Bloemenheuvel (1843) 28 in Driebergen. De tuinen van beide buitenplaatsen zijn
aangelegd in de Late Landschapsstijl. Zie hiervoor hoofdstuk 3.3 ‘De typen tuinen’.
Dat de buitenplaatsen op dit moment een kantoorfunctie hebben, is zeer duidelijk te
zien aan de inrichting van de tuin. De tuinen hebben een redelijk klassieke uitstraling,
wat positief is omdat de tuin dan aansluit bij de gebouwen. Echter, van het oorspronkelijke
ontwerp in de Late Landschapsstijl is niet veel behouden gebleven. Dit kan gezien
worden als groot nadeel van het beheer van buitenplaatsen door bedrijven.
Bij het beheer van buitenplaatsen door bedrijven en de aanpassingen aan de tuin die
daar voor nodig zijn, is het belangrijk dat er gekeken wordt naar het oorspronkelijke
ontwerp. In het oorspronkelijke ontwerp kunnen de ‘nieuwe’ elementen, zoals een
vlaggenmast, ingepast worden. In figuur 19 en 20 is de inpassing van ‘nieuwe’ elementen
in het oorspronkelijke ontwerp redelijk goed ingepast.
3.2.5 De instandhouding van buitenplaatsen
De kosten voor het onderhoud van de buitenplaatsen lopen de laatste decennia flink op.
Daarnaast zijn de inkomstenbronnen die er in het verleden waren, zoals hakhoutopbrengsten,
sterk verminderd. Voor private eigenaren van buitenplaatsen wordt
het steeds lastiger om het geheel in stand te houden. Er zijn echter voor particuliere
eigenaren meerdere mogelijkheden om inkomsten te genereren uit hun land door
bijvoorbeeld toerisme of het bieden van ruimte voor workshops en vergaderingen.
Naast de terugloop van inkomsten zijn er verscheidene bedreigingen van ‘buitenaf’.
26 Herwaarden, van G.W., Suchtelen van de Haare, R.J.A., Perryck, J.M.S., Sluyterman van Loo, K.W., Mehrtens, U.M., Asbeck,
van J.D., Jong, de J.J. (1998). Buitenplaatsen. Zwolle, Uitgeverij Waanders b.v., Rijksdienst voor de Monumentenzorg, Zeist.
28 www.kasteleninutrecht.eu. Geraadpleegd op: 15 maart 2012
29 Terlouw, P. (1996). Kastelen en Buitenplaatsen op en om de Utrechtse Heuvelrug. Alphen aan den Rijn, Canaletto

Ontwikkelingen in het gebied worden vaak gezien als bedreiging of aantasting, zoals
woningbouw of natuurontwikkeling. Het komt ook voor dat als gevolg van ontwikkelingen
de oorspronkelijke samenhang van de buitenplaats verloren gaat. In bepaalde gevallen
kunnen bedreigingen echter ook als kans worden gezien.
Deze kansen en bedreigingen zijn:
* Nieuwbouw
* Bebouwing in de omgeving
* Herbestemming van de gebouwen
* Infrastructuur
* Verstadsparking 31
3.2.6 Herbestemming van buitenplaatsen en landgoederen
De beheerders van buitenplaatsen en landgoederen hebben omstreeks de 21ste eeuw
steeds meer moeite met het onderhouden van hun eigendom. De opbrengsten uit de
verkoop van hout, wat vroeger vaak een grote inkomstenbron was, lopen sterk terug.
Het fortuin van de stichters van de buitenplaatsen en landgoederen en de generaties
daarna is op en er worden door de overheid en de bewoners zelf strengere eisen gesteld
aan de kwaliteit van de gebouwen.
Steeds vaker zijn de eigenaren op zoek naar een nieuwe bestemming voor hun buitenplaats
of landgoed. Deze nieuwe bestemmingen houden niet altijd rekening met het
oorspronkelijke ontwerp van de tuin, het park of de gebouwen. Om de rijkdom en de
allure van deze cultuurhistorische erfgoederen te behouden moet bij herbestemming
per situatie onderzocht worden wat een geschikte nieuwe functie is.
De biotoop die wordt opgesteld voor de buitenplaats moet (in de toekomst) de omgeving
van de buitenplaatsen beschermen. Herbestemming is in die zin ook belangrijk,
omdat de omgeving behouden kan blijven, maar het complex zelf moet ook intact
blijven, om het cultuurhistorisch erfgoed als geheel in stand te houden.
Herbestemmingsmogelijkheden
Er zijn vele verschillende mogelijkheden van herbestemming, zoals een school, een
hotel of paardenstallen in de bijgebouwen. Echter, er moet wel rekening gehouden
worden met de inpassing in de omgeving en het behoud van het cultuurhistorisch
erfgoed. In bijlage I staat de uitgebreide versie van tabel 1 ‘herbestemming buitenplaatsen
en landgoederen’. In deze tabel staan een aantal vormen van herbestemming, met
de voor- en nadelen en wat de juiste inpassing is.
Deze vormen van herbestemming bestaan over het algemeen al, ze staan beschreven in
bestaande literatuur, zoals ‘Gelders Arcadië – Atlas van een buitenplaatsenlandschap’
32 en ‘Ruimtelijke kwaliteit kastelen en historische buitenplaatsen’ 33 . Enkele vormen
van herbestemming kwamen naar voren in de gesprekken die zijn gevoerd voor
deze scriptie 34 of staan beschreven in de brochures die de Rijksdienst uitgeeft, dit zijn
onder andere: herbestemming kerken en herbestemming kloosters. 35
30 Terlouw, P. (1996). Kastelen en Buitenplaatsen op en om de Utrechtse Heuvelrug. Alphen aan den Rijn, Canaletto
31 OKRA landschapsarchitecten bv, Stichting tot behoud van Particuliere Historische Buitenplaatsen (2007). Ruimtelijke
kwaliteit kastelen en historische buitenplaatsen, Zuid-Holland. Utrecht.
32 Storms-Smeets, E. (2011). Gelders Arcadië. Atlas van een buitenplaatsenlandschap. Utrecht, Uitgeverij Matrijs.
33 OKRA landschapsarchitecten bv, Stichting tot behoud van Particuliere Historische Buitenplaatsen (2007). Ruimtelijke
kwaliteit kastelen en historische buitenplaatsen, Zuid-Holland. Utrecht.
34 Gesprek met mevrouw D. Koper-Mosterd op 9 februari 2012 en gesprek met meneer A. de Vries op 5 april 2012.
35 Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed (2011). Een toekomst voor kerken. Eindhoven, Lecturis.
25
3
Figuur 19: Bloemenheuvel 1843
Bron: Kastelen en buitenplaatsen op en om de Utrechtse
Heuvelrug 30
Figuur 20: Bloemenheuvel 2012
Bron: www.utrechtseheuvelrug.punt.nl. Geraadpleegd op:
15 maart 2012

3
26
Tabel 1: Voorbeelden herbestemming buitenplaatsen en landgoederen. Zie voor een uitgebreide versie bijlage I.
Voorbeelden van herbestemmingen
De gebouwen of tuinen van een buitenplaats of een landgoed een nieuwe bestemming
geven, kan er voor zorgen dat het historische erfgoed kan blijven voortbestaan met zijn
historische allure.
Voor bezoekers van de buitenplaatsen is de buitenzijde van de gebouwen en de tuin
vaak belangrijk, dit is het eerste wat ze zien. Daarnaast hebben de gebouwen op een
buitenplaats of landgoed vaak een bijzondere indeling en een bijzonder interieur. Bij
herbestemming zou er voor gezorgd moeten worden dat dit zoveel mogelijk intact blijft.
Hieronder een voorbeeld van een buitenplaats waar de herbestemming een positief
resultaat heeft.
Kasteel Groeneveld (figuur 21) in de gemeente Baarn is een ‘buitenplaats voor stad en
land’ en is eigendom van het ministerie van Economie, Landbouw en Innovatie 36 . Het
landgoed wordt sinds 1940 beheerd door Staatsbosbeheer.
Kasteel Groeneveld heeft tot doel om stad en land opnieuw met elkaar te verbinden.
Om dat te bereiken worden debatten, evenementen en tentoonstellingen verzorgd voor
beleid, publiek en onderwijs. 37
36 www.buitenplaatseninnederland.nl geraadpleegd op: 19 april 2012
37 www.kasteelgroeneveld.nl. Geraadpleegd op: 19 april 2012

Halverwege de jaren zeventig van de vorige eeuw werden het huis en de tuin grondig
gerestaureerd door het toenmalige ministerie van Landbouw en Visserij. In 1982 kreeg
Kasteel Groeneveld de bestemming van nationaal centrum van bos, natuur en landschap.
In de jaren tachtig en negentig krijgt het kasteel de huidige bestemming.
Bij de renovatie in 2011 lagen de grenzen van de verbouwing bij ‘respect hebben voor
het gebouw’ en ‘alle ingrepen moeten omkeerbaar zijn’. Het pand heeft een eigen
uitstraling, die niet verloren mag gaan. Het doel is daarom ook om na de verbouwing
dezelfde sfeer te hebben als vóór de verbouwing 38 .
Kasteel Groeneveld is een goed voorbeeld van een buitenplaats waar men in het
Figuur 21: Kasteel Groenenveld
Bron: www.buitenplaatseninnederland.nl. Geraadpleegd op 19 april 2012
verleden, maar ook bij de verbouwing in 2011 rekening heeft gehouden met de geschiedenis
van de gebouwen en het park. De verbouwing wordt met respect uitgevoerd.
In een interview met het hoofd PR van Kasteel Groeneveld en de zakelijk leider van
Kasteel Groeneveld wordt ook duidelijk aangegeven dat het geen conferentieoord
wordt, maar een plek blijft waar men voor zowel zakelijke als recreatieve doeleinden
terecht kan. De sfeer die het kasteel en zijn omgeving vroeger had, is ook na de verbouwingen
behouden gebleven. De bezoekers ervaren dat het een cultuurhistorisch erfgoed
is, ondanks dat het een aantal keer verbouwd is. Dat is het succes van Kasteel Groeneveld.
Hiernaast in figuur 22 tot en met 24 de trap die behouden blijft, de muurschilderingen
die ontdekt zijn bij de renovatie in de jaren zeventig en het restaurant dat zich in de
linker vleugel bevindt. Door het behouden en renoveren van de historische elementen,
blijven de bezoekers de sfeer van het verleden ervaren.
Helaas pakt herbestemming dikwijls minder goed uit. Doordat er bijvoorbeeld te
moderne gebouwen vlak bij historische gebouwen, met een geheel andere stijl, geplaatst
worden.
Hieronder een voorbeeld van een buitenplaats waar de herbestemming positieve en
minder positieve uitwerkingen heeft op het historische erfgoed.
38 http://www.youtube.com/watch?v=QeJ-WbIZ3ZU. Geraadpleegd op: 19 april 2012
27
3
Figuur 22: trap in kasteel Groeneveld
Bron: http://www.youtube.com/watch?v=QeJ-WbIZ3ZU.
Geraadpleegd op: 19 april 2012
Figuur 23: muurschilderingen in kasteel Groeneveld
Bron: http://www.youtube.com/watch?v=QeJ-WbIZ3ZU.
Geraadpleegd op: 19 april 2012

3 Huis
Figuur 24: trap in kasteel Groeneveld
Bron: http://www.youtube.com/watch?v=QeJ-WbIZ3ZU.
Geraadpleegd op: 19 april 2012
Figuur 25: huis hinkeloord met glazen uitbouw
Bron: http://www.flickr.com/photos/paultox/6714058235/.
Geraadpleegd op: 19 april 2012
28
Hinkeloord
Huis Hinkeloord is een landhuis in de gemeente Wageningen. In 2000 werd het door de
Universiteit van Wageningen verkocht aan een projectontwikkelaar. In 2002 werd het
doorverkocht en gerestaureerd. Sinds 2004 is de beeldengalerij ‘Het Depot’ in het pand
gevestigd 39 .
Tijdens de verbouwing in 2002 is er op de plaats van de aanbouw uit 1922 een nieuwe
glazen tentoonstellingsruimte en een glazen trappenhuis gevestigd 40 .
Enerzijds zorgde de aanbouw voor veel discussie, omdat het gebouw niet bij het
landhuis zou passen. Bij de verbouwing is er in mindere mate rekening gehouden met
de uitstraling van het oorspronkelijke gebouw. Anderzijds maakte de aanbouw wel een
succesvolle herbestemming mogelijk 41 .
Hiernaast in figuur 25 een afbeelding van de huidige situatie, met rechts de glazen aanbouw.
Bovenstaande voorbeelden geven duidelijk aan dat het zeer belangrijk is om bij uitbreiding
en herbestemming te kijken naar de cultuurhistorische elementen en de omgeving
van de gebouwen. Herbestemming hoeft niet negatief te zijn, het geeft ook vaak een
positieve impuls.
3.2.7 Beschermingszones rondom buitenplaatsen
Buitenplaatsen zijn dikwijls een essentiële schakel in de ecologische kwaliteit van een
gebied. Het koppelen van buitenplaatsen aan natuurgebieden, beschermde stads- of
dorpsgezichten of aan de Ecologische Hoofdstructuur kan er in sterke mate voor zorgen
dat niet alleen de buitenplaatsen (met de biotopen) beschermd worden, maar het
gehele landschap daar om heen.
Een voorbeeld is de Landgoederenzone bij Wassenaar, Voorschoten en Leidschendam-
Voorburg. Deze is door het Rijk in procedure gebracht om aangewezen te worden als
beschermd dorpsgezicht. Sinds november 2007 is dit een feit 42 .
Wanneer een gebied een beschermd dorpsgezicht is, is de gemeente verplicht dit te
verwerken in de bestemmingsplannen. Dergelijke bestemmingsplannen gaan specifieker
in op de cultuurhistorie van het gebied dan in een bestemmingsplan voor een gebied
zonder beschermde status. In de bestemmingsplannen kunnen eisen gesteld worden
aan de bouwhoogtes, nokrichtingen, dubbelbestemmingen en rooilijnen.
Er vallen ongeveer 35 buitenplaatsen binnen het beschermde dorpsgezicht ‘Landgoederenzone’.
Voorbeelden hiervan zijn: Clingendael, Oosterbeek, Duindigt, Voorlinden
en De Paauw. Op de kaart in figuur 26, binnen de rode lijn, is het beschermde dorpsgezicht
‘Landgoederenzone Wassenaar – Voorschoten – Leidschendam aangegeven.
39 http://nl.wikipedia.org/wiki/Hinkeloord. Geraadpleegd op: 19 april 2012
40 www.buitenplaatseninnederland.nl. Geraadpleegd op: 19 april 2012
41 Storms-Smeets, E. (2011). Gelders Arcadië. Atlas van een buitenplaatsenlandschap. Utrecht, Uitgeverij Matrijs.
42 www.wassenaar.nl/vrije_tijd_sport_cultuur. Geraadpleegd op: 20 maart 2012

3.2.8 Conclusie
Het moge duidelijk zijn dat, zeker in deze tijd, het steeds belangrijker wordt om de
buitenplaatsen, maar ook de omgeving van de buitenplaatsen te beschermen. Het initiatief
van de provincie Zuid-Holland, voor de landgoedbiotoop, heeft er in het gehele land
voor gezorgd dat er meer aandacht is voor het bestaande cultuurhistorische landschap
en met name voor de zones waar de buitenplaatsen in liggen.
Naast de aandacht voor de fysieke elementen in het landschap van de buitenplaatsen
en landgoederen, zou er ook meer aandacht gegeven kunnen worden aan de gewoontes
en gebruiken die tot de ‘buitenplaatscultuur’ gerekend worden. Door middel van een
historisch onderzoek kan in kaart gebracht worden wie de vroegere bewoners waren en
wat hun ideeën waren op het gebied van de tuininrichting en de architectuur. Wanneer
hier meer duidelijkheid over is, kan dit meegenomen worden in de planvorming. Essentieel
is het vinden van een exploitatievorm waarbij respect is voor de authentieke
aspecten van die plek 43 . Een (duidelijk aanwezige) commerciële exploitatie is uit historisch
oogpunt niet altijd gewenst. 44
3.3 De typen tuinen van de buitenplaatsen
Vanaf het begin van de 17e eeuw zijn er globaal vier typen tuinen te onderscheiden: de
Hollands classicistische tuin, de Frans classicistische tuin, de vroege landschapsstijl en
de late landschapsstijl. Er is een duidelijke verandering in het ontwerp te zien, van strak
naar natuurlijk en van open naar gesloten en weer open. In bijlage 2 de tabel ‘de vier
typen tuinaanleg’, die beschreven staan in het boek ‘De natuur bezworen’ 45. . In deze
tabel staat per tuintype de periode, de kenmerken, de structuur elementen en de architecten
beschreven. Er is in de tabel qua perioden geen overlap te zien. Vanaf deze tijden
was de tuinstijl ‘officieel’, in werkelijkheid liepen de tuinstijlen in elkaar over.
Volgens Godelieve Eijsink, regisseur van de documentaire ‘Pronken en Ploeteren aan
de Vecht’ die in samenwerking met de Stichting Groene Parels is gemaakt, behoorden
Nederlandse hovenier in de 17e en 18e eeuw tot de top van Europa. 46
Peter de Grote kwam vanuit Rusland naar Nederland om de tuinarchitectuur te bekijken
en zijn buitenplaatsen door Nederlandse hoveniers aan te laten kleden. De zone met
buitenplaatsen langs de Vecht waren een internationale showroom voor rijken. In figuur
27 t/m 28 per type tuinstijl een schematische weergave, een gravure en een hedendaagse
luchtfoto.
Pas in de periode van de late landschapsstijl had de tuin echt een verbinding met de
omgeving. Het is overigens niet zo dat alleen buitenplaatsen met een tuin met een open
karakter een buitenplaatsbiotoop hebben. Dit wordt door meerdere elementen bepaald.
Zie paragraaf 3.2.2 en 4.2.1.
43 Storms-Smeets, E. (2011). Gelders Arcadië. Atlas van een buitenplaatsenlandschap. Utrecht, Uitgeverij Matrijs.
45 De Backer, A.M., Blok, E., Oldenburger-Ebbers, C.S. (1998). De natuur bezworen. Rotterdam, uitgeverij De Hef publishers.
46 U Vandaag 18.00 uur, RTV Utrecht, 27 maart 2012, vanaf: 12.17 minuten. Interview met Godelieve Eijsink. Bron: http://
www.rtvutrecht.nl/gemist/uitzending/rtvutrecht/u-vandaag/20120327-1800/11311052
44 Paragraaf 3.2 is gebaseerd op:
• Storms-Smeets, E. (2011). Gelders Arcadië. Kansen voor Gelders Arcadië. Utrecht, Uitgeverij Matrijs.
• Storms-Smeets, E. (2011). Gelders Arcadië. Atlas van een buitenplaatsenlandschap. Utrecht, Uitgeverij Matrijs.
• Herwaarden, van G.W., Suchtelen van de Haare, R.J.A., Perryck, J.M.S., Sluyterman van Loo, K.W., Mehrtens,
U.M., Asbeck, van J.D., Jong, de J.J. (1998). Buitenplaatsen. Zwolle, Uitgeverij Waanders b.v., Rijksdienst voor de
Monumentenzorg, Zeist.
• OKRA landschapsarchitecten bv, Stichting tot behoud van Particuliere Historische Buitenplaatsen (2007).
Ruimtelijke kwaliteit kastelen en historische buitenplaatsen, Zuid-Holland. Utrecht.
• Provincie Zuid-Holland (2012). Visie op Zuid-Holland. Verordening Ruimte. Den Haag, Koninklijke De Swart.
29
3

3 3.3.1
Figuur 27: schematische weergave Hollands classicistische tuin.
Bijlage X
Geen relatie met de omgeving, wel een lengteas, niet symmetrisch.
30
De Hollands classicistische tuin
Figuur 28: Verleden - Gravure Hollands classisitische tuin Landgoed
Weldam, te Goor 1885
Bron: Rijksdienst voor de monumentenzorg
Figuur 29: Heden – luchtfoto Hollands classisicitische tuin Landgoed
Weldam, te Goor 2012
Bron: www.google.nl/maps

Figuur 30: Schematische weergave Frans classicistische tuin. Bijlage XI
Relatie met de omgeving door zichtlijnen en een lengteas. Een symmetrische
aanleg van de tuinborders, waterelementen.
3.3.2 De Frans classicistische tuin
Figuur 31: Verleden - gravure Frans Classicistische tuin, Huis ter Nieburch,
te Rijswijk 1700
Bron: www.haagsebeeldbank.nl
31
3
Figuur 32: Heden: luchtfoto Frans Classicistische tuin Paleis ’t
Loo, te Apeldoorn 2010
Bron: www.google.nl/maps

3 3.3.3
Figuur 33: schematische weergave Vroege Landschapsstijl.
Bijlage XII
Gesloten karakter vaker schuine of kronkelende paden, deel
van tuin in landschappelijke stijl, waterelementen.
32
De vroege landschapsstijl
Figuur 34: Verleden - gravure vroege landschapsstijl,
Landgoed Beeckestijn, te Velzen-Zuid 1772
Bron: www.waardestelling.nl
Figuur 35: Heden - luchtfoto vroege landschapsstijl
Buitenplaats Huis ten Docck, te Ridderkerk 2010
Bron: www.google.nl/maps

3.3.4 De late landschapsstijl
Figuur 36: Schematische weergave Late Landschapsstijl. Bijlage XIII
47 Olde Meierink, B., Baaren, G. van, Bosch van Drakestein, R.G. (1995). Kastelen en ridderhofsteden in Utrecht.
Utrecht, Matrijs.
Figuur 37: Verleden - gravure late landschapsstijl Landgoed
Oud Amelisweerd, te Utrecht 1808
Bron: kastelen en ridderhofsteden in Utrecht
33
Figuur 38: Heden - luchtfoto late
landschapsstijl landgoed Amelisweerd, te
Utrecht 2010
Bron: www.google.nl/maps
3

3 3.4
34
Juridische aspecten van buitenplaatsen
In deze paragraaf wordt er kort ingegaan op de juridische kant van de bescherming van
buitenplaatsen en landgoederen. Als eerste worden de wetten aangestipt waarmee
buitenplaatsen en landgoederen worden beschermd. Hiervan wordt een beknopte beschrijving
gegeven. Vervolgens wordt de juridische vastlegging beschreven. Hierbij gaat
het voornamelijk om de vastlegging in beleidsdocumenten, bestemmingsplannen en
(thematische) structuurvisies.
3.4.1 Wetgeving en buitenplaatsen
Vanaf het begin van de twintigste eeuw zijn er meerdere wetten gemaakt om buitenplaatsen,
landgoederen en andere cultuurhistorische elementen te beschermen. Dit zijn
onder andere de Natuurschoonwet 1928, de monumentenwet 1988 en de Wet ruimtelijke
ordening. Deze drie wetten zijn hieronder uitgewerkt.
Natuurschoonwet 1928
De natuurschoonwet is één van de instrumenten uit het natuurbeleid die kan worden
ingezet voor bescherming van cultuurhistorische waarden. De natuurschoonwet is een
belastingwet en geen subsidieregeling, het biedt eigenaren, vruchtgebruikers en erfpachters
van een landgoed onder bepaalde voorwaarden belastingvoordelen. De wet
voorkomt dat het eigendom van landgoederen versnipperd raakt en dat het natuurschoon
van landgoederen wordt aangetast. 48 Deze versnippering treedt voornamelijk op
bij schenking of vererving. De wet voorziet er in dat in deze gevallen het schenkings- en
successierecht niet wordt ingevorderd, mits de eigenaar het goed na verkrijging
vijfentwintig jaar als zodanig in stand houdt en het terrein openstelt voor publiek. 49
Wil een landgoed de status hebben van een natuurschoonwet-landgoed, dan moet het
aan twee voorwaarden voldoen, te weten:
* De omvang moet minstens vijf hectare zijn
* De houtopstanden (bos) of natuurterreinen moeten minsten dertig procent van
het totale oppervlakte in beslag nemen. 50
Monumentenwet 1988
De zorg voor het cultuurhistorische erfgoed en de wet- en regelgeving daaromheen is op
rijksniveau vastgelegd in de monumentenwet 1988 en de Wet ruimtelijke Ordening. 51
De Monumentenwet 1988 is het belangrijkste sectorale instrument voor de
bescherming van cultureel erfgoed. In de wet is geregeld hoe objecten aangewezen kunnen
worden als beschermd monument. Het gaat om de aanwijzing van:
* Gebouwde monumenten tot rijksmonument
* Beschermd stads- of dorpsgezicht
* Archeologische monumenten tot rijksmonumenten 52
48 Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed (2009) Erfgoedbalans. Amersfoort
49 Herwaarden, van G.W., Suchtelen van de Haare, R.J.A., Perryck, J.M.S., Sluyterman van Loo, K.W., Mehrtens,
U.M., Asbeck, van J.D., Jong, de J.J. (1998). Buitenplaatsen. Zwolle, Uitgeverij Waanders b.v., Rijksdienst voor de
Monumentenzorg, Zeist.
50 Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed (2009) Erfgoedbalans. Amersfoort
51 Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed (2009) Erfgoedbalans. Amersfoort. En www.cultureelerfgoed.nl. Geraadpleegd
op: 19 april 2012
52 www.cultureelerfgoed.nl/handreikingerfgoedenruimte. Geraadpleegd op: 19 april 2012

De wettelijke bescherming is om twee redenen van belang. Ten eerste beschermt de
wet de objecten tegen bijvoorbeeld planologische dreigingen en ongewenste ingrepen
aan het object. Ten tweede biedt de wet fiscale voordelen en subsidiemogelijkheden die
er voor zorgen dat de objecten in stand kunnen worden gehouden. 53
Buitenplaatsen kunnen door de monumentenwet 1988 beschermd worden wanneer
ze aangewezen zijn als monument (object) of als ze gelegen zijn binnen een beschermd
stads- of dorpsgezicht. Door de aanwijzing van buitenplaatsen en landgoederen als
monument krijgen ze meer erkenning in bijvoorbeeld het bestemmingsplan. 54
Wet ruimtelijke ordening 2008
De Wet ruimtelijke ordening regelt hoe ruimtelijke plannen in Nederland tot stand
komen en gewijzigd kunnen worden. 55 Sinds de invoering van de nieuwe Wet ruimtelijke
ordening op 1 juni 2008 is de verplichting voor overheden om cultuurhistorische
waarden te betrekken bij ruimtelijke plannen en projecten meer zichtbaar gemaakt. 56
Met de invoering van de nieuwe wet moeten de streekplannen in de loop der tijd
vervangen worden door provinciale structuurvisies. Voor de buitenplaatsen zouden de
provincies thematische structuurvisies op kunnen stellen. 57 Ook bij gemeenten moet
de zorgvuldige omgang met historische buitenplaatsen en hun directe omgeving een
beleidsthema worden. 58
3.4.2 Juridische vastlegging buitenplaatsen
De beleidsdocumenten die voortkomen uit de wetten die hierboven staan beschreven,
zijn onder andere: de structuurvisie en het bestemmingsplan.
De structuurvisie
Ruimtelijke beslissingen worden op landelijk, regionaal en lokaal niveau genomen. Sinds
1 juli 2008 stellen de Rijksoverheid, provincies en gemeenten een structuurvisie op.
Hierin staat de visie op de ruimtelijke ontwikkelingen in een bepaald gebied. Voorheen
stond deze visie in de planologische kernbeslissing (Rijk), het streekplan (provincie) en
het structuurplan (gemeente). 59 Het bevoegd gezag stelt in de structuurvisie vast waar
bijvoorbeeld gebouwd mag worden, waar de natuur behouden moet blijven en waar de
economische structuur versterkt moet worden. De structuurvisie heeft geen juridische
status en wordt voor een langere termijn gemaakt. 60
Naast een ‘algemene’ structuurvisie kunnen gemeenten ook thematische structuurvisies
opstellen. Voorbeelden hiervan zijn structuurvisies voor bedrijventerreinen, voor
mobiliteit, groenstructuren en ook een structuurvisie Cultureel Erfgoed is dus mogelijk
en biedt de kans om in detail een cultureel erfgoed ambitie te formuleren. 61 In de laatstgenoemde
structuurvisie kunnen, waar nodig, buitenplaatsen verwerkt worden.
53 Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed (2009) Erfgoedbalans. Amersfoort
54 OKRA landschapsarchitecten bv, Stichting tot behoud van Particuliere Historische Buitenplaatsen (2007).
Ruimtelijke kwaliteit kastelen en historische buitenplaatsen, Zuid-Holland. Utrecht.
55 www.wikipedia.org/wiki/wet_ruimtelijke_ordening. Geraadpleegd op: 19 april 2012
56 Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed (2009) Erfgoedbalans. Amersfoort
57 OKRA landschapsarchitecten bv, Stichting tot behoud van Particuliere Historische Buitenplaatsen (2007).
Ruimtelijke kwaliteit kastelen en historische buitenplaatsen, Zuid-Holland. Utrecht.
58 OKRA landschapsarchitecten bv, Stichting tot behoud van Particuliere Historische Buitenplaatsen (2007).
Ruimtelijke kwaliteit kastelen en historische buitenplaatsen, Zuid-Holland. Utrecht.
59 www.rijksoverheid.nl. Geraadpleegd op: 20 april 2012
60 www.wikipedia.org/wiki/structuurvisie. Geraadpleegd op: 21 april 2012
61 www.cultureelerfgoed.nl/handreikingerfgoedenruimte. Geraadpleegd op: 20 april 2012
35
3

3 Het
36
bestemmingsplan
Op gemeentelijk niveau wordt de structuurvisie uitgewerkt in bestemmingsplannen. 62
Een bestemmingsplan is een juridisch-technisch uitvoeringsinstrument. Hierin wordt
geregeld hoe aspecten uit de structuurvisie concreet worden vertaald voor behoud of
ontwikkeling. Het bestemmingsplan is voor iedereen bindend. De gemeente is verplicht
voor haar gehele grondgebied één of meerdere bestemmingsplannen vast te stellen,
welke elke tien jaar moet worden herzien. 63
In het bestemmingsplan kunnen (als er een buitenplaatsbiotoop is opgesteld) regels
opgesteld worden voor de omgeving van de buitenplaatsen. Deze regels kunnen betrekking
hebben op het gebruik van de gronden, de bouwhoogtes en het vrijwaren van de
zichtlijnen. Om de buitenplaatsen en landgoederen en hun omgeving in de toekomst te
kunnen beschermen is het daarom belangrijk dat er duidelijke regels worden opgesteld
met betrekking tot de cultureel erfgoederen.
Het beschermde stad- of dorpsgezicht
Beschermde stads- en dorpsgezichten worden door de ministers van OCW en I&M
aangewezen op grond van de Monumentenwet 1988. Het rechtsgevolg is dat de gemeente
een beschermend bestemmingsplan moet opstellen. Het plan zorgt er voor dat
het karakter en de structuur volgens het bestemmingsplan behouden blijven. Het
beschermde stads- of dorpsgezicht is gericht op een structuur en niet op individuele
gebouwen. De gemeente kan sturend optreden in de inrichting en vormgeving van het
gebied en de bebouwing, bijvoorbeeld met een beeldkwaliteitplan en/of welstandsbeleid.
64
Wanneer er buitenplaatsen binnen het gezicht vallen, worden deze net als de hele structuur
beschermd via het bestemmingsplan dat voor het gezicht is opgesteld. Binnen het
beschermde stads- of dorpsgezicht mag er niet vergunningvrij gebouwd worden dit is
anders in bepaalde gevallen aan de achterzijde van de gebouwen waarbij de toevoeging
niet is gericht op het openbaar toegankelijke gebied. Aan de gebouwen op de buitenplaatsen
en landgoederen mag daarmee niet zomaar iets veranderd worden. 65
Landgoederenvisie
Een visie op de landgoederen of buitenplaatsen kan gemaakt worden voor een landgoederenzone
(regionale visie) of voor een gemeente met een aantal landgoederen binnen
haar grenzen (gemeentelijke visie). Het voordeel van een regionale landgoederenvisie
is dat het over de bestuurlijke grenzen heen gaat. De visie richt zich niet alleen op
de buitenplaatsen zelf, maar ook op hun omgeving met bijvoorbeeld de zichtlijnen. Een
regionale visie kan bouwstenen aanleveren met een tijdpad, een uitvoeringsprogramma
62 www.rijksoverheid.nl. Geraadpleegd op: 20 april 2012
63 www.cultureelerfgoed.nl/handreikingerfgoedenruimte. Geraadpleegd op: 21 april 2012
64 www.cultureelerfgoed.nl/handreikingerfgoedenruimte. Geraadpleegd op: 21 april 2012
65 http://www.cultureelerfgoed.nl/handreikingerfgoedenruimte/wettelijk-en-bestuurlijk-kader/rijk-erfgoed/
monumentenwet-1988/beschermde-stads-en-dorpsgezichten. Geraadpleegd op 21 april 2012

en concrete voornemens. Een gemeentelijke landgoederenvisie richt zich voornamelijk
op de instandhouding en het beheer van buitenplaatsen en landgoederen. De cultureel
erfgoederen zorgen vaak voor kwaliteit in de gemeente en zijn van algemeen belang.
De visie heeft (over het algemeen) geen juridische status. Net als een cultuurhistorisch
onderzoek, kan een visie op de landgoederen als onderlegger gebruikt worden bij het
opstellen van bestemmingsplannen, structuurvisies en andere beleidsnotities. 66
3.5 Conclusie
Nadat in hoofdstuk 2 de geschiedenis en het huidige beleid van het cultureel erfgoed
zijn beschreven, is hoofdstuk 3 geheel gewijd aan buitenplaatsen en landgoederen.
De buitenplaatsen en landgoederen zijn in de zeventiende eeuw gesticht door mensen
van adel of die zich daar aan wilde meten en veel geld hadden verdiend in de handel.
In de negentiende eeuw kwam er een ‘nieuwe’ groep rijken, dit waren advocaten en
projectontwikkelaars uit het westen van Nederland die ook een zomerhuis wilden hebben.
De buitenplaatsen en landgoederen zijn op kenmerkende plekken in het landschap
ontstaan en hebben door verschillende soorten (tuin-)architectuur, allemaal een eigen
stijl. In de tuinarchitectuur zijn globaal vier stijlen te onderscheiden: de Hollands classicistische
tuin, de Frans classicistische tuin, de vroege landschapstuin en de late landschapstuin.
Tegenwoordig hebben de eigenaren van buitenplaatsen en landgoederen steeds meer
moeite met het onderhouden van hun eigendom. Om de buitenplaatsen en landgoederen
toch in stand te kunnen houden, zijn er meerdere vormen van herbestemming
mogelijk, hierbij valt te denken aan kantoren, leefgemeenschappen en hotels.
Daarbij komt dat in de laatste decennia de stedelijke en ruimtelijke druk op de cultureel
erfgoederen behoorlijk is toegenomen. De omgeving van de buitenplaatsen wordt
steeds vaker volgebouwd of aangepast de hedendaagse eisen. Om niet alleen de buitenplaatsen
en landgoederen zelf te beschermen, maar ook hun omgeving is het concept
‘buitenplaatsbiotoop’ bedacht.
Met de informatie die in hoofdstuk 3 staat beschreven, kan er een ontwerpslag worden
gemaakt in hoofdstuk 4 waar het concept ‘buitenplaatsbiotoop’ verder wordt uitgewerkt.
66 Storms-Smeets, E. (2011). Gelders Arcadië. Kansen voor Gelders Arcadië. Utrecht, Uitgeverij Matrijs.
37
3

4
Deelvragen
* Hoe ziet de huidige omgeving van
buitenplaatsen en landgoederen
eruit?
* Hoe kan er een verbinding gemaakt
worden tussen de buitenplaats en
zijn omgeving?
* Hoe ziet de ruimtelijke inpassing
van minimaal twee buitenplaatsen
er grafisch en beeldend uit?
38
Hoofdstuk 4 - De ruimtelijke
inpassing van buitenplaatsen
In dit hoofdstuk wordt de buitenplaats en het landgoed in zijn omgeving geanalyseerd.
Vanaf het ontstaan van de buitenplaatsen en landgoederen heeft de omgeving
altijd een belangrijke rol gespeeld. Ten eerste werden de zomerverblijven
gesticht op de hoger gelegen delen in het landschap zoals strandwallen en stroomruggen,
daarnaast moesten ze ook op zichtlocaties liggen, zodat voorbijgangers
de eigendommen en de bewoners konden aanschouwen. Zie ook paragraaf 3.1
‘de ontstaanswijze van buitenplaatsen’. Ten tweede had de omgeving van buitenplaatsen
en landgoederen vaak een economische functie. Landbouwgronden
werden verpacht aan boeren en hakhoutbossen zorgde voor een inkomen. Ten
derde brachten de eigenaren de omgeving vaak ‘in cultuur’, woeste heidegronden
en moerassen werden begaanbaar en bewerkbaar gemaakt. Ook legde zij wegen
aan om hun bezittingen nog beter te kunnen bereiken. 67
Zodoende heeft de omgeving van oudsher een belangrijke functie gehad. Mede
door de hedendaagse stedelijke druk wordt de omgeving volgebouwd. Om niet
alleen de cultureel erfgoederen zelf, maar ook hun omgeving te beschermen, is
het concept ‘buitenplaatsbiotoop’ bedacht door onder andere de provincie Zuid-
Holland. De biotoop bestaat uit de volgende onderdelen: de zichtlijn(en), het
panorama, de structuur, het blikveld en het complex. Het kan per object verschillen
welke onderdelen er binnen de biotoop van dat object vallen.
Allereerst wordt de omgeving beschreven, vervolgens de relatie tussen de buitenplaats
of het landgoed en zijn omgeving en als afsluiting wordt er voor twee
buitenplaatsen de biotoop opgesteld.
4.1 De omgeving van buitenplaatsen
4.1.1 Locatiekeuze
Zoals in paragraaf 3.1 ‘de ontstaanswijze van buitenplaatsen’ wordt beschreven is de
plek waar de buitenplaatsen en landgoederen werden gesticht, niet zonder reden
gekozen. De zomerverblijven moesten eenvoudig te bereiken zijn en moesten op zichtlocaties
liggen.
Buitenplaatsen en landgoederen werden vaak gesticht op de hoger gelegen delen in het
landschap, zoals stroomruggen en strandwallen. Vooral in de beginfase van de
stichtingen bestond de omgeving van deze hoger gelegen delen nog uit woeste gronden.
Deze heiden en moerassen werden dikwijls door de eigenaren van de buitenplaatsen in
cultuur gebracht.
4.1.2 Stedelijke druk
Doordat de buitenverblijven makkelijk bereikbaar moesten zijn vanuit de steden, was de
afstand tot de steden vaak niet groot. De stedelijke druk van deze tijd maakt het dat de
buitenplaatsen en hun omgeving het zwaar te verduren hebben. Om aan te geven wat
er in de jaren is veranderd in de omgeving van de buitenplaatsen en landgoederen zijn
67 Storms-Smeets, E. (2011). Gelders Arcadië. Atlas van een buitenplaatsenlandschap. Utrecht, Uitgeverij Matrijs.

er twee zones uitgewerkt, de landgoederenzone bij Wassenaar en de Vechtzone. Hieronder
in figuur 39 t/m 42 twee soorten kaarten per zone, één kaart uit 1875 en één kaart
uit 1998. Op deze kaarten is duidelijk te zien wat de stedelijke druk doet met de omgeving
van de buitenplaatsen. De ‘buitenplaatsbiotoop’ die in hoofdstuk 3 is
geïntroduceerd, zou de omgeving van de buitenplaatsen en landgoederen moeten beschermen.
Deze buitenplaatsbiotoop wordt verder uitgewerkt in paragraaf 4.2 en 4.3.
4.1.3 De landgoederenzone Wassenaar en de Vechtzone
Met name op de twee kaarten van de landgoederenzone bij Wassenaar is de stedelijke
druk op de buitenplaatsen en landgoederen goed waarneembaar. Waar in 1875 nog
een vrijwel aaneengesloten zone te zien is, is deze zone in 1998 versnipperd. Dit wordt
mede veroorzaakt door de uitbreiding van Den Haag, Wassenaar en Voorschoten. Deze
steden zijn in vergelijking met 1875 een stuk groter geworden. Een andere reden van
de versnippering is de verkoop van stukken land aan projectontwikkelaars, zij bouwden
vervolgens villaparken op deze gronden. Een derde reden dat de zone tegenwoordig
niet meer uit één stuk bestaat is dat tot enkele jaren geleden er geen aandacht werd
besteed aan de omgeving van de buitenplaatsen en landgoederen. Hierdoor konden er
bouwplannen gemaakt worden in de omgeving van de buitenplaatsen en landgoederen,
zonder dat er rekening werd gehouden met de cultuurhistorische erfgoederen.
Op de twee kaarten (figuur 41 en 42) van de Vechtzone is niet zo zeer de stedelijke groei
te zien, maar een afname van het aantal buitenplaatsen. De buitenplaatsen in dit gebied
werden geplaatst op de hoger gelegen delen langs de Vecht. Deze buitenplaatsen en
landgoederen hadden vaak geen economische functie, waardoor het geld voor het
onderhoud aan het huis en de tuin uit bijvoorbeeld de handel moest komen. Doordat de
inkomsten uit de handel sterk terugliepen, zijn er door de jaren heen veel buitenplaatsen
binnen deze zone verdwenen.
4.1.4 De buitenplaatsbiotoop
Zoals in paragraaf 3.2.2 is beschreven richt het concept van de buitenplaatsbiotoop
zich op de omgeving van de buitenplaatsen. Het beschermen van de omgeving speelt
natuurlijk niet alleen in het stedelijk gebied, waar de ruimtevraag groot is, maar ook
de omgeving van buitenplaatsen en landgoederen in het landelijk gebied moeten beschermd
worden. Door middel van de kaarten in figuur 39 t/m 42 is getracht duidelijk te
maken wat voor invloed de omgeving kan hebben op buitenplaatsen en landgoederen.
Om er voor te zorgen dat buitenplaatsen en landgoederen niet volledig opgaan in hun
omgeving en het stedelijk gebied, zou er per complex een biotoop opgesteld moeten
worden. In paragraaf 4.2 ‘de verbinding tussen de buitenplaats en zijn omgeving’ wordt
er ingegaan op de verbinding tussen buitenplaatsen en de omgeving en op de onderdelen
van de biotoop.
39
4

4
Figuur 39: Landgoederenzone bij Wassenaar en Den Haag 1875. Bijlage XIV
Bron: Robas producties Landsmeer (1989). Historische Atlas Zuid-Holland.
Landsmeer, De Lange/ van Leer bv, Deventer
40
Figuur 40: Landgoederenzone bij Wassenaar en Den Haag 1998. Bijlage XV
Bron: Topografische Dienst (1998).

Figuur 41: Vechtzone 1875. Bijlage XVI
Bron: Robas producties Landsmeer (1989). Historische Atlas Utrecht. Landsmeer,
De Lange/ van Leer bv, Deventer
Figuur 42: Vechtzone 1998. Bijlage XVII
Bron: Topografische Dienst (1998).
41
4

4 4.2
Figuur 43: ‘De Baadster’ in de vijver bij de Paauw
Figuur 44: Theekoepel bij buitenplaats Leeuwenburg
42
De verbinding tussen de buitenplaats en zijn omgeving
Zoals in paragraaf 4.1 is beschreven, heeft de omgeving altijd een grote invloed gehad
op de buitenplaatsen en landgoederen en vice versa. Maar ook de verbinding tussen de
buitenplaats en het landgoed en zijn omgeving zijn altijd belangrijk geweest.
Door de provincie Zuid-Holland en Beek & Kooiman Cultuurhistorie is het concept
‘buitenplaatsbiotoop’ opgesteld. Het bepalen van de bufferzone rondom de buitenplaats
is maatwerk, afhankelijk van de situatie. Binnen de biotoopzone kan een ‘nee,
tenzij’- beleid gelden. Dat wil zeggen dat er geen nieuwe ontwikkelingen mogelijk zijn,
tenzij deze gericht zijn op de verbetering en versterking en behoud van de kwaliteit van
de buitenplaats en zijn omgeving. Daarbij gaat het ook om ‘behoud door ontwikkeling’,
de doelstelling van het Belvedere programma. 68
De buitenplaatsbiotoop kan per geval verschillen, doordat er in één gebied bepaalde
landschapselementen aanwezig kunnen zijn en in een ander gebied niet. De buitenplaatsbiotoop
van de provincie Zuid-Holland bestaat uit vijf elementen. Deze elementen
worden uitgewerkt in paragraaf 4.2.1 met een definitie en een afbeelding. In de provincie
Gelderland kunnen bijvoorbeeld ook de Sprengenbeken tot de biotoop behoren.
4.2.1 Onderdelen buitenplaatsbiotoop
De buitenplaats
“Een historische buitenplaats is aangelegd. Zij kan deel vormen van een landgoed. Het
geheel wordt in het bijzonder gevormd door een, in oorsprong versterkt huis, kasteel,
buitenhuis of landhuis, met bijgebouwen, omgeven door tuinen en/of park met één of
meer van de volgende onderdelen, zoals grachten, waterpartijen, lanen, boomgroepen,
parkbossen, (sier) weiden, moestuinen, ornamenten.” 69
Hiernaast in figuur 43 en 44 twee voorbeelden van onderdelen van een buitenplaats.
In figuur 43 een afbeelding van de vijver op buitenplaats De Paauw, met het beeld ‘De
Baadster’ (Hendrickje Stoffels) in het water. Figuur 44 laat een theehuis zien langs de
Vecht.
De structuur
‘De structuur’ zijn onderdelen in het landschap waar de buitenplaats bewust aan gekoppeld
is. Dit kunnen waterlopen of wegen zijn. Het kan gaan om een enkelvoudige structuur
(waterloop) of een meervoudige structuur (waterloop en weg). Een meervoudige
structuur hebben veel buitenplaatsen langs de Vecht, hier ligt er een weg langs het
water, zie figuur 45.
De buitenplaats kan ook gekoppeld zijn aan twee lijnen, bijvoorbeeld aan de voorzijde
aan een waterloop en aan de achterzijde aan een weg. Het complex kan direct gekoppeld
zijn aan de structuur, zoals de buitenhuizen aan de Vecht of verbonden zijn via
zichtlijnen. 70
Figuur 45: Meervoudige structuur langs de Vecht
Bron: www.google.nl/maps. Geraadpleegd op: 29 april 2012 68 Provincie Zuid-Holland (2012). Visie op Zuid-Holland. Verordening Ruimte. Den Haag, Koninklijke De Swart.
69 Provincie Zuid-Holland (2012). Visie op Zuid-Holland. Verordening Ruimte. Den Haag, Koninklijke De Swart.
70 Provincie Zuid-Holland (2012). Visie op Zuid-Holland. Verordening Ruimte. Den Haag, Koninklijke De Swart.

Het panorama
Het panorama is de zichtrelatie tussen de openbare ruimte buiten het complex en het
hoofdhuis. Vaak wordt het zicht vanaf een weg of waterloop, via bomen ‘geleid’ naar
het huis. Een panorama is geen nauwkeurig (aangelegde) ingekaderde lijn, maar waaiert
uit. 71
Kasteel Duivenvoorde heeft een goed herkenbaar panorama vanaf de Veurseweg. Het
kasteel ligt ongeveer zevenhonderd meter van de weg af. De bomen ‘leiden’ het zicht
vanaf de Veurseweg naar het kasteel. Figuur 46 laat het panorama naar het kasteel
Duivenvoorde zien, met in het midden van de foto het kasteel.
Het blikveld
Het blikveld is de vrije ruimte die nodig is om het gehele complex (vooral het park) van
buitenaf te kunnen herkennen en ervaren. Buitenplaatsen hebben vaak hoog opgaande
beplanting, wat goed opvalt in de vlakke, open, groene (agrarische) omgeving. Het
blikveld beslaat het zicht op de voorkant, de achterkant en de zijkanten van de buitenplaats,
inclusief het opengebied rondom het complex en de openbare ruimte. 72
Landgoed Beresteijn in Voorschoten ligt direct aan de Leidseweg, naast buitenplaats
Berbice. Samen vormen ze een groen geheel in de stedelijke omgeving. Wanneer men
vanuit het centrum van Voorschoten richting Leiden rijdt, doemt er aan de linkerkant
van de weg, tussen de bebouwing, een bos op. Dit bos is zeer duidelijk te herkennen in
de stedelijke omgeving (figuur 47). Een ander voorbeeld van een blikveld is bij Kasteel
Duivenvoorde. Midden in het akkerland ligt het kasteel met zijn bossen, erg herkenbaar
in de omgeving, zie figuur 48.
De zichtlijnen
Een zichtlijn is een nauw ingekaderde, ontworpen lijn, die van buiten de buitenplaats
zicht geeft op het hoofdhuis en vice versa. 73
Zichtlijnen leidden over het algemeen ergens naar toe, vanuit een huis naar bijvoorbeeld
een kerk of een dorp. Deze zichtlijnen waren soms kilometers lang en werden
vaak beschermd door een servituut. Dit waren rechten waarin de garantie van vrij uitzicht
geregeld werd. Daarnaast waren er zichtassen vanuit een weg of trekvaart richting
een huis. Voorbijgangers konden dan via de zichtas het huis aanschouwen. Hieronder
in figuur 49 een voorbeeld van een zichtas richting een huis op de buitenplaats ‘Rust en
Vreugd’ in Wassenaar. De foto is gemaakt bij het hek bij de Rijksstaatweg, dat overigens
nu geen officiële ingang meer is.
Figuur 48: Blikveld Kasteel Duivenvoorde, Voorschoten
71 Provincie Zuid-Holland (2012). Visie op Zuid-Holland. Verordening Ruimte. Den Haag, Koninklijke De Swart.
72 Provincie Zuid-Holland (2012). Visie op Zuid-Holland. Verordening Ruimte. Den Haag, Koninklijke De Swart.
73 Provincie Zuid-Holland (2012). Visie op Zuid-Holland. Verordening Ruimte. Den Haag, Koninklijke De Swart.
43
4
Figuur 46: Panorama Kasteel Duivenvoorde, Voorschoten
Figuur 47: Blikveld landgoed Beresteijn, Voorschoten
Figuur 49: Zichtlijn richting buitenplaats Rust en Vreugd,
Wassenaar

4 4.3
Figuur 50: Schets kasteel Duivenvoorde in 1681
Bron: www.haagsebeeldbank.nl.
Geraadpleegd op: 5 mei 2012
44
Grafische weergave van ruimtelijke inpassing
In deze paragraaf zal de verbinding tussen de buitenplaats en zijn omgeving grafisch
worden weer gegeven. Er zijn twee buitenplaatsen uitgewerkt: Landgoed Duivenvoorde
bij Voorschoten en Buitenplaats Gansenhoef bij Maarssen. Voor beide buitenplaatsen
wordt allereerst de ontstaanswijze beschreven, vervolgens wordt de biotoop beschreven
met de onderdelen die aanwezig zijn binnen de desbetreffende biotoop.
4.3.1 Landgoed Duivenvoorde
Algemeen
Onder de bijna driehonderd monumenten in Voorschoten bevindt zich Kasteel Duivenvoorde
aan de zuidkant van Voorschoten.
Het kasteel dateert uit de middeleeuwen en is zijn geschiedenis waarschijnlijk begonnen
als verdedigbare toren. Deze toren werd later het middelpunt van een groot middeleeuws
kasteel. 74 In 1731 kreeg kasteel Duivenvoorde zijn huidige vorm. In 1965 is het
kasteel gerenoveerd. 75
In het begin van de 17e eeuw is er bij kasteel Duivenvoorde een vierkant park met singels
aangelegd, in het begin van de 18e eeuw is de tuin omgevormd tot een tuin in de
Franse stijl, om vervolgens in de 19e eeuw zijn huidige ontwerp te krijgen: een landschapspark
in Engelse stijl met vijvers. 76
In figuur 50 een schets van de situatie in 1681, hierop is te zien dat het kasteel toen al
ongeveer zijn huidige vorm had. Aan beide kanten van het kasteel is de tuin te zien in
een Franse stijl.
De biotoop
In de subparagraaf ‘onderdelen biotoop’ zijn de vier onderdelen van de biotoop van
landgoed Duivenvoorde uitgewerkt. Deze elementen zijn ook weergeven op één kaart,
zie figuur 51. In de legenda in figuur 52 staat de betekenis van de elementen. Het witte
vlak met de rode lijn geeft de biotoop van landgoed Duivenvoorde weer. Dit houdt in
dat dit gebied beschermd zou moeten worden, met dezelfde regels die gelden voor het
landgoed zelf, zie paragraaf 4.2 ‘de verbinding tussen de buitenplaats en zijn omgeving’
voor meer informatie over de biotoop.
Een opvallend aspect in de kaart is de paarse lijn die rondom de buitenplaats is getrokken,
deze lijn geeft het aanzicht van het ‘blikveld’ weer. Het landgoed is een kenmerkend
element in de omgeving van Voorschoten. De ruimte die nodig is om het aanzicht te
kunnen zien, het blikveld, ligt aan vrijwel alle kanten gelijk aan de grens van de biotoop
74 http://www.absolutefacts.nl/kastelen/data/duivenvoorde.htm. Geraadpleegd op 4 mei 2012
75 http://nl.wikipedia.org/wiki/Kasteel_Duivenvoorde. Geraadpleegd op 4 mei 2012
76 www.kasteelduivenvoorde.nl/landgoed. Geraadpleegd op: 4 mei 2012

circa 700
meter
160-560
meter
45
4

4 Onderdelen
Figuur 53: paden op het landgoed
Figuur 54: natuurlijke vijver
Figuur 55: bos
46
biotoop
De buitenplaats
Zoals hierboven is beschreven heeft landgoed Duivenvoorde er in het verleden anders
uitgezien dan tegenwoordig. De tuin is in de 19e eeuw van een Franse tuin omgevormd
tot een Engelse landschapstuin. De elementen van de landschapsstijl zijn duidelijk te
herkennen; kronkelende paden, natuurlijke vijvers en bos. Figuur 53 tot en met 55
geven de verschillende elementen van de tuin weer.
Naast het kasteel staat er een opzichterswoning, een boerderij en twee bijgebouwen op
het landgoed. Deze zijn allen aangepast aan de stijl van het kasteel. Zie voor een afbeelding
van een bijgebouw en de opzichterswoning figuur 56 en 57.
Elementen die eveneens kenmerkend zijn voor een buitenplaats of landgoed zijn: een
statige entree, lijnelementen, lanen en waterstructuren. Deze elementen zijn allemaal
aanwezig op landgoed Duivenvoorde (figuur 58 tot en met 61).
De structuur
Vandaag de dag ligt kasteel Duivenvoorde aan drie structuren; De Vliet, de Veurseweg
en de spoorlijn tussen Den Haag en Leiden. Deze laatste is in 1843 77 aangelegd en zorgt
voor een scheiding tussen landgoed Duivenvoorde en landgoed de Horsten. De Vliet en
de Veurseweg zijn de oorspronkelijke structuren. Hoewel De Vliet wel op enige afstand
ligt, was er met name in het verleden een goed zicht vanaf deze trekvaart op het kasteel.
In figuur 62 en 63 de hedendaagse Veurseweg en De Vliet.
Het panorama
Vanaf de Veurseweg is kasteel Duivenvoorde duidelijk te zien. Het zicht wordt vanaf
deze weg richting het kasteel ‘getrokken’ door de hoge bomenrijen. Tegenwoordig eindigt
het panorama bij de Veurseweg. Hoewel er vroeger geen hoge bomenrijen stonden
op het land tussen de Veurseweg en De Vliet, die zorgde voor een panorama, was er
toen wel vrij uitzicht vanaf het kasteel naar De Vliet en vice versa. In figuur 64 en 65 het
panorama vanaf de Veurseweg richting het kasteel en vanaf de weg richting De Vliet.
Het blikveld
Zoals te zien is in figuur 66 en 67 is het landgoed Duivenvoorde zeer duidelijk zichtbaar
in zijn omgeving. De hoogopgaande bomenrijen en -groepen vallen goed op in het
vlakke grasland rondom het landgoed. Vanaf de Veurseweg en vanaf de spoorlijn Den
Haag – Leiden is het landgoed al vanaf enige afstand duidelijk zichtbaar. Dit zorgt voor
een herkenbaar cultuurhistorische object in Voorschoten.
De zichtlijnen
Kasteel Duivenvoorde heeft geen zichtlijnen van en naar het kasteel of een van de bijgebouwen.
77 http://nl.wikipedia.org/wiki/Spoorlijn_Amsterdam_-_Rotterdam. Geraadpleegd op: 4 mei 2012

Figuur 56: bijgebouw op landgoed Duivenvoorde Figuur 57: opzichterswoning op landgoed Duivenvoorde 4
Figuur 58: statige entree met oprijlaande
Figuur 59: oprijlaan Figuur 60: laan richting het kasteel Figuur 61: waterstructuur richting het kasteel
Figuur 62: wegstructuur, de Veurseweg in Voorschoten Figuur 63: waterwegstructuur De Vliet bij Voorschoten
Bron: www.google.nl/maps. Geraadpleegd op: 2 mei 2012
47
Figuur 64: panorama richtin Kasteel Duivenvoorde vanaf de
Veurseweg
Figuur 65: panorama richting De Vliet vanaf de Veurseweg Figuur 66: blikveld aan de zuidwest kant van landgoed Duivenvoorde Figuur 67: blikveld aan de noordoost kant van landgoed
Duivenvoorde

4 4.3.2
Figuur 68: vooraanzicht hoofdhuis buitenplaats Gansenhoef
1655.
Bron: www.collectieutrecht.nl/view
48
Buitenplaats Gansenhoef
Algemeen
Buitenplaats de Gansenhoef is één van de vele statige buitenhuizen langs de Vecht. Het
maakt deel uit van het buitenplaatsenlandschap rond Maarssen dat in de 17de eeuw is
ontstaan. 78
Het ontwerp links in de groen balk (figuur 68) is in 1655 gemaakt door de architect
Philips Vingboons. Philips Vingboons was in die tijd een gerenommeerde architect. Het
type architectuur dat hij regelmatig toepaste op de buitens langs de Vecht was een
afgeleide van de Amsterdamse grachtenpanden. In de loop van de tijd is het huis regelmatig
verbouwd en uitgebreid.
Zo’n veertien families hebben de buitenplaats vanaf 1655 bewoond. Vanaf 1947 tot
1984 was de buitenplaats in handen van de Wilhelmus van Nassau Stichting. In die periode
was het een tehuis voor ongeveer dertig tot veertig kinderen. Vanaf 1984 wordt het
weer particulier bewoond.
Er staan een aantal onderdelen van de buitenplaats op de Rijksmonumentenlijst. Dit
zijn:
* Het hoofdhuis
* De brug
* De appelschuur
* De historische tuin en het park
* Het toegangshek 79
Een aantal van deze, door het Rijk beschermde, onderdelen behoren ook tot de biotoop
van buitenplaats Gansenhoef.
De biotoop
Net als landgoed Duivenvoorde heeft buitenplaats Gansenhoef niet alle onderdelen
van de biotoop. In de subparagraaf ‘onderdelen biotoop’ zijn de drie onderdelen van
de biotoop van de buitenplaats uitgewerkt. Deze onderdelen zijn in een kaart gezet, zie
figuur 69 en figuur 70 voor de bijbehorende legenda.
Bij vrijwel alle buitenplaatsen aan de Vecht is er een duidelijke, meestal meervoudige,
structuur aanwezig. Deze structuur is daarom en belangrijk onderdeel van de biotoop
van buitenplaatsen aan de Vecht. Doordat de huizen aan de Vecht zo dicht langs de
structuren staan, hebben ze over het algemeen geen panorama of zichtlijn, maar soms
wel een vrij uitzicht naar de overkant van de Vecht. Om het gebied rondom de buitenplaats
te beschermen is er een biotoop rondom het gebied getrokken. Hier zouden
dezelfde regels moeten gelden die ook voor de buitenplaats zelf gelden.
78 www.collectieutrecht.nl/view. Geraadpleegd op: 5 mei 2012
79 www.rijksmonumenten.nl. Geraadpleegd op 5 mei 2012

Figuur 69: biotoop buitenplaats Gansenhoef bij Maarssen. Bijlage XIX
circa 240 meter
49
4

4
Figuur 71: theekoepel langs de Vecht
Figuur 72: toegangshek, rijksmonument
Figuur 73: hoofdhuis tussen de bomen
50
Onderdelen biotoop
De buitenplaats
Zoals hierboven reeds is beschreven, staan er meerdere onderdelen van de buitenplaats
op de Rijksmonumentenlijst.
De onderdelen die onder een buitenplaats vallen en die aanwezig zijn op buitenplaats
Gansenhoef zijn: een theekoepel, een hek en een tuin of park. In figuur 71 tot en met 73
zijn deze onderdelen te zien. In figuur 74 een afbeelding van het vooraanzicht van het
hoofdhuis.
De structuur
Buitenplaatsen langs de Vecht hebben over het algemeen een meervoudige structuur.
Dit is ook het geval bij de buitenplaats Gansenhoef. In het verleden konden de bewoners
van de buitenplaatsen, die vaak uit Amsterdam en Utrecht kwamen, via de Vecht hun
zomerverblijf gemakkelijk bereiken. In figuur 75 de twee structuren: De Vecht met het
Zandpad.
Het panorama
Buitenplaats Gansenhoef heeft geen panorama van en naar het hoofdhuis of één van de
bijgebouwen.
Het blikveld
Buitenplaats Gansenhoef heeft geen blikveld. De buitenplaatsenzone langs de Vecht is
wel duidelijk herkenbaar.
De zichtlijnen
Vanuit het huis is er enkel een zichtlijn vanuit de achterzijde van het huis. Deze zicht-lijn
is niet lang en is gericht naar het veenlandschap wat grenst aan de buitenplaats.

4.4 Conclusie
De omgeving van de buitenplaatsen en landgoederen krijgt steeds meer te maken met
de ruimtelijke druk die er is op het grondgebied in voornamelijk het westen van Nederland.
Op de kaarten in figuur 39 tot en met 42 is de verandering in de omgeving duidelijk
zichtbaar.
Door het opstellen van een biotoop rondom de buitenplaatsen en landgoederen kan
de verbinding, die er van oudsher is geweest, tussen het complex en zijn omgeving
behouden blijven en ontwikkeld worden. De twee uitgewerkte voorbeelden geven
goed aan dat de biotoop niet zomaar vastgesteld kan worden voor één buitenplaats of
voor een zone met buitenplaatsen. Om rekening te kunnen houden met het cultuurhistorisch
erfgoed, zou er per buitenplaats of landgoed onderzocht moeten worden wat
de biotoop daarvan is. Wat de biotoop is, is erg afhankelijk van de omgeving waarin het
object staat. Door naast de complexen zelf ook de omgeving te bescher
men, kunnen ze deel uit blijven maken van het ruimtelijk geheel.
Wanneer voor (bijna) alle buitenplaatsen en landgoederen binnen de gemeentegrenzen
de biotopen zijn bepaald, kunnen deze opgenomen worden in de beleidsstukken. Door
de biotopen vast te stellen in de beleidsstukken wordt er bij planvorming niet alleen
rekening gehouden met de objecten zelf, maar ook met hun omgeving.
Zoals in hoofdstuk 1 ‘Inleiding’ is beschreven, gaat de verantwoordelijkheid voor het
cultureel erfgoed geleidelijk over van het Rijk naar de gemeenten. De kennis die het Rijk
heeft, wordt onder andere door middel van de Handreiking Erfgoed en Ruimte overgedragen
aan de gemeenten. Zo ook de kennis over buitenplaatsbiotopen.
51
4
Figuur 74: hoofdhuis buitenplaats Gansenhoef
Figuur 75: meervoudige structuur richting het noorden

5
Deelvragen
* Waar bestaat de Handreiking Erfgoed
en Ruimte op dit moment uit?
* Wat is voor gemeenten de meest
handzame en werkbare manier om
informatie te krijgen van de
Rijksoverheid?
52
Hoofdstuk 5 -
De overdrachtsmethode
5.1 De handreiking erfgoed en ruimte
In deze paragraaf worden een aantal voorbeelden beschreven die op dit moment
al in de handreiking staan. De manier waarop de kennis van deze voorbeelden
is overgedragen aan de gemeenten moet een inspiratiebron zijn voor de manier
waarop de kennis over buitenplaatsbiotopen wordt overgedragen.
Er zijn verschillende manieren om kennis via de handreiking over te dragen, voorbeelden
hiervan zijn: via een platte, beschrijvende tekst, via een schema of via
een interactieve kaart. In deze paragraaf staat beschreven hoe de onderwerpen:
de molenbiotoop, de structuurvisie en het stappenplan erfgoed en ruimte zijn
uitgewerkt in de handreiking.
Voorbeeld 1: De molenbiotoop
Op de site van de Handreiking Erfgoed en Ruimte onder ‘praktijkvoorbeelden’ bevindt
zich een projectenbank met daarin praktijkvoorbeelden met betrekking tot erfgoed en
ruimte. 80 Gemeenten kunnen in deze projectenbank voorbeelden vinden van bestemmingsplannen,
beleidsadvieskaarten en werkprocessen.
Ook het bestemmingsplan ‘Molenzicht’ staat in deze projectenbank. Bij het maken van
een bestemmingsplan in de gemeente Overbetuwe is rekening gehouden met de molen
en zijn omgeving. Er een zogenaamde ‘biotoop’ gecreëerd door cirkels rond de molen
te trekken. Binnen de biotoop zijn regels voor onder andere de maximale bebouwingshoogte
opgesteld. Door het opstellen van dergelijke regels kan
de gemeente er voor zorgen dat de molen vanaf alle kanten
voldoende wind vangt en in het zicht blijft staan.
Hieronder in figuur 76 een kaart van het bestemmingsplan
‘Molenzicht’. Hierop is te zien (door middel van de licht blauwe
strepen) dat er in de nieuw te ontwikkelen woonwijk rekening
gehouden moet worden met de molen die ten oosten van de
wijk staat.
80 http://www.cultureelerfgoed.nl/handreikingerfgoedenruimte/praktijkvoorbeelden.
Geraadpleegd op: 25 april 2012
81 Gemeente Overbetuwe (2010). Bestemmingsplan gemeente Overbetuwe. Valburg,
Molenzicht. Rotterdam, RBOI Rotterdam bv

Voorbeeld 2: De structuurvisie
Sinds in 2008 de nieuwe Wro in werking is getreden hebben gemeenten de
verplichting om voor het gehele grondgebied een structuurvisie op te stellen
met hoofdlijnen voor het ruimtelijk beleid. Om cultureel erfgoed onderdeel
te laten worden van ruimtelijke processen is het belangrijk dat de cultureel
erfgoed ambitie wordt vastgesteld in de structuurvisie.
Een structuurvisie is een strategisch en uitvoeringsgericht beleidsdocument
en bevat geen juridisch bindende beleidsbeslissingen. De structuurvisie bevat
de kansen en kaders van ruimtelijke ontwikkelingen, die bijvoorbeeld gebruikt
kunnen worden als basis voor de onderbouwing van
bestemmingsplannen. 82
Om het voor gemeenten overzichtelijk te maken hoe het proces van het
maken van een structuurvisie verloopt, is er dit stappenplan opgesteld door
de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed. Het is een mooi voorbeeld van een
handreiking om tot een ruimtelijke afweging te komen. Zie figuur 77.
Het stappenplan bestaat uit drie onderdelen:
* Waarden inventariseren: Dit houdt onder andere in dat er een
archeologisch onderzoek uitge-
voerd dient te worden en dat de
monumenten vastgesteld
moeten worden.
* Meerwaarde zoeken: afwegen en integreren. Kijken naar
de relatie met andere ruimtelijke
functies en naar de betekenis van
cultureel erfgoed waarden voor
ruimtelijke inrichting.
* Vastleggen in een integrale Onder andere een uitvoeringspro-
structuurvisie: gramma maken en het voorbereiden
van consultaties met burgers en
organIsaties.
In stap drie wordt de integrale structuurvisie vastgesteld met de doelstellingen
en koers.
Aan de hand van het stappenplan in de handreiking kunnen gemeenten
een structuurvisie opstellen voor hun eigen grondgebied. Door de grafische
weergave van het stappenplan wordt er naar getracht het opstellen van een
structuurvisie voor gemeenten zo eenvoudig mogelijk te maken. 83
82 http://www.cultureelerfgoed.nl/handreikingerfgoedenruimte/home/ambitie-enbeleidspoor/structuurvisie.
Geraadpleegd op: 25 april 2012
83 http://www.cultureelerfgoed.nl/sites/default/files/u10/Stappenplan%20structuurvisie.pdf.
Geraadpleegd op: 25 april 2012
53
5

5 Voorbeeld
54
3: Stappenplan Erfgoed en Ruimte
In het verleden werd in de beginfase van het opstellen van plannen vaak geen rekening
gehouden met het cultureel erfgoed. Nu vindt de inbreng van erfgoed bij voorkeur
vroegtijdig plaats in de idee- of ontwerp-/planfase. Deze inbreng is bijvoorbeeld op basis
van eigen beleidsdocumenten, inventarisaties en onderzoeken.
In de fase van de besluitvorming is het mogelijk vanuit erfgoed via een zienswijze zaken
aangepast te krijgen.
Hieronder in figuur 78 is het stappenplan voor erfgoed en ruimte te zien, dat is gemaakt
door de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed. De volgende stappen moeten voor beide
aspecten gevolgd worden:
* Idee/visie
* Ontwerp/plan
* Programma
* Besluit
* Uitvoering
* Beheer 84
Om de overdracht van informatie van het Rijk op de gemeenten te vereenvoudigen is
het belangrijk dat er in de handreiking niet alleen teksten staan, maar ook schema’s en
kaarten zoals in voorbeeld één tot en met drie. Daarnaast zijn, volgens Schnotz 85 , visuele
weergaven een goed middel om effectief leren te ondersteunen en daarmee informatie
over te dragen.
Door de informatie op een schematische of grafische manier weer te geven wordt het
voor de doelgroep, in dit geval gemeenteambtenaren, makkelijker om de onderwerpen
in hun structuurvisies en/of bestemmingsplannen te verwerken.
84 http://www.cultureelerfgoed.nl/handreikingerfgoedenruimte/home/vier-sporenerfgoed-en-ruimte/stappenplan-erfgoed-en-ruimte.
Geraadpleegd op: 25 april 2012
85 Schotz, W. (2002). Towards an integrated view of learning from text and visual
displays. Educational Psychology Review 12(1)

5.2 Overdrachtsmethode buitenplaatsbiotopen
In paragraaf 5.1 ‘de handreiking erfgoed en ruimte’ staan drie voorbeelden beschreven
hoe informatie overgedragen kan worden van het Rijk naar de gemeenten. Het onderwerp
buitenplaatsbiotopen wordt ook uitgewerkt in de handreiking. Door navraag te
doen bij collega’s van de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed en voornamelijk bij de
projectleden van het team ‘handreiking erfgoed en ruimte’ en door de huidige overdrachtsmethoden
als inspiratiebron te gebruiken, is er gezocht naar de meest geschikte
methode voor het onderwerp buitenplaatsbiotopen.
De overdrachtsmethode is bedoeld voor in de Handreiking Erfgoed en Ruimte. De
methode moet inzicht geven in de elementen van de biotoop waarmee rekening moet
worden gehouden. Gemeenteambtenaren kunnen aan de hand van de overdrachtsmethode
en het volgen van het stappenplan in figuur 85 zelf de biotoop opstellen. Na
de verschillende stappen en onderzoeken, kunnen zij een kaart maken zoals in figuur 84.
Deze kaart geeft voor iedereen snel een beeld uit welke elementen van de biotoop het
complex bestaat en waar de grenzen liggen. Van de biotoop.
Wanneer eenmaal de biotoop is opgesteld voor een complex kan deze opgenomen
worden in de structuurvisie of het bestemmingsplan en kan daarmee de omgeving beschermd
worden. De kaarten kunnen als inspiratiebron worden gebruikt en eventueel in
de bijlagen van het plan worden toegevoegd.
Belangrijk bij de manier van overdracht is dat de ambtenaren overtuigd worden van het
gehele concept. Ze moeten de meerwaarde van het concept zien, voor ze er mee willen
en kunnen werken. Volgens de heer Collette van de provincie Zuid-Holland, waren
gemeenteambtenaren in hun provincie in eerste instantie afwachtend en bang dat de
biotoop belemmerend zou werken. 86
Hieronder een bondige opsomming van de verschillende manieren van overdracht en
tot slot zal de meest geschikte methode voor het onderwerp buitenplaatsbiotopen
worden beschreven.
5.2.1 Manier van overdracht
In paragraaf 5.1 ‘de handreiking erfgoed en ruimte’ zijn drie voorbeelden gegeven van
overdrachtsmethoden die op dit moment al te vinden zijn op de website van de Handreiking
Erfgoed en Ruimte. Dit waren:
* De kaart van de molenbiotoop
* Het stappenplan van de structuurvisie
* Het stappenplan erfgoed en ruimte
De omvang en vorm van de buitenplaatsbiotoop verschilt per buitenplaats of landgoed.
Dit betekent dan ook dat de biotoop per situatie bepaald moet worden. De overdrachtsmethoden
voor dit onderwerp kunnen zijn: een (interactieve) kaart en referentiebeelden
inclusief tekst. Door diverse methoden te gebruiken om de kennis over te
dragen, kunnen planmakers, gemeenteambtenaren en particulieren snel zien wat de
biotoop inhoudt en waar ze in hun situatie op moeten letten.
Op een (interactieve) kaart kan men zien hoe de biotoop er op een kaart uit ziet. Deze
kaart kan interactief worden gemaakt door bijvoorbeeld iconen op de kaart te plaatsen
86 Interview met de heer V. Collette en de heer M. Hofman, provincie Zuid-Holland. 22 mei 2012
55
5

5 waar,
Figuur 79: icoon buitenplaats. Bijlage XX
Figuur 80: icoon panorama. Bijlage XX
56
als men op een icoon klikt, achtergrond informatie bij te voorschijn komt. Referentiebeelden
kunnen gebruikt worden om de begrippen van de biotoop zoals ‘blikveld’ en
‘panorama’ duidelijker mee te maken.
5.2.2 Aanbeveling voor meest geschikte methode
Er is een meest geschikte methode uitgewerkt voor het concept ‘buitenplaatsbiotopen’
Dit is een combinatie van een voorbeeld biotoop, referentiebeelden van de verschillende
elementen van de biotoop en een beschrijvende tekst. Hiervoor is gekozen om het
dikwijls ingewikkelde begrip visueel inzichtelijk te maken voor diegene die het concept
voor hun gemeente of buitenplaats uit moeten werken. In figuur 84 staat een voorbeeld
van de meest geschikte overdrachtsmethode, met de voorbeeldbiotoop en de referentiebeelden.
Om in één oogopslag te kunnen zien welke biotoopelementen een buitenplaats of landgoed
bevat, zijn er iconen gemaakt voor elk element. Indien een bepaald element aanwezig
is in de biotoop, wordt het icoon bij de kaart geplaatst. Bij de elementen: blikveld,
panorama en zichtlijn, wordt ook de afstand geplaatst. Bij de uitwerking van landgoed
Duivenvoorde en buitenplaats Gansenhoef in paragraaf 4.3 ‘grafische weergave van
ruimtelijke inpassing’ zijn deze iconen bij de kaart geplaatst. Hieronder in figuur 79 tot
en met 83 staan de iconen afgebeeld.
Figuur 80: icoon zichtlijn. Bijlage XX
Figuur 83: icoon structuur. Bijlage XX
Figuur 81: icoon blikveld. Bijlage XX

Figuur 84: Overdrachtsmethode buitenplaatsbiotopen voor Handreiking Erfgoed en Ruimte. Bijlage XXI
57
5

5
58
5.2.3 Uitwerking buitenplaatsbiotoop door een gemeente of eigenaar
Voor gemeenteambtenaren of (particuliere) eigenaren die (nog) niet bekend zijn met
het uitwerken van de buitenplaatsbiotoop, kan het een ingewikkeld proces zijn. Daarom
is er een stappenplan opgesteld, zie figuur 85. Dit stappenplan bestaat uit vijf onder
delen:
* Het bureauonderzoek
In deze stap wordt onderzoek gedaan naar de huidige situatie. Door van te
voren via bijvoorbeeld www.google.nl/maps te kijken hoe de omgeving eruit
ziet, kan daar rekening mee gehouden worden tijdens het veldonderzoek.
Daarnaast kan het nuttig zijn om van te voren het één en ander aan literatuur
over de buitenplaats of het landgoed te lezen.
* Het veldonderzoek
Tijdens het veldbezoek wordt er een bezoek gebracht aan de buitenplaats of
het landgoed. Doordat er tijdens het bureauonderzoek al informatie is inge-
wonnen over het complex zelf en zijn omgeving, kan men tijdens het bezoek
een gevoel krijgen van de omgeving waar het complex instaat en het complex
zelf. Voor de uitwerking van de biotoop moeten er bij het veldonderzoek
foto’s gemaakt worden van de verschillende elementen van de biotoop.
* De uitwerking
De derde stap bestaat uit het uitwerken van de biotoop. Om een algemeen
beeld te krijgen van de historische en huidige situatie zou er een inleiding
geschreven moeten worden over de uitgewerkte buitenplaats of landgoed.
Vervolgens wordt er een kaart gemaakt waarop duidelijk de verschillende
elementen van de biotoop op aangegeven worden. De foto’s die tijdens het
veldbezoek gemaakt zijn, kunnen aan deze kaart worden gelinkt. Als afsluiting
van deze stap worden de elementen beschreven met een aantal foto’s daar-
bij.
* De conclusie
Om in één oogopslag te kunnen zien welke elementen van de biotoop aan
wezig zijn bij het uitgewerkte complex, moeten de iconen geplaatst worden
bij de kaart. Als een element aanwezig is, wordt het icoon geplaatst, als het
niet aanwezig is, wordt het icoon niet geplaatst. Ter afsluiting van het gehele
onderzoek, wordt er een conclusie geschreven. In deze conclusie kan bijvoor-
beeld beschreven worden welke elementen er in het verleden waren en welke
behouden zijn gebleven en nu nog aanwezig zijn.

Bureauonderzoek
* Huidige situatie via
www.google.nl/maps
* Historische situatie
* Literatuur en internet
* De vastlegging
Wanneer de biotoop is opgesteld voor de buitenplaats dient, voor verdere
bescherming, het beleid vastgelegd te worden in een aantal beleids-
documenten. De provincie Zuid-Holland heeft het beleid verwerkt in de pro-
vinciale structuurvisie. Hierdoor zijn de gemeenten in deze provincie verplicht
om het beleid te verwerken in hun bestemmingsplannen. Gemeenten dienen
voor in hun bestemmingsplannen een beeldkwaliteitsparagraaf van de buiten
plaats of het landgoed op te stellen. Deze beeldkwaliteitsparagraaf bestaat
naast foto’s vanuit diverse perspectieven uit een beschrijvende tekst van het
verleden, het heden en de gevolgen voor de toekomst.
5.3 Conclusie
In voorgaande hoofdstukken is duidelijk geworden dat er steeds meer (ruimtelijke)
dreigingen zijn voor buitenplaatsen en landgoederen. Om het complex en zijn omgeving
in stand te houden kan er een biotoop opgesteld worden rondom het complex. Deze
biotoop dient per buitenplaats of landgoed opgesteld te worden, om vervolgens verwerkt
te kunnen worden in structuurvisies en bestemmingsplannen.
In dit hoofdstuk is uitgewerkt hoe de kennis over buitenplaatsbiotopen over gedragen
kan worden van het Rijk op de gemeenten. Feitelijk wordt in dit hoofdstuk antwoord
gegeven op de hoofdvraag. De methode dient zo veel visueel mogelijk te zijn, dit zorgt
voor een snelle en efficiënte overdracht. Tot deze methode is gekomen door te onderzoeken
hoe op dit moment al informatie wordt overgedragen in de handreiking en door
navraag te doen bij collega’s van de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed.
De overdrachtsmethode bestaat uit een (interactieve) kaart, referentiebeelden, beschrijvende
teksten en een stappenplan. Door deze methode wordt getracht de kennisoverdracht
zo efficiënt mogelijk te laten verlopen.
Veldonderzoek
* Omgeving en buiten-
plaats bekijken
* Foto’s maken van
elementen biotoop
Uitwerking biotoop
* Algemeen stuk over de
buitenplaats
* Kaart maken met alle
biotoopelementen
* Uitwerken onderdelen
biotoop met foto’s
Figuur 85: Stappenplan overdrachtsmethode buitenplaatsbiotopen voor Handreiking Erfgoed en Ruimte.
Conclusie
* Conclusie schrijven wat
de biotoop van het
object is
* Iconen toevoegen aan
conclusie
59
5
* Verwerking
Provincie verwerkt de
biotopen en het beleid
in de provinciale struc-
tuurvisie
* Gemeenten verwerken
biotopen in hun inpass-
ings- of bestemmingsplan
bestemmingsplan

6
60
Hoofdstuk 6 -
Conclusie en aanbevelingen
6.1 Conclusie
Buitenplaatsen en landgoederen maken sinds de 17e eeuw deel uit van het Nederlandse
landschap. De laatste decennia worden de complexen echter bedreigd door de ruimtelijke
druk die er vanuit het stedelijk gebied is.
Om de buitenplaatsen en landgoederen in stand te houden, dient ook hun omgeving
beschermd te worden. Door de provincie Zuid-Holland is het concept ‘buitenplaatsbiotoop’
in het leven geroepen. Via een wijziging (vanaf 1 januari 2012) van het Besluit
ruimtelijke ordening wordt wettelijk vastgelegd dat gemeenten bij het maken van
bestemmingsplannen rekening moeten houden met de in het gebied aanwezige
cultuurhistorie. 87 Om de informatie en kennis van buitenplaatsbiotopen over te kunnen
dragen van het Rijk en de provincies op de gemeenten is er een overdrachtsmethode
nodig. Het is belangrijk dat deze methode voor gemeenten een handzame en plezierige
manier van werken is.
Onder andere basis van reeds uitgewerkte onderwerpen in de Handreiking Erfgoed en
Ruimte is er een aanbeveling gedaan voor de meest geschikte overdrachtsmethode voor
buitenplaatsbiotopen. Door deze aanbeveling kan er een antwoord gegeven worden op
de volgende hoofdvraag, die bij de start van het onderzoek is opgesteld:
‘Hoe kan de informatie en kennis over buitenplaatsen en landgoederen, die de Rijk overheid
bezit, het beste overgedragen worden op gemeenten, zodat deze
gemeenten de buitenplaatsen en landgoederen op hun grondgebied
kunnen behouden en eventueel ontwikkelen?’
Tijdens het onderzoek zijn de methoden en technieken toegepast op de deel- en subvragen
die in het Plan van Aanpak zijn opgesteld. Hierdoor is er een methode uitgewerkt,
die bestaat uit een voorbeeldkaart van een biotoop, referentiebeelden, een
verklarende tekst en een stappenplan.
6.2 Aanbevelingen en aandachtspunten buitenplaatsbiotopen
Er moet bij het opstellen van een biotoop, bij de vorm van overdracht en bij de juridische
vastlegging van de biotoop wel rekening gehouden worden met een aantal zaken.
Deze aanbevelingen zijn hieronder beschreven.
6.2.1 Het opstellen van een biotoop
Bij het opstellen van een buitenplaatsbiotoop is het belangrijk dat er onderzoek gedaan
wordt per complex. De onderdelen en de inhoud van de onderdelen kunnen namelijk
per object verschillen. Veldonderzoek is naast bureauonderzoek essentieel bij de uitwerking
van een biotoop. Wanneer men op en rondom het complex loopt of rijdt zal
87 www.sam-limburg.nl/actueel.aspx

men een goede indruk krijgen over wat de biotoop van dat complex is. Dit vergt
wel enige tijd, maar wanneer de biotoop voor het complex is opgesteld kan, de
omgeving van, dit cultuurhistorische object in de toekomst beter beschermd worden.
Dit doordat de biotoop er voor zorgt dat er bij planvorming in de omgeving rekening
wordt gehouden met de buitenplaats of het landgoed, zodat de elementen zoals
zichtlijnen in tact blijven.
Om gemeenten bij het opstellen van de biotoop of bij de uitwerking daarvan in bestemmingsplannen
te ondersteunen, zou er een kennis- en servicecentrum opgericht moeten
worden per provincie, zoals het Erfgoedhuis in Zuid-Holland. Net als in Zuid-Holland kan
een dergelijke organisatie werken als uitvoerder van het provinciaal cultuurbeleid en
ondersteuner van het (historische) erfgoedveld. 88
6.2.2 De overdrachtsmethoden
De kennis over buitenplaatsbiotopen bevindt zich nu voornamelijk bij de provincies
en specifiek bij de provincie Zuid-Holland. Het past in de filosofie van de Handreiking
Erfgoed en Ruimte om beschikbare methodieken en kennis beschikbaar te stellen aan
(voornamelijk) gemeenten. Belangrijk bij de methode van overdracht is dat het op een
overzichtelijke, begrijpelijke en plezierige wijze gebeurt. Zo kan er tot de meest geschikte
methode gekomen worden. Daarnaast moet er aan de gemeenteambtenaren duidelijk
uitgelegd worden wat de meerwaarde is van een biotoop. Zij kunnen er grotendeels
voor zorgen dat het concept een succes wordt en een toekomst heeft.
6.2.3 Vervolgonderzoek
Op dit moment is nog geen navraag gedaan bij gemeenten, wat hun mening is over de
overdrachtsmethode. Om het concept een succes te laten worden, dient er draagvlak
verkregen te worden bij de gemeenten. Bij een eventueel vervolgonderzoek zouden de
wensen en eisen van de gemeenten meegenomen kunnen worden in de uitwerking van
de methode.
6.2.4 Juridische vastlegging
De buitenplaatsbiotopen dienen in feite vóór het vooronderzoek van de structuurvisies
en bestemmingsplannen vastgesteld te worden. Op deze manier kan de informatie
meegenomen worden in het vooronderzoek. Dit is van belang omdat in één van de drie
pijlers van de Modernisering Monumentenzorg is vastgesteld dat cultuurhistorische belangen
moeten meewegen in het ruimtelijke ordeningsbeleid. Een goede en effectieve
overdrachtsmethode zorgt er voor dat de kennisoverdracht vlot verloopt en bijvoorbeeld
de gemeenteambtenaren een start kunnen maken met het onderzoeken van de
buitenplaatsbiotopen. De provincie zou het beleid vast moeten stellen in de provinciale
structuurvisie. Hierdoor zijn gemeenten verplicht om het beleid over te nemen in hun
bestemmingsplan.
88 http://www.erfgoedhuis-zh.nl/over-ons/waar-staan-wij-voor.
Geraadpleegd op: 23 mei 2012
61
6

6 6.3
62
Aanbevelingen en aandachtspunten instandhouding
buitenplaatsen
Naast dat er een biotoop opgesteld moet worden om de omgeving van buitenplaatsen
en landgoederen te beschermen is er ook een aantal aandachtspunten voor de instandhouding
van het complex zelf. In paragraaf 3.2.6 zijn de verschillende vormen van
herbestemming uitgewerkt. Deze nieuwe functies kunnen zorgen voor (nieuwe) inkomstenbronnen
om het complex te kunnen onderhouden en te behouden, want ‘behoud
door ontwikkeling’ is nog steeds een belangrijk streven van de overheid.
Aandachtspunten hierbij zijn:
* Bij herbestemming is het belangrijk dat de eigenaren van de buitenplaatsen
en landgoederen rekening houden met de cultuurhistorische waarde van het
erfgoed. De buitenplaatsen en landgoederen bestaan vaak al meerdere eeu
wen en zijn over het algemeen van groot belang voor de omgeving. Een juiste
inpassing van de herbestemming is daarom essentieel.
* Door het park open te stellen kan er voor meer bekendheid onder de om
wonenden gezorgd worden. De bezoekers leveren niet alleen geld op tijdens
hun bezoek, maar zorgen ook voor naamsbekendheid.
* Bij uitbreiding en/of verbouwing van het hoofdhuis of de bijgebouwen dient
er rekening gehouden te worden met de oorspronkelijke architectuur, door
de nieuwbouw aan te laten sluiten bij de architectuur.
* Dit zelfde geldt voor het interieur, vaak is er (nog een deel) van het oor
spronkelijke interieur intact. Dit dient behouden te blijven en het interieur in de
aanbouw dient over een te komen met het historische interieur.

Literatuurlijst
* www.absolutefacts.nl/kastelen/data/duivenvoorde.htm. Geraadpleegd op: 3
mei 2012
* Baas, H. hoofd landschap bij de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed.
Gesproken op 8 februari 2012
* Backer, A.M. de, Blok, E., Oldenburger-Ebbers, C.S. (1998). De natuur bezworen.
Rotterdam, uitgeverij De Hef publishers
* Berkelmans, M. (1986). Kastelen en buitenplaatsen – monumenten in Rijswijk.
Rijswijk, gemeente Rijswijk.
* Bers, M. van, (2012). De cultuurhistorische waarde van erfgoed. Amersfoort.
* www.buitenplaatseninnederland.nl. Geraadpleegd op 5 februari 2012
* www.collectieutrecht.nl/view. Geraadpleegd op 4 mei 2012
* Collette, V., Hofman, M. provincie Zuid-Holland. Gesproken op 22 mei 2012
* www.cultureelerfgoed.nl. Geraadpleegd op: 3 februari 2012
* www.cultuurnetwerk.nl. Geraadpleegd op 25 maart 2012
* www.digischool.nl/ak. Geraadpleegd op: 24 maart 2012
* Fölting, H., Henry-Buitenhuis, T., Lit, M. van, Molthof, M., Sman, M C. van der.
(1992) Buitenplaatsen in en om Den Haag. Zwolle, Waanders Uitgevers.
* Gemeente Overbetuwe (2010). Bestemmingsplan gemeente Overbetuwe.
Valburg, Molenzicht. Rotterdam, RBOI Rotterdam bv
* www.google.nl/maps. Geraadpleegd op: 6 februari 2012
* Grijzenhout, F. (2007). Erfgoed de geschiedenis van een begrip. Amsterdam,
Amsterdam University Press.
* www.haagsebeeldbank.nl. Geraadpleegd op: 10 maart 2012
* Herwaarden, van G.W., Suchtelen van de Haare, R.J.A., Perryck, J.M.S., Sluyter
man van Loo, K.W., Mehrtens, U.M., Asbeck, van J.D., Jong, de J.J. (1998).
Buitenplaatsen. Zwolle, Uitgeverij Waanders b.v., Rijksdienst voor de
Monumentenzorg, Zeist.
* www.kasteelduivenvoorde.nl/landgoed. Geraadpleegd op: 4 mei 2012
* www.kasteelgroeneveld.nl. Geraadpleegd op 19 april 2012
* www.kasteleninutrecht.eu. Geraadpleegd op: 15 maart 2012
* Koper , D. consulent groen erfgoed bij de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed.
Gesproken op 9 februari 2012.
* Lensvelt, N. specialist tuinen en parkenbij de Rijksdienst voor het Cultureel Erf
goed. Gesproken op 21 februari 2012
* Mehrtens, U.M., Asbeck, van J.D., Jong, de J.J. (1998). Buitenplaatsen. Zwolle,
Uitgeverij Waanders b.v., Rijksdienst voor de Monumentenzorg, Zeist.
* Ministerie van Justitie (1928) Natuurschoonwet. Den Haag.
* Ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap (november 2009).
Beleidsbrief MoMo modernisering monumentenzorg. Den Haag.
* OKRA landschapsarchitecten en de provincie Utrecht (juni 2011).
Gebiedskaternen kwaliteitsgids, Utrechtse Heuvelrug. Utrecht.
* Olde Meierink, B., Baaren, G. van, Bosch van Drakestein, R.G. (1995). Kastelen
en ridderhofsteden in Utrecht. Utrecht, Matrijs.
* owwnlms034/huisatlas/Huisatlas.html (intern). Geraadpleegd op: 5 februari
2012
63
L

L
64
* Pots, R., Wellenberg, M. (2008). Landgoederen en buitenplaatsen in Zuid-
Holland. Leimuiden, Bannink Publiciteit.
* Provincie Zuid-Holland (december 2008). Kansen voor buitenplaatsen. Den
Haag, Koninklijke De Swart
* Provincie Zuid-Holland (2012). Visie op Zuid-Holland. Verordening Ruimte. Den
Haag, Koninklijke De Swart.
* Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed (2011). Een toekomst voor kerken.
Eindhoven, Lecturis.
* Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed (2009) Erfgoedbalans. Amersfoort
* www.rijksmonumenten.nl. Geraadpleegd op 5 mei 2012
* www.rijksoverheid.nl. Geraadpleegd op: 20 april 2012
* Robas producties Landsmeer (1989). Historische Atlas Utrecht en Zuid-Holland.
Landsmeer, De Lange/ van Leer bv, Deventer
* www.sam-limburg.nl/actueel.aspx
* Schotz, W. (2002). Towards an integraded view of learning from text and visual
displays. Educational Psychology Review 12 (1)
* Storms-Smeets, E. (2011). Gelders Arcadië. Atlas van een buitenplaatsen-
landschap. Utrecht, Uitgeverij Matrijs.
* Storms-Smeets, E. (2011). Gelders Arcadië. Kansen voor Gelders Arcadië.
Utrecht, Uitgeverij Matrijs.
* Terlouw, P. (1996). Kastelen en Buitenplaatsen op en om de Utrechtse Heu-
velrug. Alphen aan den Rijn, Canaletto.
* Topografische Dienst (1998). Kaarten Zuid-Holland, Utrecht
* U Vandaag 18.00 uur, RTV Utrecht, 27 maart 2012, vanaf 12.17 minuten. Inter
view met Godelieve Eijsink.
* Van Dale (2004). Van Dale. Groot woordenboek der Nederlandse taal.
Utrecht, Van Dale Lexicografie bv.
* www.wassenaar.nl/vrije_tijd_sport_cultuur. Geraadpleegd op: 20 maart 2012
* www.wikipedia.org/wiki/. Geraadpleegd op: 25 maart 2012
* Wilmer, C.C.S. (1982). Buitens binnen Utrecht. Vianen, uitgeverij Kwadraat
* Wit, L. de, hoofd beleid bij de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed.
Gesproken op 5 april 2012.
* http://www.youtube.com/watch?v=QeJ-WbIZ3ZU. Geraadpleegd op: 19 april
2012.
* Zande, A. van der, During, R. (2009). Erfgoed en ruimtelijke planning. Den Haag,
Sdu Uitgevers bv.
Foto’s en kaarten van Mirjam van Brouwershaven
Hoofdstuk 2: figuur 7
Hoofdstuk 3: figuur 9, 10, 11, 16
Hoofdstuk 4: figuur 51, 52, 53, 54, 55, 56, 57, 58, 59, 60, 61, 62, 63, 64, 65,
66, 67, 68, 70, 71, 72, 73, 74, 75
Hoofdstuk 5: figuur 79, 80, 81, 82, 83, 84, 85