een toekomst voor watertorens - Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed

1
de monumentale waarden van
watertorens en watertorenterreinen
Of het nu gaat om een functionalistische ‘bak op poten’ of een watertoren in art-decostijl, bij elke ingreep is
het belangrijk rekening te houden met de monumentale waarden. De Rijksdienst voor het cultureel erfgoed
hanteert een aantal criteria om die waarden zo eenduidig mogelijk vast te stellen. zo’n ‘waardestelling’ is voor
het rijk een belangrijke overweging bij de keus een watertoren al dan niet als rijksmonument te beschermen.
De waardering weegt ook mee bij advisering en vergunningverlening als u de watertoren wilt verbouwen of een
nieuwe bestemming wilt geven.
De eerste drinkwaterwatertoren in Nederland werd gebouwd
in 1836; vanaf die datum zijn er ruim 260 watertorens
gebouwd; de laatste in 1970 (zie kader ‘Een korte
historie’ p.16).
Tijdens de Tweede Wereldoorlog werden diverse torens uit
voorzorg neergehaald omdat ze als oriëntatie- of uitzichtpunt
konden dienen voor de vijand. De grote afbraak begon
pas toen de watertorens hun functie gingen verliezen.
Vanaf circa 1980 namen verbeterde pompsystemen en
hydrofoor-installaties het werk over. Aanvankelijk werden
de ‘overbodige’ watertorens gesloopt maar in de loop van
de jaren tachtig ontstond er een brede waardering voor,
mede dankzij de inzet van de Nederlandse Watertorenstichting
(NWS). Uiteindelijk zijn er nu nog circa 170 drinkwatertorens
over. De meest bijzondere zijn beschermd als rijks- of
gemeentelijk monument. Sloop heeft plaatsgemaakt voor
herbestemming.
Watertorens zijn voor een specifiek gebruik ontworpen en
herbestemming betekent vaak dat aanpassingen noodzakelijk
zijn. Hoeveel dat er zijn, verschilt van geval tot geval
en wordt mede bepaald door de cultuurhistorische waarde
van de toren. Hoe hoger de waarden, des te kritischer er
gekeken moet worden naar de aanpassingen. Het is dus van
belang die waarden goed te bepalen.
Om de cultuurhistorische waarden van gebouwen helder
en eenduidig vast te stellen, hanteert de Rijksdienst de
volgende hoofdcriteria:
• cultuurhistorische waarde;
• architectuur- en kunsthistorische waarde;
• situationele en ensemblewaarde;
• gaafheid en herkenbaarheid;
• zeldzaamheid.
We maken de waarderingscriteria hier concreet voor
watertorens. Bijlage 1 bevat de volledige lijst met hoofd- en
subcriteria.
cultuurhistorische waarde
Schoon drinkwater is in alle tijden een primaire levensbehoefte
van mensen. Het fenomeen stromend (drink)
water markeert een stap voorwaarts in de ontwikkeling van
een samenleving. Vanuit deze optiek is een monumentale
watertoren meer dan een hoog, smal en verticaal gebouw.
Distributie van water door middel van een watertoren en
-leidingnet duidt op een hoogwaardig bestaansniveau.
Een watertoren geldt als een symbool van beschaving en
ontwikkeling. Er is vooruitgang geboekt op belangrijke
maatschappelijke terreinen als volksgezondheid en welzijn.
Daar kunnen wij trots op zijn. Een watertoren vertelt dit verhaal
en is een boodschapper uit het verleden. Watertoren
De Steenen Tafel (1926-1928) in Arnhem is een ontwerp van
J. van Biesen. Oorspronkelijk bevatte de watertoren in de
eerste bouwlaag een café. Het waterreservoir, trappenhuis
en dakterras met uitzichtmogelijkheid bleven intact, het
café veranderde in een restaurant. De watertoren bezit cultuurhistorische
waarden, niet alleen vanwege de vitale rol
in de distributie van leidingwater maar ook als bouwwerk
met verschillende bijzondere mogelijkheden die voortkomen
uit de specifieke vormgeving van het monument.
Architectuur- en kunsthistorische waarde
De vormgeving van de drinkwatertorens werd aanvankelijk
afgeleid van voorbeelden uit de industrie. De stijl was
doorgaans eclectisch, dat wil zeggen met elementen uit ver-
1 De monumentale waarden van watertorens en watertorenterreinen | 11