Jaarverslag 2005 - Cogis

http://www.cogis.nl 

J A A R V E R S L A G

Cogis jaarverslag 2005 

1. COGIS: DESKUNDIG, INTERACTIEF EN INNOVATIEF 3 

• Over het nieuwe instituut, missie en doel, doelgroepen, samenwerkingspartners, 

aandachtsgebieden, diensten en producten 

• Interview met Jan-Wilke Reerds, voorzitter Raad van Bestuur 


2. COGIS: KENNISOVERDRACHT, SCHOLINGSACTIVITEITEN 11 

• Over symposia, conferenties, cursussen, trainingen, projecten, publieksdebatten, 

brochures en kwartaalblad Cogiscope 

3. COGIS: ONDERZOEKSINSTITUUT IN WORDING 17 

• Over benoeming hoogleraar, stroomlijning van onderzoek, onderzoeksprojecten 

en kennisdatabank 

• Interview met Rolf Kleber, hoogleraar psychotraumatologie 

4. COGIS: BIBLIOTHEEK EN INFORMATIEVOORZIENING 25 

• Over bibliotheek en documentatiecentrum, digitalisering, websites, 

vraagbaakfunctie en verwijzen 

5. COGIS BLIKT ALS KENNISPARTNER VOORUIT 29 

• Over toekomstverwachtingen op het terrein van informatie en documentatie, 

kennisoverdracht, beleidsadvisering en onderzoek 

BIJLAGEN 31 

• Medewerkers Cogis 

• Samenstelling Raad van Bestuur, Raad van Toezicht, Commissie Subsidiëring Vrijwilligerswerk 

• Publicaties van Cogismedewerkers

http://www.cogis.nl

Cogis: deskundig, interactief en innovatief 

COGIS EEN NIEUW INSTITUUT 

Met voldoening en genoegen presenteert Cogis het eerste jaarverslag als 

landelijk kennisinstituut voor de psychische gevolgen van oorlog, vervolging 

en geweld. Het initiatief tot de oprichting van Cogis is - met de actieve 

steun van het ministerie van VWS - genomen door Stichting ICODO en de 

behandelinstituten Stichting Centrum ’45 en Sinai Centrum. Met de oprichting 

van Cogis hield ICODO op te bestaan. 

Cogis wil een vernieuwend, interactief en dynamisch kenniscentrum zijn 

dat vooral in samenwerking met bestaande zusterinstellingen en diverse 

samenwerkingspartners de aanwezige deskundigheid actief naar buiten brengt. 

Cogis heeft de ambitie om toonaangevend te zijn op het brede kennisgebied 

van de psychische gevolgen van oorlog, vervolging en geweld. 

LEERSTOEL 

De benoeming van prof. dr. R. J. Kleber tot hoogleraar psychotraumatologie 

bij de Universteit Utrecht halverwege het jaar 2005 past bij bovengenoemde 

ambitie van Cogis om nieuwe kennis te scheppen, te bundelen en actief over te 

dragen. Met het instellen van de leerstoel wordt de onderzoeksfunctie binnen 

het instituut als ook de samenwerking met de universitaire wereld verstevigd. 

Een interview met Rolf Kleber is opgenomen in dit jaarverslag. 

ORGANISATIE 

Sinds januari 2005 is de nieuwe organisatie Cogis een feit. Cogis vond een nieuw 

onderkomen aan de Da Costakade in Utrecht, waar ook andere kenniscentra, 

zoals het Trimbos-instituut, gevestigd zijn. Cogis maakt deel uit van het Landelijk 

Netwerk Kenniscentra GGZ. De dagelijkse leiding kwam in handen van een 

locatiemanager, Jurriën van Run. Vrijwel alle ICODO-medewerkers maakten 

de overgang naar Cogis mee. Twee medewerkers vanuit Centrum ’45 en Sinai 

Centrum zijn aan de Cogis-staf toegevoegd. Zij functioneren als intermediair 

tussen het kenniscentrum en de beide partnerinstellingen. 


Samenwerking met War Trauma Foundation 

(WTF) 

| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | 

Cogis en War Trauma Foundation werken nauw 

samen op het gebied van psychosociale hulp 

aan geweldsgetroffenen. Cogis richt zich daarbij 

vooral op het binnenland en WTF meer op 

het buitenland. De onderlinge samenwerking is 

gericht op fondsenwerving, hulpverleningsactiviteiten 

en kennisuitwisseling. Een concreet voorbeeld 

van deze samenwerking is de inrichting 

van een leergang voor GGZ-werkers in confl ictgebieden. 

WTF verzorgt de inhoud van de leergang 

en Cogis is verantwoordelijk voor de organisatie. 

De leergang zal in 2007 van start gaan. 

COGIS JAARVERSLAG 

1 

3

Nederlandstalige Vereniging voor 

Psychotrauma (NtVP) 

| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | 

Cogis is een van de initiatiefnemers om een 

Nederlandstalige Vereniging voor Psychotrauma 

(NtVP) op te richten. Het belangrijkste doel van 

de NtVP wordt het bevorderen, samenbrengen en 

verspreiden van kennis, zowel in het Nederlandse 

taalgebied als internationaal. Het centrale thema 

daarbij wordt gevormd door de directe en langetermijngevolgen 

van psychotrauma. Ook wil de 

vereniging zich inzetten om te komen tot een 

uitwisseling van effectieve behandel- en andere 

methoden, om de ongewenste gevolgen van psychotrauma 

te voorkomen of te verminderen. 

Cogis heeft op verzoek van de andere initiatiefnemers 

een aantal voorbereidende werkzaamheden 

voor de op te richten NtVP op zich genomen. 

In 2007 zal er een openingscongres worden 

georganiseerd waarmee de NtVP een feit is. 


4 COGIS JAARVERSLAG 

Een Raad van Bestuur en een Raad van Toezicht hebben tot taak het beleid 

vorm te geven, de resultaten te beoordelen en te controleren (zie voor de 

samenstelling het eind van dit verslag). Een interview met voorzitter Jan-Wilke 

Reerds, voorzitter van de Raad van Bestuur, waarin deze zijn visie geeft op het 

nieuwe instituut, treft u aan in dit jaarverslag. 

MISSIE EN DOEL 

Cogis streeft ernaar om, vanuit een op samenwerking gerichte benadering, 

actief bij te dragen aan verbreding en verdieping van kennis bij hulpverleners, 

beleidsmakers en het brede publiek op het terrein van de psychische gevolgen 

van vervolging, oorlog en geweld. Verder stelt Cogis zich als opdracht om de 

hulpverlening te verbeteren aan mensen met psychische klachten die het gevolg 

zijn van geweldservaringen. 

Cogis stelt zich als kennisinstituut ten doel om: 

• Nieuwe kennis te ontwikkelen door het stimuleren, aanvragen en uitvoeren 

van onderzoek 

• Kennis beschikbaar te stellen door het verzamelen, selecteren en ordenen van 

in en buiten Nederland aanwezige informatie 

• Deze kennis actief over te dragen door publicaties, conferenties, cursussen, 

trainingen, voorlichting en het geven van beleidsadviezen 

DOELGROEPEN 

Cogis richt zich met haar missie, doelstelling en thematische activiteiten 

op verschillende doelgroepen: de professionele en vrijwillige hulp- en 

dienstverleners, onderzoekers en wetenschappers en uiteraard de 

geweldsgetroffenen zelf. 

Verder denkt Cogis zowel bedrijven, overheidsinstellingen als profi t- en non-profi t 

organisaties van dienst te kunnen zijn. 

SAMENWERKINGSPARTNERS 

Cogis werkt samen met een keur van instellingen en organisaties. Een paar 

voorbeelden van samenwerkingsprojecten worden in dit jaarverslag beschreven. 

Enkele partners uit 2005 zijn: 

• Behandelinstituten, zoals Centrum ‘45 en Sinai Centrum 

• Universiteit Utrecht 

• Instituut voor Psychotrauma

• Theologische Universiteit van Kampen 

• Universiteit van Tilburg 

• Nationaal Comité 4 en 5 mei 

• War Trauma Foundation 

• Antares 

• Pharos 

• Veteraneninstituut 

• Netwerk Psychotraumahulpverlening Nederland 

• Nederlandstalige Vereniging voor Psychotrauma 

AANDACHTSGEBIEDEN 

Cogis ontplooit zijn kernactiviteiten op vier belangrijke hoofdthema’s: 

• De psychische gevolgen van de Tweede Wereldoorlog voor individu en 

maatschappij 

• De psychische gevolgen van recente oorlogen, vervolging en geweld bij onder 

meer asielzoekers en vluchtelingen 

• Grootschalig geweld, met een focus op de psychische gevolgen van rampen, 

rellen, aanslagen en gijzelingen 

• Beroepsgebonden gevolgen van geweld. Dit zijn psychische gevolgen bij 

professionals die blootgesteld zijn of blootgesteld worden aan oorlog, 

vervolging en geweld, zoals militairen en veteranen 

Cogis wil zich op deze kennisgebieden profi leren met onderzoek, scholing en 

training en door informatie en documentatie beschikbaar te stellen. 

DIENSTEN EN PRODUCTEN 

De activiteiten op diverse aandachtsgebieden en thema’s hebben in 2005 geleid 

tot een breed aanbod van diensten en producten, te weten: 

Cursussen en trainingen voor professionals en vrijwilligers; faciliteiten op het 

gebied van supervisie en intervisie; een telefonisch spreekuur voor hulpverleners 

en cliënten; themagebonden conferenties en studiedagen; diverse publicaties; 

het kwartaalblad Cogiscope; literatuuroverzichten afgestemd op specifi eke 

vragen van hulpverleners en onderzoekers; resultaten van eigen onderzoek en 

beleidsadviezen. Ook heeft Cogis een eigen website: www.cogis.nl 

Een andere website die aan Cogis is gelieerd is: www.gevolgenvanoorlog.nl. 

Daar zijn onder meer de aanwinsten van de bibliotheek te vinden en 

documentatie van onder meer video’s, dvd’s en informatiedossiers. 


Netwerk Psychotraumahulpverlening 

Nederland (NPN) 

| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | 

Cogis heeft, in samenwerking met acht andere 

gespecialiseerde organisaties op het gebied van 

de hulpverlening aan oorlogen geweldsgetroffenen, 

in 2005 het Netwerk Psychotraumahulpverlening 

Nederland (NPN) opgericht. Deelnemende 

partijen, naast Cogis, zijn de Units voor Oorlogs- 

en Geweldsgetroffenen van zes instellingen voor 

algemeen maatschappelijk werk, Centrum ’45 en 

het Sinai Centrum. Het maatschappelijk werk van 

de BNMO/Veteraneninstituut zal zich begin 2006 

eveneens aansluiten bij het NPN. 

Door deze krachtenbundeling ontstaat een landelijk 

dekkende zorgketen die garant staat voor 

kwalitatief hoogstaande hulpverlening. Deze richt 

zich vooral op traumagerelateerde psychische 

klachten van getroffenen van de Tweede Wereldoorlog 

en van recente oorlogen (vluchtelingen, 

veteranen) en getroffenen van rampen. Daarnaast 

kan men ook denken aan slachtoffers van huiselijk 

geweld of geweld op straat. Ook de partners 

en kinderen van bovengenoemde groepen kunnen 

bij het NPN terecht. 

Aan Cogis is gevraagd om leiding te geven aan 

een project dat moet leiden tot een concrete invulling 

van het Netwerk Psychotraumahulpverlening. 

Als eerste stap is eind 2005 een plan van aanpak 

opgesteld. Kernpunten in dit plan zijn: communicatie 

(extern en intern, PR-plan), beschrijven van 

de werkwijze (protocollen, registratie) en scholing 

(cursussen, intervisie, supervisie). De oprichting 

van de NPN wordt gesteund door het Ministerie 

van VWS. 


5



J. W. REERDS, VOORZITTER RAAD VAN BESTUUR COGIS 

Jan-Wilke Reerds, sinds de oprichting van Cogis in 2005 voorzitter van de 

Raad van Bestuur, zit vol toekomstplannen, waarbij ‘samenwerken met andere 

instellingen’ een centrale plaats inneemt. Naast de – logische - samenwerking 

met de behandelinstituten Sinai Centrum en Stichting Centrum ‘45 wil hij 

in de komende tijd ook met andere organisaties gaan praten over vormen 

van samenwerking. 

COGIS IN DE ROL VAN KENNISMAKELAAR 

Hoe zou Cogis als instelling het beste kunnen worden getypeerd? Reerds: Cogis 

maakt deel uit van een conglomeraat van organisaties in Nederland dat zich 

bezighoudt met vervolging, oorlog en geweld. Al deze organisaties hebben 

een eigen autonomie en identiteit. Cogis neemt daarbinnen een bijzondere 

positie in, omdat het een aantal functies uitoefent die je bij die andere 

instellingen niet aantreft: kennisoverdracht, onderzoek en de bibliotheek- 

en documentatiefunctie. Cogis heeft twee partnerinstituten naast zich, de 

behandelinstituten Sinai Centrum en Stichting Centrum ‘45. Cogis is daarin 

de innoverende kennisgroep die voor een deel gevoed wordt door de kennis 

die behandelaars genereren. Maar er zijn uiteraard ook veel externe bronnen 

waaruit kennis op het terrein van psychotrauma betrokken wordt. Je kunt 

Cogis een soort kennismakelaar noemen die de markt zo goed mogelijk wil 

bedienen. Cogis heeft als taak om bestaande en nieuw gegenereerde kennis 

overdraagbaar te maken en toe te snijden op de (algemene) hulpverlening, 

het liefst op maat. Dat kan in de vorm van cursussen, trainingen, symposia, 

schriftelijk en audiovisueel materiaal, maar bijvoorbeeld ook in de vorm van 

coaching en supervisie. 

In die zin heeft Cogis dus een heel andere positie dan de behandelinstituten. 

Deze genereren wel kennis, maar dat is niet hun primaire taak, daarvoor 

worden ze in wezen ook niet betaald, kennis is een bijproduct van de 

behandeling. Wil je kennistaken, onderwijstaken en trainingstaken écht laten

groeien, en wil je die kennis vasthouden voor de komende generaties, dan 

vergt dat een andere manier van organiseren dan tot dusver is gedaan. Vanuit 

die gedachte is Cogis ontstaan en daarin ligt ook de uitdaging voor Cogis. 

EUROPESE AMBITIES 

Cogis heeft niet alleen nationale, maar ook internationale en dan vooreerst 

Europese ambities. Dat geldt uiteraard voor wetenschappelijk onderzoek, 

maar ook voor het verder naar buiten brengen van de kennis rond 

behandeling en begeleiding en de diverse protocollen, die ook in het 

buitenland aangeboden zullen worden. 

Reerds: de deskundigheid en kennis die in Nederland in de loop der jaren 

is opgebouwd kun je eigenlijk wel uniek noemen. Dat hangt samen met 

de manier waarop in Nederland door de jaren heen de problematiek van 

oorlog en vervolging beleidsmatig is opgepakt. Dat vind je in geen enkel 

land. Dat beleid is in belangrijke mate vorm gegeven door het conglomeraat 

van specifi eke instellingen. Die hebben, elk op hun eigen wijze, daaraan 

bijgedragen. Met name de behandelinstituten met wie Cogis nauw samenwerkt, 

zijn in de wereld uniek. In ons land is op die manier een rijke expertise 

opgebouwd op het gebied van hulpverlening aan getroffenen van de Tweede 

Wereldoorlog. Die expertise kan heel goed worden ingezet voor getroffenen van 

recent geweld en de expertise die is opgedaan over de langetermijngevolgen 

van geweld kan voor deze groep in de komende decennia van grote waarde 

zijn. Om het iets concreter te zeggen: wij hebben jarenlang heel goed geluisterd 

naar een groot aantal getroffenen van rampen en oorlogen. Daarbij hebben 

we ook gekeken naar wat professionele hulpverleners nodig hebben om 

geweldsgetroffenen zo goed mogelijk te kunnen helpen. 

LEERSTOEL ALS MIJLPAAL 

Sinds juni 2005 is Rolf Kleber aangesteld als bijzonder hoogleraar 

psychotraumatologie in Utrecht (zie het interview met hem verderop in dit 

jaarverslag). Deze leerstoel biedt in de optiek van de Raad van Bestuur een 



7



goede mogelijkheid verbindingen te leggen tussen universitair onderzoek en 

onderzoek naar de klinische praktijk. Daarnaast dient het onderzoek zich 

te richten op de ontwikkelingen rond psychotrauma en het overheidsbeleid 

op dit terrein. Naast de traditionele aandachtsgebieden vormen rampen, 

rellen, aanslagen en gijzelingen ‘nieuwe’ thema’s, ook voor onderzoek. Daar 

zal de focus van Cogis de komende jaren komen te liggen en activiteiten in 

dat kader zullen nadrukkelijk moeten zorgen voor een toegevoegde waarde. 

Reerds is enthousiast over de mogelijkheden die de leerstoel biedt om het 

wetenschappelijk onderzoek op een hoger peil te brengen. Deze impuls is 

nodig om Cogis zowel kwantitatief als kwalitatief te laten groeien. Reerds over 

het huidige wetenschappelijk onderzoek bij het behandelinstituut Stichting 

Centrum ‘45: om het oneerbiedig te zeggen, is dat vaak fragmentarisch. We 

doen het graag, maar we doen het wel erbij. De patiënten gaan altijd voor en 

onderzoek komt daardoor altijd op de tweede of derde plaats. In die zin is het 

ook goed dat Cogis de kaders nu aangeeft en de zaken coördineert. 

OMSLAG MAKEN 

Cogis zal zich op het terrein van onderzoek de komende jaren duidelijker 

gaan profi leren. Activiteiten in de sfeer van training en onderwijs moeten 

profi teren van de resultaten van dit onderzoek. Cogis zal in de sfeer van de 

kennisoverdracht en scholing ook marktgerichter gaan opereren. Reerds: 

concreet betekent dit dat er voor steeds meer projecten externe fi nanciering 

gevonden zal moeten worden via fondsenwerving en derde geldstromen. 

Het is van belang heel goed op behoeften in te spelen en als aanjager te 

fungeren. Dat betekent dat Cogis ook maatschappelijk gezien als taak heeft 

gevoelige thema’s aan te snijden. Het symposium in 2005 over de verknoping 

van slachtofferschap en daderschap en de conferentie in datzelfde jaar over 

de problematiek van minderjarige asielzoekers (ama’s) zijn daarvan goede 

voorbeelden, omdat ze aansluiten bij zowel maatschappelijke behoeften als 

ook die van professionals in de hulpverlening.

BELEIDSTHEMA’S AGENDEREN 

Reerds vindt het van wezenlijk belang dat Cogis de mogelijkheid aangrijpt om 

beleidsthema’s op de agenda te zetten. In zijn optiek gaat het bij psychotrauma 

altijd om relevante beleidsthema’s, of het nou om een vluchteling, een 

veteraan, een oorlogsgetroffene of een getraumatiseerde machinist gaat. Die 

beleidszaken spelen soms een ondergeschikte, soms ook een heel wezenlijke 

rol bij de behandeling. Ze resoneren altijd mee op de achtergrond en vragen 

op maatschappelijk niveau om verheldering, agendering en eventuele actie. 

Als voorbeeld noemt Reerds vraagstukken rond thema’s als rechtvaardigheid 

en gelijkwaardigheid. Hij beschouwt het als een taak van Cogis om ook die 

vraagstukken op te pakken en daar een visie op te ontwikkelen. Je zou dat een 

maatschappelijke verantwoordelijkheid kunnen noemen. Reerds: dat pluriforme 

kijken naar psychotrauma in relatie tot de diverse domeinen, rekening 

houdend met de sociale context, is mijns inziens een betrekkelijk nieuw 

fenomeen. Het onderzoek naar het welbevinden van ama’s is een voorbeeld 

van een onderzoek dat Cogis middels een conferentie heeft gecommuniceerd 

met het veld en vervolgens ook met de politiek. Op die manier staat Cogis ook 

aan de basis van beleidsontwikkeling en levert ze daarvoor de nodige input, 

zonodig met een bijbehorend advies. Het is vervolgens aan de politiek om dit 

op te pakken en aan dat beleid vorm en inhoud te geven. 

COGIS ALS TOONAANGEVEND INSTITUUT 

Reerds over de vraag hoe de nabije toekomst van Cogis eruit ziet: dit 

kennisinstituut wil op het terrein van psychotrauma markt- en productleider 

zijn. Daarvoor hebben we veel in huis: behandelaars, onderzoekers, 

kennisoverdragers en een uitgebreide bibliotheek en documentatiecentrum. 

Die positie moet verder worden uitgebouwd. Er wordt op dit moment 

ook met een aantal externe partijen gesproken die ook op het terrein van 

psychotrauma werkzaam zijn. Wil Cogis zijn ambities waarmaken, dan zal het 

ook internationaal gezien aan de weg moeten timmeren, in eerste instantie 

Europees, daarna zien we weer verder. 



9

http://www.cogis.nl

Cogis: kennisoverdracht, scholingsactiviteiten 

Het systematisch overdragen van kennis over de psychische gevolgen van 

geweld is een hoofdtaak van Cogis. In dit kader wordt er met veel partijen 

samengewerkt. De belangrijkste doelgroep wordt gevormd door hulp- en 

dienstverleners die in hun werk te maken krijgen met geweldsgetroffenen. 

In dit jaarverslag worden enkele activiteiten uitgelicht. 

SYMPOSIUM HERDENKEN EN VERWERKEN 

In samenwerking met het Historisch Centrum Overijssel organiseerde Cogis 

in april 2005 te Zwolle een symposium over ‘Herdenken en verwerken’. 

Onderwerp was de wijze waarop de Tweede Wereldoorlog in de afgelopen 

zestig jaar is herdacht in de vorm van literatuur, kunstuitingen, monumenten 

en rituelen. Welke ontwikkelingen hebben zich daarin voorgedaan en wat 

is de relatie tussen herdenken en verwerken? Hoe verhouden collectieve en 

individuele verwerking zich tot elkaar? 

Een van de conclusies was dat publieke uitingen in het kader van herdenking 

de verwerking van persoonlijke herinneringen kunnen begunstigen. Dit 

kwam tot uitdrukking in referaten van de cultuurhistoricus Frank van Vree, 

de journalist en cultuurcriticus Henk Hofl and, de directeur van het Nationale 

Archief Maarten van Boven, en de psycholoog/geheugenexpert Willem 

Wagenaar. Ook dominee Gremdaat bleek zich in het onderwerp te hebben 

verdiept. 

Het symposium, dat ook zeven workshops omvatte, stond onder leiding van 

de communicatiedeskundige Anne van der Meiden en werd bijgewoond door 

tweehonderd bezoekers. 

De bijdragen aan het symposium zijn gebundeld in de publicatie ‘Herdenken 

en verwerken’. 


Cogiscope 


2 

| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | 

Cogis bestond nog maar nauwelijks als organisatie 

of er stond al een nieuw eigen tijdschrift in de 

steigers, het kwartaalblad Cogiscope. Het is een 

tijdschrift over de psychische en psychosociale 

gevolgen van oorlog en geweld. Het blad bericht 

over ontwikkelingen op het gebied van hulpverlening 

aan geweldsslachtoffers in de vorm van 

artikelen, verslagen van symposia, recensies en 

attenderingen. Het blad beoogt daarnaast ook de 

(sociaal-historische) context te schetsen waarin 

mensen geweld ondergingen en de situatie waarin 

ze deze ervaringen vervolgens een plaats moeten 

zien te geven. Naast de ‘collectieve ramp’ van 

de Tweede Wereldoorlog en de langetermijngevolgen 

daarvan, wordt er in Cogiscope ook veel 

aandacht besteed aan de slachtoffers van hedendaags 

georganiseerd geweld, in het bijzonder aan 

de hulpverlening aan vluchtelingen in Nederland 

en in (post)-confl ictgebieden. Ook de werkbelasting 

voor mensen die veelvuldig met (gevolgen 

van) geweld worden geconfronteerd, vormen een 

belangrijk aandachtsgebied. Het blad richt zich 

vooral op werkers in de GGz en de psychosociale 

hulpverlening, maar kent ook vele lezers in andere 

werksoorten en disciplines. Cogiscope kwam 

in 2005 drie keer uit. De inhoud van de drie nummers 

toont een mix van (populair) wetenschappelijke 

en meer journalistieke bijdragen. Cogiscope 

heeft een oplage van 2500 exemplaren. 

11



SYMPOSIUM DADER/SLACHTOFFERSCHAP 

Onder de titel ‘Als slachtoffers van geweld ook dader zijn’ organiseerde 

Cogis een symposium over deze - ook voor hulpverleners - ingewikkelde 

problematiek. Er waren plenaire inleidingen van Anton Hafkenscheid, Justine 

van Lawick, Ferdy Unck, Ruud Bullens en Ronald Rijnders. In de middag 

vonden workshops plaats waar de bespreking van casuïstiek centraal stond. 

Er waren een aantal noties die op het symposium breed gedeeld werden. Zo 

was men het erover eens dat slachtofferschap daderschap begrijpelijker kan 

maken, maar nooit kan goedpraten. Ook therapeutisch gezien, zo werd gesteld, 

is het belangrijk om de neiging daderaspecten in de behandeling te mijden, 

bespreekbaar te maken. Dit betekent onder meer dat psychotherapeuten 

moeten durven verdragen dat één persoon dader- en slachtofferervaringen kan 

hebben die allebei aan bod dienen te komen, wil de hulpverlening effectief 

zijn. Veel sprekende en inzichtgevende voorbeelden passeerden de revue. 

In menige slachtoffercasus blijkt beweging te komen als óók de aanwezige 

daderervaringen onder ogen worden gezien. De meeste sprekers waren het 

erover eens dat het in beginsel verstandig is bij het daderdeel te beginnen. 

Tot zover deze korte impressie van een geslaagd symposium waaraan 

ruim honderddertig mensen uit vrijwel alle sectoren van de hulpverlening 

deelnamen. De plenaire inleidingen werden gepubliceerd in het kwartaalblad 

Cogiscope. Over het thema dader/slachtofferschap staan in 2006 een aantal 

vervolgactiviteiten op stapel, waaronder een praktisch gerichte masterclass met 

de medewerking van acteurs. 

CONFERENTIE ‘ZORGEN OVER AMA’S’ 

Alleenstaande minderjarige asielzoekers (ama’s) in Nederland vormen een 

groep met veel problemen, vooral in psychosociale zin. Cogis organiseerde 

samen met Pharos en Fice Nederland een conferentie over deze problematiek. 

Aanleiding was een onderzoek van Tammy Bean (Centrum ’45) naar de 

geestelijke gezondheid van ama’s, die verontrustend is. 

Wim Slot, bijzonder hoogleraar ontwikkelingspsychologie aan de VU te 

Amsterdam, Bram Tuk, preventiefunctionaris bij Pharos en Rolf Kleber, 

bijzonder hoogleraar psychotraumatologie aan de Universiteit Utrecht 

en verbonden aan Cogis, waren de plenaire sprekers. Aansluitend was 

er een paneldiscussie met onder meer een vertegenwoordiger van de 

Vereniging Nederlandse Gemeenten, het COA en NIDOS. Ook de politiek was 

vertegenwoordigd in de persoon van PvdA Tweede kamerlid Varina Tjon-A-Ten. 

In de middag was er een zevental workshops, die werden gegeven door allerlei 

praktijkmensen uit de GGZ, het onderwijs en verschillende jeugdzorgprojecten. 

Enkele noties van de conferentie waren: het huidige asielbeleid beperkt

de mogelijkheden om ama’s goede zorg te geven. Binnen die bestaande 

beperkingen moet er steeds opnieuw gekeken worden wat er voor deze 

jongeren gedaan kan worden. Het creëren van veiligheid en stabiliteit 

dient daarbij, in elke vorm van opvang, centraal te staan, terwijl het 

tegenovergestelde vaak gebeurt: ama’s worden regelmatig overgeplaatst, 

krijgen niet de gelegenheid hun opleiding af te maken en er wordt grote druk 

op ze uitgeoefend om terug te keren. De aanbevelingen naar aanleiding van het 

onderzoek van Tammy Bean zouden moeten worden overgenomen, daar was 

iedereen het in principe mee eens. Wél was er enige scepsis of dat werkelijk 

zou gebeuren. 

HOT-CURSUS 

Hulpverlening bij traumatisering door oorlog en georganiseerd geweld (HOT) is 

als basiscursus een begrip voor professionals die werken met getraumatiseerde 

veteranen, vluchtelingen en andere geweldsgetroffenen. De door deelnemers 

zeer gewaardeerde cursus heeft een interactieve opzet en nodigt uit tot refl ectie 

op het werk. Inhoudelijk biedt deze jaarlijkse vijfdaagse cursus een grondige 

inleiding in de theorievorming over psychotrauma en de theorie en praktijk 

van psychotraumabehandeling. Aan bod komen thema’s als culturele en 

biologische aspecten van psychotrauma, behandelmethodieken, overdracht en 

tegenoverdrachtsfenomenen, de specifi eke werkbelasting en achtergronden van 

verschillende cliëntengroepen. Hoofddocenten Ivo van der Velden (Centrum 

‘45) en Fedia Jacobs (Sinai Centrum) werken samen met een groep hoog 

gekwalifi ceerde gastdocenten. De cursus is onder meer verplicht gesteld door 

het Centraal Militair Hospitaal en het Joods Maatschappelijk Werk en wordt 

ook door het NPN als basis gezien voor verdere scholing van werkers bij de 

aangesloten instellingen. 

CURSUS: PASTORALE ZORG AAN GEWELDSGETROFFENEN 

Ook pastoraal werkers worden door Cogis geschoold. ‘Pastorale zorg aan 

geweldsgetroffenen’ heet de cursus die Cogis in samenwerking met de 

Theologische Faculteit Kampen (TFK) en het Centrum voor Religieuze 

Communicatie heeft ontwikkeld. Hoofddocent is hoogleraar praktische 

theologie Ruard Ganzevoort (TFK en Vrije Universiteit Amsterdam). 

Bij deze cursus, met psychologische en pastoraal-theologische bijdragen, 

zijn diverse gastdocenten betrokken. Dit met de bedoeling ‘telkens een 

wisselwerking te zoeken tussen praktijkbespreking, theoretische inzichten 

en persoonlijke betrokkenheid’. Theologische inspiratie en betekenisgeving 

vormen daarbij de rode draad. 


Project: Oorlogsrust en Vredesgeweld 

| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | 

Oorlogsrust en vredesgeweld is een Cogis-project 

over de problematiek van oudere oorlogsgetroffenen. 

Het bestaat uit een speelfilm en een bijbehorend 

educatief traject voor zorgverleners in 

opleiding (MBO-onderwijs). 

De fi lm Oorlogsrust, waarvoor Theodor Holman 

het script schreef, speelt zich af in een verzorgingshuis. 

De fi lm brengt op soms navrante, soms 

humoristische wijze de problematiek van oudere 

oorlogsgetroffenen in beeld. De hoofdpersonen: 

iemand uit het voormalige Nederlands-Indië, een 

jodin, een Bosnische arts, een communist en een 

vermeende oud-NSB’er. Elk van hen heeft zijn 

eigen oorlog meegemaakt. De bewoners wedijveren 

met elkaar wie het meeste geleden heeft. 

Niet alleen bevechten de bewoners elkáár, ze gedragen 

zich ook steeds onbehoorlijker tegenover 

de voornamelijk allochtone medewerkers, vooral 

vanwege hun gebrekkige kennis van ‘de’ oorlog. 

De fi lm, onder regie van Doesjka van Hoogdalem, 

gaat in september 2006 in première. Producent is 

Column Producties te Amsterdam. 

Het educatieve onderdeel, dat door Cogis samen 

met het educatieve bureau Podium te Utrecht is 

ontwikkeld, richt zich op zorgverleners in opleiding 

(MBO). Het hart van het project wordt gevormd 

door een website voor MBO-scholieren: 

www.oorlogsrust.nl 

‘Oorlogsrust en vredesgeweld’ is fi nancieel mogelijk 

gemaakt door Stichting Het Gebaar. 


13

Brochure: Oud worden met de oorlog 

| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | 

In Nederland leven nog ongeveer drie miljoen 

mensen voor wie de Tweede Wereldoorlog een 

deel van hun levensgeschiedenis vormt. Vijfenzestig-plussers 

die als kind of jongvolwassene de 

oorlog meemaakten, tachtig-plussers die destijds 

volwassen waren. Van de mensen die persoonlijk 

getroffen werden door vervolging, repressie, 

vrijheidsberoving, wapengeweld of ondervoeding 

hebben velen zich na de oorlog goed hersteld. Bij 

anderen lieten de oorlogservaringen echter sporen 

na die klachten met zich meebrachten. Tot op 

de dag van vandaag kunnen die het leven van 

alledag belasten. 

Voor hulp- en zorgverleners die met ouderen werken 

heeft Cogis in 2005 de brochure ‘Oud worden 

met de oorlog’ uitgebracht over de doorwerking 

van geweldservaringen en de invloed daarvan op 

houding, gedrag en welbevinden van ouderen. 

Behalve deze achtergrondinformatie staan er in 

de brochure ‘tips voor verzorgenden’ als ondersteuning 

bij het contact en de omgang met ouderen. 

De folder is door Cogis onder meer verspreid 

via twee vakbladen voor de ouderenzorg, Denkbeeld 

en Zorgmanagement. De respons daarop 

uit kringen van de zorgverlening was zeer groot 

en de waardering navenant. 



Belangrijke thema’s: traumatisering en religie, geweld en traumatisering in 

gezinnen, trauma, identiteitsvorming en zingeving, trauma en cultuur. 

De cursus bestaat uit vier bijeenkomsten en blijkt in een duidelijke behoefte 

te voorzien. In het verslagjaar namen twintig mensen deel die allemaal een 

pastorale achtergrond hadden. 

In 2005 heeft Cogis deze cursus op verzoek van het Ministerie van Defensie 

ook ‘in company’ aangeboden voor aalmoezeniers uit de krijgsmacht. Zij 

staan militairen en hun families bij die in het kader van vredesmissies worden 

uitgezonden. 

Hoofddocent Ruard Ganzevoort ziet als zijn taak de aalmoezeniers uit te dagen 

om in hun werk vooral theologische inspiratie te zoeken, “amateurpsychologen 

zijn er al genoeg”, zegt hij. Belangrijk is ook, aldus Ganzevoort, het stimuleren 

van een zelfkritische houding. Aan het einde van de cursus stelt hij aan de orde 

hoe je de samenhang tussen geweld en religie moet verstaan. “Religie is namelijk 

soms heilzaam, maar kan ook gevaarlijk zijn als het absoluut wordt gemaakt.” 

TRAINING VOOR HET INTERNATIONAAL STRAFHOF 

Voor tolken en transcribers van het Internationale Strafhof Den Haag 

organiseerde Cogis een driedaagse training. 

Deze medewerkers worden in hun werk geconfronteerd met audiotapes van 

getuigenissen van wreedheden die in oorlogstijd zijn begaan. Het is hun taak 

deze tapes te vertalen, zodat ze in de rechtszaal kunnen worden gebruikt. Niet 

alleen is het moeilijk voor hen om naar de details van getuigenissen te blijven 

luisteren, ze worden ook nog eens herinnerd aan een oorlog die ze zelf hebben 

meegemaakt, in dit geval in noord-Oeganda. 

De training was erop gericht beter te leren omgaan met de belastende aspecten 

van hun werk. Na twee maanden was er een follow-up bijeenkomst. Bij deze 

sessie rapporteerden de cursisten een verbetering van de kwaliteit van hun 

slaap. Ook hadden ze minder last van nachtmerries en ontplooiden ze meer 

activiteiten, zoals lichaamsbeweging en lezen. Bovendien genoten ze meer van 

muziek en toonden ze meer een houding van acceptatie dan verzet. Opvallend 

was verder dat verreweg de meesten de geleerde coping-vaardigheden geoefend 

hadden en tevreden waren met de resultaten daarvan. Tenslotte werden er van 

Cogis-zijde nog een aantal suggesties gedaan ten aanzien van de organisatie 

en structuur van het werk: op vaste tijden pauzeren, het beleggen van 

intervisie-bijeenkomsten, meer variatie in het werk en het scheppen van meer 

mogelijkheden tot afl eiding, zoals het doen van fi tness-oefeningen.

PUBLIEKSDEBATTEN 

Het brede publiek vormt eveneens een doelgroep van Cogis. Het alert maken 

op de psychische gevolgen van geweld en het bevorderen van begrip voor 

geweldsgetroffenen bij hun directe omgeving is daarbij het doel. In dat kader 

was Cogis aktief betrokken bij een tweetal publieksdebatten die werden 

georganiseerd in samenwerking met het Utrechts debatcentrum Tumult en het 

NIOD. Deze debatten waren onderdeel van een serie van zes die Tumult en NIOD 

hadden belegd naar aanleiding van de zestigjarige herdenking van de bevrijding. 

Het ging daarbij om ‘een verkenning van de verschillende betekenissen van de 

Tweede Wereldoorlog’. Cogis was betrokken bij de lezing gehouden door Jolande 

Withuis, senior-onderzoeker bij het Niod, over ‘de banalisering van het trauma’. 

Rolf Kleber, hoogleraar psychotraumatologie aan de Universiteit Utrecht, trad 

op als referent. Aan het slotdebat, over ‘Goed, fout en de zin van herdenken’, 

namen deel Hans Blom (directeur van het Niod), Chris van der Heijden (auteur 

van Grijs Verleden. Nederland en de Tweede Wereldoorlog), namens Cogis 

Anton Hafkenscheid (psychotherapeut bij het Sinai Centrum), Pauline Kruseman 

(directeur van het Amsterdams Historisch Museum) en Winnie Sorgdrager 

(voorzitter van de Raad voor Cultuur). 

Cogis wil ook de komende jaren dit soort debatten organiseren, bij voorkeur 

aansluitend bij de actualiteit. 

TRAININGEN VOOR VRIJWILLIGERS 

Cogis heeft in 2005 een reeks van trainingen verzorgd voor vrijwilligers. 

De honderdtien deelnemers waren deels afkomstig uit zelforganisaties van 

oorlogsgetroffenen en betroffen partners en kinderen, deels vrijwilligers van 

begeleidende instellingen en medewerkers van oorlogs- en verzetsmusea. In de 

trainingen was er aandacht voor een breed scala aan thema’s: ouder worden 

en rouw, communicatie en confl icthantering, omgaan met geëmotioneerde 

bezoekers, aanbrengen van structuur en omgaan met verantwoordelijkheid. 

Daarnaast zijn er negen trainingen op maat georganiseerd voor in totaal ongeveer 

honderd mensen. Het betrof onder meer een training over telefonische opvang, 

over hoe gastsprekers en medewerkers omgaan met emoties van deelnemers of 

bezoekers, en trainingen over presentatie, didactiek en het stellen van grenzen. 

Een voorbeeld van zo’n training is die van gastsprekers op scholen, die is gegeven 

in samenwerking met Herdenkingscentrum Westerbork. 

Tot slot heeft een aantal vrijwilligers coaching, intervisie en supervisie van 

Cogis ontvangen. 



15

http://www.cogis.nl

Cogis: onderzoeksinstituut in wording 

STROOMLIJNING VAN ONDERZOEK 

Sinds de oprichting van Cogis zijn de onderzoeksactiviteiten van de 

partners Sinai Centrum en Centrum ’45 formeel deel uit gaan maken van 

het kennisinstituut. In 2005 is hard gewerkt aan het scheppen van een 

infrastructuur voor onderzoek. De benoeming van hoogleraar Rolf Kleber was 

daarbij een belangrijke impuls. De aanstelling van een coördinator onderzoek, 

die begin 2006 wordt verwacht, is een tweede stap om invulling te geven 

aan de ambities van Cogis op dit terrein. Daarnaast vormt de samenwerking 

met gerenommeerde behandelinstituten en de Universiteit Utrecht, waaraan 

Rolf Kleber verbonden is, een uitstekende basis voor het entameren van 

onderzoek. Tegelijkertijd betekent dit, indirect, ook een versteviging van de 

kennisoverdrachtsfunctie, een andere hoofdtaak van Cogis. 

Inmiddels is er onder auspiciën van Kleber een onderzoeksbeleidsnota 

opgesteld. In deze nota worden de inhoudelijke prioriteiten - de zogenaamde 

‘onderzoekslijnen’- en de organisatorische inbedding van onderzoek voor de 

komende jaren uiteengezet (zie ook interview Kleber). 

ONDERZOEKSINSTITUUT IN WORDING 

Cogis wil, in samenwerking met verschillende onderzoeks- en 

behandelpartners, in de toekomst uitgroeien tot een internationaal 

vooraanstaand onderzoeksinstituut. Voordat dit zover is, dienen er 

oplossingen gevonden te worden voor verschillende knelpunten. Een eerste 

punt van aandacht is om lopende kleinschalige onderzoeksactiviteiten bij 

Centrum ’45 en het Sinai Centrum beter op elkaar af te stemmen. De nu nog 

tamelijk geïsoleerde onderzoekers die hiermee bezig zijn, vragen daarbij, 

terecht, om vakinhoudelijke en methodische ondersteuning. Een tweede 

aandachtspunt is het naar buiten brengen van onderzoeksresultaten in de 

vorm van publicaties, ook internationaal. Ten derde zal het onderzoek meer 

marktgericht en meer Europees moeten gaan worden om de mogelijkheden 

voor externe fi nanciering beter te kunnen benutten. 



3 

17

Admira 

| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | 

In januari 2005 werd in Utrecht de internationale 

slotconferentie van Admira gehouden. Admira, 

een samenwerkingsverband van Transact, Pharos 

en Cogis, was actief betrokken bij de training 

en scholing van hulpverleners in het voormalig 

Joegoslavië. Aan de conferentie namen ongeveer 

honderd mensen deel, afkomstig uit een groot 

aantal landen. Aanleiding voor deze conferentie 

was het aflopen van de tienjarige subsidie van 

Admira in 2005. 

De aanwezige vertegenwoordigers uit voormalig 

Joegoslavië verzochten om Nederlandse steun 

bij het opzetten van een netwerk om in contact 

te kunnen blijven. Tevens bleek dat de ondersteuning 

van de Roma in Servië/Montenegro en 

Macedonië, die pas vijf jaar geleden is gestart, 

nog voortzetting behoeft. 

Pharos en Cogis, met Transact in een adviserende 

rol, hebben naar aanleiding van deze conferentie 

twee vervolgplannen ontwikkeld. Pharos nam het 

voortouw om een Matra-aanvraag bij Buitenlandse 

Zaken voor te bereiden ten behoeve van een 

netwerk van tweeëntwintig Roma-organisaties 

in Servië en Macedonië. Cogis nam het initiatief 

voor de organiatie van een conferentie in het najaar 

van 2006 in Kroatië, in samenwerking met 

de lokale organisatie SPA. 



ONDERZOEKSPROJECT ‘DE WEERSLAG VAN OORLOG’ 

In september 2005 is een onderzoeksproject gestart onder de titel ‘de 

weerslag van oorlog’. Deze studie beoogt kenmerken en processen inzichtelijk 

te maken bij volwassenen die als kind het geweld en de terreur van de 

Tweede Wereldoorlog hebben meegemaakt. Datzelfde resultaat wordt 

beoogd ten aanzien van jongere oorlogsgetroffenen in Europa, met name bij 

vluchtelingkinderen en hun gezinnen die afkomstig zijn uit Kosovo en Bosnië. 

De verzamelde gegevens worden beschouwd in het licht van betekenisgeving en 

vanuit een systeemperspectief. Het onderzoek wordt uitgevoerd door dr. Trudy 

Mooren en prof. dr. Rolf Kleber. 

EXPERTISE DATABANK 

In 2005 is Cogis gestart met het systematisch in kaart brengen van de expertise 

van medewerkers van het Sinai Centrum en Centrum ’45 op het gebied van 

behandeling en onderzoek. In 2006 moet deze databank operationeel worden. 

Met dit overzicht wordt informatie toegankelijk gemaakt die inzicht biedt in 

de specifi eke expertise en aandachtsgebieden van medewerkers. Deze kennis 

biedt weer mogelijkheden om medewerkers op maat, bij voorkeur digitaal, 

toegesneden literatuur en documentatie aan te bieden over hun specialismen. 

Ook wordt het voor medewerkers inzichtelijker wie over welke kennis en kunde 

beschikt, waardoor krachtenbundeling en uitwisseling worden bevorderd.

ROLF KLEBER, HOOGLERAAR PSYCHOTRAUMATOLOGIE 

LEERSTOEL VERBONDEN AAN COGIS 

In juni 2005 is Rolf Kleber aangesteld als hoogleraar psychotraumatologie aan 

de Universiteit Utrecht. De leerstoel is tot stand gekomen in samenwerking 

met het Instituut voor Psychotrauma. Kleber gaat in zijn nieuwe hoedanigheid 

onder meer leiding geven aan het onderzoekswerk dat onder de vlag van Cogis 

plaatsvindt, vooral in de behandelcentra Centrum ’45 en het Sinai Centrum. Hij 

is blij met zijn benoeming en ziet grote mogelijkheden voor een bundeling van 

expertise en onderzoek in het Utrechtse, met instellingen als het Centraal Militair 

Hospitaal, Cogis, het Instituut voor Psychotrauma, het Psychotraumacentrum 

voor kinderen en jongeren en het Veteraneninstituut. 

BEHANDELINSTITUTEN KWEEKVIJVERS ONDERZOEK 

In de beginfase van zijn werkzaamheden vormt Cogis voor Kleber nog een 

complexe organisatie: een kenniscentrum van twee behandelcentra met ieder 

een heel eigen geschiedenis, beide als toeleverancier van kennis. Evengoed 

is hij ingenomen met de directe relatie van Cogis met de behandelinstituten 

Centrum ’45 en het Sinai Centrum. Hij beschouwt dit als een stimulans voor 

het uitvoeren van onderzoek vanwege de ruime expertise die aanwezig is in de 

sfeer van de behandeling. 

Kleber: in potentie zijn deze behandelinstituten daardoor goede kweekvijvers voor 

onderzoek. Er worden vluchtelingen en veteranen behandeld, nieuwe therapieën 

uitgeprobeerd, nieuwe geneesmiddelen. Verder zien ze daar mensen van een grote 

culturele verscheidenheid, ook dat levert nieuwe kennis en inzichten op. Daarnaast 

bestaat er heel veel expertise over de late gevolgen van de Tweede Wereldoorlog. 

Kortom, een rijk onderzoeksterrein en een rijke bron van kennis. 

BEHANDEL- EN UNIVERSITAIR ONDERZOEK KOPPELEN 

De verbinding tussen de onderzoeksactiviteiten van Cogis en die van de 

universiteit moet wat Kleber betreft steviger worden. In zijn toekomstvisie 

zouden er aio’s (studenten die promotieonderzoek doen) onderzoeksgelden 

kunnen verwerven voor nieuw onderzoek. Hij gaat er vanuit dat de voorgenomen 

komst van een teamleider onderzoek bij Cogis in 2006 bijdraagt aan de vestiging 



19



van een traditie van wetenschappelijk onderzoek binnen het kennisinstituut. 

De verwachting is dat de samenwerking van Cogis en de behandelinstituten met 

de Universiteit Utrecht voor alle betrokken partijen voordeel oplevert. Het doel 

is: samen onderzoek doen én samen publiceren. De universiteit profi teert er ook 

van: daar wordt het als cruciaal gezien dat de klinische psychologie een relatie 

heeft met het veld. 

Daarnaast denkt Kleber ook aan internationale onderzoeksprojecten en 

publicaties. Als mogelijkheid in 2006 noemt hij een Europees onderzoek 

naar de problematiek van vluchtelingen en de late gevolgen van de Tweede 

Wereldoorlog. 

ONDERZOEK STIMULEREN 

Wat is er nodig om de beschikbare menskracht zo te mobiliseren dat het 

beoogde onderzoek ook daadwerkelijk van de grond komt? 

Kleber: In 2005 heb ik me vooral bezig gehouden met een betere bundeling 

van lopend onderzoek en met het uitzetten van duidelijker onderzoekslijnen. 

Er moeten haalbare onderzoeksvoorstellen worden geschreven, waar aparte 

subsidies voor moeten worden aangevraagd. Als dat eenmaal rond is, moet het 

onderzoek vervolgens worden uitgevoerd door mensen die daar ruim de tijd voor 

hebben, het liefst daar helemaal voor zijn vrijgesteld. Dus als een behandelaar 

met weinig tijd met een veelbelovend onderzoeksidee komt, moet je daar een 

jonge onderzoeker naast zetten. 

ONDERZOEKSVRAGEN 

Wat de inhoud van het onderzoek betreft werkt Kleber bij voorkeur aan 

vragen als: hoe verwerken mensen schokkende gebeurtenissen, hoe verloopt

etekenisgeving, is te voorspellen wie wel en wie niet beschadigd raakt door 

geweld, wat kan er fout gaan in het psychologisch verwerkingsproces en onder 

welke omstandigheden gaat het mis. 

Kleber: onderzoek moet je zeker niet beperken tot mensen met problemen, ik wil 

me ook richten op mensen die schokkende gebeurtenissen hebben meegemaakt, 

maar geen stoornissen blijken te hebben. Onderzoek op dit gebied gaat te 

vaak over PTSS, het willen vaststellen van een stoornis, van psychopathologie. 

Dat roept medicalisering op. Het gaat niet alleen om angst, pijn en verdriet en 

uitingen daarvan. Er is ook werk aan de winkel voor de getraumatiseerde: wat 

is er precies gebeurd, wat is de oorzaak, welke schade heb ik opgelopen, hoe 

moet ik het gebeurde een plaats geven, hoe moet ik verder. Het te centraal 

stellen van de emotie schaadt het verwerkingsproces. Keer op keer blijkt dat 

slachtoffers van geweld in een isolement terecht komen, omdat de omringende 

samenleving zich sneller voegt naar de nieuwe situatie dan de slachtoffers. Ook 

deze laatstgenoemde kwestie zou trouwens een interessant onderzoeksterrein 

vormen. 

FONDSEN WERVEN 

Kortom, onderzoeksthema’s genoeg, maar de fi nanciering is voortdurend een 

probleem. Hoe kom je aan geld? Het schrijven van kansrijke onderzoeksaanvragen 

is een kunde die aan de universiteit regelmatig wordt beoefend. Die expertise is er 

bij Cogis en de behandelinstituten veel minder. In Klebers optiek is de universiteit 

daarom de aangewezen partner bij het doen van aanvragen. Het indienen van 

subsidieaanvragen is gewoon ingewikkeld, echt een kunst. Dat komt omdat je op 

een groot aantal zaken moet letten. Doe je het niet volgens de regels der kunst, dan 

krijg je geen cent. Dat is wel de consequentie en dat zou natuurlijk doodzonde zijn. 



21



ONDERZOEKSLIJNEN 

Kleber hoopt de expertise die in de behandelcentra wordt ontwikkeld beter 

academisch te grondvesten en uit te bouwen. Hij wil verschillende aio- en 

postdoctoraalplaatsen realiseren, onder andere om de effectiviteit van 

behandelprogramma’s te onderzoeken en om de expertise wetenschappelijk veel 

meer naar buiten te brengen. 

Welke onderzoekslijnen hanteert Cogis? 

Kleber: die zijn nog in ontwikkeling, maar onlangs zijn er in een beleidsnotitie 

drie belangrijke aandachtsgebieden op het gebied van onderzoek geformuleerd: 

1. Traumabetekenisgeving en cognitieve verwerking: algemene psychologische 

processen in het omgaan met traumatische ervaringen, met aandacht voor 

veerkracht 

2. Cultuursensitieve zorg en empirisch gefundeerde ontwikkeling en evaluatie. 

3. Conceptuele analyse en diagnostiekontwikkeling van gecompliceerde PTSS; 

aandacht voor vaststelling van de ernst van de problemen en eventuele 

pathologie. 

DRIE TAKEN 

Kleber wordt geacht zich met alle drie genoemde aandachtsgebieden bezig te 

houden. In 2006 zal er een onderzoeksoverleg van start gaan om de eenheid te 

vergroten en om wat hobbels uit het verleden weg te nemen. Zijn tweede taak 

omschrijft hij als het scheppen van een duidelijker onderzoeksbeleid, op basis 

van de geschetste onderzoekslijnen. De aan te stellen teamleider onderzoek bij 

Cogis krijgt daarin een belangrijke functie. De derde taak bestaat uit het aan 

elkaar knopen van alle initiatieven die er zijn op psychotraumagebied.

Kleber: er gebeurt vrij veel, zeker in Utrecht. Zo langzamerhand is Utrecht het 

traumacentrum van het land aan het worden, al is er vanuit Amsterdam altijd 

concurrentie op dit gebied. 

CULTUUR 

Kleber over cultuur en trauma: het thema cultuur is langzamerhand meer 

traumageoriënteerd geworden. Ik heb daar als afgestudeerd cultuurpsycholoog 

in het bijzonder oog voor. Aandacht voor sociale relaties, sociale steun en 

erkenning, de maatschappelijke dimensie, dat vind ik vanzelfsprekend. 

Bijvoorbeeld het onderzoek naar de gevolgen van de aardbevingen in Turkije en 

dan specifi ek naar gevolgen voor de Nederlandse Turken. Een ander onderzoek 

waar ik bij betrokken was, is dat onder Turkse mensen van de vuurwerkramp 

in Enschede. Ik vermoed dat onderzoek onder allochtonen weer terrein gaat 

winnen, simpelweg omdat er in de hulpverlening van de grote steden veel 

allochtone cliënten zijn. 

Het onderzoek in Enschede verrichtte hij overigens vanuit zijn eerste bijzonder 

hoogleraarschap aan de universiteit van Tilburg waar hij in 1999 startte. Zijn 

werk daar is hij nu aan het afronden. 

TOEKOMST 

De nieuwe leerstoel in Utrecht is voorlopig ingesteld voor een periode van vijf 

jaar. Kleber over de toekomst: de ambitie van Cogis is groot. Op zich is dat een 

goede zaak, maar een feit is wel dat mijn functie bij Cogis en ook die van de 

toekomstige teamleider onderzoek deeltijdbanen zijn. Het zal nog een hoop tijd 

en een fl inke investering vragen om de gekoesterde ambities waar te maken, 

maar daar ga ik wel mijn best voor doen. 



23

http://www.cogis.nl

Kennis toegankelijk maken: 

bibliotheek en informatievoorziening 

BIBLIOTHEEK 

Cogis heeft een uitgebreide bibliotheek op het terrein van de psychosociale 

gevolgen van geweld en een bijbehorend documentatiecentrum. 

Bij de Cogis-bibliotheek stond het jaar 2005 vooral in het teken van een 

verdere digitalisering van de beschikbare bestanden, met name op het gebied 

van de tijdschrijft- en krantenartikelen. Met de bibliotheek van het Trimbosinstituut, 

gevestigd in hetzelfde pand, werden afspraken gemaakt over het 

gebruik van hun (digitale) informatie en onderlinge uitleen. 

Een andere belangrijke digitale informatiebron vormt de website 

www.gevolgenvanoorlog.nl, die Cogis samen met het Veteraneninstituut heeft 

ontwikkeld. Aan deze website is een databank gekoppeld die de mogelijkheid 

biedt om te zoeken in dossiers die thematisch zijn samengesteld. Dat deze 

website in een duidelijke behoefte voorziet, blijkt uit de 48.430 hits die 

in 2005 werden geregistreerd. In het verslagjaar is deze website opnieuw 

vormgegeven en is het gebruiksgemak aanzienlijk verbeterd. 

De nauwe samenwerking met de behandelinstituten Centrum ’45 en het Sinai 

Centrum was aanleiding om ook hun collecties in de Cogis-catalogus op te 

nemen. Deze bestaat nu uit ruim 18.000 boektitels. 


Toekomst instellingen getroffenen Tweede 

Wereldoorlog 


4 

| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | 

Op verzoek van het Ministerie van VWS organiseerde 

Cogis een conferentie over de toekomst 

van de instellingen voor getroffenen uit de Tweede 

Wereldoorlog. Onder leiding van dagvoorzitter 

Arend Jan Heerma van Voss wisselden de verschillende 

organisaties hun visies uit over de eigen 

toekomst. Uitgangspunt van de conferentie was 

de gestage afname van het aantal slachtoffers 

van de Tweede Wereldoorlog. De instellingen 

staan voor de vraag óf en hoe zij hun jarenlange 

expertise op het terrein van de late oorlogsgevolgen 

geleidelijk aan meer kunnen gaan inzetten 

voor andere groepen geweldsgetroffenen. Dat betekent 

onder meer dat er naar andere inkomstenbronnen 

gezocht zal moeten worden. 

Staatssecretaris C. Ross-van Dorp ontvouwde namens 

de overheid haar ideeën over deze kwestie. 

Het overheidsbeleid is erop gericht de zorg voor 

de getroffenen van de Tweede Wereldoorlog op 

peil te houden totdat de laatste getroffene is overleden. 

Maar de opgedane kennis over de late oorlogsgevolgen 

dient wel voor nieuwe groepen te 

worden ingezet. Cogis doet dit al zeer actief. Dit 

is een van de redenen dat de overheid de nauwe 

samenwerking tussen Cogis, Centrum ’45 en het 

Sinai Centrum, evenals die met de War Trauma 

Foundation, toejuicht en ondersteunt. 

25



VERDERE DIGITALISERING 

De verdere digitalisering die is ingezet, geldt ook voor het aanwezige 

beeldmateriaal. De Cogis-bibliotheek beschikt over duizenden uren 

videomateriaal. Een belangrijk deel daarvan wordt gevormd door fi lms en 

documentaires over de oorlog in Nederlands-Indië. Dankzij een subsidie 

van Stichting het Gebaar kon de hele Indische collectie gedigitaliseerd 

worden en ontsloten. Van de oorspronkelijk 250 videobanden werden 475 

deelbeschrijvingen gemaakt. 

Cogis beschikt over een speciale ruimte waar beeldmateriaal kan worden 

bekeken. Geïnteresseerden die een bezoek brengen aan de Cogisbibliotheek 

kunnen, als ze dat willen, begeleiding krijgen bij het zoeken naar 

beeldmateriaal of literatuur. Wat dit laatste betreft, kunnen er op verzoek 

literatuurlijsten op onderwerp worden gemaakt. 

WEBSITE 

In het verslagjaar bezochten in totaal 377 mensen, voornamelijk onderzoekers 

en studenten, de bibliotheek. Bijna het dubbele aantal vragen (755) werd 

telefonisch en per email gesteld, door hulpverleners, oorlogsgetroffenen en 

onderzoekers. 

Er is duidelijk sprake van een trend om steeds vaker gebruik te maken 

van digitale informatie. Het grote aantal bezoekers van de site 

www.gevolgenvanoorlog.nl vormt daarvan het bewijs. Het gevolg daarvan is 

dat het aantal fysieke bezoeken iets terugloopt. Tot slot is er sprake van een 

opvallende toename van vragen van medewerkers van de partnerinstituten 

Centrum ’45 en het Sinai Centrum. 

VRAAGBAAK VOOR ADVIES EN HULP 

Cogis is een belangrijke vraagbaak voor advies en hulp. Oorlogs- en 

geweldsgetroffenen en hun partners, kinderen en familieleden kunnen 

maatschappelijk werkers om advies vragen bij materiële en immateriële

problemen; zo nodig worden ze verwezen naar andere hulpverleners 

en instellingen. Cogis maakt daarbij gebruik van haar uitgebreide 

therapeutennetwerk van zeer ervaren hulpverleners. Daarnaast kunnen 

instellingen een beroep doen op Cogis voor advies over de begeleiding of 

verwijzing van een cliënt. In 2005 belden of schreven 88 instanties Cogis voor 

informatie, advies of consultatie (2004: 105). 

Uit de registratiegegevens kan worden opgemaakt dat het aantal eenmalige 

contacten met de eerste generatie oorlogsgetroffenen (WO II) dalende is. Een 

duidelijke stijging is er te zien in de contacten met de naoorlogse generatie, 

hun kinderen dus. Deze toename is voor een deel te verklaren uit de 

activiteiten van het Aanspreekpunt naoorlogse generatie (Ang) dat betrokken 

is bij de uitvoering van een vergoedingsregeling voor psychotherapie. 

ZONODIG VERWIJZEN 

In 2005 hebben 305 cliënten zich met een vraag tot het Ang gewend (2004: 

266) Ongeveer de helft van hen is geholpen met advies, informatie en 

een luisterend oor van een maatschappelijk werker. Soms werd verwezen 

naar literatuur of naar een lotgenotengroep. Bij de overigen was er sprake 

van meer complexe problematiek, zich meestal uitend in identiteits- en 

verwerkingsproblematiek en relatiestoornissen in het gezin of op het 

werk. Deze cliënten werden zo nodig gezien samen met een van de twee 

psychotherapeuten/consulenten van het Sinai Centrum en Centrum ’45 die aan 

het Ang verbonden zijn. Meestal werden de cliënten doorverwezen voor verdere 

psychotherapeutische hulp. 


Aanspreekpunt naoorlogse generatie 

| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | 

Het Aanspreekpunt naoorlogse generatie (Ang) 

is een multidisciplinair samenwerkingsverband 

van Centrum ’45, het Sinai Centrum en Cogis. 

Het doel, verbetering van de immateriële hulpverlening 

aan na de Tweede Wereldoorlog geboren 

kinderen van oorlogsgetroffenen, probeert 

men te realiseren op drie manieren: 

1. Er is een dagelijks spreekuur voor iedereen die 

behoort tot de naoorlogse generatie. Men kan 

daar, na telefonische afspraak, terecht zonder verwijzing 

of voorafgaande intakeprocedure 

2. Hulpverleners kunnen consultatie vragen over 

de problematiek van de naoorlogse generatie 

3. Het Ang kan verwijzen naar een algemene of 

specifi eke hulpverlener of instelling. 

Het Ang voert de Tijdelijke Vergoedingsregeling 

Psychotherapie naoorlogse generatie (TVP) uit. 

Deze regeling voorziet in een aanvulling op de 

AWBZ bij behoefte aan psychotherapie. Die geldt 

niet alleen voor na de Tweede Wereldoorlog geboren 

cliënten, maar ook voor hen die in of kort 

voor de oorlog werden geboren en opgevoed zijn 

door oorlogsgetraumatiseerde ouders of andere 

opvoeders. 


27

http://www.cogis.nl

Cogis blikt als kennispartner vooruit 

TOEKOMSTVERWACHTINGEN 

Deskundig, interactief en innovatief. Aan de hand van die kernwoorden wil 

Cogis nu en in de nabije toekomst haar positie als kennispartner op het gebied 

van informatie en documentatie, scholing, onderzoek en beleidsadvisering 

verder verstevigen. Samenwerking is daarbij het sleutelwoord. De verwachting 

is dat Cogis de komende jaren nationaal en internationaal verder uitgroeit 

als kennisinstituut voor de psychische gevolgen van oorlog, vervolging en 

georganiseerd geweld. Oorlog en vervolging zijn en blijven vaste thema’s. 

Daaraan worden toegevoegd de psychische gevolgen van rampen, rellen, 

gijzelingen en aanslagen. Deze zullen in die traditie worden opgenomen, 

waardoor er voor Cogis een brede focus van expertise ontstaat. Daarnaast 

worden mensen die beroepsmatig een verhoogd risico lopen slachtoffer 

te worden van geweld, zoals brandweerlieden en politieagenten, ook tot 

doelgroep en aandachtsgebied van Cogis gerekend. 

INFORMATIE EN DOCUMENTATIE 

Het informatie- en documentatieteam concentreert zich op een verdere 

digitalisering van beschikbare bronnen op het terrein van de psychische 

gevolgen van geweld. Daarnaast wordt ingezet op versterking van nationale 

en internationale samenwerking, onder meer gericht op uitwisseling van 

databanken. De Cogis-databanken zullen verder worden uitgebouwd ten 

behoeve van publieksvoorlichting en het beschikbaar stellen van expertise voor 

professionals. Een ander speerpunt is om specialisten, met name onderzoekers, 

op maat te voorzien van actuele informatie en hoogwaardige kennis. 

Samen vormen deze voorzieningen de infrastructuur en de (elektronische) 

kennisachtergrond die essentieel zijn voor het functioneren van Cogis als 

kennisinstituut. 



5 

29



KENNISOVERDRACHT EN BELEIDSADVISERING 

Cogis zal voortgaan met het organiseren van spraakmakende symposia, die 

discussie stimuleren en vervolgactiviteiten genereren. Ook is het de bedoeling 

om de basisscholing over de psychische gevolgen van oorlog, vervolging en 

georganiseerd geweld voor een groter aantal behandelaars beschikbaar te 

stellen. Verder is het beleid erop gericht meer scholing op maat aan te bieden 

en het netwerk van deskundigen, die onder meer bij scholingsactiviteiten 

kunnen worden ingezet, verder uit te bouwen. Daarnaast wil Cogis zich meer 

gaan profi leren op het gebied van beleidsadvisering. 

ONDERZOEK 

De afdeling onderzoek heeft wetenschappelijke versterking nodig. Allereerst 

zal de organisatiestructuur, die de onderzoeksactiviteiten ondersteunt, 

worden verstevigd, de samenhang in deze activiteiten vergroot en het 

lopende onderzoek gebundeld. Er komt meer aandacht voor methodische 

ondersteuning en er zal regelmatig onderzoeksoverleg plaatsvinden. Om 

deze voornemens te kunnen realiseren zal Cogis begin 2006 een teamleider 

onderzoek aanstellen. Aio’s zullen actief worden benaderd om ze te 

interesseren onderzoek te doen in samenwerking met behandelaars, met 

name bij de behandelinstituten Centrum ’45 en Sinai Centrum. Ook zal er 

worden ingezet op internationale samenwerking bij projecten en studies. Dit 

vergt,onder meer, een grotere inspanning op het gebied van fondsenwerving, 

in samenwerking met ervaren partners in wetenschappelijk onderzoek.

MEDEWERKERS COGIS 

Maaike Bodewitz 

medewerkster secretariaat (tot 1-6-2005) 

Drs. Frederiek Eggink 

senior medewerkster documentaire informatie 

Drs. Tale Evenhuis 

informatiespecialist 

Drs. Rianne Heijmans 

bibliothecaresse 

Evelyn Houtman 

maatschappelijk werkster 

Nel Jansen-Smit 

receptioniste/telefoniste 

Drs. Ruud Jongedijk 

psychiater/psychotherapeut ANG, namens Centrum ’45/De Vonk 

Menny Kuipéri 

medewerkster secretariaat 

Drs. Joop Lamboo 

teamleider informatie en documentatie 

Danny Lincklaen Arriëns 

vrijwilliger documentaire informatie 

Drs. Mary Lommerse 

psycholoog/psychotherapeute ANG, namens Sinai Centrum 

Floor Le Poole 

medewerkster secretariaat (per 1-6-2005) 

Sandra de Loor 

documentaliste 


Henk Mergler 

vrijwilliger documentaire informatie 

Drs. Peter van der Meulen 

projectmedewerker Indische dvd-database 

Drs. Wendie de Pater 

senior medewerkster kennisoverdracht 

Linda Reek 

secretaresse 

Drs. Tom de Ridder 

senior medewerker kennisoverdracht 

Drs. Jurriën van Run 

locatiemanager 

Drs. Lies Schneiders 

senior medewerkster kennisoverdracht 

Drs. Sytse van der Veen 


Dr. Arend Veeninga 

onderwijscoördinator, namens Sinai Centrum 

Drs. Ivo van der Velden 

onderwijscoördinator, namens Centrum ’45 

Drs. Marleen van de Ven 

management-assistente 

Drs. Wim Visser 



31


RAAD VAN BESTUUR 

Drs. J.W. Reerds MBA, voorzitter 

Dr. C. de Bode 

Drs. T.J.L.M. van der Heijden 

RAAD VAN TOEZICHT 

M.J.Chr. Worrell, voorzitter 

R.H. Levi, arts 

Prof.mr. E.C.M. Jurgens 

COMMISSIE SUBSIDIËRING VRIJWILLIGERSWERK 

Drs. T.J.L.M. van der Heijden, voorzitter 

Drs. A.L. Lobbezoo 

De heer A.A. Nieuwenhuijzen 

Mevrouw drs. E.M.A. Schneiders, adviseur 

Mevrouw E. Houtman, ambtelijk secretaris 


PUBLICATIES 

Rianne Heijmans, ‘Anne Frank, rolmodel voor pubers? 

De invloed van een ondergedoken meisje’, in: Cogiscope vol. 1 

(2005) 1, pp. 30-33. 

Rianne Heijmans, ‘Pleidooi voor precisie. PTSS biedt voor elk 

wat wils’, in: Cogiscope vol. 1 (2005) 1, pp. 14-15. 

Rianne Heijmans, ‘Dubbelzinnig monument in Berlijn. Een 

grafheuvel zonder begrafenisstemming’, in: Cogiscope vol. 1 

(2005) 2, pp, 27-29. 

Tom de Ridder, ‘Het hart van de duisternis. Verslag van een 

symposium’, in: Cogiscope vol. 1 (2005) 1, pp. 22-26. 

Tom de Ridder, ‘Verhalen van veteranen. Een verontrustend 

onderzoek’, in: Cogiscope vol. 1 (2005) 2, pp. 8-10. 

Tom de Ridder en Jolande Withuis, ‘Scheldend op mezelf voel 

ik dat ik een wrak ben’. Het gebroken leven van A.J.W. Kaas, 

psychiater in Buchenwald (1908-1976)’, in: Cogiscope vol. 1 

(2005) 3, pp. 40-53. (tevens verschenen in De Gids vol. 186 

(2005) 5, pp. 378-396) 

Sytse Goffe van der Veen, ‘Publiek geheugen en persoonlijke 

herinnering. Over herdenken en verwerken’, in: Cogiscope vol. 1 

(2005) 1, pp. 34-36. 

Sytse Goffe van der Veen, ‘Trauma is meer dan emotie. Interview 

met prof.dr. Rolf J. Kleber’, in: Cogiscope vol. 1 (2005) 2, pp. 2-5. 

Sytse Goffe van der Veen, ‘Traumabehandeling bij asielzoekers 

met slachtoffer/daderproblematiek. Ronald Rijnders tussen 

Badness en Madness’, in: Cogiscope vol. 1 (2005) 3, pp. 6-9. 

Wim D. Visser en Wim Coster (red.), Herdenken en verwerken. 

Symposium over publiek geheugen en persoonlijke herinnering. 

Utrecht: Cogis; Zwolle: Historisch Centrum Overijssel, 2005. 

W. de Pater, ‘Klinische’ supervisie aan hulpverleners van geweldsgetroffenen, 

in:Supervisie en Coaching vol. 22 (2005) 1, pp. 42-44


Colofon 

Tekst: Sietske Dijkstra en Wim D. Visser 

Ontwerp: Suggestie en illusie te Utrecht 

Illustraties: De afgedrukte kunstwerken zijn van Joke Maan 

Druk: USP bv 

De foto van Rolf Kleber is gemaakt door N. Nierop

COGIS, LANDELIJK KENNISCENTRUM VERVOLGING, OORLOG EN GEWELD 

Missie en doelstellingen 

Cogis streeft naar 

• meer kennis bij hulpverleners, beleidsmakers 

en het brede publiek over de 

psychosociale gevolgen van vervolging, 

oorlog en geweld, en 

• verbetering van de hulpverlening aan 

mensen met psychische klachten als 

gevolg van vervolging, oorlog en geweld 

Cogis stelt zich ten doel: 

• Het ontwikkelen van nieuwe kennis 

door het stimuleren en uitvoeren van 

onderzoek 

• Het beschikbaar stellen van kennis 

door het verzamelen, selecteren en 

ordenen van in en buiten Nederland 

aanwezige informatie 

• Het actief overdragen van deze kennis 

via publicaties, conferenties, cursussen, 

trainingen en het geven van individuele 

adviezen 

Thema’s 

• De psychische gevolgen van de 

Tweede Wereldoorlog voor individu 

en maatschappij 


• De psychische gevolgen van recente 

oorlogen, vervolging en geweld bij onder 

meer asielzoekers en vluchtelingen 

• Grootschalig geweld, met een focus op 

de psychische gevolgen van rampen, 

rellen, aanslagen en gijzelingen 

• Beroepsgebonden gevolgen van 

geweld. Dit zijn psychische gevolgen 

bij professionals die blootgesteld zijn 

of blootgesteld worden aan oorlog, 

vervolging en geweld, zoals militairen 

en veteranen 

Doelgroepen 

• Professionele en vrijwillige hulp- en 

dienstverleners 

• Geweldsgetroffenen en hun directe 

omgeving 

• Bedrijven, organisaties en overheidsinstellingen 

• En verder iedereen die meer wil weten 

over de gevolgen van vervolging, oorlog 

en geweld en de behandeling van de 

psychische problemen die daarmee 

samenhangen 

Producten en activiteiten 

Cogis biedt: 

• Cursussen en trainingen voor professionele 

en vrijwillige hulpverleners 

• Faciliteiten op het gebied van supervisie 

en intervisie 

• Themagebonden conferenties en 

studiedagen 

• Het kwartaalblad Cogiscope 

• Diverse publicaties 

• Een uitgebreide bibliotheek met 

boeken, tijdschriften, krantenartikelen, 

video’s, dvd’s en informatiedossiers 

• Literatuuroverzichten afgestemd op de 

specifi eke vraag van hulpverleners en 

onderzoekers 

• (De resultaten van) eigen onderzoek 

• Een telefonisch spreekuur voor hulpverleners 

en cliënten 

• Een website (www.cogis.nl) met alle 

informatie over de producten en 

activiteiten van Cogis 

Stichting Cogis, Da Costakade 45, 3521 VS Utrecht 

Telefoon: 030-2343436. Fax: 030-2369037. Email: info@cogis.nl. Website: www.cogis.nl

Jaarverslag 2005 - Cogis

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

Delete template?

Save as template?