en geiten-wollen-sokken-syndroom. - Canon Sociaal Werk
en geiten-wollen-sokken-syndroom. - Canon Sociaal Werk
en geiten-wollen-sokken-syndroom. - Canon Sociaal Werk
You also want an ePaper? Increase the reach of your titles
YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.
Essay – bundel: Creativiteit in knell<strong>en</strong>de omstandighed<strong>en</strong> (red. Gerard Lohuis, Louis Polstra,<br />
Gert Schout), SWP, ISBN 90 6665 653 0, november 2004<br />
Jos van der Lans<br />
De kwelgeest<strong>en</strong> van professionals: het paternalisme- <strong>en</strong> geit<strong>en</strong>-woll<strong>en</strong>sokk<strong>en</strong>-<strong>syndroom</strong><br />
Sinds Fortuyn kijkt niemand meer op als er plotseling e<strong>en</strong> bek<strong>en</strong>d politicus in zijn buurt<br />
opduikt. Weg uit de kaasstolp, de achterkamertjes, de onderonsjes, de straat op, naar de<br />
m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> toe - dat is het motto. En Wouter Bos wijst de weg. Hij is inmiddels uitgegroeid tot<br />
e<strong>en</strong> nationale koffiehuis-stamgast.<br />
Ach, kwaad kan het niet, maar of het helpt...nou nee. De dames <strong>en</strong> her<strong>en</strong> politici zijn nu<br />
ruim e<strong>en</strong> jaar verder <strong>en</strong> er is alle red<strong>en</strong> om te concluder<strong>en</strong> dat ze op e<strong>en</strong> dood spoor terecht<br />
dreig<strong>en</strong> te kom<strong>en</strong>. De turbul<strong>en</strong>tie van 2002 heeft de verkeerde groep professionals in<br />
beweging gebracht. Politici kunn<strong>en</strong> immers aanbell<strong>en</strong> wat ze will<strong>en</strong>, luister<strong>en</strong> tot ze e<strong>en</strong> ons<br />
weg<strong>en</strong>, in de leefwereld van burgers kunn<strong>en</strong> ze nauwelijks pott<strong>en</strong> brek<strong>en</strong>.<br />
Dat is nu e<strong>en</strong>maal het dagelijkse werk van de professionals van de sociale sector:<br />
buurtwerkers, corporatiemedewerkers, hulpverl<strong>en</strong>ers, opbouwwerkers, welzijnswerkers,<br />
medewerkers sociale di<strong>en</strong>st, politie-ag<strong>en</strong>t<strong>en</strong>. Maar de laatste plaats waar je h<strong>en</strong> treft - e<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong>kele uitzondering daargelat<strong>en</strong> - is in de huiskamer van e<strong>en</strong> burger. Daar kom<strong>en</strong> ze zeld<strong>en</strong> of<br />
nooit; ze werk<strong>en</strong> alle<strong>en</strong> op afspraak <strong>en</strong> op kantoor, in hun eig<strong>en</strong> spreekkamertjes, achter hun<br />
beveiligde lokett<strong>en</strong> of afstandelijke balies.<br />
Zij zijn zich van ge<strong>en</strong> kwaad bewust. Dat de golf van onvrede iets te mak<strong>en</strong> zou kunn<strong>en</strong><br />
hebb<strong>en</strong> met de bureaucratische afstandelijkheid van de sociale sector is e<strong>en</strong> gedachte die er<br />
helaas bij de meeste professionals <strong>en</strong> hun managers niet in wil. Dat is op zichzelf begrijpelijk.<br />
Want die afstandelijkheid is h<strong>en</strong> juist door de geschied<strong>en</strong>is opgedrong<strong>en</strong>. Daardoor worstelt<br />
de sociale sector in Nederland tot op de dag van vandaag met 'traumatische' collectieve<br />
herinnering<strong>en</strong>, die er voor zorg<strong>en</strong> dat de leefwereld van burgers verword<strong>en</strong> is tot e<strong>en</strong><br />
professionele no-go-area.<br />
Voor e<strong>en</strong> goed begrip is e<strong>en</strong> klein uitstapje in de tijd onvermijdelijk, terug naar de tijd<strong>en</strong> van<br />
'maatschappelijk hulpbetoon', de dag<strong>en</strong> dat verteg<strong>en</strong>woordigers van staat <strong>en</strong> zuil<strong>en</strong> zich nog<br />
zonder schroom aan de voordeur meld<strong>en</strong> om arbeiders 'norm<strong>en</strong> <strong>en</strong> waard<strong>en</strong>' over te br<strong>en</strong>g<strong>en</strong>.<br />
Na de Tweede-Wereldoorlog mondde deze morele superioriteit zelfs uit in e<strong>en</strong> wijdvertakt<br />
beschavingsoff<strong>en</strong>sief, waarmee in alle minder welgestelde uithoek<strong>en</strong> van het land<br />
'onmaatschappelijkheid' werd bestred<strong>en</strong>. Het lev<strong>en</strong> van arbeidersgezinn<strong>en</strong> werd letterlijk de<br />
maat g<strong>en</strong>om<strong>en</strong>: hoe beroerder de score, hoe indring<strong>en</strong>der <strong>en</strong> bevoogd<strong>en</strong>der de professionele<br />
bemoei<strong>en</strong>is.<br />
Daar deed verder niemand moeilijk over. Dat veranderde pas to<strong>en</strong> deze bevoogding in<br />
de jar<strong>en</strong> zestig plotseling scherp onder vuur kwam te ligg<strong>en</strong>. E<strong>en</strong> belangrijke katalysator<br />
daarvoor vormde het proefschrift van de socioloog Herman Milikowski Sociale aanpassing,<br />
niet-aanpassing <strong>en</strong> onmaatschappelijkheid uit 1961. E<strong>en</strong> studie die later vele herdrukk<strong>en</strong><br />
beleefde onder de titel Lof der onaangepastheid. Milikowski liet weinig heel van de<br />
onmaatschappelijkheidsbestrijders, die in zijn og<strong>en</strong> e<strong>en</strong> objectief sausje aanbracht<strong>en</strong> over hun<br />
eig<strong>en</strong> subjectieve middleclass-norm<strong>en</strong>. Ware emancipatie was, volg<strong>en</strong>s Milikowski, totaal iets<br />
anders: m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> moest<strong>en</strong> zich ontwikkel<strong>en</strong> vanuit hun eig<strong>en</strong> kracht, hun eig<strong>en</strong> cultuur.
Milikowski werd aanvankelijk door zijn sociologische vakbroeders weggehoond. In<br />
rec<strong>en</strong>sies meldd<strong>en</strong> ze dat ze brull<strong>en</strong>d van het lach<strong>en</strong> zijn proefschrift hadd<strong>en</strong> gelez<strong>en</strong>. Maar<br />
to<strong>en</strong> de jar<strong>en</strong> zestig echt op streek kwam<strong>en</strong>, verging het lach<strong>en</strong> h<strong>en</strong> snel. Bijna van de <strong>en</strong>e op<br />
de andere dag wordt massaal afscheid g<strong>en</strong>om<strong>en</strong> van alles wat naar betutteling riekt. De<br />
bekering was zo int<strong>en</strong>s, dat de herinnering aan dit verled<strong>en</strong> sindsdi<strong>en</strong> iets traumatisch heeft<br />
gekreg<strong>en</strong>: dat nooit weer.<br />
Daarmee was het eerste <strong>syndroom</strong> gebor<strong>en</strong>: het paternalisme-<strong>syndroom</strong>. Ongevraagd of<br />
onaangekondigd bemoei<strong>en</strong> werd daarmee tot taboe verklaard. Daarbij gaat het om meer dan<br />
e<strong>en</strong> louter professioneel <strong>syndroom</strong>. Het draagt veel verder: non-interv<strong>en</strong>tie is - vanaf de jar<strong>en</strong><br />
zestig/zev<strong>en</strong>tig - in de onderlinge betrekking<strong>en</strong> e<strong>en</strong> algem<strong>en</strong>e culturele norm geword<strong>en</strong>. Je<br />
afzijdig houd<strong>en</strong>, het niet-bemoei<strong>en</strong>, is in e<strong>en</strong> geïndividualiseerde sam<strong>en</strong>leving e<strong>en</strong> eerste<br />
reflex geword<strong>en</strong>.<br />
Maar dit paternalisme-<strong>syndroom</strong> is niet de <strong>en</strong>ige traumatische ervaring die de geschied<strong>en</strong>is<br />
van sociale professionaliteit in Nederland heeft gekleurd. E<strong>en</strong> tweede <strong>syndroom</strong> vormt zich in<br />
het kielzog van de verschijning van het boek van Hans Achterhuis De markt van welzijn <strong>en</strong><br />
geluk in 1980. Waar Milikowski twintig jaar eerder het bevoogd<strong>en</strong>de karakter van de<br />
onmaatschappelijkheidsbestrijders had bekritiseerd, op<strong>en</strong>de Achterhuis het vuur op de<br />
bezighed<strong>en</strong> van het inmiddels fors gegroeide legio<strong>en</strong> van nieuwe professionals.<br />
Hun bedrijfstak ging er prat op te werk<strong>en</strong> aan het 'welzijn <strong>en</strong> geluk' van m<strong>en</strong>s<strong>en</strong>, maar -<br />
in het kielzog van filosof<strong>en</strong> als Foucault <strong>en</strong> Ilich - liet Achterhuis daar zo zijn eig<strong>en</strong> licht over<br />
schijn<strong>en</strong>. Het was niet zozeer de vraag van m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> die het hulpaanbod bepaalde (zoals de<br />
welzijnswerkers het ded<strong>en</strong> voorkom<strong>en</strong>), maar het aanbod van professionals creëerde zijn<br />
eig<strong>en</strong> vraag. Door e<strong>en</strong> emancipatieprogramma aan te bied<strong>en</strong> creëerd<strong>en</strong> professionals e<strong>en</strong><br />
behoefte aan emancipatie.<br />
Deze kritiek van Achterhuis kwam hard aan. Ook zijn boek beleefde vele drukk<strong>en</strong>. Het<br />
boek maakte - over e<strong>en</strong> periode van meerdere jar<strong>en</strong> - e<strong>en</strong> einde aan het politieke<br />
'maatschappijkritische' <strong>en</strong>gagem<strong>en</strong>t waarmee nogal wat professionals zich het vuur uit de<br />
sloff<strong>en</strong> hadd<strong>en</strong> gelop<strong>en</strong> om de (zelf)ontplooiingskans<strong>en</strong> van m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> in kwetsbare positie te<br />
verbeter<strong>en</strong>. Ine<strong>en</strong>s kon hun werk weggezet word<strong>en</strong> als e<strong>en</strong> professionele hobby, als iets<br />
'vaags' <strong>en</strong> 'wolligs'.<br />
Zo vormde zich e<strong>en</strong> tweede <strong>syndroom</strong>: het geit<strong>en</strong>-woll<strong>en</strong>-sokk<strong>en</strong>-syndroon - de angst<br />
voor overid<strong>en</strong>titicatie met de doelgroep, zeg maar: de angst om e<strong>en</strong> soort Sjakie-figuur te<br />
word<strong>en</strong> uit de Flodder-films. Nadat m<strong>en</strong> eerst de morele superioriteit had moet<strong>en</strong> afzwer<strong>en</strong>,<br />
resulter<strong>en</strong>d in het paternalisme-<strong>syndroom</strong>, moest m<strong>en</strong> nu het solidariser<strong>en</strong> met de doelgroep<br />
van zich af schudd<strong>en</strong>. Professionals mocht<strong>en</strong> zich niet bov<strong>en</strong> hun doelgroep verheff<strong>en</strong>, maar<br />
ze mocht<strong>en</strong> er ook niet langer - zelfs niet met de beste bedoeling<strong>en</strong> - naast gaan staan: het<br />
geit<strong>en</strong>-woll<strong>en</strong>-sokk<strong>en</strong>-<strong>syndroom</strong>. Er was maar e<strong>en</strong> manier om aan deze twee syndrom<strong>en</strong> te<br />
ontsnapp<strong>en</strong>: afstand nem<strong>en</strong>. Dat is precies wat er de afgelop<strong>en</strong> twee dec<strong>en</strong>nia is gebeurd.<br />
Zeker, individuele professionals zijn zich vandaag de dag helemaal niet van deze<br />
geschied<strong>en</strong>is bewust. Maar hun organisatorische omgeving, hun leerboek<strong>en</strong>, hun aangeleerde<br />
opvatting<strong>en</strong>, hun professionele beroepsorganisaties, ja zelfs hun CAO's, zijn wel allemaal<br />
door deze geschied<strong>en</strong>is getek<strong>en</strong>d.<br />
De historie wordt - impliciet <strong>en</strong> indirect - voortdur<strong>en</strong>d aangeroep<strong>en</strong>. Wie als wethouder<br />
iets wil verander<strong>en</strong> aan de sociale sector in zijn stad hoeft maar ev<strong>en</strong> te graai<strong>en</strong> in de trommel<br />
vol met clichés over vaagheid <strong>en</strong> wolligheid <strong>en</strong> niemand legt hem nog e<strong>en</strong> strobreed in de<br />
weg. Sterker, er is al ti<strong>en</strong> jaar e<strong>en</strong> <strong>en</strong>orme transformatie van dit werk aan de gang, die steeds<br />
opnieuw wordt gelegitimeerd door de noodzaak tot 'verzakelijking', tot 'vraaggericht werk<strong>en</strong>',<br />
tot 'meetbare product<strong>en</strong>', begripp<strong>en</strong> die zonder uitzondering referer<strong>en</strong> aan e<strong>en</strong> foutief
verled<strong>en</strong>: dat van de geit<strong>en</strong>woll<strong>en</strong>-sokk<strong>en</strong>.<br />
Ook het paternalisme-<strong>syndroom</strong> laat tot op de dag vandaag zijn spor<strong>en</strong> na. Het<br />
verschijnt in poging<strong>en</strong> om professionele interv<strong>en</strong>ties te protocolliser<strong>en</strong>, de hulpverl<strong>en</strong>er te<br />
ontmoraliser<strong>en</strong> <strong>en</strong> de plaats van handeling te neutraliser<strong>en</strong>. Zo is de laatste dec<strong>en</strong>nia persoon<br />
van de hulp- of di<strong>en</strong>stverl<strong>en</strong>er naar de achtergrond verdrev<strong>en</strong>, inclusief zijn drijfver<strong>en</strong>, zijn<br />
roeping, zijn bezieling. In plaats van de hartstocht, de passie, de roeping zijn onpersoonlijke<br />
professionele compet<strong>en</strong>ties op de voorgrond gekom<strong>en</strong>. De klant/cliënt mag ook vooral niet<br />
iets word<strong>en</strong> opgedrong<strong>en</strong>: hij is zelf verantwoordelijk, <strong>en</strong> alle<strong>en</strong> als hij gemotiveerd is kan hij<br />
geholp<strong>en</strong> word<strong>en</strong>.<br />
De keerzijde van deze traumatische verwerking is systematisch onderbelicht geblev<strong>en</strong>. Ook<br />
dat hoort bij de werking van syndrom<strong>en</strong>: over het verled<strong>en</strong> niets dan slechts. Dat er iets<br />
positiefs verlor<strong>en</strong> zou kunn<strong>en</strong> gaan is daardoor 'onvoorstelbaar'.<br />
Toch is dat zo. Was het tot aan de jar<strong>en</strong> zestig tamelijk vanzelfsprek<strong>en</strong>d dat e<strong>en</strong><br />
verteg<strong>en</strong>woordiger van e<strong>en</strong> instantie (kerk, geme<strong>en</strong>te, woningcorporatie,<br />
hulpverl<strong>en</strong>ingsinstelling, ver<strong>en</strong>iging) zich aan de deur meldde, na de ontworsteling aan de<br />
twee syndrom<strong>en</strong> werd het alsmaar stiller aan de voordeur. Daarmee is het directe contact, het<br />
huisbezoek - ooit zo ongeveer de core business - langzaam maar zeker e<strong>en</strong> stille dood<br />
gestorv<strong>en</strong>, zonder dat iemand daar veel woord<strong>en</strong> aan vuil maakte. Het gebeurt nog wel, als het<br />
niet anders kan, of in geval van crisissituaties, maar het zijn uitzondering<strong>en</strong>. De professionals<br />
(van maatschappelijk werk tot woningcorporaties) operer<strong>en</strong> vanuit hun kantoor.<br />
Daarmee is het private domein doelbewust prijsgegev<strong>en</strong>. Het is verbod<strong>en</strong> werkterrein<br />
voor professionals. Daar kom je niet, daar moest je afstand toe zi<strong>en</strong> te houd<strong>en</strong>. Distantie is<br />
immers de kern van de nieuwe professionaliteit. Niet te dichtbij kom<strong>en</strong>, al zeker niet bij<br />
m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> over de vloer.<br />
De winst daarvan was dat er e<strong>en</strong> einde kwam aan de vaak schaamteloze paternalistische<br />
bemoeizucht. De prijs was dat m<strong>en</strong> de feeling verloor met de sociale werkelijkheid. Feitelijk<br />
kreg<strong>en</strong> moderne sociale problem<strong>en</strong> daarmee e<strong>en</strong> vrije loop. Met alle gevolg<strong>en</strong> vandi<strong>en</strong>: als er<br />
erg<strong>en</strong>s onverwacht iets mis gaat in e<strong>en</strong> buurt, zijn er steeds minder professionals die spontaan<br />
meld<strong>en</strong> dat ze de betrokk<strong>en</strong> m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> wel k<strong>en</strong>n<strong>en</strong>. De registers om dat soort k<strong>en</strong>nis te<br />
verzamel<strong>en</strong> zijn vernietigd, interv<strong>en</strong>ties werd<strong>en</strong> uitgesteld <strong>en</strong> verdw<strong>en</strong><strong>en</strong> t<strong>en</strong>slotte uit het<br />
refer<strong>en</strong>tiekader. Daarvoor in de plaats kwam e<strong>en</strong> overweg<strong>en</strong>d administratieve <strong>en</strong> juridische<br />
aanpak van sociale problem<strong>en</strong>.<br />
Wie vroeger de huur niet betaalde viel bij het ophal<strong>en</strong> van de huur na e<strong>en</strong> week door de<br />
mand <strong>en</strong> kreeg de aanmaning om het geld de volg<strong>en</strong>de week alsnog op tafel te legg<strong>en</strong>. En als<br />
iemand dan diep in de financiële put zat, kwam dat al snel op tafel <strong>en</strong> kon de nood of met<br />
steunfonds<strong>en</strong> verlicht word<strong>en</strong> of het huurcontract werd ontbond<strong>en</strong> <strong>en</strong> de persoon in kwestie<br />
kon vertrekk<strong>en</strong>. Dat gebeurde niet zo vaak, omdat m<strong>en</strong> er simpelweg bov<strong>en</strong>op zat.<br />
Teg<strong>en</strong>woordig gaat de communicatie vooral via het papier. Het mom<strong>en</strong>t van m<strong>en</strong>selijk<br />
contact is steeds verder naar achter<strong>en</strong> geschov<strong>en</strong>, daarvoor in de plaats zijn briev<strong>en</strong>,<br />
aanmaning<strong>en</strong> <strong>en</strong> rechtelijke uitsprak<strong>en</strong> gekom<strong>en</strong>.<br />
Zo'n t<strong>en</strong>d<strong>en</strong>s is goed zichtbaar in - om maar wat te noem<strong>en</strong> - de sfeer van de<br />
kinderbescherming, met als afschrikwekk<strong>en</strong>d voorbeeld het drama in Roermond, waar e<strong>en</strong><br />
dronk<strong>en</strong> vader anderhalf jaar geled<strong>en</strong> de brand in zijn gezin joeg. Vele instanties war<strong>en</strong> van<br />
de ell<strong>en</strong>de op de hoogte, maar niemand slaagde erin om effectief door te dring<strong>en</strong> tot het huis<br />
waar de problem<strong>en</strong> zich dagelijks afspeeld<strong>en</strong>.<br />
Op de plek des onheils ingrijp<strong>en</strong> bleek e<strong>en</strong> delicate zaak, omgev<strong>en</strong> met alle mogelijke<br />
professionele bezwar<strong>en</strong> <strong>en</strong> overweging<strong>en</strong>: e<strong>en</strong> gesprek is moeilijk te start<strong>en</strong>, want op welke<br />
titel, met welke red<strong>en</strong> <strong>en</strong> met welk gezag zou je zo'n gesprek aan kunn<strong>en</strong> gaan. En wie moet
dat do<strong>en</strong>? Er is kortom ge<strong>en</strong> instantie die gewoon aanbelt, <strong>en</strong> als het dan uiteindelijk toch nog<br />
gebeurt is het niet zeld<strong>en</strong> onder de dekking van e<strong>en</strong> juridisch dwangbevel, <strong>en</strong> onder<br />
begeleiding van de politie. Te laat dus.<br />
Zo zijn er vele ti<strong>en</strong>tall<strong>en</strong> voorbeeld<strong>en</strong> te vind<strong>en</strong> van e<strong>en</strong> tot cultuur geword<strong>en</strong><br />
professionele afstandelijkheid. In minder dan e<strong>en</strong> halve eeuw is onder het gesternte van de<br />
moderne verzorgingsstaat de beweging omgedraaid. Het professionele werkterrein verplaatste<br />
zich van de huiskamer naar de spreekkamer. Eerst bewog<strong>en</strong> de hulpverl<strong>en</strong>ers naar de<br />
sam<strong>en</strong>leving toe, sinds de jar<strong>en</strong> tachtig wordt de sam<strong>en</strong>leving geacht naar de hulpverl<strong>en</strong>ers te<br />
beweg<strong>en</strong>.<br />
Het bizarre aan deze beweging is dat professionele di<strong>en</strong>stverl<strong>en</strong>ers <strong>en</strong> hulpinstanties<br />
zich terugtrokk<strong>en</strong> uit het dagelijkse lev<strong>en</strong> van m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> juist op het mom<strong>en</strong>t dat de<br />
kwetsbaarheid van m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> om zich daarin overeind te houd<strong>en</strong> groter begon te word<strong>en</strong>.<br />
Vooral in de stedelijke sam<strong>en</strong>leving, waarin de sociale sam<strong>en</strong>hang in snel verander<strong>en</strong>de<br />
buurt<strong>en</strong> onder grote druk kwam te staan, waarin de omgangsvorm<strong>en</strong> anoniemer werd<strong>en</strong>,<br />
werd<strong>en</strong> m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> makkelijker op zichzelf teruggeworp<strong>en</strong> <strong>en</strong> steeds minder door<br />
vanzelfsprek<strong>en</strong>de vorm<strong>en</strong> van sociale zorg omringd. Zo ontvouwde zich als gevolg van de<br />
afrek<strong>en</strong>ing met syndrom<strong>en</strong> uit het verled<strong>en</strong> e<strong>en</strong> moderne paradox in de frontlinies van de<br />
sam<strong>en</strong>leving: terwijl de kans op sociale ongelukk<strong>en</strong> to<strong>en</strong>am, nam<strong>en</strong> de professionele troep<strong>en</strong><br />
die er wat aan zoud<strong>en</strong> kunn<strong>en</strong> do<strong>en</strong> juist meer afstand.<br />
In de jar<strong>en</strong> neg<strong>en</strong>tig leidde dat steeds vaker tot pijnlijke situaties. Notoire overlast bleef tot<br />
wanhoop van de omgeving ongemoeid door de verantwoordelijke instanties; m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> met<br />
psychiatrische problem<strong>en</strong> moest<strong>en</strong> het wel heel bont mak<strong>en</strong>, wilde er iemand kom<strong>en</strong> kijk<strong>en</strong>;<br />
ouder<strong>en</strong> vere<strong>en</strong>zaamd<strong>en</strong> achter geraniums <strong>en</strong> elke keer als er e<strong>en</strong> ramp gebeurde, e<strong>en</strong> rel, e<strong>en</strong><br />
lijk, werd in de richting van professionele instelling<strong>en</strong> gekek<strong>en</strong>. Wie doet er wat?<br />
In de geestelijke gezondheidszorg is m<strong>en</strong> op basis van deze onvrede zo'n ti<strong>en</strong> jaar<br />
geled<strong>en</strong> begonn<strong>en</strong> de draad weer op te pakk<strong>en</strong>. Vooral sociaal-psychiatrische<br />
verpleegkundig<strong>en</strong> voeld<strong>en</strong> zich niet langer thuis in de geslot<strong>en</strong> wereld van de RIAGG's <strong>en</strong><br />
begonn<strong>en</strong> er ouderwets op uit te trekk<strong>en</strong>: bemoeizorg. Met succes. In veel sted<strong>en</strong> zijn<br />
inmiddels professionele buurtgerichte sam<strong>en</strong>werkingsverband<strong>en</strong> ontstaan tuss<strong>en</strong> politie<br />
(wijkag<strong>en</strong>t<strong>en</strong>), de GGD, het welzijnswerk, woningcorporaties waarin bemoeizorg op e<strong>en</strong> of<br />
andere manier e<strong>en</strong> rol speelt. De leefwereld van m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> wordt hier niet langer meer<br />
geschuwd.<br />
Natuurlijk, het gaat hier om m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> met zware psychiatrische problematiek, sociaal<br />
totaal geïsoleerd, vaak zwaar verslaafd, m<strong>en</strong>s<strong>en</strong>, kortom, die op alle mogelijke manier<strong>en</strong> te<br />
ver he<strong>en</strong> zijn om zelf nog de gang naar e<strong>en</strong> professionele instelling te mak<strong>en</strong>. Er-op-af-gaan is<br />
de <strong>en</strong>ige manier om h<strong>en</strong> te bereik<strong>en</strong>.<br />
Maar ook op andere terrein<strong>en</strong> zijn voorzichtige poging<strong>en</strong> zichtbaar waarin professionals<br />
hun veilige kantoor achter zich lat<strong>en</strong> <strong>en</strong> er op uit trekk<strong>en</strong>. In de jeugdzorg bijvoorbeeld is al<br />
langer e<strong>en</strong> omslag zichtbaar waarin de hulpverl<strong>en</strong>ing steeds meer ter plekke in de<br />
gezinssituatie wordt gegev<strong>en</strong>. Dus niet naar de instelling kom<strong>en</strong> voor gesprek, niet de<br />
wekelijkse gang naar e<strong>en</strong> spreekkamer, maar bijvoorbeeld hone-training thuis. Er-op-af,<br />
midd<strong>en</strong> in de realiteit operer<strong>en</strong>. Het zijn poging<strong>en</strong> om in vaak zeer problematische situaties<br />
veranderingsprocess<strong>en</strong> onmiddellijk in te plugg<strong>en</strong> in de dagelijkse werkelijkheid. En dat kan<br />
alle<strong>en</strong> als je je ook in die leefwereld begeeft.<br />
Sociale activering is e<strong>en</strong> ander voorbeeld. Gebor<strong>en</strong> vanuit de constatering dat vanachter<br />
de lokett<strong>en</strong> van sociale di<strong>en</strong>st<strong>en</strong> of arbeidsbureaus ge<strong>en</strong> perspectief voor m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> tot stand<br />
kwam, sterker: m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> <strong>en</strong> instanties hield<strong>en</strong> elkaar gevang<strong>en</strong> in uitzichtloosheid. Sociale<br />
activering vertrekt vanuit de leefsituatie van m<strong>en</strong>s<strong>en</strong>, <strong>en</strong> de professionele begeleiding zoekt<br />
van daaruit naar aangrijpingspunt<strong>en</strong> voor beweging, naar verandering. Dat is e<strong>en</strong> aanpak die
e<strong>en</strong> heel andere professionaliteit vergt.<br />
Er is, met andere woord<strong>en</strong>, zeker iets gaande in professioneel sociaal-Nederland. Er staan<br />
m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> op die naar buit<strong>en</strong> will<strong>en</strong>, die de leefwereld van burgers als aangrijpingspunt<strong>en</strong> voor<br />
hun professionele interv<strong>en</strong>ties will<strong>en</strong> mak<strong>en</strong>. Maar ze roei<strong>en</strong> teg<strong>en</strong> de stroom in. Hun<br />
registratieformuler<strong>en</strong> zijn geheel gebaseerd op voorgeprogrammeerde kantooractiviteit<strong>en</strong><br />
(product<strong>en</strong> per uur); hun baz<strong>en</strong> will<strong>en</strong> meetbare resultat<strong>en</strong> zi<strong>en</strong>, hun financiers zichtbare<br />
statistiek<strong>en</strong>. Op alle mogelijke manier<strong>en</strong> wordt door de cultuur van bureaucratische<br />
afstandelijkheid aan h<strong>en</strong> getrokk<strong>en</strong> om toch maar vooral in de pas te blijv<strong>en</strong> lop<strong>en</strong>. Alles is zo<br />
georganiseerd dat hun individuele professionaliteit ondergeschikt is aan de organisatorische<br />
vereist<strong>en</strong> ('product<strong>en</strong>').<br />
Deze institutionele kracht<strong>en</strong> verklar<strong>en</strong> waarom deze initiatiev<strong>en</strong> <strong>en</strong> project<strong>en</strong> vrijwel<br />
altijd in de institutionele periferie van de sociale sector gezocht moet<strong>en</strong> word<strong>en</strong>, waar ze e<strong>en</strong><br />
gedoogstatus krijg<strong>en</strong> zolang ze de kern van de professionaliteit maar niet ter discussie stell<strong>en</strong>.<br />
Zodra ze dat do<strong>en</strong> wekk<strong>en</strong> ze de geest<strong>en</strong> van het verled<strong>en</strong> tot lev<strong>en</strong>, die effectief ingezet<br />
word<strong>en</strong> om het werk op zijn plaats (lees: kantoor) te houd<strong>en</strong>.<br />
Daarom zijn deze initiatiev<strong>en</strong> ook altijd e<strong>en</strong> kwestie van 'erbij', iets wat bov<strong>en</strong>op de<br />
bestaande bezighed<strong>en</strong> komt <strong>en</strong> vooral ook iets dat 'ander<strong>en</strong>' moet<strong>en</strong> do<strong>en</strong>. Met andere<br />
woord<strong>en</strong>: alles blijft bij het oude, alle<strong>en</strong> - vaak op basis van tijdelijke projectgeld<strong>en</strong> - wordt er<br />
iets aan de organisatie toegevoegd. Zeg maar e<strong>en</strong> soort extra 'buit<strong>en</strong>di<strong>en</strong>st' voor lastige<br />
gevall<strong>en</strong> <strong>en</strong> problem<strong>en</strong>. Huisbezoek? Dat do<strong>en</strong> we ook, zie onze afdeling buit<strong>en</strong>di<strong>en</strong>st.<br />
Zo blijv<strong>en</strong> de initiatiev<strong>en</strong> veroordeeld tot e<strong>en</strong> bestaan in de marge, gedoogd door de<br />
hoofdstroom <strong>en</strong> personeel niet bij machte om de dominantie ervan ter discussie te stell<strong>en</strong>.<br />
Daar verandering in br<strong>en</strong>g<strong>en</strong> vraagt om e<strong>en</strong> ophef die inderdaad Fortuyn-achtige afmeting<strong>en</strong><br />
zal moet<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong>. Jammer g<strong>en</strong>oeg is e<strong>en</strong> opstand der burgers op dit terrein niet te<br />
verwacht<strong>en</strong>. Zo werkt dat niet in Nederland, burgers deponer<strong>en</strong> hun gram bij overheid,<br />
bestuur <strong>en</strong> politiek, <strong>en</strong> houd<strong>en</strong> het verder voor gezi<strong>en</strong>. Zo zijn de roll<strong>en</strong> hier nu e<strong>en</strong>maal<br />
verdeeld.<br />
Precies daarom heeft het zo weinig zin dat politici nog e<strong>en</strong>s stad <strong>en</strong> land afstrop<strong>en</strong> om<br />
naar de bek<strong>en</strong>de weg te vrag<strong>en</strong>. Lat<strong>en</strong> ze hun koers verlegg<strong>en</strong> <strong>en</strong> op bezoek gaan bij al die<br />
instelling<strong>en</strong> die in het front van de sam<strong>en</strong>leving di<strong>en</strong><strong>en</strong> te operer<strong>en</strong> <strong>en</strong> dat niet do<strong>en</strong>. Lat<strong>en</strong> ze<br />
de bureaucratische afstandelijkheid tot volksvijand nummer 1 verklar<strong>en</strong>. Lat<strong>en</strong> ze lastige<br />
vrag<strong>en</strong> stell<strong>en</strong> aan managers, <strong>en</strong> professionals e<strong>en</strong> hart onder de riem stek<strong>en</strong> die nu teg<strong>en</strong> de<br />
stroom op roei<strong>en</strong>. Lat<strong>en</strong> ze zorg<strong>en</strong> dat de dagelijkse leefwereld weer met zichtbare zorg wordt<br />
omringd. Dat schept meer vertrouw<strong>en</strong> dan het zoveelste obligate praatje in het koffiehuis.<br />
Jos van der Lans<br />
www.josvdlans.nl<br />
Jos van der Lans is cultuurpsycholoog <strong>en</strong> publicist. Voor Gro<strong>en</strong>Links is hij lid van de Eerste<br />
Kamer. Dit essay is e<strong>en</strong> bewerking van de eerste hoofdstukk<strong>en</strong> van het boek 'Bemoei<strong>en</strong> werkt',<br />
dat in december 2003 bij uitgeverij De Balie is versch<strong>en</strong><strong>en</strong> (ISBN 90 6617 2967). Het werd<br />
eerder gepubliceerd in Vrij Nederland (31 januari 2004). Zie: www.josvdlans.nl.