Zorgboek Diabetes type 2 - Bvvde

Op de achterkaft
“Niks aan het handje, dacht ik toen rite horen kreeg dat ik diabetes heb. Maar toen wist ik
nog niet zoveel over diabetes. Ik dacht dat het alleen iets met eten en suiker te maken had.
Pas toen ik er meer over ging lezen, en erachter kwam dat je het aan je hart kan krijgen door
diabetes... Ja, toen schrok ik wel.”
Wereldwijd is het aantal mensen met diabetes de laatste jaren sterk toegenomen. Alleen al in
Nederland zijn er meer dan een miljoen mensen met diabetes. Van deze groep heeft tachtig tot
negentig procent diabetes type 2, de meest voorkomende vorm van diabetes. Volgens artsen is
de toename van deze vorm van diabetes vooral te wijten aan een ongezonde leefstijl.
Mogelijk behoort u zelf tot de groep die te maken krijgt met diabetes type 2. Wat heeft diabetes met
uw leefstijl te maken? Moet u iets aan uw manier van leven veranderen? En wat gebeurt er eigenlijk
als u dat niet doet? In dit boek wordt uitgelegd wat het verband is tussen diabetes type 2 en uw
leefstijl.
Ook krijgt u uitgebreide informatie over wat diabetes nu precies is en welke behandelingen er
zijn. De nadruk ligt op wat u zelf kunt doen. Dat is veel: diabetes is een zelfmanagement-ziekte,
u bent in feite de hoofdbehandelaar! U krijgt informatie over de ‘gulden regels’: stoppen met
roken, gezond eten, afvallen, meer bewegen.
Ook krijgt u informatie over wat de diabetes voor uw leven kan betekenen: voor uw partner en
andere relaties, uw seksleven, kinderwens en zwangerschap, uw werk. Ten slotte geeft het
boek informatie over de hulp die u en uw naasten kunnen krijgen, onder meer van de
professionele hulpverlening en Diabetesvereniging Nederland.
Aan dit boek hebben veel vooraanstaande deskundigen en hun organisaties meegewerkt,
waaronder Diabetesvereniging Nederland en de EADV (de beroepsorganisatie voor
diabeteszorgverleners). Natuurlijk hebben ook mensen die zelf diabetes hebben aan dit boek
meegewerkt. Door deze brede samenwerking geeft het boek goede, betrouwbare en praktische
informatie.
ISBN 978-90-8648-149-1
www.boekenoverziekten.nl
Uitgave van Stichting September, eerste druk, 2011
Eindredactie: H. Vinke - Redactie: H. van Duijn, C. Flens, S. Kollaard, M. Peters, I. Vooren
Illustraties: P. Buchel - Vormgeving: Matt Art BV, Haarlem - Grafische vormgeving: Milkdesign,
Amsterdam - Opmaak: W. Bron - Druk: Ten Brink, Meppel
Onafhankelijke informatie
Dit zorgboek is ontwikkeld door Stichting September. De tekst is geschreven door redacteuren
van de Stichting, op basis van algemeen aanvaarde informatiebronnen, waaronder richtlijnen en
standaarden. De tekst is becommentarieerd door deskundigen van organisaties die vertrouwen
genieten in het vakgebied. Elk heeft passages op zijn of haar specifieke vakgebied gelezen, gecorrigeerd
en aangevuld. Dit commentaar is in de uiteindelijke tekst verwerkt. Om de
onafhankelijkheid van de informatie te waarborgen hebben andere partijen dan de hier
genoemde, waaronder subsidiegevers en sponsoren, geen enkele zeggenschap over de tekst.
Belangrijke mededeling!
De informatie in dit boek mag niet gebruikt worden in de plaats van onderzoeken,
behandelingen, adviezen, steun, enzovoort, die u van professionele hulpverleners ontvangt.
Onderzoek, diagnosestelling, behandeling, verzorging en aanverwante zaken in verband met

een ziekte of klacht dienen te geschieden door of onder supervisie van op dit terrein geschoolde
en erkende professionele hulpverleners (huisarts, medisch specialist, enzovoort).
De informatie uit dit boek dient hierbij als achtergrondinformatie. Wanneer u besluit om
adviezen en dergelijke uit dit boek op te volgen, doe dit dan altijd in overleg met uw
professionele hulpverleners. In overleg met hen kan worden bepaald of deze adviezen van
toepassing zijn op uw persoonlijke situatie.
Vrijwaring
Stichting September en alle andere medewerkers aan deze uitgave verklaren dat deze uitgave
op zorgvuldige wijze en naar beste weten is samengesteld. Evenwel kunnen Stichting
September en andere medewerkers op geen enkele wijze instaan voor de juistheid of
volledigheid van de informatie. Stichting September en andere medewerkers aanvaarden dan
ook geen enkele aansprakelijkheid voor schade, van welke aard ook, die het gevolg is van
handelingen en/of beslissingen die gebaseerd zijn op bovenbedoelde informatie.
ISBN: 978-90-8648-149-1
Copyright: E.H. Coene, 2011. Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden
verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand of openbaar gemaakt, in
enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen of
enige andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van Stichting September
en de auteur(s).
Verantwoording
De inhoud van dit boek is voorgelegd aan een groot aantal deskundigen. Elk heeft passages op
het terrein vayijn of haar specifieke deskundigheid beoordeeld. Bij deze willen wij alle adviseurs
en de organisaties die zij vertegenwoordigen hartelijk bedanken voor hun medewerking.
De heer drs. J. Bos, onderzoeker, NIBUD
Mevrouw mr.. drs. N.J.E.G. Cremers, beleidsmedewerker, Zorgverzekeraars Nederland
Mevrouw T. van Dantzig, onafhankelijke adviseur en coach voor werk, sociale zekerheid en
gezondheid, Welder
De heer dr. P. van Dijkman, Nederlandse Vereniging voor Cardiologie
De heer J. Doorenbos, Diabetesvereniging Nederland
Mevrouw mr. C.G.M. de Groot, jurist, Stichting De Ombudsman
Mevrouw U. Harkema, diëtist
Mevrouw mr. A.C.I.J. Hiddinga, jurist, Stichting De Ombudsman
Mevrouw drs. A. H orikx, apotheker, Wetenschappelijk Instituut van de KNMP
De heer C. Jakobs, beleidsadviseur Zorg, Consumentenbond
De heer mr. H. Meerman, jurist, Stichting De Ombudsman
De heer B. van der Meijden, projectleider WMO, Vereniging Nederlandse Gemeenten
De heer dr. B.J Potter van Loon, internist-neuroloog, Nederlandsche Internisten Vereeniging
De heer H.-J. Weevers, projectleider Communicatie & Implementatie Zorg, Stivoro
Mevrouw H.C. Wessels, diabetesverpleegkundige, Martiniziekenhuis Groningen, EADV, de
beroepsorganisatie voor diabeteszorgverleners
Het Zorgboek Diabetes type 2 is gedeeltelijk gebaseerd op het Zorgboek Diabetes, waarvan
inmiddels meerdere drukken zijn verschenen. Ook aan de verschillende drukken van het
Zorgboek Diabetes is door veel mensen meegewerkt. De sporen van hun werk zijn in dit boek
nog alom aanwezig. Ook naar hen gaat daarom onze dank uit.

Inhoud:
1. Wegwijzer ...................................................................................................................................... 5
2. Wat is diabetes? ........................................................................................................................... 11
3. Diagnose ...................................................................................................................................... 14
4. Behandeling ................................................................................................................................. 18
5. Voeding aanpassen....................................................................................................................... 23
6. Gezond eten ................................................................................................................................. 30
7. Voldoende bewegen ..................................................................................................................... 34
8. Naar een gezond gewicht.............................................................................................................. 40
9. Stoppen met roken ....................................................................................................................... 46
10. Medicijnen.................................................................................................................................. 54
11. Omgaan met medicijnen ............................................................................................................. 58
12. Insuline....................................................................................................................................... 64
13. Hoge bloeddruk .......................................................................................................................... 68
14. Verhoogd cholesterol .................................................................................................................. 73
15. Hypo en hyper............................................................................................................................. 77
16. Stabiel blijven ............................................................................................................................. 82
17. Diabetische voet ......................................................................................................................... 85
18. Late klachten .............................................................................................................................. 89
19. Gevolgen voor werk .................................................................................................................... 95
20. Emotionele gevolgen ................................................................................................................ 100
21. Partner en naaste, .................................................................................................................... 104
22. Seksualiteit ............................................................................................................................... 108
23. Kinderwens............................................................................................................................... 113
24. Hulpverlening ........................................................................................................................... 117
25. Organisaties: steun ................................................................................................................... 121
26. Ziektekosten ............................................................................................................................. 124
27. Ziekte, werk en inkomen ........................................................................................................... 135
28. Meer informatie........................................................................................................................ 142

1. Wegwijzer
In dit hoofdstuk
Wegwijzer. Er is veel informatie voor mensen die diabetes hebben. In dit hoofdstuk vindt u
een overzicht van alle informatie die in dit boek aan bod komt. U kunt dit hoofdstuk zien als
een wegwijzer voor de rest van de informatie.
Medische informatie. Wat is diabetes? Wat is het verschil tussen diabetes type 1 en type 2?
Wie krijgen ermee te maken? Wat zijn de klachten?
Diagnose en toekomst. Kan diabetes genezen worden? Hoe wordt het ontdekt?
Behandeling. Waaruit bestaat de behandeling? Krijgt u altijd medicijnen voorgeschreven?
Moet u insuline gaan spuiten?
Gevolgen. Wat zijn de gevolgen voor uw leven? Verandert er veel of blijft juist alles bij het
oude? Kunt u blijven werken? Wat vindt uw partner ervan? Krijgen uw kinderen ook
diabetes?
Hulp en steun. Op wie kunt u een beroep doen als u het moeilijk hebt? Met welke
hulpverleners krijgt u te maken? Is er een patiëntenvereniging voor mensen met diabetes?
Wegwijzer
Veel informatie
U vindt hier informatie over diabetes. De opzet is heel breed. Diabetes is niet alleen een
medisch onderwerp, maar heeft veel gevolgen in het dagelijks leven. Ook over deze gevolgen
vindt u informatie.
In dit hoofdstuk vindt u een overzicht van alle onderwerpen: u kunt het lezen als een wegwijzer
voor de rest van de informatie in dit boek.
Algemene aanwijzingen
Voordat u meer kunt lezen over de vele onderwerpen die aan bod komen, krijgt u eerst nog een
paar algemene aanwijzingen voor het gebruik van dit boek.
Opzoeken
Dit boek is geen roman die u van voor naar achteren leest. Het is een boek waarin u her ben
der iets leest waar u belangstelling voor hebt. Het is ook een boek dat u zo nu en dan
tevoorschijn haalt als u antwoord wilt op een bepaalde vraag.
We hebben daarom ons best gedaan het boek zo toegankelijk mogelijk te maken. Via dit
hoofdstuk, de inhoudsopgave en de index zult u doorgaans snel kunnen vinden wat u wilt
weten. Elk hoofdstuk begint met een samenvatting waarin u snel kunt zien welke onderwerpen
in dat hoofdstuk te vinden zijn. Mocht u in dit boek geen antwoord vinden, dan vindt u achterin
een lijst met boeken en brochures, organisaties, websites enzovoort waar nog meer informatie
over de onderwerpen in dit boek te vinden is.
Herhalingen
Het boek bevat nogal wat herhalingen. Zo nu en dan zult u denken: maar dit had ik toch al
ergens gelezen? We herhalen omdat informatie vaak niet meteen blijft hangen. Om informatie
beter over te brengen, is het goed zo nu en dan een belangrijk punt te herhalen.
Persoonlijke ervaringen
De informatie die wij geven heeft een algemeen karakter. Maar: ‘algemene mensen’ bestaan niet.
Iedereen is anders en levens verschillen. Daarom laten we ook patiënten aan het woord. Her en der
vindt u korte tekstjes waarin mensen vertellen hoe zij het leven met diabetes ervaren.

Informatie helpt
Informatie kan u niet genezen, maar wel helpen. Als u goed geïnformeerd bent, kunt u beter
omgaan met uw diabetes. Zelf kunt u veel doen om de diabetes onder controle te houden, en
op die manier zo gezond mogelijk te blijven en een zo prettig mogelijk leven te leiden. We
hopen van harte dat dit boek u daarbij zal helpen.
Medische informatie
Wat is diabetes?
Als u diabetes hebt, kan uw lichaam de bloedsuikerspiegel niet goed meer regelen. De
hoeveelheid suiker in het bloed (de bloedglucose) loopt veel te hoog op. Daardoor kunnen
allerlei klachten ontstaan, zoals dorst, veel plassen en hardnekkige infecties. Op de lange duur
kunnen de klachten ernstiger vormen aannemen: zo kunnen de bloedvaten en zenuwen
beschadigd raken.
“Niks aan het handje, dacht ik toen ik te horen kreeg dat ik diabetes heb. Maar toen wist ik
nog niet zoveel over diabetes. Ik dacht dat het alleen iets met eten en suiker te maken had.
Pas toen ik er meer over ging lezen, en erachter kwam dat je het aan je hart kan krijgen door
diabetes... Ja, toen schrok ik wel.”
Wat is de oorzaak?
Bij mensen die geen diabetes hebben zorgt insuline ervoor dat glucose kan
dienen als brandstof of als reservevoorraad energie. Insuline is een hormoon dat wordt
aangemaakt in de alvleesklier. Door de insuline kan de hoeveelheid glucose in het bloed niet te
hoog oplopen.

Bij mensen met diabetes type 2 maakt het lichaam onvoldoende insuline aan. Ook kan het
gebeuren dat het lichaam niet goed reageert op insuline.
Hoe ontstaat diabetes?
Het is nog niet helemaal duidelijk waardoor diabetes type 2 kan ontstaan. Wel is bekend dat er
een verband is met een ongezonde leefstijl. Mensen die weinig bewegen en overgewicht
hebben krijgen relatief vaak diabetes type 2.
Dat wil overigens niet zeggen dat iedereen met diabetes type 2 ongezond heeft geleefd. Ook
mensen die gezond leven kunnen het krijgen. Sommige mensen hebben een erfelijke aanleg.
Door een ongezonde leefstijl wordt de kans op diabetes type 2 wel groter. De laatste jaren is
het aantal mensen met diabetes type 2 sterk toegenomen, waarschijnlijk omdat veel
Nederlanders te weinig bewegen, ongezond eten en kampen met overgewicht.
Meest voorkomende vorm
Diabetes type 2 is de meest voorkomende vorm van diabetes. Tachtig tot negentig procent van
alle mensen met diabetes heeft diabetes type 2.
Diagnose en toekomst
Klachten
Als nog niet bekend is dat u diabetes hebt, kunt u onder meer last krijgen van de volgende
klachten: vermoeidheid, wazig zien, jeuk, witte vloed en prikkelingen in handen, benen en
voeten. Ook dorst en veel plassen komen voor.
Deze klachten komen ook bij allerlei andere aandoeningen voor. Ze kunnen verschillende
oorzaken hebben. Daardoor kan het lang duren voordat de juiste diagnose is gesteld. Vaak
wordt niet aan diabetes gedacht en lopen mensen jaren met deze klachten rond.
“Eigenlijk voelde ik me al heel lang niet goed. Vaak moe, weinig energie, niet lekker in mijn
vel... Maar ik dacht dat het allemaal bij het ouder worden hoorde. Tot ik die medische keuring
kreeg voor mijn werk. Bleek ik diabetes te hebben. Achteraf kan ik er nog wel eens verdrietig
van worden... het idee dat ik er zo lang mee rond heb gelopen. Al die verloren jaren! Dat had
helemaal niet gehoeven. Sinds ik onder behandeling ben voel ik me weer top fit!”
Diagnose
Als diabetes eenmaal ‘in beeld’ is, kan uw arts snel een diagnose stellen. Met behulp van een
eenvoudig bloedonderzoek kan worden vastgesteld of uw bloedglucose te hoog is.
Verloop
Diabetes type 2 is een progressieve ziekte: de klachten worden langzaam erger. Met een goede
behandeling remt u de achteruitgang. U krijgt regelmatig controle, uw arts gaat dan na hoe het
er bij u voor staat. Soms sluit de behandeling niet meer goed aan bij uw situatie en moet deze
aangepast worden. U krijgt dan bijvoorbeeld een iets hogere dosis medicijnen.
Op de lange duur kan diabetes tot nieuwe klachten leiden. Er kunnen bijvoorbeeld problemen
met de ogen en de nieren ontstaan. Ook klachten aan de voeten komen vrij vaak voor. Dit soort
klachten wordt wel ‘late complicaties’ genoemd. Met een goede behandeling maakt u de kans
op late complicaties zo klein mogelijk. Mochten ze toch ontstaan, dan worden ze dankzij de
regelmatige controles tijdig opgespoord en behandeld.

Behandeling
Doel
Het doel van de behandeling is om de bloedglucose zo normaal mogelijk te houden. Als het lukt
om de bloedglucose op een normaal niveau te krijgen, verdwijnen de diabetesklachten. Ook
wordt het gevaar op nieuwe klachten, de ‘late complicaties’, kleiner.
Natuurlijk is het ook de bedoeling dat u uw ‘kwaliteit van leven’ behoudt. U hebt dan wel een
chronische ziekte, maar het is niet de bedoeling dat diabetes uw leven bepaalt.
Zelf aan de slag
De behandeling is iets wat u voor een groot deel zelf kunt doen. Diabetes is een zogenaamde
‘zelfmanagement-ziekte’: u bent in feite de hoofdbehandelaar! Er zijn veel zaken die invloed
hebben op uw bloedglucose: wat u eet, welke activiteiten u onderneemt, of u gespannen bent...
Tijdens de behandeling leert
De nadruk ligt daarbij op gezond leven. Door een gezonde leefstijl gaat de bloedglucose vanzelf
omlaag. Van uw behandelaars krijgt u in ieder geval bewegings- en voedingsadviezen:
beweging en een gezonde voeding hebben een gunstig effect op de werking van de insuline.
“Zelf had ik altijd het idee dat ik heel gezond leefde. Ik snoepte bijvoorbeeld niet en ging elke
week naar de sportschool. Ik voelde me daarom ook niet aangesproken toen de huisarts zei
dat ik gezonder moest gaan leven. Tot ik samen met de diabetesverpleegkundige eens heel
precies naar mijn manier van leven ging kijken. Ik ging inderdaad een keer per week naar de
sportschool, maar de rest van de week zat ik in de auto. En ik dronk de hele dag door
vruchtensap, en daar zitten ontzettend veel calorieën in. Op mijn brood at ik altijd kaas, en
dat is dan weer hartstikke vet. Dat gesprek met de verpleegkundige was wel eyeopener. Er
viel nog heel wat te halen voor mij.”
Medicijnen
Zo nodig krijgt u ook medicijnen. In het begin van de diabetes gaat het meestal om tabletten die
de bloedglucose verlagen.
Hierboven schreven we al dat diabetes type 2 een aandoening is die steeds erger wordt. De
alvleesklier gaat steeds slechter werken. Vandaar dat de behandeling zo nu en dan aangepast
moet worden. Mensen die eerst helemaal geen medicijnen nodig hebben, krijgen na verloop
van tijd toch medicijnen voorgeschreven. Soms stopt de alvleesklier er grotendeels of helemaal
mee. In dat geval wordt er insuline voorgeschreven, deze moet worden ingespoten.
Extra goed opletten
Als u bloedglucoseverlagende tabletten of insuline gebruikt, moet u extra goed op uw
bloedglucose letten. De kans op uitschieters - naar boven of beneden - is groter.
Behandeling van bijkomende problemen
Veel mensen met diabetes type 2 hebben ook nog andere gezondheidsproblemen, zoals een
verhoogde kans op hart- en vaatziekten, een hoge bloeddruk en een te hoog cholesterol.
Daardoor zijn er soms nog andere behandeldoelen.
Verhoogde kans op hart- en vaatziekten
Mensen met diabetes hebben een verhoogde kans op hart- en vaatziekten. Een ongezonde
leefstijl maakt de kans op hart- en vaatziekten nog groter. Vandaar dat u het advies krijgt om
gezonder te gaan leven - als dat nodig is natuurlijk.

Bijvoorbeeld: als u diabetes hebt en rookt, krijgt u het dringende advies om met roken te
stoppen. Roken maakt de kans op hart- en vaatziekten nog groter. Ook de kans op andere late
complicaties wordt groter als u rookt.
Als u diabetes hebt en te zwaar bent, krijgt u het advies om af te vallen. Een gewichtsverlies van 5%
levert al gezondheidswinst op. Als u eenmaal bent afgevallen, kan de insuline beter zijn werk doen.
Hoge bloeddruk
Veel mensen met type 2 diabetes hebben een hoge bloeddruk. Een hoge bloeddruk maakt
zowel de kans op late complicaties als op hart- en vaatziekten groter. Als u een hoge bloeddruk
hebt, krijgt u het advies deze te laten behandelen.
Te hoog cholesterol
Veel mensen met type 2 diabetes hebben te veel cholesterol in hun bloed. Een te hoog
cholesterol maakt zowel de kans op late complicaties als op hart- en vaatziekten groter.
Uit voorzorg krijgt vrijwel iedereen met diabetes type 2 een cholesterolverlagend medicijn
voorgeschreven.
Opnieuw: zelf aan de slag
Ook bij de behandeling van hoge bloeddruk en een te hoog cholesterol ligt de nadruk op een
gezonde leefstijl. Het advies om gezond te leven is dus eigenlijk een advies waar u niet om
heen kunt. Vandaar dat u hier veel informatie vindt over wat gezond leven nu precies inhoudt.
Gevolgen
Gedachten en gevoelens
Veel mensen maken een moeilijke, emotionele periode door nadat ze hebben gehoord dat ze
diabetes hebben, ze hebben tijd nodig om te verwerken dat ze een chronische aandoening hebben.
“Ik was zestien toen ik hoorde dat ik diabetes heb. Toch al niet een leeftijd waarop je
overloopt van het zelfvertrouwen. Ik dacht: ik krijgt nooit een vriendje! Maar het is helemaal
goed gekomen. Sterker nog, ik heb sindsdien heel wat vriendjes versleten. Misschien
probeerde ik daarmee wel te bewijzen dat ik met mijn diabetes nog net zo aantrekkelijk was
als elk ander meisje. Maar ook die periode ging weer voorbij. Nu ben ik alweer zeven jaar
getrouwd en moeder van drie kinderen. Zo gaat dat...”
In het hoofdstuk over dit onderwerp vindt u verschillende tips die u kunnen helpen om diabetes
een plaats in uw leven te geven.
Gevolgen voor uw naasten
Diabetes heeft niet alleen gevolgen voor u, maar ook voor de mensen om u heen. Ook uw
partner, familieleden en vrienden hebben tijd nodig om te wennen aan de veranderde situatie.
Relatie
Tussen partners ontstaan soms problemen. Die zijn vaak het gevolg van misverstanden en
kleine irritaties. Te hoge en te lage bloedsuikers (hypers en hypo’s) kunnen voor ogenschijnlijk
onverklaarbare stemmingswisselingen zorgen. Door regelmatig met elkaar te praten over de
diabetes en alles wat daarmee te maken heeft, kunnen problemen meestal worden voorkomen.
Vaak wordt de band tussen twee mensen juist sterker, omdat ze zich samen door een moeilijke
periode slaan.

Seks
Soms leidt de diabetes tot problemen in het seksleven. Ook hierdoor kunnen spanningen in de
relatie ontstaan.
Meestal kunnen seksuele problemen wel worden opgelost, onder meer door een goede
behandeling.
Gezin
Door de diabetes kan alles in een ander licht komen te staan: ook de toekomst. Mogelijk wilt u
graag kinderen, maar vraagt u zich af of dat nog wel op een veilige manier kan. Ook maakt u
zich er misschien zorgen over dat diabetes een erfelijke ziekte is.
Werk en inkomen
De meeste mensen met diabetes blijven gewoon werken. Sommige dingen kunnen door diabetes
iets anders liggen, zoals het contact met de collega’s. Omgekeerd kan het werk voor praktische
problemen in de behandeling zorgen, bijvoorbeeld als u door uw werk onregelmatig leeft.
Als u door de diabetes korte of langere tijd niet kunt werken, zijn er bepaalde regels die ervoor
zorgen dat u toch een inkomen hebt. Met welke regels u te maken krijgt, hangt af van uw
situaties.
Hulp en steun
Professionele hulpverleners
Als eenmaal duidelijk is dat u diabetes hebt, krijgt u met verschillende hulpverleners te maken.
Allereerst is dat natuurlijk de hulp van een arts: de huisarts en soms ook de internist. Maar er
zijn ook tal van hulpverleners die u ondersteunen als u uw leefstijl aanpast en gezonder gaat
leven. U kunt onder meer een beroep doen op de diëtist en de fysiotherapeut. Iedere drie
maanden wordt u opgeroepen voor een controle: deze wordt meestal uitgevoerd door de diabetesverpleegkundige
of praktijkverpleegkundige.
“In het begin duizelde het me. Bloedglucose, zelfcontrole, zelfregulatie... Het leek wel
wetenschap in plaats van een aandoening. Gelukkig heb ik veel hulp gekregen. Inmiddels
heb ik aardig door hoe het zit, al moet ik soms nog wel eens iets nazoeken.”
Patiëntenvereniging
Ook de steun van andere mensen met diabetes kan veel betekenen. Via de patiëntenvereniging
kunt u ervaringen met anderen delen en ‘lotgenoten’ (mensen die net als u diabetes hebben)
ontmoeten.
Aan contact met lotgenoten kleven veel voordelen. Zo weten lotgenoten bijvoorbeeld uit
ervaring wat u meemaakt, en zullen ze sneller begrijpen waar u mee zit. Terwijl u aan anderen
soms veel moet uitleggen, hebben lotgenoten vaak aan een half woord genoeg.
Financiële hulp
Hoewel het misschien niet het eerste is waar u aan denkt, kan een chronische ziekte als
diabetes u flink op kosten jagen. Er bestaan verschillende regelingen die u financieel kunnen
ondersteunen: de kosten worden geheel of gedeeltelijk vergoed.

2. Wat is diabetes?
In dit hoofdstuk
Glucose en insuline. Bij mensen met diabetes zit er te veel glucose (suiker) in het bloed. Dit
komt doordat het lichaam te weinig insuline aanmaakt. Ook is het mogelijk dat het lichaam
niet goed reageert op insuline.
Klachten. Te veel glucose in het bloed kan leiden tot klachten als vermoeidheid, veel
plassen en dorst. Sommige mensen hebben helemaal geen klachten.
Hypo en hyper. Door de behandeling wordt de hoeveelheid glucose in het bloed weer
normaal. Toch kan er nog wel eens een uitschieter zijn, naar boven of beneden.
Glucose en insuline
Glucose
Er is sprake van diabetes als het lichaam de bloedsuikerspiegel niet goed meer kan regelen. De
hoeveelheid suiker in het bloed (bloedsuiker) wordt te hoog. Om duidelijk te maken hoe dit kan
gebeuren, krijgt u eerst wat meer informatie over de bloedsuikerspiegel.
Wat is bloedsuiker?
De term ‘bloedsuiker’ leidt soms tot verwarring. Voor de duidelijkheid: het gaat hier niet om
suiker die u in uw koffie kan doen, maar om suiker die het lichaam aanmaakt uit voeding. Deze
suiker wordt ook wel glucose genoemd.
Dit gebeurt er in het lichaam:
Via de voeding krijgt u koolhydraten binnen. Met koolhydraten wordt bedoeld: zetmeel en
suikers.
De koolhydraten worden door het lichaam omgezet in glucose.
Glucose komt via de stofwisseling terecht in het bloed. Dit vindt plaats in de dunne darm.
Het bloed vervoert de glucose door heel het lichaam. Voor het lichaam is glucose een bron
van energie, een belangrijke brandstof voor het lichaam.
Spiegel
De hoeveelheid glucose in het bloed wordt bloedglucosespiegel genoemd. Veel mensen noemen de
bloedglucosespiegel kortweg ‘bloedglucose’. Ook wij doen dat hier in de rest van de tekst.
Insuline
Insuline zorgt ervoor dat het lichaam de glucose kan opnemen en als brandstof kan gebruiken.
Insuline is een hormoon, het wordt aangemaakt in de alvleesklier. De alvleesklier maakt insuline
aan als dat nodig is.
Na het eten zet uw lichaam de koolhydraten om in glucose.
De glucose komt in het bloed terecht en de bloedglucose stijgt.
Die stijging is het sein voor de alvleesklier: die begint extra insuline aan te maken.
De insuline zorgt ervoor dat de lichaamscellen de glucose kunnen opnemen. Voor deze
lichaamscellen is glucose een bron van energie.
De glucose die niet direct als energie wordt benut, wordt als reserve opgeslagen in onder
andere de lever en de spieren, en als vet.
De bloedglucose daalt weer: de glucose is immers opgenomen door de lichaamscellen en zit
niet meer in het bloed.
Als de bloedglucose gedaald is, gaat de alvleesklier minder insuline maken.
De glucose verdwijnt nooit helemaal uit het bloed, er blijft altijd wat achter. Het lichaam heeft
immers de hele dag door energie nodig.

Wat gebeurt er bij diabetes?
Bij diabetes werkt het hierboven beschreven systeem niet goed. De bloedglucose daalt niet ver
genoeg en er zit altijd te veel glucose in het bloed. Daar zijn twee mogelijke oorzaken voor:
De alvleesklier maakt te weinig insuline aan. Daardoor kan het lichaam de glucose in het
bloed niet goed opnemen.
De alvleesklier maakt wel insuline aan, maar het lichaam reageert onvoldoende op de
insuline. Dit heet insulineresistentie. Ook in dit geval kan het lichaam de glucose niet goed
opnemen en blijft er te veel glucose in het bloed achter.
Diabetes type 1 wordt altijd veroorzaakt door een tekort aan insuline. De alvleesklier maakt
helemaal geen of heel weinig insuline aan. Bij diabetes type 2 kunnen beide oorzaken een rol
spelen. Soms komen ze tegelijk voor.
Behandeling: nabootsen systeem
Bij de behandeling van diabetes probeert u de ‘gewone’ werking van het lichaam zo goed
mogelijk na te bootsen. U zorgt ervoor dat de bloedglucose niet te hoog oploopt, maar ook niet
te laag wordt.
Wat is het verschil tussen diabetes type 1 en 2?
Probleem
Diabetes type 1: Het lichaam maakt geen of bijna geen insuline aan.
Diabetes type 2: Het lichaam maakt te weinig insuline aan en/of reageert minder op insuline.
Oorzaak
Diabetes type 1: De precieze oorzaak is niet bekend, maar wel is duidelijk dat er iets misgaat
in het afweersysteem. Het eigen afweersysteem vernietigt de insuline producerende cellen in
de alvleesklier.
Diabetes type 2: De precieze oorzaak is niet bekend, maar wel is duidelijk dat een
ongezonde leefstijl een rol speelt. Mensen die weinig bewegen en mensen met overgewicht
krijgen relatief vaak diabetes type 2.
Behandeling
Diabetes type 1: Omdat het lichaam geen insuline meer aanmaakt, moeten mensen met
diabetes type 1 zichzelf met insuline inspuiten.
Diabetes type 2: Soms verdwijnen de klachten door gezonder te gaan leven. Vaak worden
medicijnen voorgeschreven die de bloedglucose verlagen. Als deze medicijnen onvoldoende
helpen wordt er insuline voorgeschreven.
Hoe vaak het voorkomt
Diabetes type 2 komt veel vaker voor dan diabetes type 1. Bij de laatste officiële telling, in 2007,
waren er 740.000 mensen met diabetes. Negentig procent hiervan had type 2 (bron: RIVM).
Jaarlijks komen er ongeveer 71.000 mensen met diabetes bij: in 2011 zijn er dus al meer dan
een miljoen mensen met diabetes.
Suikerziekte
Diabetes werd lange tijd suikerziekte genoemd, waarschijnlijk omdat het bij deze aandoening
allemaal om bloedsuiker draait. De naam ‘suikerziekte’ leidde tot allerlei misverstanden.
Mensen dachten bijvoorbeeld dat ze ziek waren geworden van suiker of dat ze absoluut geen
suiker meer mochten eten. Daarom heeft de term ‘diabetes’ tegenwoordig de voorkeur. Voluit
heet de ziekte diabetes mellitus. Dit betekent ‘zoete doorstroming’.
Ouderdomssuiker
Diabetes type 2 werd vroeger ook wel ouderdomssuiker genoemd, omdat het meestal ontstond
bij mensen die al wat ouder waren. Tegenwoordig komt diabetes type 2 op steeds jongere
leeftijd voor, zelfs al bij kinderen. De term ‘ouderdomssuiker’ wordt niet meer gebruikt.

“Mijn opa had ‘suiker’. Wat dat precies inhield wist ik niet. Als mijn opa en oma op bezoek
kwamen, moest ik naar de supermarkt om suikervrije chocolaatjes te kopen. Die lagen in een
speciaal schap, ze zaten in een oranje met gele verpakking. Ik durfde niet te vragen wat
‘suiker’ nou precies was en waarom opa speciale dingen moest eten. Blijkbaar voelde ook
niemand zich geroepen het aan mij uit te leggen. Dat is nu wel anders, er zijn zoveel leuke
boekjes, websites en tv-programma’s voor kinderen waarin precies wordt verteld hoe het zit.
Wat dat betreft is er veel veranderd.”
Klachten
Veel voorkomende klachten
Een te hoge bloedglucose kan tot de volgende klachten leiden:
dorst en veel plassen
vermoeidheid
wazig zien
prikkelingen en tintelingen
hardnekkige infecties
Ook andere klachten, zoals witte vloed (vaginale afscheiding), kortademigheid, slecht
genezende wondjes, blaasontsteking en pijn in de benen bij het lopen komen voor. Veel
mensen met diabetes type 2 hebben echter helemaal geen klachten. Het kan ook dat de
klachten niet opvallen, omdat ze heel geleidelijk zijn ontstaan.
“Achteraf zeg ik: ja, ik was wel vaak moe. Maar ja, wie is dat niet? Iedereen heeft het toch
hartstikke druk tegenwoordig? Mijn man is vaak weg voor zijn werk, dus thuis komt bijna alles
op mijn schouders neer. Dat is geen kleinigheidje hoor, met twee jonge kinderen. En dan sta
ik ook nog twee dagen in de winkel en help ik nog een middag op school. Dus zo gek vond ik
het niet dat ik ‘s avonds alleen nog maar op de bank wilde liggen.”
Dorst en veel plassen
Een van de meest kenmerkende klachten van diabetes is veel plassen. Deze klacht ontstaat
doordat er ook glucose in de nieren terechtkomt — bij iemand die geen diabetes heeft, gebeurt
dat niet. Glucose ‘bindt’ water, vandaar dat de hoeveelheid urine sterk toeneemt.
Door het vele plassen verliest het lichaam veel vocht. Dit leidt er weer toe dat u veel dorst kunt
hebben.
“Mijn huisarts vroeg hoeveel ik die dag had gedronken. Daar moest ik even over nadenken,
en ik kwam uit op ongeveer drie van die anderhalve literflessen cola. Vind je dat veel? Zelf
vind ik het wel meevallen, maar mijn huisarts vond het ook ontzettend veel. Bovendien
maakte ik het probleem er volgens hem alleen maar erger mee. In cola schijnen heel veel
koolhydraten te zitten. Dat betekent: nog meer glucose, nog meer plassen en nog meer
dorst.”
Vermoeidheid
Een andere veel voorkomende klacht is vermoeidheid. Deze klacht ontstaat waarschijnlijk
doordat het lichaam over onvoldoende ‘brandstof’ beschikt: de lichaamscellen kunnen de
beschikbare glucose immers niet opnemen uit het bloed.
Wazig zien
Dat glucose vocht ‘vasthoudt’ is de oorzaak van veel plassen, maar ook van wazig zien. Door
de verhoogde glucose trekt de ooglens vocht aan. Vervolgens vervormt de ooglens en zwelt
deze op, zodat u wazig gaat zien. De oogbol kan ook vervormen doordat er juist vocht aan de

oogbol onttrokken wordt. Ook andere oogklachten komen voor: branderige ogen, dubbelzien en
slecht zien.
Prikkelingen en tintelingen
Diabetes heeft ook invloed op de zenuwen. De zenuwcellen krijgen onvoldoende brandstof
aangevoerd en werken daardoor minder goed. Dit kan een prikkelend, tintelend of ‘doof’ gevoel
veroorzaken. Deze klachten komen vooral voor in de vingers en tenen.
Infecties
Door een hoge bloedglucose hebt u minder weerstand tegen ontstekingen. Waarschijnlijk komt
dit doordat de witte bloedcellen minder goed werken, en deze bloedcellen spelen juist een
belangrijke rol in de afweer. Vooral blaasontstekingen, vaginale infecties, voetschimmel en
huidinfecties (bijvoorbeeld steenpuisten) komen veel voor.
“In twee jaar tijd had ik vijf keer een blaasontsteking. Van de huisarts moest ik bloed laten
prikken. Toen werd duidelijk dat ik diabetes heb.”
Goede behandeling = geen klachten
Door de behandeling verdwijnen deze klachten van een te hoge bloedglucose.
Late klachten
Toch kunnen er in de loop van uw leven nieuwe klachten ontstaan door de diabetes. Dit komt
doordat diabetes een ziekte is die nooit stilstaat: heel langzaam wordt de ziekte steeds een
beetje erger.
Ter geruststelling: lang niet iedereen krijgt met deze ‘late klachten’ te maken. Bovendien kunt u
zelf veel doen om ervoor te zorgen dat de ziekte zich langzaam ontwikkelt: zo kunt u de laten
klachten voorkomen of zo lang mogelijk uitstellen.
Hypo en hyper
Uitschieters
Bij de behandeling leert u om de bloedglucose op een normaal niveau te houden. De meeste
mensen gaat dit goed af. Toch blijft een uitschieter mogelijk: de bloedglucose is dan veel te hoog of
te laag. Dit soort uitschieters worden ook wel ‘ontregelingen’ genoemd, of ‘hypo’ en ‘hyper’.
Hypo: bij een hypo is de bloedglucose te laag. U kunt gaan trillen en zweten, of misselijk
worden. Ook andere klachten komen voor.
Hyper: bij een hyper is de bloedglucose te hoog. U krijgt klachten die lijken op de klachten
die u vóór de behandeling ook al had.
Ontregelingen zijn goed te behandelen. Wel is het belangrijk dat u snel iets aan een ontregeling
doet. Als een hypo of hyper te lang blijft bestaan kunt u te maken krijgen met ernstige klachten.
3. Diagnose
In dit hoofdstuk
Diagnose. De diagnose is redelijk eenvoudig te stellen. Er wordt onderzocht hoeveel glucose
uw bloed bevat.
Aanvullend onderzoek. Diabetes kan op de lange duur leiden tot ernstige klachten. De arts
onderzoekt of deze klachten zich al bij u voordoen.

Diagnose
Bij de huisarts
Uw huisarts is waarschijnlijk de eerste naar wie u toe gaat als u klachten hebt. Uw huisarts stelt
u eerst allerlei vragen over uw gezondheid en over uw klachten. Zo krijgt hij of zij een eerste
indruk van wat er aan de hand is.
Bloed prikken
Als de huisarts eenmaal aan diabetes denkt, is het onderzoek relatief eenvoudig. Er wordt
onderzocht of uw bloed veel bloedglucose bevat.
De meeste huisartsen doen dit bloedonderzoek zelf: ze hebben er maar een druppel bloed voor
nodig. Hiertoe prikt de huisarts in uw vinger, aan de zijkant van een vingertop.
De huisarts brengt de druppel bloed aan op een teststrookje. Vervolgens meet de huisarts de
hoeveelheid bloedglucose met behulp van een bloedglucosemeter. Dit is een klein elektronisch
apparaatje. De hoeveelheid bloedglucose is vrijwel direct zichtbaar in het venstertje van de
bloedglucosemeter.
Sommige huisartsen laten het bloedonderzoek uitvoeren door een laboratorium. Er moet dan
eerst een buisje bloed worden afgenomen. Het kan enkele dagen duren voor u de uitslag krijgt.
Hoeveel glucose?
Het bloedonderzoek geeft aan hoeveel glucose er in een liter bloed zit. De hoeveelheid wordt
uitgedrukt in ‘minima.
Als de bloedglucose boven de 11 mmol/l (millimol per liter) ligt, is het mogelijk dat u diabetes hebt.
Test herhalen
Om er zeker van te zijn dat u diabetes hebt, wordt deze test nog een keer herhaald. Bij de
tweede test moet u ‘nuchter’ zijn: dat wil zeggen dat u in de acht uur voorafgaand aan de test
niet mag eten of drinken (dranken zonder calorieën mogen wel: water, thee zonder suiker of
melk, zwarte koffie). Er ontstaat dan een duidelijker beeld van de hoeveelheid glucose in uw
bloed. Onder invloed van eten of drinken kan de bloedglucose namelijk flink stijgen.
Als er bij de tweede test meer dan 6 mmol/l (bij vingerprik) of 6,9 mmol/l (bij
laboratoriumonderzoek) in uw bloed zit, staat vast dat u diabetes hebt.
Sommige artsen geven er de voorkeur aan het onderzoek beide keren ‘nuchter’ doen. U hebt
diabetes als de uitslag beide keren meer dan 6 mmol/l (bij vingerprik) of 6,9 mmol/l (bij
laboratoriumonderzoek) is.
Voorstadium diabetes
Bij sommige mensen is de bloedglucose aan de hoge kant, maar nog niet zo hoog dat er sprake
is van diabetes. Dit heet ook wel een gestoorde glucosetolerantie.
Veel mensen met een gestoorde glucosetolerantie krijgen binnen enkele jaren alsnog diabetes.
Daarom controleert de huisarts deze mensen een keer per jaar op diabetes. Ook krijgen
mensen met een gestoorde glucosetolerantie het advies om gezonder te gaan leven: door meer
te bewegen, gezonder te gaan eten en af te vallen is het nog mogelijk om diabetes te
voorkomen.

Bij toeval ontdekt
Diabetes type 2 wordt nogal eens bij toeval ontdekt. Bij veel mensen zijn de klachten zo vaag
dat ze er niet mee naar de huisarts te gaan. Pas als iemand om een andere reden
bloedonderzoek moet ondergaan, wordt ontdekt dat de bloedglucose wel erg hoog is.
Diabetes type 2 kan ook aan het licht komen als de ziekte al in een gevorderd stadium is en er
een ‘late klacht’ ontstaat. Bijvoorbeeld: problemen met de voeten of een hartafwijking.
“Tien jaar geleden ben ik getroffen door een hartaanval. Diabetes bleek de onderliggende
oorzaak te zijn. Sindsdien moet ik insuline spuiten.”
Welke diabetes?
Als blijkt dat u diabetes hebt, moet de huisarts natuurlijk ook nog vaststellen welke vorm dan
diabetes u hebt: type 1 of type 2. Meestal kan de huisarts dit vaststellen aan de hand van het
eerder gevoerde vraaggesprek en het lichamelijk onderzoek.
De huisarts zal u ook vragen stellen over uw familie. Als diabetes type 2 al in uw familie
voorkomt hebt u waarschijnlijk een erfelijke aanleg voor deze ziekte. Vooral mensen van
Marokkaanse, Turkse, Surinaamse en Hindoestaanse afkomst hebben een verhoogd risico op
diabetes type 2.
Aanvullend onderzoek
Onderzoek naar late klachten
Als eenmaal duidelijk is dat u diabetes type 2 hebt, doet de huisarts nog aanvullend onderzoek.
Dit onderzoek heeft te maken met de klachten die op lange termijn kunnen staan (late
klachten’). De huisarts onderzoekt het risico op:
hart- en vaatziekten
nieraandoeningen
oogafwijkingen
voetproblemen
Hart- en vaatziekten
Mensen met diabetes hebben een verhoogde kans op hart- en vaatziekten. Dit komt omdat
diabetes het proces van slagaderverkalking versnelt. Bij slagaderverkalking ontstaat er schade
aan de bloedvaten.
De huisarts gaat na of er - naast diabetes - nog andere zaken aanwezig zijn die het risico op
hart- en vaatziekten vergroten. Dit soort zaken wordt ook wel risicofactoren genoemd.
Risicofactoren zijn:
roken
overgewicht
ongezond eten
te veel alcohol drinken
weinig lichaamsbeweging
hoge bloeddruk
hoog cholesterol
langdurige stress (spanningen, druk)
De bij uw aanwezige risicofactoren vormen samen uw risicoprofiel. Als de huisarts een
behandelplan voor u opstelt, houdt hij of zij rekening met uw risicoprofiel.

Zelf doen
De huisarts vertelt u wat u zelf kunt doen om risicofactoren positief te beïnvloeden. In veel
gevallen is dat een kwestie van gezonder gaan leven. Als u bijvoorbeeld rookt, krijgt u het
advies te stoppen met roken. Als u overgewicht hebt, kan de huisarts u uitleggen hoe u op een
gezonde manier kunt afvallen. Daarnaast krijgt u misschien medicijnen tegen hoge bloeddruk.
Als het inderdaad lukt om gezonder te gaan leven, en u neemt uw medicijnen volgens
voorschrift, dan neemt de kans op hart- en vaatschade sterk af.
Andere risicofactoren
Er zijn ook een paar risicofactoren die u niet kunt beïnvloeden, zoals uw leeftijd en geslacht.
Ook het voorkomen van hart- en vaatziekten in de familie is een risicofactor die u niet kunt
beïnvloeden.
Nieraandoeningen
Door diabetes kunnen de nieren - op de lange duur - minder goed gaan werken. Op het
moment dat de diabetes wordt ontdekt gaat de huisarts na hoe het met uw nieren is gesteld.
Hiertoe wordt uw urine onderzocht.
Als uit het urineonderzoek duidelijk wordt dat de nieren al minder goed werken wordt u
doorverwezen naar een internist of nefroloog (een specialist op het gebied van
nierproblemen).
Als de nieren nog goed werken, wordt het onderzoek naar de nieren jaarlijks herhaald.
Oogafwijkingen
Diabetes kan leiden tot problemen met de ogen. Mogelijke klachten zijn: minder scherp zien,
minder goed kleuren kunnen zien of een waas voor de ogen. In ernstige gevallen kan er
plotselinge slechtziendheid of blindheid ontstaan.
“De komende maanden heb ik een expositie in een galerie hier in de binnenstad. Gisteren
was ik daar om de expositie in te richten, dus om te beslissen welke werken waar moeten
hangen. Terwijl ik daar mee bezig was, kreeg ik een aantal schilderijen onder ogen die ik
lang niet had gezien omdat ik ze ergens had opgeslagen. Die schilderijen heb ik gemaakt
toen ik net de uitslag van het bloedonderzoek binnen had, en dus net wist dat ik diabetes
heb. Mijn grootste angst was dat ik blind zou worden. Die angst zie je terug in de schilderijen.
Het zijn woeste werken met felle kleuren.”
De klachten ontstaan doordat bij diabetes de kleine bloedvaatjes in de ogen beschadigd raken.
De klachten treden pas op als er al flink wat beschadigingen zijn. Daarom worden uw ogen ook
onderzocht als u geen klachten hebt.
De huisarts verwijst u voor het oogonderzoek naar een oogarts. Het onderzoek wordt ieder jaar
herhaald.
Voetproblemen
Bij diabetes kunnen er - als gevolg van beschadiging van de bloedvaten en de zenuwen -
allerlei problemen met de voeten ontstaan. Aanvankelijk gaat het vaak om klachten als koude
voeten, grote eeltplekken, ingegroeide nagels en likdoorns. Als de voeten niet direct worden
behandeld, kan er een wond of infectie ontstaan die niet kan worden genezen.
Uw huisarts bekijkt en bevoelt uw voeten. Hij of zij legt u uit wat u zelf kunt doen om problemen
met de voeten te voorkomen en wanneer u hulp moet zoeken. Het onderzoek wordt ieder jaar
herhaald.

Als er al problemen zijn met de voeten, kan de huisarts u doorverwijzen naar een
podotherapeut, revalidatiearts of orthopedisch chirurg.
4. Behandeling
In dit hoofdstuk
Doel van de behandeling. De behandeling is erop gericht om de bloedglucose terug te
brengen tot een normaal niveau.
Opbouw van de behandeling. Uw arts legt u uit wat u zelf kunt doen om de bloedglucose te
laten dalen. Zo nodig krijgt u medicijnen. Ook bijkomende problemen als hoge bloeddruk en
verhoogd cholesterol worden aangepakt.
Controle. Diabetes type 2 is een progressieve ziekte: de ziekte wordt langzaam erger.
Daarom wordt u regelmatig opgeroepen voor controle. Uw behandelaars kunnen dan nagaan
of het nodig is om de behandeling aan te passen.
Doel van de behandeling
Bloedglucose naar een normaal niveau
Het doel van de behandeling is de bloedglucose weer op een normaal niveau te krijgen.
Daardoor zult u zich beter voelen: klachten als vermoeidheid, veel plassen en dorst verdwijnen.
Bovendien wordt door de behandeling de kans kleiner dat u later ernstige klachten krijgt. Met de
behandeling worden ‘late klachten’, zoals problemen met hart en vaten, ogen en nieren, uitgesteld
en vaak zelfs voorkomen. De behandeling zorgt er dus voor dat u zo gezond mogelijk blijft.
Wat is een normaal niveau?
Door de behandeling moet de bloedglucose weer ‘normaal’ worden? Maar: wat is normaal?
Huisartsen hebben een aantal streefwaarden geformuleerd:
Een normale bloedglucose ligt tussen de 4 en 9 mmol/l.
In de ochtend, als u nog niets gegeten hebt, ligt de bloedglucose tussen de 4 en 7 mmol/l.
Na het eten stijgt de bloedglucose. Twee uur na de maaltijd hoort de glucose onder de 9
mmol/l te liggen.
De afkorting ‘mmol/l’ staat voor ‘millimol per liter’. Millimol is een bepaalde maat, net zoals
‘centimeter’ of ‘kilo’. Millimol geeft de hoeveelheid van een stof aan. Bij de bloedglucose wordt
de hoeveelheid glucose per liter bloed getest. Vandaar: millimol per liter.
Controle
Een keer in de drie maanden komt u op controle, bij de praktijkverpleegkundige in de
huisartsenpraktijk of bij de diabetesverpleegkundige in het ziekenhuis. Deze meet de
bloedglucose. De meting maakt duidelijk of de behandeling vruchten afwerpt. Daalt de
bloedglucose inderdaad naar een normaal niveau? En blijft de bloedglucose normaal?
Bij het meten van de bloedglucose wordt alleen duidelijk hoe hoog de bloedglucose op dat
moment is. De meting is een momentopname. Omdat de bloedglucose in de loop van de dag
sterk kan schommelen wordt een keer per jaar de HbAl c-test gedaan. Met deze test kan de arts
nagaan hoe de bloedglucose de afgelopen zes tot acht weken is geweest. Deze test wijst uit of
de bloedglucose over een langere periode stabiel is geweest.
Tijdens de Hba1c-test wordt niet de bloedglucose zelf, maar een andere stof gemeten. Glucose
bindt zich in het bloed aan hemoglobine. Deze binding heet ‘glycolysering’ of ‘versuikering’. De
geglycolyseerde hemoglobine (of: versuikerde hemoglobine) bevat een stof die lang in het
bloed blijft zitten, en dus goed te meten is. De HbA1c-waarde wordt uitgedrukt in mmol/mol:
millimol per mol. Het is de bedoeling dat de HbA1c-waarde onder de 53 mmol/mol ligt.

Zelf meten
Uw bloedglucose kunt u ook zelf meten. Hiervoor zijn speciale apparaatjes verkrijgbaar:
bloedglucosemeters. Zelf meten is vooral van belang voor mensen met diabetes type 1. Zij
moeten de hoeveelheid insuline die ze inspuiten aanpassen aan de hoogte van de
bloedglucose. Daarom meten zij dagelijks, soms zelfs meerdere keren per dag.
Voor mensen met diabetes type 2 is het meestal niet nodig om zelf de bloedglucose te mensen.
Het zelf meten komt pas in zicht als u bloedglucoseverlagende tabletten of insuline moet gaan
gebruiken.
Verkeerde waarden
Door omstandigheden kan de bloedglucose ineens te hoog oplopen of juist veel te laag worden.
U hebt dan een hyper (bij te hoge waarden) of een hypo (bij te lage waarden). Uw arts vertelt u
wat u moet doen als dit gebeurt.
Opbouw van de behandeling
Zelf aan de slag
Het ‘normaliseren’ van de bloedglucose is iets wat u voor een groot deel zelf kunt doen.
Diabetes type 2 hangt vaak samen met een ongezonde leefstijl. Door uw leefstijl op sommige
punten aan te passen kunt u er zelf voor zorgen dat de bloedglucose daalt.
Wat kunt u doen?
Uw arts geeft u de volgende adviezen geven:
pas uw voeding aan: eet gezond
beweeg voldoende
streef naar een gezond gewicht
rook niet
Pas uw voeding aan
Bij diabetes is het erg belangrijk dat u gezond eet. Door gezond te eten gaat de bloedglucose
omlaag.
Er zijn veel misverstanden over wat gezond eten nu precies is. Hier kunt u nalezen wat ermee
bedoeld wordt. Er zijn een aantal zaken waar u extra op kunt letten als u diabetes hebt. Eet
bijvoorbeeld niet te veel of te vet. Kies bij voorkeur voor voeding die veel vezels bevat.
Beweeg voldoende
Door regelmatig te bewegen krijgt u de bloedglucose omlaag. Zorg ervoor dat
u iedere dag minstens een half uur beweegt. Als u te zwaar bent, krijgt u het advies om
minstens een uur per dag te bewegen. Dat advies geldt ook voor kinderen en jongeren.
Streef naar een gezond gewicht
Veel mensen met diabetes type 2 zijn te zwaar. Door overgewicht kan de bloedglucose omhoog
gaan. Afvallen heeft een gunstig effect op de bloedglucose: deze gaat omlaag. Probeer daarom
een gezond gewicht te bereiken én te behouden.
Niet roken
Bij mensen die roken gaat de bloedglucose omhoog. Daarom krijgt u als u nog rookt het
dringende advies om te stoppen met roken.
Resultaat
Als u zich aan deze ‘leefregels’ houdt, is dat vaak al voldoende. Verdere behandeling is dan niet
meer nodig. Daar kan wel verandering in komen: soms moet na verloop van tijd alsnog

medicijnen gaan gebruiken. Wat dat betreft is de behandeling nooit ‘klaar’. Diabetes is nu
eenmaal een ziekte die steeds erger wordt. Maar dankzij de adviezen kunt u het moment dat u
met medicijnen moet beginnen zo lang mogelijk voor u uit schuiven.
De leefstijladviezen helpen ook om de kans op complicaties te verkleinen. Mensen met diabetes
hebben bijvoorbeeld een verhoogde kans op hart- en vaatziekten. Door te roken maakt u de
kans erop nog groter. Ook om die reden is het beter om met roken te stoppen.
“Vlak na de diagnose liep ik met een enorm schuldgevoel rond. Jij stomme hufter, dreunde
het maar door m’n kop, dit heb je dus mooi zelf voor elkaar gekregen. Altijd maar doen waar
je zin in hebt, nou dit krijg je er voor terug... Altijd maar jezelf voorbij rennen... Ik vond het
mijn eigen stomme schuld dat ik diabetes had gekregen, ik had het er naar gemaakt, hoor.
Tot ik door kreeg dat ik er zelf veel aan kon doen om het minder erg te maken. Dat heeft me
enorm goed gedaan, in plaats van alleen maar op mezelf te mopperen ben ik aan de slag
gegaan. Ineens was ik weer de baas!”
Hulp en begeleiding
Dat u zelf veel moet doen, betekent niet dat u het ook maar zelf moet uitzoeken. Er staan tal
van hulpverleners klaar die u kunnen adviseren en begeleiden als u uw leefstijl wilt aanpassen.
U krijgt vooral veel hulp van de verpleegkundige (meestal de praktijkverpleegkundige bij de
huisarts, soms ook de diabetesverpleegkundige in het ziekenhuis). De verpleegkundige kan u
onder meer uitleggen wat diabetes is en wat het voor u betekent om met diabetes te moeten
leven. Hij of zij kan u praktische tips geven, begeleiding bieden en controles uitvoeren.
Daarnaast verwijst de huisarts u door naar een diëtist. Samen met de diëtist kunt u uw
voedingspatroon bekijken. Hij of zij kan uitleggen op welke punten het kunt veranderen, zodat u
gezonder gaat eten. U krijgt dus een advies op maat, niet alleen maar standaard regeltjes. Ook
als u wilt gaan afvallen of bewegen, kan de diëtist u persoonlijk advies geven.
Direct aan het begin van de behandeling wordt afgesproken welke hulpverlener u waarbij gaat
helpen. Deze afspraken komen op papier te staan, in uw behandelplan. U krijgt ook te horen bij
wie u terecht kunt als u meer informatie nodig hebt.
Medicijnen
Bij sommige mensen blijft de bloedglucose te hoog, ook als ze bovengenoemde adviezen
opvolgen. Als de bloedglucose na drie maanden niet voldoende gezakt is worden er medicijnen
voorgeschreven: tabletten die de bloedglucose verlagen. Welke soort tabletten u krijgt, hangt
onder meer af van uw gewicht en andere aandoeningen waar u mogelijk last van hebt.
Als u medicijnen gebruikt blijven de leefstijladviezen van kracht. Met alleen medicijnen redt u
het niet: de medicijnen en de adviezen versterken elkaar.
Insuline
Als de bloedglucoseverlagende medicijnen onvoldoende helpen, kunt u overstappen op
insuline. U leert dit zelf in te spuiten.
Aanpak bijkomende problemen
Mensen met diabetes type 2 hebben vaak te veel cholesterol in hun bloed. Ook is er vaak
sprake van een hoge bloeddruk.
Zowel een te hoog cholesterol als een hoge bloeddruk vergroten de kans op hart- en
vaatziekten. Omdat mensen met diabetes toch al een verhoogd risico hebben, is dit extra
gevaarlijk. De verschillende ‘risicofactoren’ voor hart- en vaatziekten versterken elkaar dan nog

eens. Vandaar dat uw arts direct controleert of u een hoge bloeddruk of een hoog cholesterol
hebt. Als dat zo is, krijgt hiervoor een behandeling.
De behandeling bestaat meestal uit het advies om uw leefstijl aan te passen. Het advies komt
overeen met het advies dat u krijgt om uw diabetes aan te pakken: gezond eten, voldoende
bewegen, zo nodig afvallen en stoppen met roken.
Cholesterolverlagend medicijn
Toch krijgt vrijwel iedereen met diabetes type 2 ook direct een cholesterolverlagend medicijn
voorgeschreven: een statine. Voor mensen met diabetes is het namelijk moeilijker dan voor
anderen om het cholesterol voldoende te laten dalen met een gezonde leefstijl. Bovendien
wordt het cholesterolverlagende medicijn uit voorzorg voorgeschreven - dus ook als uw
cholesterol (nog) niet te hoog is. Cholesterol heeft bij diabetes namelijk een schadelijker vorm.
Bij een hoge bloeddruk krijgt u alleen medicijnen als de leefregels onvoldoende effect hebben.
Voorlichting
Een ander belangrijk onderdeel van de behandeling is voorlichting. U krijgt uitgebreide
informatie over wat diabetes is, wat de gevolgen kunnen zijn en hoe diabetes behandeld wordt.
De arts maakt duidelijk waarom hij of zij iets op een bepaalde manier doet of waarom hij of zij
een bepaald medicijn voorschrijft.
Voor u kan het erg prettig zijn om zo goed op de hoogte te zijn: het gevoel dat het u allemaal
overkomt zal waarschijnlijk afnemen, u krijgt weer greep op de situatie. Als u goed geïnformeerd
bent, kunt u samenwerken met uw arts. U kunt zelf meedenken over de behandeling die het
beste bij uw situatie past. Daarmee neemt de kans toe dat u achter de behandeling staat en de
leefstijl-adviezen ook daadwerkelijk opvolgt. En daarmee wordt de kans groter dat de
behandeling slaagt.
Hoe krijgt u voorlichting?
Voorlichting krijgt u op verschillende manieren. Uw hulpverleners (de arts, de diëtist, de
diabetesverpleegkundige enzovoort) geven u allereerst mondelinge voorlichting: ze vertellen u heel
veel als u bij ze bent. Een voordeel hiervan is dat ze de informatie kunnen aanpassen aan uw
situatie. Informatie die nog niet belangrijk voor u is, is dat op een later moment misschien wel.
Daarnaast kunnen uw hulpverleners u leesmateriaal geven. Deze informatie bijvoorbeeld, of de
NHG-patiëntenbrieven (zie http://nhg.artsennet.nl) of folders van het ziekenhuis.
Waarschijnlijk zullen uw hulpverleners u ook verwijzen naar de Diabetesvereniging Nederland
(www.dvn.nl). Deze patiëntenvereniging beschikt over veel informatie op het gebied van
diabetes. U kunt er verschillende cursussen volgen over hoe u met diabetes om kunt gaan.
Overigens zijn er ook andere organisaties die cursussen verzorgen, zoals thuiszorgorganisaties
en ziekenhuizen.
Controle
Controles horen erbij
Regelmatig wordt u opgeroepen voor controle. Een keer in de drie maanden gaat de
diabetesverpleegkundige (in het ziekenhuis) of de praktijkverpleegkundige (in de
huisartsenpraktijk) na hoe het met u gaat. Er wordt onder meer gecontroleerd hoe het met uw
bloedglucose is en met uw gewicht.
Zo’n controle kan een steuntje in de rug zijn. U kunt vertellen of het u lukt om u aan de
leefstijladviezen te houden. Als u vragen hebt, kunt u deze tijdens zo’n controle stellen. Zo
nodig wordt de behandeling aangepast of krijgt u extra hulp of begeleiding.

Tegelijkertijd kunnen uw hulpverleners in de gaten houden of het goed met u gaat. Dat is nodig
omdat diabetes een progressieve ziekte is: de ziekte wordt langzaam erger. Dankzij de controle
kunnen uw hulpverleners nagaan of u al last hebt van complicaties (late klachten). Als dat het
geval is, kan de hulpverlener tijdig ingrijpen.
Een keer per jaar krijgt u een uitgebreidere controle. Dan wordt onder meer de HbAlc-test
gedaan. Ook volgt een uitgebreid onderzoek naar complicaties. Zo wordt onder meer de
werking van de nieren gecontroleerd.
Overzicht controles
Driemaandelijkse controle
De bloedglucose wordt gemeten.
U wordt gewogen en uw BMI wordt opnieuw berekend.
Als u last hebt van complicaties wordt u lichamelijk onderzocht. Als u bijvoorbeeld problemen
hebt met uw voeten worden deze tijdens elke driemaandelijkse controle bekeken.
Als u medicijnen gebruikt voor een hoge bloeddruk wordt uw bloeddruk gemeten.
Als u insuline gebruikt worden de spuitplaatsen bekeken. Op de spuitplekken kunnen
allergische reacties ontstaan. Als u te vaak op dezelfde plaats spuit kan er onderhuids
littekenweefsel ontstaan: de huid kan daar dan dik en stug worden.
Jaarlijkse controle
Uw bloedglucose wordt gemeten en de HbAlc-test wordt gedaan. Hiervoor wordt bloed
afgenomen.
Het cholesterolgehalte wordt gemeten. Dit wordt ook gedaan met bloedonderzoek.
De werking van de nieren wordt gecontroleerd. Het bloed wordt onderzocht op de stof
creatinine. Urineonderzoek is ook mogelijk: de urine wordt dan onderzocht om
albumine/creatinine.
De bloeddruk wordt gemeten.
U wordt gewogen en uw BMI wordt opnieuw berekend.
Als u insuline gebruikt worden de spuitplaatsen onderzocht.
Uw voeten worden onderzocht.
Uw ogen worden onderzocht. Dit wordt meestal gedaan met behulp van een foto van het
netvlies.
Gesprek
Tijdens de jaarlijkse controle vraagt de hulpverlener ook hoe het met u gaat. Lukt het u om de
leefstijladviezen op te volgen? Heeft de diabetes gevolgen voor uw werk of voor uw sociale
contacten? Hebt u te maken gekregen met seksuele problemen?
Probeer in het gesprek zo eerlijk en duidelijk mogelijk te zijn. Hoe duidelijker u bent, hoe beter
de hulpverlener zijn of haar hulp kan afstemmen op uw wensen en problemen. U kunt het
gesprek zelf voorbereiden. U doet dit als volgt:
Schrijf van tevoren de vragen op die u wilt stellen. Voorbeelden van vragen die u kunt stellen
zijn: wat kan ik van de behandeling verwachten, zijn er andere behandelingen mogelijk, wat
zijn daarvan de voor- en nadelen, wat moet u doen bij bepaalde klachten?
Schrijf van tevoren de informatie op die de hulpverlener nodig heeft. U kunt bijvoorbeeld een
dagboek bijhouden over uw klachten of over uw bloedglucosewaarden. Hoe beter u de
hulpverlener vertelt hoe het met u gaat, hoe beter hij of zij u zal kunnen helpen.
Als u wilt kunt u iemand meenemen, bijvoorbeeld iemand die aantekeningen maakt van het
gesprek. U kunt dan het gesprek beter volgen en na afloop nog eens nalezen wat er allemaal
gezegd is.
U hebt recht op een goede uitleg. Dus: als u iets niet goed begrijpt, vraag dan door. Denk
ook aan eventuele folders of brochures, die u misschien mee kunt krijgen.

“Het overkwam me heel vaak dat ik met een vraag rondliep en steeds dacht: o ja, bij de
controle moet ik even vragen hoe dat zit. Maar als ik dan in het ziekenhuis was, dacht ik er
niet meer aan. Pas als ik vijf minuten buiten stond herinnerde ik het me weer: o, helemaal
vergeten te vragen. Nu heb ik in mijn computer een vragenlijstje staan. Iedere keer als er een
vraag in me opkomt, noteer ik die gelijk. En als ik naar de controleafspraak ga, print ik het
lijstje uit en neem ik het mee.”
Diabetespas
Om de resultaten van uw behandeling bij te houden kunt u de Diabetespas gebruiken. Deze
pas kunt u gratis aanvragen bij de apotheek of de huisarts. In de Diabetespas kunt u van alles
noteren: de bloedglucosewaarden, uw (streef) gewicht, de hoogte van de bloeddruk. Dit geeft u
en uw hulpverleners direct een goed overzicht van de behandelingsresultaten.
5. Voeding aanpassen
In dit hoofdstuk
Voedingsadvies. Voeding heeft een direct effect op de bloedglucose. Door goed op uw
voeding te letten kunt u ervoor zorgen dat de bloedglucose niet te hoog oploopt.
Aandachtspunten. Er zijn een aantal zaken waar u extra op kunt letten. Eet bijvoorbeeld
niet te vet en kies voor vezelrijke voeding.
Koolhydraten tellen. Koolhydraten worden door het lichaam omgezet in glucose. Sommige
mensen met diabetes moeten heel precies bijhouden hoeveel koolhydraten ze binnenkrijgen.
In de praktijk. U kunt te maken krijgen met onverwachte of lastige situaties. De diëtist vertelt
u hoe u hier mee om kunt gaan.
Voedingsadvies
Belangrijk
Als eenmaal duidelijk is dat u diabetes type 2 hebt, legt de huisarts u uit wat en hoe u het beste
kunt eten. Dit voedingsadvies is een belangrijk onderdeel van de behandeling. Via uw voeding
krijgt u namelijk koolhydraten binnen, en het lichaam zet koolhydraten om in glucose. Door uw
eten aan te passen kunt u dus ook de hoogte van de bloedglucose aanpassen.
Wat zijn koolhydraten?
De suikers en het zetmeel in de voeding worden koolhydraten genoemd. Veel mensen denken
dat koolhydraten alleen in graanproducten zitten, zoals brood en pasta. Dit is niet correct.
Koolhydraten zitten in veel verschillende voedingsmiddelen, bijvoorbeeld ook in melk, snoep,
frisdrank en fruit.
Uit de koolhydraten maakt het lichaam glucose aan. Vandaar dat de bloedglucose een uur of
twee na de maaltijd sterk stijgt.
Controle over voeding = controle over bloedglucose
Door rekening te houden met de hoeveelheid koolhydraten die u binnenkrijgt, kunt u er zelf voor
zorgen dat de bloedglucose niet te hoog oploopt. Dit betekent niet dat u een speciaal dieet hoeft
te volgen of ineens veel minder hoeft te gaan eten. Het is vooral belangrijk dat u gezond eet.
Tip: Mensen met diabetes hebben een grotere kans op hart- en vaatziekten. Door gezond te eten
wordt dit risico in ieder geval niet groter. Ook om die reden is het dus raadzaam gezond te eten.
Advies van de huisarts
De huisarts geeft u een voedingsadvies. Dit advies is als volgt opgebouwd.

Gezond eten
Uw huisarts legt uit wat gezond eten inhoudt. Dit is algemene informatie, die in principe geldt
voor iedere Nederlander. Verderop kunt u nog eens nalezen waar dit algemene voedingsadvies
uit bestaat.
Aandachtspunten
Daarnaast bespreekt de huisarts een aantal zaken waar mensen met diabetes (extra veel)
rekening mee moeten houden. U vindt hier een kort overzicht van de punten die de huisarts met
u bespreekt. In de volgende paragraaf vindt u een toelichting.
Haal uw koolhydraten vooral uit vezelrijke voeding.
Eet minder verzadigd vet.
Stem het aantal calorieën in uw voeding af op uw lichaamsgewicht en uw dagelijkse
bezigheden.
Gebruik niet te veel suiker of zout.
Drink alcohol met mate. Wees extra voorzichtig als u bloedglucoseverlagende tabletten
gebruikt.
Advies van de diëtist
Het voedingsadvies van de huisarts is algemeen. Het kan nog een hele toer zijn om deze
algemene adviezen toe te passen in uw eigen leven. Misschien sluiten de adviezen niet goed
aan bij uw persoonlijke situatie, bijvoorbeeld omdat u twee keer per dag warm eet of omdat u
veel buiten de deur eet. Misschien vindt u de algemene adviezen onduidelijk of roepen ze
allerlei vragen bij u op.
“Bij de huisarts was het me allemaal volkomen duidelijk. Zo ingewikkeld zijn die regels voor
gezond eten niet. Maar thuis begon ik me toch ineens allerlei dingen af te vragen. In de folder
die hij me had meegegeven stond bijvoorbeeld dat je twee keer per week vis moet eten, en
dan minstens een keer per week vette vis. Maar de huisarts had ook gezegd dat ik moest
uitkijken met vet. Hoe zit dat dan? Geldt dat advies dan niet voor mij? Ook stond er in die
folder dat je niet te veel suikerhoudende dranken moet drinken. Nu drink ik altijd ongezoet
vruchtensap, daar is geen suiker aan toegevoegd. Mag ik daar wel gewoon zoveel van
drinken als ik wil? Nou ja, dat soort vragen kwamen ineens allemaal boven. Toch durfde ik
mijn huisarts niet te bellen. Die man heeft het al zo druk en om hem dan ook nog lastig te
vallen met mijn vragen...”
De huisarts verwijst u daarom door naar een diëtist. Deze kan u helpen het voedingsadvies in
de praktijk te brengen. Hij of zij geeft praktische adviezen en houdt daarbij rekening met uw
leef- en eetgewoonten en uw medicijnen. De diëtist kan u ook helpen als u meer wilt gaan
bewegen en/of wilt afvallen.
Hoe lang krijgt u begeleiding?
Het valt niet precies te zeggen hoe lang u begeleiding krijgt van de diëtist. Dit verschilt van
persoon tot persoon. Hoeveel afspraken u nodig hebt hangt onder meer af van uw klachten en
de manier waarop u ermee omgaat.
Als er iets verandert in uw leven, bijvoorbeeld als u zwanger wilt worden of als u nieuwe
medicijnen krijgt voorgeschreven, is het raadzaam om opnieuw contact op te nemen met de
diëtist. Mogelijk moet het voedingsadvies dan aangepast worden.
Veel diëtisten raden mensen met diabetes aan om een keer per jaar op controle te komen.
Deze jaarlijkse afspraak vormt een goede gelegenheid om vragen of problemen te bespreken.
Ook kan de diëtist u bijpraten over nieuwe ontwikkelingen in de behandeling van diabetes.

“Van mijn tante, die ook diabetes heeft, hoorde ik dat zij kaneelcapsules gebruikt. Kaneel zou
helpen om de bloedglucose omlaag te kijken. Nadat ik dat gehoord had wilde ik zo’n potje
van die capsules kopen, maar ik schrok nogal van de prijs. Ik heb toen even de controle
afgewacht en het eerst aan mijn diëtiste gevraagd. Die zei dat nooit is aangetoond dat kaneel
werkt. Zij raadde gebruik ervan niet aan. Dat advies heeft mij een hoop geld uitgespaard!”
Meer informatie
Bij het geven van advies gaan diëtisten uit van de Voedingsrichtlijn voor diabetes type 1 en 2 uit
2010. U kunt deze inzien op de website van de Nederlandse Diabetes Federatie
(www.diabetesfederatie.nl).
Aandachtspunten
Extra opletten
Als u diabetes hebt zijn er een aantal punten waarop u extra kunt letten. De huisarts zal deze
punten met u bespreken. Hieronder vindt u een korte toelichting. Zoals u zult zien sluiten deze
extra aandachtspunten goed aan bij het algemene advies over gezond eten.
De diëtist gaat dieper op deze punten in en geeft nog aanvullende informatie.
Haal uw koolhydraten vooral uit vezelrijke voeding
Eerder hebt u al kunnen lezen dat koolhydraten in veel verschillende voedingsmiddelen zitten.
Het is belangrijk dat u niet te veel koolhydraten eet, want dan wordt de bloedglucose te hoog.
Maar eet ook niet te weinig koolhydraten: de bloedglucose kan dan te laag worden en u kunt
een hypo krijgen.
Als u de algemene adviezen voor gezond eten opvolgt, krijgt u voldoende koolhydraten binnen.
U haalt de koolhydraten dan vooral uit volkoren graanproducten, peulvruchten, groente en fruit
en magere melkproducten.
Deze voedingsmiddelen bevatten veel vezels, en dat is belangrijk voor een goede stoelgang.
Vezelrijke voeding geeft al snel een verzadigd gevoel. Daardoor eet u er niet te veel van en dat
kan helpen uw gewicht op peil te houden. Een ander voordeel is dat deze producten ook veel
vitaminen en mineralen bevatten. Maar het allerbelangrijkste is wel dat de bloedglucose omlaag
gaat als u voldoende vezels gebruikt.
Praktische tips
Eet elke dag twee ons groente en twee stuks fruit. Varieer met verschillende soorten
groenten en fruit: elke soort bevat weer andere voedingsstoffen.
Eet elke dag vier opscheplepels aardappels, (volkoren)pasta of (zilvervlies)rijst.
Eet volkorenbrood of roggebrood, dit bevat meer vezels dan witbrood. Er is speciaal
koolhydraatarm brood verkrijgbaar. Het is niet nodig dit te gebruiken: het is duur en u mag
ook gewoon brood eten.
Zorg dat u voldoende vocht binnenkrijgt. Als u te weinig drinkt kunt u last krijgen van
verstopping. Drink niet te veel vruchtensap en frisdrank: deze dranken bevatten veel
koolhydraten en uw bloedglucose schiet er van omhoog. Kies liever voor water, koffie en
thee zonder suiker of light frisdrank.
Eet minder verzadigd vet
Dit advies is een algemeen advies, het geldt voor iedereen. Verzadigd vet draagt bij aan een
verhoogd cholesterol en dus aan hart- en vaatziekten. Vet eten kan bovendien leiden tot
overgewicht, ook al een risicofactor voor hart- en vaatziekten.

Voor mensen met diabetes is het advies extra belangrijk, omdat zij vanwege hun diabetes toch
al een verhoogd risico op hart- en vaatziekten hebben. Vervang producten met verzadigde
vetten zoveel mogelijk door producten met onverzadigde vetten (ook wel: onverzadigde
vetzuren). Deze vetten kunnen uw cholesterolgehalte verlagen, waardoor de kans op hart- en
vaatziekten juist afneemt.
Praktische tips
Linolzuur is een onverzadigd vetzuur. Het zit in plantaardige oliën, bijvoorbeeld in
zonnebloemolie, sojaolie en maïsolie, maar het zit ook in margarine, halvarine en bak- en
braadproducten. Als richtlijn kunt u aanhouden dat vetten die zacht of vloeibaar blijven in de
koelkast de ‘goede’ vetten bevatten.
Ook visvetzuren (omega-3 vetzuren) zijn onverzadigde vetten. Het algemene advies luidt: eet
twee keer per week vis. Vooral vette vis, zoals makreel, forel, haring, sardientjes en zalm,
bevat veel omega-3 vetzuren. Als u liever geen vis eet kunt u visoliecapsules gebruiken:
overleg met uw diëtist welke capsules (met welke samenstelling) het meest geschikt zijn.
Transvetten zijn eveneens onverzadigde vetzuren, alleen verhogen deze vetten juist uw
cholesterol. Eet ze daarom zo min mogelijk. Transvetten komen onder meer voor in koekjes,
gebak en frituurvet.
Aan steeds meer voedingsmiddelen, zoals margarine, halvarine en yoghurtdranken worden
plantensterolen toegevoegd. Dit zijn stoffen die eveneens het cholesterol verlagen.
Stem het aantal calorieën in uw voeding af op uw lichaamsgewicht en uw dagelijkse
bezigheden
Als u te veel calorieën binnenkrijgt, leidt dit al snel tot overgewicht. Overgewicht kan het risico
op hart- en vaatziekten vergroten. Vandaar dat het voor mensen met diabetes extra belangrijk is
om overgewicht te voorkomen. In het hoofdstuk over gezond eten kunt u lezen wat u ongeveer
nodig hebt op een dag.
Als u al overgewicht hebt, krijgt u het advies om af te vallen. Door af te vallen neemt de kans op
hart- en vaatziekten af. De bloedglucose, het cholesterolgehalte en de bloeddruk gaan omlaag.
Uw diëtist helpt u bij het afvallen.
Praktische tips
Door uw BMI te berekenen kunt u erachter komen of u overgewicht hebt. In het hoofdstuk
over gezond gewicht kunt u lezen hoe u uw BMI berekent.
Zet kinderen die te zwaar zijn nooit zomaar op dieet! Vraag altijd hulp aan een diëtist. Deze
kan een dieet samenstellen waarbij het kind alle voedingsstoffen binnenkrijgt die hij nodig
heeft voor zijn groei en ontwikkeling.
Kijk uit met dranken als frisdank, vruchtensap, chocomel en koffie en thee met suiker. Deze
dranken bevatten veel calorieën: u wordt al snel te zwaar als u er veel van drinkt.
Gebruik niet te veel suiker
Vroeger kregen mensen met diabetes het advies om geen suiker te gebruiken. Toen werd nog
gedacht dat de bloedglucose sneller omhoog ging door suiker. Dit idee is achterhaald. Suiker is
gewoon een koolhydraat, de bloedglucose stijgt er niet sneller of sterker door dan bij andere
koolhydraten het geval is.
Toch is het nog steeds een wijdverbreid misverstand dat mensen met diabetes geen suiker
mogen hebben. Voor de duidelijkheid: u mag gewoon suiker gebruiken. Het maakt niet uit wat
voor suiker: witte suiker, basterdsuiker, rietsuiker of kandij.

Maar: u kunt beter niet te veel suiker gebruiken. Producten met suiker bevatten veel calorieën,
daarom wordt u er al snel te zwaar van. Bovendien geven deze producten niet snel een voldaan
gevoel, u kunt ervan blijven eten.
Zoetstoffen
Er komen steeds meer producten op de markt waarin de suiker is vervangen door een zoetstof.
De bekendste voorbeelden hiervan zijn de ligt frisdranken of de zoetjes voor in de koffie of thee.
Deze producten bevatten intensieve zoetstoffen als aspartaam, acesulfaam-K, cyclamaat en
saccharine.
Intensieve zoetstoffen zijn een goede vervanger van suiker. Ze bevatten nauwelijks of helemaal
geen calorieën en ook geen koolhydraten. Toch kunt u ze niet onbeperkt gebruiken: als u er te
veel van binnenkrijgt kunt u gezondheidsklachten krijgen. Op de website van het
Voedingscentrum (www.voedingscentrum) kunt u zien hoeveel u er ongeveer van kunt
gebruiken op een dag.
“Ik ben gek op cola. Met zo’n familiefles van anderhalve liter doe ik ongeveer een dag.
Natuurlijk wist ik wel dat cola veel suiker bevat en dat dat niet zo gezond is. Toch wilde ik
nooit overstappen op cola light. Ik had gehoord dat daar aspartaam in zit en dat je daar ziek
van kunt worden. Dat heb ik ook tegen mijn diëtiste gezegd toen zij voorstelde om cola light
te gaan drinken. Zij heeft toen het een en ander verteld over aspartaam. Dat het 200 maal zo
zoet is als suiker. Dat je er pas ziek van kan worden als je honderd liter achter mekaar
opdrinkt. Na dat verhaal was ik helemaal om. Nu drink ik cola light. Veel makkelijker, want er
zitten ook geen koolhydraten in.”
Bij veel light frisdranken is de suiker volledig vervangen door een intensieve zoetstof. Er
zitten dan helemaal geen calorieën en koolhydraten in. Maar let op: dat is niet altijd het geval.
Een frisdrank mag al ‘light’ heten als er 33% minder suiker in zit dan in het ‘gewone’ product.
Een light frisdrank kan dus wel degelijk calorieën en koolhydraten bevatten. Kijk op het etiket
voor meer informatie.
Er zijn ook zoetstoffen die ongeveer even zoet zijn als suiker en ongeveer evenveel calorieën
(en koolhydraten) bevatten. Dit zijn polyolen, bijvoorbeeld: isomalt, lactitol, mannitol, sorbitol,
xylitol en maltitol. Als u te veel van deze zoetstoffen binnenkrijgt, kunt u maag- en
darmklachten, zoals diarree, krijgen. Kijk op de website van het Voedingscentrum voor meer
informatie.
Er zijn ook producten die gezoet zijn met honing of fructose. Honing en fructose bevatten net
zoveel calorieën als suiker.
Door fructose kan het cholesterolgehalte toenemen. Gebruik niet meer dan 30 tot 60 gram
fructose per dag.
Suikervrij
Voor mensen met diabetes zijn er speciale suikervrije producten te koop. Deze kunt u beter niet
gebruiken. Deze producten bevatten vaak veel verzadigd vet. Ook zijn ze vaak gezoet met
polyolen (zie boven): ze bevatten dus net zoveel calorieën, soms zelfs meer, als producten met
suiker. Polyolen kunnen bovendien maag- en darmklachten, zoals diarree, veroorzaken. Tot
slot: suikervrije producten kunnen behoorlijk prijzig zijn.
Op pakken met vruchtensap wordt vaak prominent vermeld dat het sap ‘ongezoet’ is: er is
geen suiker aan toegevoegd. Toch bevat het sap wel degelijk suiker: vruchtensuiker. Dat
geldt ook voor ‘ongezoete’ melk- en yoghurtdranken: deze bevatten melksuikers. Dat deze
‘ongezoete’ dranken suiker bevatten, betekent dat ze ook koolhydraten bevatten. Houd hier
rekening mee.

Gebruik niet te veel zout
Door het gebruik van te veel zout kan uw bloeddruk omhoog gaan. Een hoge bloeddruk
verhoogt het risico op hart- en vaatziekten. Daarom is het algemene advies om niet te veel zout
te gebruiken extra belangrijk voor mensen met diabetes.
Te veel zout is ook slecht voor de nieren. Mensen met diabetes kunnen op de lange duur last
krijgen van hun nieren. Door het gebruik van te veel zout kunnen nierproblemen nog
verergeren. Een extra reden om matig te zijn met zout.
Praktische tips
Zout is vaak al toegevoegd aan allerlei producten. Dat maakt het soms lastig om minder zout
te gebruiken. Probeer minder kant-en-klaar producten, zoals magnetronmaaltijden en ‘pakjes
en zakjes’, te gebruiken. Kies liever voor verse ingrediënten.
Strooi minder zout op het eten.
Uw bloeddruk kan ook stijgen als u veel drop eet. Dat komt niet door het zout: het gebeurt
ook bij zoete drop. De bloeddruk stijgt door een stof die in drop zit: glycyrrizine. Eet niet meer
dan 100 gram drop per dag.
Drink niet te veel alcohol
Het algemene gezondheidsadvies luidt als volgt: drink niet meer dan 1 glas (vrouwen) of 2
glazen (mannen) per dag. Drink minstens twee dagen helemaal geen alcohol, om gewenning te
voorkomen.
Voor mensen met diabetes is het goed om te weten dat alcohol invloed heeft op de
bloedglucose: deze gaat erdoor omlaag. Als u te veel alcohol drinkt, kan de bloedglucose zo
sterk zakken dat u een hypo krijgt.
Ook om andere redenen kunt u het beter rustig aan doen met alcohol. Alcoholische drankjes
bevatten veel calorieën. U komt er snel van aan. Alcohol kan een oorzaak zijn van een te hoge
bloeddruk en te hoog cholesterol.
Alcohol en tabletten die de bloedglucose verlagen zijn geen goede combinatie. Er kan een
wisselwerking ontstaan, u kunt onder meer last krijgen van opvliegers. Soms is het beter
helemaal geen alcohol te drinken. Overleg hierover met uw arts. Als u per se alcohol wilt
drinken, doe dit dan bij voorkeur tijdens of direct na de maaltijd.
Praktische tips
De bloedglucose gaat vooral sterk omlaag als u drinkt op een lege maag. Als u tijdens of vlak
na de maaltijd drinkt is dit effect kleiner.
Als u op een lege maag drinkt, kunt u er het beste iets bij eten. Een cracker bijvoorbeeld.
Hebt u ‘s avonds alcohol gedronken? Eet dan ook iets (met koolhydraten) voordat u naar bed
gaat. Hiermee voorkomt u dat de bloedglucose sterk daalt in de nacht of ochtend.
Alcoholische dranken als bier, likeur, zoete wijn en port bevatten ook koolhydraten. Bij deze
dranken zal de bloedglucose minder sterk dalen dan bij andere dranken.
Als u minder alcohol wilt gaan drinken vindt u op www.alcoholinfo.nl tips.
Drugs
Ook drugs hebben invloed op de bloedglucose. Houd rekening met de volgende zaken als u
drugs gebruikt:
Marihuana (hasj, weed) geeft een hongergevoel. Als u veel meer eet dan normaal gaat de
bloedglucose omhoog en kunt u een hyper krijgen.
Cocaïne, xtc en speed werken direct op de stofwisseling. Als u deze drugs hebt gebruikt is
het voor uw lichaam net alsof u een eind hebt hardgelopen. Dat betekent dat uw lichaam
meer gaat verbranden en uw glucosewaarden ontregeld raken. U kunt dan een hypo krijgen.

Door de drugs zult u een ontregeling misschien minder snel opmerken. Als de mensen om u
heen ook drugs gebruiken, is de kans groot dat ook zij het niet opmerken.
Koolhydraten tellen
Hoeveel koolhydraten?
Bij het geven van het voedingsadvies besteedt de diëtiste veel aandacht aan koolhydraten.
Koolhydraten hebben een sterke invloed op de bloedglucose. Als u te veel koolhydraten
binnenkrijgt, stijgt de bloedglucose te sterk. Als u te weinig koolhydraten binnenkrijgt -
bijvoorbeeld omdat er te veel tijd tussen twee maaltijden zit - daalt de bloedglucose te sterk.
De diëtiste legt uit hoeveel koolhydraten u bij de verschillende maaltijden binnenkrijgt. Als u pas
diabetes type 2 hebt, kunt u er vanuit gaan dat het wel goed zit als u zich aan de algemene
adviezen voor gezond eten houdt. U haalt de meeste koolhydraten dan uit vezelrijke voeding
(zie vorige paragraaf).
Hoeveelheid wordt steeds belangrijker
Als de diabetes erger wordt, moet er meer aandacht worden besteed aan de hoeveelheid
koolhydraten in de voeding. Dit geldt zeker voor mensen die veel medicijnen gebruiken of
insuline spuiten. De bloedglucose kan ineens omlaag vallen als u nog niet of niet genoeg
gegeten hebt en de medicijnen de bloedglucose doen dalen. U kunt dan een hypo krijgen.
U leert dan koolhydraten te ‘tellen’. Er zijn verschillende lijsten verkrijgbaar waarin staat vermeld
hoeveel koolhydraten er in welke voedingsmiddelen zitten. Ook op internet vindt u enkele
handige koolhydratentellers. Vanzelfsprekend krijgt u begeleiding van de diëtiste als u de
hoeveelheid koolhydraten zo goed in de gaten moet houden. Na verloop van tijd leert u zelf
inschatten hoeveel koolhydraten een bepaalde maaltijd bevat. Ook ontdekt u dan hoe u
hiermee kunt variëren.
Hoe vaak eten?
Zorg ervoor dat u de benodigde koolhydraten verspreid over de dag binnenkrijgt. De glucose komt
dan geleidelijk in het bloed, er ontstaan geen pieken of dalen. Als richtlijn kunt u het volgende
aanhouden: u eet drie keer per dag en neemt daarnaast nog drie keer per dag een tussendoortje.
Regelmatig eten wordt steeds belangrijker
Regelmatig eten wordt belangrijker als de diabetes erger wordt. Ook hier geldt dat de kans op
een hypo groter is als u veel bloedglucoseverlagende tabletten gebruikt of insuline spuit.
In de praktijk
Geen regels maar richtlijnen
In de praktijk is het soms lastig de voedingsadviezen heel precies op te volgen. U bent
bijvoorbeeld op een verjaardagsfeest en krijgt een slagroompunt aangeboden... U gaat op
vakantie en krijgt te maken met andere eetgewoonten... Iemand nodigt u uit voor het eten, en
het diner laat lang op zich wachten...
De diëtist zal zoveel mogelijk uitleggen hoe u met dit soort onverwachte situaties om kunt gaan.
Over het algemeen geldt dat u de adviezen kunt gebruiken als richtlijn, het zijn geen strikte
regels waar u zich heel precies aan moet houden.
“Af en toe ga ik stappen met mijn vrienden, en dan ga ik natuurlijk niet de hele avond spa
rood drinken. Ik ben geen heilige. Dat begrijpt die diëtiste ook wel. Op haar advies neem ik
nu altijd een pak crackers mee, daar eet ik af en toe wat van. Dan wordt mijn maag niet te
leeg en kan ik geen hypo krijgen. En vlak voor ik naar bed ga eet ik nog een boterham.”

Als u niet goed weet wat u moet doen kunt u dit natuurlijk altijd overleggen. U kunt met vragen
terecht bij de diëtist, maar ook bij uw arts of diabetesverpleegkundige. Hieronder besteden we
kort aandacht aan enkele bijzondere situaties.
Ramadan en vasten
Tijdens de ramadan mogen moslims niets eten of drinken tussen zonsopgang en
zonsondergang. Ook het rooms-katholieke geloof kent zo’n periode van vasten.
Mensen met diabetes kunnen beter niet vasten. Als u zolang niets eet en drinkt zal de
bloedglucose vrijwel zeker ontregeld raken. U kunt dan een hypo krijgen.
Het geloof verplicht u niet om te vasten: zowel in de Koran als in de Bijbel staat dat zieken en
kinderen dit niet hoeven te doen.
“De ramadan viel dit jaar midden in de zomer. Zo’n dag zonder eten of drinken is dan lang,
hoor. Ik vreesde voor mijn gezondheid. Maar mijn moeder zei dat het moest van ons geloof.
Daarom ben ik met de imam gaan praten. Die heeft me toestemming verleend om niet mee
te doen. Daarna had mijn moeder er ook vrede mee.”
Als u per se mee wilt doen met de ramadan of vasten kunt u dit misschien op een aangepaste
manier doen. U kunt bijvoorbeeld minder eten dan anders: geen koekjes, geen beleg op uw
brood. Overleg wel eerst met uw diëtist of diabetesverpleegkundige.
Koorts
Als u koorts hebt, kan dit gevolgen hebben voor de bloedglucose. Deze kan ontregeld raken: te
hoog of juist te laag worden. Probeer zoveel mogelijk gewoon te blijven eten. Als u weinig trek
hebt, kunt u kiezen voor vloeibare producten als pap en vla. Gebruikt u medicijnen of insuline?
Blijf deze ook gewoon gebruiken.
Sporten
Als u beweegt, gaat de bloedglucose omlaag. Als u bloedglucoseverlagende tabletten gebruikt
of insuline, kan de bloedglucose zo sterk dalen dat u een hypo krijgt. Het algemene advies is
daarom wat te eten voor u gaat sporten. Hoeveel en wat u kunt eten, kunt u het beste even
overleggen met uw diëtist: het is onder meer afhankelijk van hoe intensief u sport.
Als u ook wilt afvallen, kan het soms beter zijn uw medicijnen aan te passen. Doe dit nooit op
eigen houtje, maar in overleg met uw diëtist en arts.
6. Gezond eten
In dit hoofdstuk
Schijf van vijf. De regels van de Schijf van Vijf van het Voedingscentrum helpen u bij het
kiezen van een gezonde voeding: eet gevarieerd, eet niet te veel, gebruik minder verzadigd
vet, eet veel groente, fruit en brood en ga veilig met voedsel om. Ook is het belangrijk dat u
voldoende beweegt en uw eetpatroon aanpast aan uw beweeggewoonten. Als u moeite hebt
om deze regels in de praktijk te brengen, kunt u altijd hulp van een diëtist vragen.
Gevarieerd eten. Ons lichaam heeft veel verschillende voedingsstoffen nodig. Deze krijgt u
binnen door gevarieerd te eten. Als hulpmiddel kunt u hierbij de Schijf van Vijf gebruiken.
Niet te veel eten. Overgewicht is schadelijk voor de gezondheid. Het draagt bij aan hart- en
vaatziekten, diabetes, gewrichtsproblemen en bepaalde vormen van kanker. In het overzicht
bij de Schijf van Vijf leest u wat voor uw leeftijd de juiste hoeveelheden voedingsmiddelen per
dag zijn.

Minder verzadigd vet. De meeste mensen gebruiken te veel verzadigd vet. Verzadigd vet
draagt bij aan een verhoogd cholesterol en dus aan hart- en vaatziekten. Verzadigd vet zit
vooral in dierlijke producten (vlees, volle zuivel, kaas) en bijvoorbeeld in chips en koekjes.
Kies liever voedingsmiddelen die onverzadigd of vloeibaar vet bevatten.
Plantaardige voeding. Plantaardige vezelrijke voedingsmiddelen zijn de basis van gezonde
voeding: ze bevatten een keur aan voedingsstoffen. Eet dus voldoende groente, fruit en
volkorenbrood. Bedenk dat u hierbij niet snel overdrijft: de meeste mensen eten te weinig van
deze producten.
Veilig. Voedselvergiftiging komt veel voor. De oorzaak is vaak een niet-hygiënische omgang
van voeding in de keuken. Met een paar eenvoudige maatregelen voorkomt u narigheid.
De regels van de Schijf van Vijf
Wat is gezond eten?
Veel mensen hebben wel een idee van ‘gezond eten’, maar weten niet precies wat het
betekent. Om een goed beeld te krijgen van gezond eten, kunt u gebruik maken van de regels
van de Schijf van Vijf van het Voedingscentrum. U kunt ze zelf nog eens nalezen in de brochure
‘Gezond eten met de Schijf van Vijf!’ van het Voedingscentrum. U kunt deze bestellen via de
Informatielijn (070 - 306 88 88) of internet (www.voedingscentrum.nl).
Naast deze regels voor een gezonde voeding is het minstens zo belangrijk dat uw
voedingspatroon past bij uw leef- en beweegpatroon. Als u bijvoorbeeld weinig
lichaamsbeweging krijgt, heeft uw lichaam niet zo veel energierijke (calorierijke) voeding nodig.
Wanneer u dan toch veel eet producten met veel vet of suiker, kunt u overgewicht krijgen.
Overgewicht is niet goed voor uw gezondheid, want u loopt hierdoor een verhoogd risico
bepaalde aandoeningen te krijgen, zoals diabetes, hart- en vaatziekten, gewrichtsaandoeningen
en bepaalde vormen van kanker. Uw leef- en beweegpatroon is daarom net zo belangrijk om
gezond te blijven als eten volgens de regels van het Voedingscentrum.
Als u niet goed weet hoe u gezond eten in de praktijk brengt
Veel mensen eten al jaren op een bepaalde manier. Ze zijn dat gewend en gewoonten zijn
moeilijk te veranderen. Als u met de adviezen niet goed uit de voeten kunt, is het goed om naar
een diëtist te gaan. Het handige van een diëtist is dat hij of zij weet hoe de voedingsadviezen in
de praktijk van alledag passen. U krijgt dus heel praktische informatie.
Om begeleiding te krijgen van een diëtist hebt u geen verwijzing van uw huisarts nodig. Veel
zorgverzekeraars vergoeden begeleiding van een diëtist in de aanvullende pakketten. Informeer
bij uw zorgverzekeraar.
Diëtisten werken vaak in het gezondheidscentrum bij u in de buurt, de thuiszorg, in een
ziekenhuis of op een sportschool. Kijk voor een diëtist bij u in de buurt op internet, in de
gemeentegids, in de Gouden Gids of het telefoonboek. Zie ook de website van de Nederlandse
Vereniging van Diëtisten, www.nvdietist.nl.
Gevarieerd eten
Schijf van Vijf
Er is geen enkel voedingsmiddel dat alle voedingsstoffen levert die u nodig hebt. Eén van de
sleutels tot gezond eten is gevarieerd eten. Door verschillende soorten voedingsmiddelen te
eten krijgt u alle stoffen binnen die u nodig hebt.
Gevarieerd eten wil zeggen dat u elke dag producten eet uit alle vakken van de Schijf van Vijf.
Varieer ook met de voedingsmiddelen binnen de vakken. Eet bijvoorbeeld niet alleen maar

appels uit het vak ‘groente en fruit’, maar kies ook eens voor ander fruit. In de vakken vindt u vijf
soorten voedingsmiddelen. We bespreken ze hieronder.
Eerste vak: groente en fruit
Groente en fruit bevatten veel waardevolle voedingsstoffen, zoals vitamines en mineralen. Ze
bevatten ook veel voedingsvezels, die een verzadigd gevoel geven en de stoelgang
bevorderen. Naar verhouding bevatten ze weinig calorieën.
Tweede vak: brood, (ontbijt)granen, aardappelen, rijst, pasta en peulvruchten
Voor de volkorenproducten uit dit vak geldt hetzelfde als voor fruit en groente: ze bevatten veel
belangrijke voedingsstoffen en veel voedingsvezels. Ze vormen de basis van onze maaltijden.
Derde vak: zuivelproducten, vlees(waren), vis, ei en vleesvervangers
Deze producten bevatten onder meer veel eiwitten en calcium. Met name volle zuivel en
vlees(waren) bevatten veel verzadigd vet: kies hiervan de minder vette soorten, bijvoorbeeld
halfvolle of magere zuivel en mager vlees. Beperk de consumptie van kaas tot één plak per dag.
Ook wordt aanbevolen regelmatig een portie (vette) vis te eten, zoals haring, zalm of makreel. Vis
bevat namelijk veel onverzadigde vetzuren die beschermen tegen hart- en vaatziekten.
Vierde vak: vetten, olie
Vetten en olie hebt u nodig, onder meer om voldoende vitamine A, D en E binnen te krijgen.
Kies echter zo veel mogelijk voor onverzadigde - meestal plantaardige - vetten. Verzadigde
vetten zijn een belangrijke oorzaak van harten vaatziekten. Onverzadigde vetten leveren
evenveel calorieën als verzadigde vetten.
Vijfde vak: dranken
Het menselijk lichaam bestaat voor ongeveer 60% uit water. Om gezond te blijven moeten we
dagelijks minimaal anderhalve liter drinken. Alle dranken tellen mee: water, koffie en thee,
(karne)melk enzovoort. Beperk echter het gebruik van dranken die veel suiker bevatten, zoals
vruchtensappen en suikerhoudende frisdranken. Vervang ze eventueel door suikervrije of
lightvarianten. Deze producten bevatten echter zoetstoffen. Er is nog niet veel bekend over de
gezondheidseffecten bij het gebruik van grote hoeveelheiden zoetstof.
Pas op met alcoholische dranken. Alcohol kan de gezondheid schaden en heeft een
verslavende werking. De richtlijn is daarom om per dag niet meer dan een glas (vrouwen) of
twee glazen (mannen) alcohol te gebruiken.
Drink nooit alcohol in situaties met een verhoogd risico op ongelukken (verkeer, sport, bepaalde
werkzaamheden). Het gebruik van alcohol bij een zwangerschapswens of tijdens de
zwangerschap kan de gezondheid van het kind schaden. Verder kan alcohol effect hebben op
sommige aandoeningen of op de werking van bepaalde medicijnen. Informeer bij uw arts.
Niet te veel eten
Gewicht en gezondheid
Nogal wat mensen eten meer dan ze nodig hebben. Dat wil zeggen dat ze meer energierijke
voeding innemen dan ze verbruiken door lichaamsbeweging. Dat leidt tot overgewicht. De
laatste jaren neemt dit probleem in Nederland (en veel andere landen) sterk toe. Niet per se
omdat we meer zijn gaat eten, maar omdat we vaker energierijke voedingsmiddelen gebruiken
en minder energie verbruiken met dagelijkse activiteiten. Overgewicht is erg slecht voor de gezondheid.
Het vergroot de kans op allerlei aandoeningen, zoals hart- en vaatziekten, diabetes,
gewrichtsaandoeningen en bepaalde vormen van kanker.

Hoeveel eten?
Voor de vijf vakken met voedingsmiddelen uit de Schijf van Vijf heeft het Voedingscentrum een
schema met aanbevolen hoeveelheden opgesteld. Dit schemageeft aan wat voor u normale
hoeveelheden per dag zijn. De kleinste hoeveelheden gelden voor vrouwen, de grootste
hoeveelheden voor mannen. Let op: de tabel is geen absoluut voorschrift, maar vormt de basis
van een gezonde voeding. U kunt er op variëren. (Bron: www.voedingscentrum.nl).
19 - 50 jaar 51 - 70 jaar ouder dan 70
Fruit 2 vruchten, 200g 2 vruchten, 200g 2 vruchten, 200 g
Groente 4 opscheple- pels, 4 opscheplepels, 3 opscheplepels,
200g
200g
150 g
Aardappelen, rijst, 4 - 5 opschep lepels, 3- 4 opscheplepels, 2 -4 opscheplepels,
pasta, peulvruchten 200 - 250g
150 - 200g
100 - 200 g
Brood 6- 7 sneetjes, 5- 6 sneetjes, 4- 5 sneetjes,
210 - 245g
175 - 201g
140 - 175 g
Kaas 1,5 plak, 30 g 1,5 plak, 30 g 1 plak, 20 g
Melk (producten) 450 ml vrouwen: 550 ml;
mannen: 500 ml
650 ml
Vlees(waren), vis, kip,
ei of vleesvervangers
100 - 125 g 100 - 125 g 100 - 125 g
Bak-, braad- en
frituurpro- ducten, olie
1 eetlepel, 15 g 1 eetlepel, 15 g 1 eetlepel, 15 g
Halvarine 30 - 35 g,
25 -30 g,
20 - 25 g,
5 g per sneetje 5 g per sneetje 5 g per sneetje
Dranken (geen alcohol) 1,5 - 2 liter 1,5 - 2 liter 1,5 - 2 liter
Minder verzadigd vet
Aderverkalking
Verzadigd vet is een belangrijke oorzaak van een verhoogd cholesterolgehalte en dat leidt weer
tot hart- en vaatziekten. Probeer daarom verzadigde vetten uit de weg te gaan. Gebruik ze
beperkt en vervang ze waar nodig door onverzadigde vetten, die juist goed zijn voor uw hart en
bloedvaten.
Producten die veel verzadigd vet bevatten
roomboter; bak- en braadvetten uit een wikkel; alle margarines uit een wikkel
frituurvet uit een wikkel of als blok
vet vlees, vette vleeswaren
volvette kaas, roomkaas, volle melk, volle melkproducten, poedermelk voor de koffie
(‘creamer’), slagroom, crème fraiche, kookroom, zure room
snacks, gebak, koekjes
chocolade
Producten die veel onverzadigd vet bevatten
olijfolie, zonnebloemolie, slaolie, sojaolie, maïsolie, saffloerolie
(dieet)halvarine en halvarineproducten met maximaal 10 g verzadigd vet/100 g
(dieet)margarine en margarineproducten met maximaal 20 g verzadigd vet/100 g
vloeibare (dieet)bak- en braadproducten en frituurvet met maximaal 20 g ver-
zadigd vet/100 g, sladressing op basis van olie
slasaus, mayonaise, fritessaus
vette vis, zoals haring, makreel en zalm
melkproducten voor de koffie met onverzadigd vet
pinda’s en noten (walnoten, amandelen, hazelnoten, notenpasta’s)

Plantaardige voeding
Basis van een gezonde voeding
Plantaardige producten zoals aardappelen, groente, fruit en volkorenbrood zijn de basis van
een gezonde voeding. Ze bevatten veel waardevolle voedingsstoffen, waaronder vitaminen,
koolhydraten en vezels. Bovendien bevatten ze weinig (verzadigd) vet. U zult er niet snel te veel
van eten. Sterker nog: de meeste mensen eten er te weinig van.
Probeer elke dag twee ons groente (vier groentelepels) en twee keer fruit te eten. Aardappelen
kunt u vervangen door (volkoren) pasta of zilvervliesrijst.
Diabetes
Brood, aardappelen, pasta, rijst en peulvruchten bevatten veel koolhydraten. Het is voor
mensen met diabetes nodig de hoeveelheid die u van deze voedingsmiddelen eet af te
stemmen op het gebruik van medicijnen (insuline of bloedglucoseverlagende tabletten). Vraag
advies aan de diëtist.
Veilig
Voedselvergiftiging
Voeding behoort op een hygiënische manier te worden bereid en bewaard. Als u dat niet doet,
riskeert u een voedselvergiftiging. Vooral voor kwetsbare groepen bijvoorbeeld (heel jonge)
kinderen, zieke mensen en ouderen, kan dit risicovol zijn.
Voedingscentrum
Het Voedingscentrum heeft twee handige uitgaven over het veilig omgaan met voeding. U kunt
ze bestellen bij het Voedingscentrum zelf (070 - 306 88 88, www.voedingscentrum.nl):
Bacteriewijzer
Barbecuewijzer
7. Voldoende bewegen
In dit hoofdstuk
Bewegingsadvies. Door meer te gaan bewegen gaat de bloedglucose omlaag.
Hoeveel bewegen? U krijgt het advies om minstens een half uur per dag te bewegen. Voor
iedereen onder de 18 jaar en voor mensen met overgewicht is dit een uur. Als u uw fitheid
wilt verbeteren kunt u daarnaast nog gaan sporten.
Praktische tips. Er zijn een aantal zaken waar u rekening mee moet houden als u gaat
sporten. Overleg bijvoorbeeld met een arts of fysiotherapeut als u niet gewend bent om te
bewegen of te sporten.
Een hypo tijdens het sporten. Sporten leidt tot een daling van de bloedglucose en kan in
sommige situaties een hypo veroorzaken. Door een aantal voorzorgsmaatregelen te nemen
kunt u voorkomen dat u een hypo krijgt.
Bewegingsadvies
Bewegen: bloedglucose gaat omlaag
Van uw huisarts krijgt u niet alleen het advies om gezonder te gaan eten maar ook om meer te
bewegen. Lichaamsbeweging leidt er - net als gezond eten toe dat de bloedglucose omlaag gaat.
Als u gaat bewegen wordt het lichaam weer gevoeliger voor insuline. Daardoor kan het lichaam
de glucose in het bloed weer beter opnemen. De bloedglucose kan niet meer te hoog oplopen.

Andere voordelen
Lichaamsbeweging heeft daarnaast nog een aantal andere voordelen: u kunt er bijvoorbeeld
door afvallen (of op gewicht blijven). De bloeddruk en het cholesterolgehalte gaan omlaag. Door
deze drie zaken neemt het risico op hart- en vaatziekten af. Dat is een belangrijk voordeel,
omdat mensen met diabetes al een verhoogd risico op hart- en vaatziekten hebben.
Als u medicijnen gebruikt, of misschien zelfs insuline, is het mogelijk dat u daar na verloop van
tijd minder van nodig hebt als u regelmatig gaat bewegen. Het lichaam wordt immers weer
gevoeliger voor insuline en de bloedglucose daalt.
Lichaamsbeweging is goed voor de bloedsomloop. Dat is merkbaar tot in de kleinste bloedvaten
(haarvaten): deze raken beter doorbloed. Ook dat is een belangrijk voordeel. Bij mensen die
diabetes hebben is de doorbloeding in deze kleine vaten vaak niet goed. Op de lange duur
kunnen er klachten ontstaan, bijvoorbeeld aan de ogen of de voeten. Door meer te gaan
bewegen kunt u deze klachten uitstellen of misschien zelfs voorkomen.
Mensen die regelmatig bewegen zitten vaak lekkerder in hun vel. Ook dit is een voordeel: het
zorgt ervoor dat u beter kunt omgaan met de gevolgen van uw aandoening.
“Ik ben te oud om nog echt actief een sport te doen, maar ik doe regelmatig
gymnastiekoefeningen. Meestal ‘s ochtends, want je wordt er echt lekker wakker van. Soms
moet ik me er een beetje toe zetten. Kom op, oudje, denk ik dan, rekken en strekken maar
weer... Ze zeggen dat het goed is voor de diabetes, maar daar doe ik het eigenlijk niet v001:
Ik doe het meer omdat ik me er in het algemeen wat fitter door voel.”
Hoeveel bewegen?
Het advies dat u krijgt is gelijk aan het advies dat voor alle Nederlanders geldt. Aangeraden
wordt om vijf dagen per week minstens een half uur te bewegen. Het is de bedoeling dat u
‘matig intensief’ beweegt. Wat dat precies inhoudt kunt u in de volgende paragraaf lezen, maar
u kunt denken aan activiteiten als wandelen, fietsen of zwemmen.
Als u te zwaar bent, krijgt u een ander advies: het is dan beter om minstens een uur per dag te
bewegen. Dit advies geldt ook voor kinderen en jongeren (iedereen onder de 18 jaar).
Hoeveel bewegen?
Een half uur beweging per dag
Om een goede gezondheid te behouden of op te bouwen is het nodig om op vijf, maar bij
voorkeur op alle dagen van de week minstens een half uur ‘matig intensief’ te bewegen. Voor
mensen met overgewicht en voor iedereen onder de 18 jaar is het advies om minstens een uur
per dag ‘matig intensief’ te bewegen.
Matig intensief bewegen hoeft niet te betekenen: sporten. U kunt ook denken aan lopen en
fietsen. U mag dus best een beetje moe worden en gaan zweten, maar u hoeft niet buiten adem
te raken.
Vaak is het goed mogelijk om dit soort lichamelijke activiteiten in te bouwen in uw dagelijks
leven. De onderstaande voorbeelden kunt u waarschijnlijk zelf aanvullen:
u gaat op de fiets naar uw werk
u maakt in de pauze een ommetje
u doet de boodschappen lopend
u werkt regelmatig in de tuin
u loopt de eerste drie haltes en neemt dan pas de bus of u stapt een of meer haltes te vroeg uit
u neemt de trap in plaats van de lift

u laat een paar keer per dag de hond uit
Als het u lukt om elke dag een half uur te bewegen, hebt u al een belangrijk doel bereikt: u
beweegt voldoende om een goede gezondheid te handhaven.
Tips
Wilt u meer gaan bewegen door meer te gaan lopen? Voor lopen geldt dat u minstens 10.000
stappen per dag moet lopen, u kunt dit bijhouden met een stappenteller (te koop in de
meeste sportwinkels).
Tips en ideeën over hoe u dertig minuten bewegen in uw dagelijks leven kunt inpassen, vindt
u op www.30minutenbewegen.nl.
Uw fitheid verbeteren
Het kan zijn dat u al regelmatig beweegt, zoals eerder werd beschreven. Dat is voldoende voor
een goede gezondheid, maar misschien wilt u uw fitheid of lichamelijke prestaties verbeteren.
Om dit te doen is een half uurtje bewegen per dag niet voldoende. Daarnaast moet u minstens
drie keer per week een half uur intensief bewegen of sporten. U kunt hierbij denken aan stevig
wandelen (bijvoorbeeld Nordic Walking), fietsen, zwemmen, hardlopen, aquajoggen, volleybal,
conditietraining op een sportschool (‘fitness’) enzovoort. Alle lichamelijke activiteiten waarbij u in
ieder geval uw beenspieren gebruikt, zijn geschikt. Hardlopen is minder geschikt als u
gewrichtsproblemen hebt, omdat het uw rug, knieën en enkels erg belast. Overleg met uw
huisarts of fysiotherapeut.
Het kost dus meer moeite en inspanning om echt aan uw fitheid te werken, maar u wordt
beloond: u zult profiteren van alle voordelen die het sporten kan hebben.
“Toen de arts begon over bewegen en conditieverbetering dacht ik: hij denkt dat hij een jonge
kerel voor zich heeft, niet een man van in de zeventig... Maar toen ik dat zei kreeg ik de wind
van voren. Volgens hem was conditieverbetering zeker mogelijk, ook voor mij. En hij heeft
gelijk gekregen. Ik maak nu vier, vijf keer per week een behoorlijke wandeling van drie
kwartier tot een uur en daardoor voel ik me veel fitter dan vroeger...”
Praktische tips
Let op uw grenzen
Lichamelijke beweging is dus een echte aanrader. U slaat heel wat vliegen in één klap. Het is
daarom begrijpelijk dat veel artsen en fysiotherapeuten sporten en bewegen van harte
aanraden. Er is wel een voorbehoud: zorg dat u uzelf niet overbelast. Beweeg zo veel u kunt,
maar luister goed naar uw lichaamssignalen zodat u niet over uw grenzen heen gaat.
Vuistregels
Het is moeilijk om een algemene uitspraak te doen over waar uw grenzen liggen. De een heeft
nog nooit gesport, de ander juist wel. Voor de een kan daarom een ‘ommetje’ al een flinke
inspanning betekenen, terwijl dit voor de ander niets voorstelt.
We geven daarom alleen een paar vuistregels. Als u deze toepast kunt u er zeker van zijn dat u
op een goed, veilig niveau beweegt en/of sport.
Als u niet gewend bent om te bewegen en/of sporten: overleg met uw arts of fysiotherapeut.
Ook uw diëtist kan u advies geven.
Bouw het bewegen geleidelijk op en neem voldoende rustmomenten. Wissel inspanning en
ontspanning dus voldoende af.
Let op signalen die uw lichaam geeft: het lichaam geeft zelf aan wat u kunt hebben.

Als u niet gewend bent om te bewegen en/of te sporten
Mensen die gewend zijn te bewegen en te sporten weten en voelen meestal goed aan waar hun
grenzen liggen. Maar misschien bent u dat niet gewend. Ga in dat geval niet meteen veel meer
bewegen of fanatiek sporten: dat is vragen om moeilijkheden. Overleg eerst met uw huisarts,
diëtist of fysiotherapeut over een geschikt bewegingsprogramma. Er zijn speciale
bewegingsprogramma’s voor mensen met diabetes.
Ook als u al wat ouder bent (ouder dan 40), is het zinvol eerst met de huisarts, diëtist of
fysiotherapeut te overleggen. Hij of zij kan nagaan of u veilig kunt gaan sporten en u eventueel
adviezen geven over een begeleid bewegingsprogramma.
Let op bij bepaalde klachten
Uw klachten kunnen een belemmering vormen bij het bewegen. Ook daarom is het zinvol met
uw arts en/of fysiotherapeut te overleggen over een geschikt bewegingsprogramma.
Krachtsporten als gewichtheffen of worstelen kunt u bijvoorbeeld beter niet doen als u
oogproblemen hebt. Bij dit soort sporten komt er veel druk op de oogbol te staan.
Medische keuring
In bepaalde gevallen zal de huisarts u eerst verwijzen naar een sportarts voor een medische
keuring. Dit zal met name gebeuren als u al langere tijd diabetes hebt. Uit de keuring kan naar
voren komen dat u last hebt van een of meer van de volgende klachten:
Uw bloedglucose schommelt sterk.
Uw bloeddruk is te hoog en u krijgt hiervoor nog geen behandeling.
U hebt hartklachten, bijvoorbeeld angina pectoris
U hebt oogproblemen en krijgt hiervoor nog geen behandeling.
U kunt een hypo nog niet tijdig herkennen.
De sportarts zal u waarschijnlijk aanraden eerst deze klachten te laten behandelen voor u gaat
sporten. Ook is het mogelijk dat de sportarts een sportmedisch advies geeft: op basis daarvan
kan een veilig bewegingsprogramma voor u opgesteld worden.
Bouw het bewegen geleidelijk op
Het uitgangspunt is altijd de hoeveelheid inspanning die u nu goed aan kunt. Misschien is dat
een ‘ommetje’, misschien een paar kilometer wandelen of misschien een paar uur fietsen. Maar
wat uw niveau ook is, vanaf dat punt kunt u gaan opbouwen. Opbouwen wil zeggen: stap voor
stap intensiever gaan bewegen, steeds een paar minuten langer bewegen, steeds een paar
honderd meter verder lopen enzovoort.
Een belangrijke reden om rustig op te bouwen is dat uw lichaam op die manier aan de
inspanning went en zich kan aanpassen. Zonder uw grenzen te overschrijden, kunt u uw
grenzen steeds een beetje verleggen. Bovendien voorkomt een rustige opbouw blessures:
blessures komen veel voor, zijn erg hinderlijk en ontstaan vaak omdat iemand te snel te veel
gaat bewegen.
Probeer stap voor stap naar de norm toe te werken: een half uur (voor mensen met
overgewicht, kinderen en jongeren: een uur) bewegen per dag en - als u dat kunt en leuk vindt -
drie keer per week een half uur intensief sporten.
Let op uw lichaam
Uw lichaam geeft tijdens een inspanning zelf aan wat het kan hebben. Als u zich inspant gaat u
sneller ademen en uw hart sneller kloppen. Als u in hetzelfde tempo blijft bewegen, blijven uw
ademhaling en hartslag zo’n beetje op hetzelfde niveau. Op een gegeven moment voelt u zich

moe en stopt u. Uw hartslag en ademhaling keren dan binnen een paar minuten terug naar hun
oude niveau.
Uw lichaam waarschuwt als u te ver gaat. Zolang u tijdens de inspanning nog kunt praten, gaat
het prima: u spant zich behoorlijk in, maar u gaat niet te ver. U gaat wel te ver als u eigenlijk niet
meer kunt praten en buiten adem raakt. U bent ook te ver gegaan als het na de inspanning
langer dan een paar minuten duurt voordat uw ademhaling en hartslag weer op hun normale
niveau zijn.
Let wel, deze regel geldt voor normale inspanningen, zoals hardlopen of tennissen. Bij speciale
trainingen gelden andere regels, zoals bij intervaltraining, waarbij korte en intensieve
inspanningen worden afgewisseld met rustig bewegen.
Let ook op pijn, met name in uw spieren en gewrichten. Als u tijdens het sporten duidelijk meer
pijn krijgt, moet u stoppen. U bent zich dan het overbelasten en dat kan schade aan
bijvoorbeeld uw gewrichten veroorzaken. Als u na het sporten duidelijk meer pijn in uw spieren
of gewrichten krijgt, bent u ook te ver gegaan. Rust in dat geval goed uit en doe het een
volgende keer iets rustiger aan.
Pas op uw voeten
Hierboven schreven we dat het lichaam zelf aangeeft wat het kan hebben. Dit klopt niet
helemaal: bij mensen met diabetes zijn de voeten soms wat minder gevoelig. Het is mogelijk dat
u een beschadiging aan de huid niet voelt, terwijl de huid door uw diabetes juist extra kwetsbaar
is. Dit kunt u doen:
Controleer voor en na het sporten de huid van uw voeten.
Draag schoenen die goed zitten en steun geven.
Zijn er toch wondjes ontstaan? Behandel ze direct en roep zo nodig hulp in.
Welke sport- en beweegactiviteiten zijn geschikt?
Het is in zijn algemeenheid niet te zeggen welke sport voor u geschikt is. Wel zijn er een paar
dingen waar u op kunt letten.
Kies een sport die bij u past
Kies in elk geval een sport die u leuk vindt en die bij u past. U hebt er op die manier plezier in
en zult het makkelijker volhouden. Wilt u binnen of buiten sporten, alleen of met anderen, op
vaste tijden of wanneer het u uitkomt?
“Ik had vroeger een hekel aan sport. Met een goede vriend had ik het daar vaak over. Je
druk maken om zo’n balletje...? Nee, dat leek me onzin. En die vriend riep dan: sport is het
leven zelf! Sinds een tijdje doe ik korfbal. Laatst zat ik daarover met die vriend te praten. We
hadden een paar dagen eerder verloren en ik maakte me boos over een medespeler die
volgens mij stom had gespeeld. Die vriend schoot natuurlijk in de lacht. Wat krijgen we nou?’
zei hij, ‘maak je je nou toch druk om een balletje?’ Tja...”
Kies bij voorkeur voor rustige bewegingen
Sporten waarbij u langere tijd achter elkaar rustig beweegt (‘duursporten’) zijn in het algemeen
beter om mee te beginnen dan sporten waarbij u steeds kort en intensief beweegt. Het voordeel
van duursporten is dat u geen korte, zeer hoge belasting te verwerken krijgt (‘piekbelasting’).
Bovendien is een gestage inspanning beter in de hand te houden dan een inspanning met
pieken en dalen.
Hetzelfde geldt voor sporten waarbij het lichaamsgewicht niet wordt ‘gedragen’. Zwemmen,
fitness, roeien en fietsen zijn ‘lichter’ dan wandelen, golfen, squashen, badminton en voetbal.

Een voordeel van dit soort sporten is dat u ze langer kunt volhouden. Ze leiden tot een hogere
vetverbranding: een voordeel als u wilt afvallen.
Dit wil niet zeggen dat u geen intensievere of zwaardere sporten kunt doen. Dit hangt af van uw
algehele fitheid en van uw gezondheid. Als u graag een intensieve sport wil doen, overleg dan
eerst met uw (sport)arts of fysiotherapeut.
Sport op uw eigen niveau
U kunt op verschillende niveaus sporten. Hardlopen kan betekenen dat u een paar keer per
week een half uurtje jogt. Het kan ook betekenen dat u drie keer per jaar een marathon loopt
(en dus het hele jaar door intensief traint). U kunt bij vrijwel alle sporten een niveau kiezen dat
bij u past.
Bewegingsactiviteiten voor mensen met diabetes
In het hele land worden bewegingsactiviteiten voor mensen met diabetes aangeboden. Op de
website van de Diabetesvereniging Nederland (www.dvn.nl) vindt u een overzicht van dit soort
activiteiten. U kunt ook uw huisarts, diëtist of fysiotherapeut vragen wat er bij u in de buurt te
doen is.
Meer informatie en tips over sporten en bewegen met diabetes vindt u onder meer op
www.sportiefbewegen.nl.
Een hypo tijdens het sporten
Een reëel gevaar?
Tijdens het sporten daalt de bloedglucose. Ook nadat u zich lichamelijk hebt ingespannen kan
de bloedglucose nog dalen. De bloedglucose kan zo sterk dalen dat u onwel wordt. Als de
bloedglucose erg sterk daalt, kan er een hypo optreden.
Voor de meeste mensen met diabetes type 2 is dit echter geen reëel gevaar. Als u voor het
sporten iets met koolhydraten eet, voorkomt u dat de bloedglucose te ver zakt. Eet bijvoorbeeld
een half uur voordat u gaat sporten een extra boterham. Vraag eventueel advies aan uw diëtist.
Mensen die veel bloedglucoseverlagende tabletten (met name sulfonylureumderivaten) of
insuline gebruiken kunnen wel een hypo krijgen. De bloedglucose gaat al omlaag door het
sporten en daalt dan ook nog eens door de medicijnen.
Als u gevaar loopt zal uw arts u daarop wijzen. Vaak valt er wel een mouw aan te passen: de
medicatie kan bijvoorbeeld worden aangepast. Zelf kunt u een aantal voorzorgsmaatregelen
nemen.
Voorzorgsmaatregelen
Eet iets met koolhydraten voordat u gaat sporten. Zo voorkomt u dat uw bloedglucose sterk
zakt. Vraag uw diëtist wat en hoeveel u kunt eten.
Meet uw bloedglucose voordat u gaat sporten. Ga niet sporten als de waarden te hoog of te
laag zijn.
Ga het eerste uur na het inspuiten van insuline niet sporten.
Spuit insuline niet in de buurt van de spieren. Omdat de doorbloeding in de spieren sterk
toeneemt tijdens het sporten, wordt insuline sneller in het bloed opgenomen, waardoor u
sneller een hypo kunt krijgen. Kies voor een plek met onderhuids vet, zoals de bil of buik.
Zorg dat u niet alleen bent als u gaat sporten. Het is veiliger als er anderen in de buurt zijn.
Breng andere sporters op de hoogte van uw situatie. Vertel wat zij kunnen doen als u een
hypo krijgt. Draag uw medische gegevens bij u.
Vertel uw naasten waar u naartoe gaat en wat u gaat doen. Als u te lang wegblijft, kunnen zij
alarm slaan.

Zorg dat u iets met glucose bij u hebt, bijvoorbeeld druivensuiker of een flesje energiedrank.
Stop met sporten als u een hypo voelt aankomen. Volg de algemene adviezen voor bij een
hypo op.
Extra voorzorgsmaatregelen bij duursporten
Neem extra voorzorgsmaatregelen als u aan ‘echte’ duursporten gaat doen. U kunt hierbij
denken aan langdurige inspanningen als lange afstanden lopen, rennen, fietsen of schaatsen of
meedoen aan een toernooi dat de hele dag duurt.
Bouw dit soort activiteiten geleidelijk op. Over het algemeen is het nodig dat u al lang van
tevoren met trainen begint.
Gebruik tijdens het sporten regelmatig iets met glucose om de bloedglucose op peil te
houden. Bijvoorbeeld: een banaan, boterham of drankje met glucose.
Liever geen risicovolle sporten
Tot slot: realiseer u dat bepaalde sporten minder geschikt zijn als u een hypo kunt krijgen. Bij
sporten als zwemmen, parachutespringen, bergbeklimmen of duiken kunnen er
levensgevaarlijke situaties ontstaan.
“Sporten is mijn leven. Toen ik hoorde dat ik diabetes had waas ik dan ook echt niet van plan
het sporten op te geven. Mijn arts had me wel gewaarschuwd, maar ik dacht: bekijk het
maar! Tot ik tijdens het voetbal op een hete zondagmiddag zomaar flauwviel op het veld. Ik
ben daar zo van geschrokken... Mijn arts, maar ook mijn vrouw en kinderen waren echt boos
op me. Tja, dat zat je wel aan het denken. Samen met mijn arts heb ik toen overlegd wat het
beste voor mij is. Ik kan gelukkig wel blijven voetballen, maar ik moet echt mijn grenzen
trekken. Als het echt warm is, blijf ik voortaan maar in de dug-out.”
8. Naar een gezond gewicht
In dit hoofdstuk
Gevaar. Veel mensen met diabetes type 2 zijn te zwaar. Zij krijgen het advies om af te
vallen: dat is beter voor de gezondheid.
Overgewicht. Artsen en diëtisten gebruiken de Body Mass Index (BMI) om te bepalen of u
een gezond gewicht hebt. De BMI is een rekensommetje op basis van uw lengte en gewicht.
Een BMI tot 25 geldt als een gezond gewicht. Bij een BMI tussen de 25 en 30 bent u te
zwaar. Een BMI van boven de 30 geldt als ernstig overgewicht. In dat geval krijgt u het
advies om 10% af te vallen.
Afvallen. U valt af door minder energie in te nemen dan u verbruikt. In de praktijk betekent
dit: gezonder eten (minder calorieën innemen) en meer bewegen (meer calorieën
verbruiken). Bij ernstig overgewicht is een energiebeperkt dieet nuttig, dus een dieet waarin
de hoeveelheid calorieën is beperkt. Het Voedingscentrum heeft enkele hulpmiddelen die u
hierbij kunnen helpen.
Volhouden. Afvallen wil zeggen dat u uw eet- en beweeggewoonten blijvend verandert. Vraag
hierbij eventueel hulp aan een diëtist. Ga stap voor stap te werk en maak de stappen niet te groot.
Realiseer u dat er ongetwijfeld moeilijke momenten zullen komen waarop u liever niet aan
verstandig en gezond eten wilt denken. Probeer ook in die situaties uw gewoonten te veranderen.
Alleen dan kunt u uw eet- en beweeggewoonten blijvend veranderen.
Het gevaar van overgewicht
Afvallen: bloedglucose gaat omlaag
Als u te zwaar bent, krijgt u het advies om af te vallen. Als u afvalt, gaat de bloedglucose
omlaag. Het lichaam wordt namelijk weer gevoeliger voor insuline als u gewicht verliest. Dit
effect is al waarneembaar als u enkele kilo’s bent kwijtgeraakt.

Andere voordelen
Daarnaast kleven er nog een paar andere voordelen aan afvallen. Overgewicht vergroot de kans op
hart- en vaatziekten. Door af te vallen wordt de kans op hart- en vaatziekten kleiner — ook al omdat
met het afvallen ook het cholesterol en de bloeddruk dalen. Een belangrijk voordeel voor mensen
met diabetes, omdat diabetes een verhoogd risico op hart- en vaatziekten geeft.
Als u medicijnen gebruikt, of misschien zelfs insuline, is het mogelijk dat u daar na verloop van
tijd minder van nodig hebt als u afvalt. Het lichaam wordt immers weer gevoeliger voor insuline
en de bloedglucose daalt.
Overgewicht vergroot de kans op gewrichtsaandoeningen. Voor mensen met diabetes is dat
extra vervelend: als gevolg van diabetes kunnen er op de lange duur gewrichtsklachten
ontstaan. Door af te vallen kunt u deze klachten uitstellen of misschien zelfs voorkomen.
Hoe afvallen?
Afvallen is niet een kwestie van een bepaald dieet volgen. Omdat mensen er veel geld voor
over hebben om af te vallen, worden veel diëten aangeboden, waarbij de ene mode volgt op de
andere. Als u werkelijk wilt afvallen - dus blijvend een gezond gewicht wilt hebben - zijn dit soort
diëten zinloos. U zult er waarschijnlijk snel van afvallen, maar omdat u niet leert uw eetgedrag
te veranderen, kunt u het bereikte gewicht niet handhaven. Bovendien gaat uw lichaam door
deze crashdiëten ‘zuiniger’ werken waardoor het aan minder calorieën genoeg heeft. U krijgt
daarom steeds eerder te veel binnen met als gevolg dat u weer zwaarder wordt.
Jojoën
Heel wat mensen doen regelmatig een dieet of kuur. Hierdoor vallen ze snel af, komen weer
aan, vallen opnieuw af enzovoort. Dit op- en neergaan van het gewicht heet ‘jojoën’.
De gewichtsveranderingen brengen uw lichaam steeds opnieuw uit balans. Dit is schadelijker
voor uw gezondheid dan een iets te hoog maar gelijkblijvend gewicht!
Zorg voor evenwicht
We hebben voeding nodig als energiebron. Overgewicht ontstaat als we meer energie tot ons
nemen dan verbruiken. De overtollige energie wordt door ons lichaam opgeslagen in vetcellen,
als een soort energiereserve. U kunt dus zwaarder worden omdat u te veel eet, maar ook omdat
u te weinig beweegt.
Het recept om af te vallen laat zich hieruit afleiden: minder energie tot u nemen (minder eten) en
meer energie verbruiken (meer bewegen). Als u eenmaal een goed gewicht hebt, is het zaak
om het evenwicht te bewaren: ongeveer net zoveel energie tot u nemen als verbruiken.
“Ik ben kok. Iedereen vraagt me altijd of dat nou geen lastig beroep is als je diabetes hebt.
Alsof je als kok de hele dag staat te eten! Ik denk dat het juist makkelijk is dat ik kok ben,
omdat ik weet hoeveel je met eten kunt doen. Lekker eten is altijd mogelijk, ook als je
bijvoorbeeld aan het afvallen bent. Zo’n dieet is voor mij zelfs een uitdaging: de kunst is dan
om met minder calorieën toch iets lekkers te maken.”
Waar het dus uiteindelijk om gaat is dat u uw eet- en beweeggewoonten blijvend verandert. Als
dat lukt neemt de kans op gezondheidsproblemen sterk af. Dat geldt niet alleen voor diabetes,
maar ook voor hart- en vaatziekten en gewrichtsproblemen.
Professionele begeleiding
U hoeft niet helemaal alleen naar dit evenwicht te zoeken. Uw huisarts verwijst naar een diëtist.
Deze kan u begeleiden bij het afvallen. Als u al een gezond gewicht hebt, kan de diëtist u leren
hoe u dit kunt behouden.

Wat is ‘overgewicht’ precies?
Schoonheidsideaal
In onze samenleving ligt veel nadruk op het uiterlijk: wij vinden het belangrijk om er goed uit te
zien. Met goed bedoelen we onder andere: slank. Televisie, tijdschriften en reclames spiegelen
ons dit voor als ideaal. Vandaar: ‘schoonheidsideaal’.
Mensen die willen afvallen doen dit vaak om aan het schoonheidsideaal te voldoen. Als u van
een arts het advies krijgt om af te vallen heeft het afvallen echter een heel ander doel: een
gezond gewicht. Dit is een gewicht waarmee geen extra risico loopt om gezondheidsproblemen
te krijgen. Als u te zwaar bent, loopt uw gezondheid met vijf tot tien kilo gewichtsafname al
aanmerkelijk minder risico. Met het ‘schoonheidsideaal’ heeft dit niets te maken.
Wanneer bent u medisch gezien te zwaar?
De gebruikelijke methode om na te gaan of u een gezond gewicht hebt is de BMI, de Body
Mass Index. De BMI is een betekening op basis van uw gewicht en lengte. Om de rekensom te
kunnen maken moet u dus weten hoeveel u weegt (in kilo’s) en hoe lang u bent (in meters). We
laten de berekening zien met behulp van een voorbeeld: iemand met een lengte van 1.80 meter
en een gewicht van 78 kilo.
Bereken eerst het kwadraat van uw lengte. Het kwadraat wil zeggen: uw lengte
vermenigvuldigd met uw lengte. In het voorbeeld is dat: 1.80 x 1.80 = 3.24
Deel vervolgens uw gewicht door de uitkomst. In dit voorbeeld: 78 : 3.24 = 24.
U weet nu uw BMI. In het voorbeeld is dit 24.
Voor mensen jonger dan 65 jaar geldt een BMI van meer dan 25 als te zwaar. Bij een waarde
van 25 - 30 is sprake van ‘licht overgewicht’. Bij een BMI van 30 of meer is sprake van ernstig
overgewicht. Dit onderscheid is van belang bij het advies om (al dan niet) af te vallen. Voor
mensen ouder dan 65 is er sprake van overgewicht bij een BMI van 27.
Alternatieve methode: meet de omtrek van uw middel
Een andere methode (alleen voor mensen jonger dan zestig jaar) is om de omtrek van uw
middel te meten:
leg een centimeter om uw (liefst naakte) middel, ter hoogte van uw navel
trek de centimeter niet aan
lees de omtrek van de centimeter af
U bent te dik als:
u man bent en de omtrek van uw middel meer is dan 102 cm
u vrouw bent en de omtrek van uw middel meer is dan 88 cm
De buikomvang zegt iets over de hoeveelheid buikvet. Te veel buikvet, dat dus dicht bij de
organen zit, is een belangrijke risicofactor voor het ontwikkelen van diabetes mellitus type 2 en
hart- en vaatziekten.
Wanneer is het nodig om af te vallen?
Niet iedereen die te zwaar is hoeft af te vallen. Bij een beetje overgewicht is het voldoende om
te voorkómen dat uw gewicht verder toeneemt. Bij een duidelijk overgewicht is afvallen wel
nodig.
Uw BMI ligt tussen 25 en 30 en uw buikomtrek is minder dan 88 cm (vrouwen) of 102 cm
(mannen): probeer niet verder aan te komen
Bij een BMI tussen de 25 en 30 hebt u overgewicht. U krijgt dan het advies om te voorkómen
dat u verder aankomt. Afvallen kan wenselijk zijn als u gezondheidsklachten hebt die mede

veroorzaakt worden door uw gewicht. Voorkómen dat u aankomt, kunt u doen door gezond te
eten en door regelmatig te bewegen.
Uw BMI ligt tussen 25 en 30 en uw buikomtrek is meer dan 88 cm (vrouwen) of 102 cm
(mannen): probeer 10% af te vallen
U hebt zowel overgewicht als relatief veel buikvet. Buikvet is slechter voor de gezondheid dan
vet op bijvoorbeeld armen en benen. Dit komt omdat buikvet het functioneren van uw organen
negatief kan beïnvloeden. Vandaar dat afvallen eerder nodig is voor iemand die veel buikvet
heeft. In dit geval geldt daarom: probeer 10% af te vallen.
Het blijkt dat zo’n gewichtsafname leidt tot een duidelijke gezondheidswinst zoals een betere
regulering van de bloedglucose bij mensen met diabetes, tot een afname van de bloeddruk én
tot een verbetering van de cholesterolwaarden. Daarmee gaat het risico van hart- en
vaatziekten al sterk omlaag.
Uw BMI is hoger dan 30: probeer 10% af te vallen
Bij een BMI van 30 of meer hebt u duidelijk overgewicht. U krijgt dan het advies om af te vallen.
Het doel is niet een ideaal gewicht (dus een BMI van minder dan 25), maar een
gewichtsafname van 10%. Dat leidt, zoals hierboven al staat, tot een duidelijke
gezondheidswinst.
Wat betekent 10% afvallen?
Ga uit van uw huidige gewicht. Dat is bijvoorbeeld 87. Bereken 10% van dit gewicht: 87: 10 =
8,7. Trek dit vervolgens af van uw huidige gewicht. Zo komt u op uw streefgewicht: 87 - 8,7 =
78,3 kilo.
Afvallen
Gezond eten, meer bewegen, zonodig een energiebeperkt dieet
U zult afvallen als u meer energie verbruikt dan inneemt. Het lichaam zal in dat geval zoeken
naar andere energiebronnen. De eerste bron die het lichaam zal gebruiken is de
energievoorraad die ligt opgeslagen in de vorm van vet. Uw lichaam gaat vet ‘verbranden’. Het
gevolg: u valt af.
Afvallen komt daarom neer op gezonder eten (lagere inname van energie) en meer bewegen
(hoger verbruik van energie).
Gezond eten
Overgewicht heeft meestal te maken met verkeerde eet- en drinkgewoonten. U krijgt
overgewicht door het eten van te veel calorierijk voedsel en te weinig beweging. Hierdoor krijgt
u meer energie binnen dan u verbruikt. De onverbruikte energie wordt in uw lichaam
opgeslagen als vet: u komt aan.
Meer bewegen
Door te bewegen verbruikt u energie: u ‘verbrandt’ calorieën. Bewegen helpt daarom om op een
goed gewicht te komen én te blijven. Meer bewegen betekent niet: meer sporten. U kunt ook
meer bewegen door dagelijks bijvoorbeeld een half uur stevig te wandelen, te fietsen of op een
andere wijze actief bezig te zijn. Het gaat er om dat u uw leefstijl actiever maakt.
Eventueel: energiebeperkter eten
Bij ernstig overgewicht is energiebeperkter eten nuttig. De hoeveelheid energie die we via de
voeding opnemen wordt uitgedrukt in calorieën. Een energiebeperkend dieet betekent dus:
voeding die minder calorieën bevat dan u normaal gebruikt. Praktisch gesproken betekent dat:
minder vet en minder zoet eten.

Hulpmiddelen van het Voedingscentrum
Het Voedingscentrum biedt een aantal handige hulpmiddelen voor mensen die willen afvallen.
We noemen ze hieronder kort op. Zie voor deze hulpmiddelen zelf: www.voedingscentrum.nl.
Regels voor gezonde voeding
Allereerst zijn er de regels die het Voedingscentrum heeft opgesteld voor gezonde voeding.
Deze zijn eenvoudig en praktisch: u kunt ze vrij eenvoudig zelf toepassen.
Dagelijks aanbevolen hoeveelheden
Deze tabel geeft voor een aantal veelgebruikte voedingsmiddelen aan wat de dagelijks
aanbevolen hoeveelheid is, uitgesplitst naar leeftijd en geslacht. Wie zich aan deze
hoeveelheden houdt, mag er van uit gaan dat de energiehuishouding in balans blijft.
Keuzetabel Voedingscentrum
De keuzetabel is een uitgebreid overzicht van voedingsmiddelen waarbij steeds de variaties in
energiewaarde, vezelgehalte en verzadigd vetgehalte in drie categorieën worden aangegeven:
producten die u bij voorkeur gebruikt, producten die u soms kunt gebruiken (bij wijze van
middenweg) en producten die u beter bij uitzondering kunt gebruiken. het gaat er om dat er een
goede balans ontstaat tussen gezonde en minder gezonde keuzes.
Volhouden
Nieuwe gewoonten
Afvallen en blijvend een goed gewicht houden, betekent dat u zich andere gewoonten aanleert.
Dat kan lastig zijn: een gewoonte is niet voor niets iets dat we ‘gewoon doen’. We denken er
eigenlijk niet bij na; we doen iets omdat we het altijd gedaan hebben.
De volgende tips kunnen u helpen andere gewoonten vol te houden. De uitleg staat eronder.
verander uw gewoonten stap voor stap
voorkóm verleidingen
vraag hulp
als het moeilijk wordt: zoek afleiding
maak er geen probleem van als het een keer misgaat
ga niet te vaak op de weegschaal staan
Verander uw gewoonten stap voor stap
Loop niet te hard van stapel, maar ga stap voor stap te werk. Probeer te onthouden dat uw doel
niet is om in korte tijd een flink aantal kilo’s kwijt te raken, maar om geleidelijk naar een
gezonder gewicht en een gezonder eetpatroon te gaan en dit vast te houden.
Er zijn veel kleine stapjes te bedenken die niet zo moeilijk zijn:
elke dag drie volledige maaltijden eten en geen maaltijden overslaan, zodat u minder last
hebt van ‘lekkere trek’
kiezen voor fruit en groente als tussendoortje in plaats van koek en/of snoep
geen of minder suiker in uw koffie en thee gebruiken, eventueel overgaan op zoetjes
uw brood besmeren met halvarine in plaats van margarine of roomboter
uw brood dun beleggen: waak ervoor dat het beleg niet meer calorieën bevat dan de
boterham zelf
niet vaker dan één keer per dag kaas op brood (maximaal 30 gram kaas per dag)
overstappen van volle naar halfvolle melk
het gestolde vet van de afgekoelde jus of soep scheppen
niet elke avond alcohol drinken
20+ of 30+ kaas of 20+ smeerkaas in plaats van volvette (48+) kaas gebruiken
in plaats van chips of noten een handje Japanse mix of wat olijven nemen

tartaar gebruiken in plaats van rul gehakt
twee dagen in de week geen vlees maar vis eten
als u regelmatig - ongemerkt - al lopend of staand snel iets te eten neemt, leer uzelf dan
alleen te eten als u er rustig voor zit
rustig eten en na elke vijf happen uw bestek even neer te leggen
af en toe lopend of met de fiets naar het werk of de winkel gaan, de trap nemen in plaats van
de lift enzovoort
Al deze stappen tegelijk nemen is lastig, dus de kans dat het mislukt is groot. Veel mensen
houden dit niet vol en zeggen dan: ‘Laat maar zitten, ik kan het toch niet’. Zij gaan dan weer net
zo eten als vroeger.
Wanneer u steeds één klein stapje neemt is de kans op succes groter: één stapje is niet zo
groot. Begin pas met de volgende stap als de vorige u goed af gaat. Iedere gelukte stap maakt
u zekerder, het geeft vertrouwen, en dat maakt de volgende stap wat makkelijker.
Voorkóm verleidingen
Ga altijd pas winkelen nadat u hebt gegeten, dus als u geen honger hebt. Maak van tevoren
een boodschappenlijstje. Op die manier koopt u alleen wat u echt nodig hebt.
Zorg dat u zo min mogelijk snoep, snacks en koek in huis hebt. De verleiding om te gaan
‘snaaien’ is dan niet zo groot.
Eet regelmatig en op vaste tijden: drie hoofdmaaltijden en drie of vier tussendoortjes. Zo
voorkómt u hongerige momenten.
Probeer altijd een goede maaltijd te nemen voordat u naar een feestje gaat, zodat de
verleiding om te snoepen minimaal blijft.
Kook niet meer dan u nodig hebt. Zet geen pannen of schalen op tafel, maar schep de
borden op in de keuken.
Neem de tijd om te eten. Eet rustig, eet aan tafel en doe ondertussen geen andere dingen,
zoals televisiekijken.
Vraag hulp
Vertel iedereen in het gezin dat u gezonder wilt eten. U zit immers bij ze aan tafel: een beetje
aanmoediging kan dan geen kwaad. Het kan goed zijn om vooraf afspraken te maken, zeker als
uw nieuwe manier van eten gevolgen heeft voor uw tafelgenoten.
U kunt ook steun zoeken bij lotgenoten door in groepsverband te werken aan een gezonder
gewicht. Er is veel aanbod op dit gebied: via de thuiszorg, sportscholen, cursusprojecten
enzovoort. Informeer bij de thuiszorgorganisatie of de huisarts, of kijk in de gemeentegids, het
telefoonboek of de Gouden Gids.
Professionele begeleiding
Als u veel wilt afvallen of al veel ervaring hebt met afvallen zonder dat u het gewenste resultaat
hebt bereikt, is het aan te raden professionele hulp te zoeken. Dit kan ook als u alleen even op weg
geholpen wilt worden en/of voor persoonlijk advies, zodat u weet hoe u het afvallen het beste aan
kunt pakken. Vraag uw huisarts om een verwijzing naar een diëtist en laat u begeleiden.
Mensen met ernstig overgewicht (obesitas) kunnen hulp krijgen in een gespecialiseerde kliniek:
een ‘obesitaskliniek’. In zo’n kliniek krijgt u begeleiding bij het afvallen van onder andere
diëtisten, beweegtherapeuten en psychologen. Ook mensen die een operatie nodig hebben,
kunnen er terecht. Om in aanmerking te komen voor een behandeling hebt u een verwijzing
nodig van uw ( huis )arts.

Als het moeilijk wordt: zoek afleiding
Misschien zult u zo nu en dan last hebben van een ‘eetbui’. U eet dan het liefst de hele ijskast
leeg. Meestal duurt zo’n bui niet lang. Om te voorkómen dat u daadwerkelijk de ijskast plundert,
kunt u proberen afleiding te zoeken:
ga een eindje wandelen, fietsen of hardlopen
poets uw tanden, neem wat kauwgum
neem een douche
zoek een activiteit die u met uw handen kunt doen: een kast opruimen, een plant verpotten,
een kozijn schuren of schilderen, een lekke fietsband plakken, even computeren, iemand
opbellen of wat dan ook.
Met een beetje geluk is uw eetbui voorbij wanneer u met een van deze activiteiten klaar bent.
Maar: maak er geen probleem van als het een keer misgaat
Het lukt u waarschijnlijk niet om altijd gezond te eten. De kans is groot dat u een keertje een zak
patat met mayonaise neemt, een groot stuk Goudse kaas eet of een avondje doorzakt.
Maak van zulke ‘uitspattingen’ geen probleem als het een keer gebeurt. Uw doel is om lange tijd
gezond te eten. Als dat een moment niet lukt, is er geen man of vrouw overboord. Pak de draad
wel meteen weer op en ga verder waar u was gebleven.
Ga niet te vaak op de weegschaal staan
Om 1 kilo af te vallen is 7000 kcal minder eten/drinken of het verbranden van deze hoeveelheid
calorieen door beweging nodig. Dat lukt niet zo snel. Eén glas vruchtensap levert bijvoorbeeld
80 kcal op en met een half uur wandelen verbrandt u ongeveer 100 kcal. Als u gezonder gaat
eten zult u dan ook geleidelijk afvallen: ongeveer een half pond tot een pond per week, in het
begin misschien iets meer, totdat u een gezond gewicht hebt bereikt. Het gewicht is echter nooit
stabiel omdat het mede wordt bepaald door de hoeveelheid vocht die u vasthoudt en uw
darminhoud. Soms is het een pond meer, dan een kilo minder.
Kijk daarom niet te vaak op de weegschaal, want u kunt daardoor makkelijk ontmoedigd raken.
Eén keer in de week op de weegschaal is meer dan voldoende. En eigenlijk hoeft het helemaal
niet: bedenk dat u niet in de eerste plaats bezig bent met afvallen, maar dat u probeert om
gezonder te leven. Als dat lukt volgt het afvallen vanzelf.
9. Stoppen met roken
In dit hoofdstuk
Extra ongezond.Voor mensen met diabetes is roken extra ongezond. Daarom krijgt u het
advies ermee te stoppen.
Een goede aanpak. Een goede aanpak maakt de kans op succesvol stoppen groter. Laat u
begeleiden, bijvoorbeeld door de huisarts. Stop als het kan samen met uw partner of een collega.
Prik een datum en vertel aan mensen in uw omgeving die u willen steunen dat u op die dag gaat
stoppen. Ga na wat voor u de belangrijkste redenen zijn om te stoppen. Bereid u voor op
ontwenningsverschijnselen. Na verloop van tijd worden ze vanzelf minder sterk. Als u meer dan
tien sigaretten per dag rookt is het aan te bevelen nicotinevervangers als pleisters of medicijnen
(‘antirookpiP) te gebruiken. Zorg er ten slotte voor dat u weet wat u kunt doen op momenten van
hevige trek: een glas water drinken, een ommetje maken, iemand bellen enzovoort.
Ondersteuning. Er is veel hulp voor mensen die met roken willen stoppen. De huisartsen bieden
een eenvoudig begeleidingsprogramma aan. Een aantal instellingen, zoals de thuiszorg,
organiseren de groepstraining ‘Pakje Kans’. STIVORO biedt begeleidingprogramma’s op internet
aan, zoals een Online StopAdvies, StopMail en de StopSite. Zij kunnen u ook telefonisch

egeleiden. Daarnaast zijn er nog tal van andere methoden, die u bijvoorbeeld kunt vinden op
www.stivoro.nl.
Extra ongezond bij diabetes
Stoppen met roken: bloedglucose gaat omlaag
Bij mensen die roken werkt insuline minder goed. Daardoor loopt de bloedglucose op. Als u
rookt, zal uw huisarts u adviseren om te stoppen met roken. Als u stopt zal de bloedglucose
dalen: de insuline werkt weer beter en het lichaam kan de glucose in het bloed beter opnemen.
Andere voordelen
Stoppen met roken heeft daarnaast nog een aantal andere voordelen. Roken vergroot het risico
op hart- en vaatziekten. Bij mensen met diabetes is dit risico toch al verhoogd. Door te stoppen
met roken maakt u dit risico een stuk kleiner.
Bij mensen die diabetes hebben is de doorbloeding in de kleine vaten (haarvaten) vaak niet
goed. Op de lange duur kunnen er klachten ontstaan, bijvoorbeeld aan de ogen of de voeten.
Omdat roken de bloedvaten beschadigt, wordt de kans op dit soort ‘late klachten’ groter. Door te
stoppen met roken kunt u deze klachten uitstellen of misschien zelfs voorkomen.
Als u medicijnen gebruikt, of misschien zelfs insuline, is het mogelijk dat u daar na verloop van
tijd minder van nodig hebt als u stopt met roken. De insuline die het lichaam aanmaakt werkt
immers beter en de bloedglucose daalt.
Nog meer voordelen
Daarnaast zijn er nog een aantal voordelen die losstaan van de diabetes. U kent ze
waarschijnlijk al:
U bent minder snel verkouden of ziek.
Uw tabaksrook vormt geen risico meer voor de mensen om u heen.
Uw conditie verbetert.
U voelt zich fitter en gezonder.
U bespaart geld.
U gaat er beter uitzien.
Uw kleding ruikt niet meer rokerig.
Uw smaak- en reukvermogen verbeteren.
Uw huis is schoner.
U hoeft minder vaak uw plafonds te witten, te behangen en de gordijnen te wassen.
U hoeft niet meer steeds aan roken te denken, ook niet onder werktijd of tijdens een lange
vliegreis.
Stoppen: moeilijk maar niet onmogelijk
Veel mensen die roken kunnen zich een leven zonder sigaretten nauwelijks voorstellen. Dit
komt omdat de nicotine in sigaretten verslavend is: u hebt deze stof steeds opnieuw nodig.
Daarnaast is het roken verbonden aan allerlei dagelijkse handelingen. U rookt een sigaret bij de
koffie, na het eten, gezellig bij een glaasje wijn enzovoort. Als u bent gestopt met roken, wordt u
bij deze alledaagse gewoonten steeds weer aan het roken herinnerd.
Mislukte pogingen
Misschien bent u al een keer gestopt en vervolgens toch weer begonnen. Daarin bent u niet de
enige. De meeste mensen hebben namelijk ongeveer drie of vier pogingen nodig om uiteindelijk van
het roken af te komen. Het lijkt daardoor misschien bijna onmogelijk om met roken te stoppen.
Overigens zijn eerdere ervaringen met stoppen vaak erg nuttig: u leert zo precies wat voor u de
moeilijke momenten zijn. Die ervaring kunt u gebruiken als u opnieuw wilt stoppen. U kunt
oplossingen bedenken voor problemen die zich de vorige keer bij het stoppen voordeden.

Elk jaar stoppen zo’n honderdduizend mensen met roken
Stoppen met roken is misschien zelfs makkelijker dan u denkt. Veel ex-rokers zeggen dat het
stoppen meeviel. U zult waarschijnlijk een paar weken lang af en toe sterk naar een sigaret
verlangen. En ook na die eerste weken zal het verlangen naar een sigaret nog wel eens de kop
opsteken. Maar na een maand merkt u dat het stoppen al een stuk makkelijker gaat. U hebt
minder vaak moeilijke momenten. De lichamelijke voordelen merkt u al snel. Na acht uur is de
hoeveelheid zuurstof in het bloed weer normaal. Na twee dagen is uw smaak- en reukvermogen
al aanzienlijk verbeterd. Ook krijgt u een gezondere kleur in uw gezicht en voelen uw handen en
voeten warmer aan.
Als het stoppen echt is gelukt, is vrijwel iedereen erg opgelucht. Bijna iedereen die al een tijd
rookt heeft er spijt van ooit te zijn begonnen met roken. Maar er is niemand die spijt heeft met
roken gestopt te zijn.
“Pfff, dat had ik jaren eerder moeten doen. Als ik alleen al kijk met hoeveel gemak ik de trap naar
mijn appartement nu neem. Vroeger kwam ik hijgend als een pakpaard thuis. Dan moest ik eerst
even op de bank gaan zitten, en daar kwam ik dan meestal niet meer vanaf. Nu kom ik bijna
huppelend binnen en heb ik genoeg energie over om nog van alles te gaan doen.”
Een goede aanpak
Echt willen stoppen
Stoppen betekent uiteindelijk: steeds opnieuw besluiten geen sigaret op te steken, net zolang
totdat u geen zin meer hebt in een sigaret. Die besluiten neemt u zelf. Stoppen met roken is uw
beslissing.
Het is daarom goed eerlijk na te denken over het roken. Wat vindt u zelf van het roken? Wilt u
werkelijk stoppen of doet u het eigenlijk voor een ander, bijvoorbeeld uw partner of uw arts?
Zorg ervoor dat u ook uw eigen redenen hebt om te stoppen.
U hebt al gelezen over redenen om te stoppen. Lees ze nog eens door en ga na wat deze
redenen voor u betekenen. Wat vindt u er van? Probeer op deze manier uw redenen te
bedenken waarom u wilt stoppen met roken.
Een soort weegschaal
Een nuttige methode om dit te doen is om het stoppen met roken te zien als een soort
weegschaal. Aan de ene kant zet u de voordelen, aan de andere kant de nadelen. Naar welke
kant slaat de schaal door? Een voordeel van zo’n aanpak is dat u een helder beeld krijgt van
wat u nou eigenlijk vindt over uw roken.
Zoek ondersteuning
Roken is een verslaving. Op eigen kracht een verslaving doorbreken is veel moeilijker dan dit doen
met ondersteuning. Ondersteuning is daarom een belangrijk onderdeel van het stopproces.
Er is veel ondersteuning beschikbaar. U kunt denken aan begeleiding, aan faramcologische
hulpmiddelen zoals nicotinevervangende middelen, of aan een combinatie van deze twee (een
combinatie heeft het grootste effect.) Een goede eerste stap is om hulp te vragen aan uw
huisarts. De huisartsen bieden - vaak samen met de praktijkverpleegkundige - een eenvoudig
programma aan, waarbij u wordt gesteund om met roken te stoppen. U kunt ook meedoen aan
de groepstraining ‘Pakje Kans’ van de thuiszorgorganisatie of de GGD in uw woonplaats of zich
telefonisch laten begeleiden door een medewerker van STIVORO (0900 - 93 90, € 0,10 pm,
www.stivorobehandelcenrum.nl).

Zoek ondersteuning bij uw omgeving
Natuurlijk is ook de steun van familie en vrienden belangrijk. Vertel uw vrienden en familie dat u
gaat stoppen. Vertel het vooral aan mensen van wie u weet dat ze u met raad en daad kunnen
ondersteunen. Mensen van wie u weet dat ze u in de verleiding kunnen brengen weer te gaan
roken, kunt u in die eerste periode beter vermijden.
Als uw partner rookt, is het aan te raden om samen te stoppen. Dat kan het voor beiden
makkelijker maken. Bovendien: als u stopt terwijl uw partner blijft roken, blijft u ongezonde rook
inademen. Dit meeroken is schadelijk voor uw gezondheid: de kans op bepaalde
aandoeningen, zoals COPD of kanker neemt hierdoor toe. Uw partner moet natuurlijk wel zelf
achter het stoppen staan. Probeer daarom samen na te denken over de voor- en nadelen van
het stoppen. Zet deze bijvoorbeeld in een ‘weegschaal’ (zie hierboven).
Als u geen partner hebt, kunt u misschien een ander of anderen vinden die ook willen stoppen,
bijvoorbeeld een collega of een goede vriend(n). Zorg er wel voor dat u zich niet afhankelijk
voelt van degene met wie u stopt. Het stoppen blijft uw eigen verantwoordelijkheid.
Bepaal een datum
Spreek met uzelf af dat u gaat stoppen en prik - samen met uw begeleider - een datum. Hierdoor
kunt u zich ergens op richten en u zo goed mogelijk voorbereiden. Vertel aan zo veel mogelijk
mensen dat u gaat stoppen. Dat maakt het makkelijker voor u om ook echt de stap te zetten.
In de periode voordat u definitief stopt kunt u alvast minderen met roken. Probeer elke dag
bijvoorbeeld een sigaret minder te roken in aanloop tot de stopdatum. Probeer bijvoorbeeld de
makkelijkste sigaretten over te slaan. Als u meer dan 10 sigaretten per dag rookt kunt u ook
alvast nicotinevervangers gaan gebruiken om ontwenningsverschijnselen tegen te gaan.
Een goed moment
Kies een goed moment om te stoppen. In een erg drukke periode met veel spanning is het
waarschijnlijk moeilijker om niet te roken. Veel mensen vinden een vakantie een goede tijd om
te stoppen: ze zijn dan meer ontspannen, zitten niet vast in allerlei gewoonten (waarvan roken
er een is) en hebben veel afleiding. Andere mensen vinden het juist prettig om te stoppen als zij
in hun dagelijkse routine zitten. Ze kunnen hun routine dan aanpassen om moeilijke momenten
te voorkómen.
Omgaan met ontwenningsverschijnselen
Ontwenningsverschijnselen kent u al een beetje. Als u langer dan u gewend bent niet rookt,
wordt u onrustig, nerveus, u krijgt klamme handen, en vooral: zin in een sigaret. Als u helemaal
met roken stopt, krijgt u van al deze (en nog andere) verschijnselen last. Bij ongeveer de helft
van de mensen beginnen deze ontwenningsverschijnselen tijdens de eerste 24 uur van het
stopproces en zijn meestal op de tweede of derde dag het sterkst (de nicotine is dan volledig uit
het bloed verdwenen als u stopt zonder nicotinevervanger). U kunt te maken krijgen met de
volgende verschijnselen:
zin in roken
een grieperig gevoel
prikkelbaarheid
gespannenheid
onrust
hoofdpijn
duizeligheid
slecht slapen
Deze klachten zijn op zich niet ernstig, maar wel vervelend. Zo vervelend dat ze u in de
verleiding brengen weer een sigaret op te steken. Maar u kunt ook anders tegen deze

ontwenningsverschijnselen aankijken. U kunt ze als positief zien: ze geven immers aan dat uw
lichaam tegen de rookverslaving aan het vechten is! Op deze manier worden misselijkheid of
onrust juist tekenen dat u goed bezig bent en dat u aan de winnende hand bent in het gevecht
met de verslaving.
Ontwenningsverschijnselen worden snel minder
Nicotine is al na 48 uur uit uw lichaam verdwenen. De ontwenningsverschijnselen worden
meestal na twee weken al minder. In de daaropvolgende weken nemen ze verder af en ten
slotte verdwijnen ze helemaal. De meeste tijd bent u kwijt om het roken los te koppelen van
bepaalde momenten, handelingen, emoties of personen.
Wel kunnen de verschijnselen sterk wisselen. Net als u een goede dag hebt gehad, krijgt u een
dag waarin u alleen maar aan roken kunt denken. Ga dan voor uzelf na welke omstandigheden
het u op die dag lastiger maakten. Bedenk dan wat u aan die omstandigheden kunt veranderen
om het stoppen makkelijker vol te houden.
Nicotinevervangende middelen
Als u meer dan tien sigaretten per dag rookt, is het aan te raden hulpmiddelen te gebruiken die de
ontwenningsverschijnselen helpen onderdrukken. De voorkeur gaat uit naar nicotinevervangende
middelen. Medicijnen kunnen vanwege de eventuele bijwerkingen beter als tweede keuze worden
beschouwd. Vooral in combinatie met begeleiding, van uw (huis)arts, een medewerker van
STIVORO of een stoppen-met-rokenprofessional, blijkt het gebruik van hulpmiddelen succesvol.
Wanneer u nicotinevervangende middelen gebruikt, krijgt uw lichaam nog nicotine binnen.
Hierdoor kunt u uw gewoonten veranderen zonder dat u steeds door nicotineontwenning wordt
herinnerd aan het roken. Nicotinevervangers zijn verkrijgbaar in de vorm van kauwgom,
pleisters, zuigtabletten en tabletjes voor onder de tong. Lees altijd eerst goed de
gebruiksaanwijzing of laat u adviseren door uw (huis)arts of apotheker.
Nicotinevervangende middelen worden momenteel niet vergoed vanuit de basisverzekering.
Mogelijk wel vanuit aanvullende verzekeringen. Informeer bij uw eigen zorgverzekeraar.
Medicijnen
Uw (huis)arts kan ook medicijnen voorschrijven. Vanwege de bijwerkingen die kunnen optreden
is het aan te raden om eerst andere manieren te proberen.
Bupropion
Uw (huis)arts kan bupropion (Zyban) voorschrijven. Dit medicijn is oorspronkelijk een middel
tegen depressie, maar heeft daarnaast als bijwerking dat het de zin naar roken tegengaat.
Het middel wordt gegeven in een kuur van negen tot twaalf weken, die een tot twee weken voor
de stopdatum begint. De kuur wordt ondersteund met voorlichting over het stoppen in de vorm
van een boekje. U ontvangt dit als u de eerste keer het recept ophaalt bij uw apotheek.
Het middel kan bijwerkingen hebben, zoals slapeloosheid, misselijkheid en een droge mond.
Het is niet makkelijk deze te onderscheiden van de ontwenningsverschijnselen. Bedenk dat
bupropion niet gecombineerd mag worden met sommige hartmedicijnen, waaronder
bètablokkers en medicijnen voor hartritmestoornissen. Overleg daarom altijd met uw (huis)arts.
Bupropion is alleen op recept verkrijgbaar.
Sommige artsen schrijven nortriptyline (Nortrilen) voor, omdat dit een vergelijkbare werking
heeft en goedkoper is. Dit middel is echter niet officieel geregistreerd als middel om het stoppen

met roken te ondersteunen. Bovendien is het middel niet geschikt voor mensen die
hartproblemen hebben!
Varenicline
Varenicline (Champix) is een medicijn dat speciaal is ontwikkeld voor stoppen met roken. Het middel
gaat de ergste zin in roken tegen en vermindert de ontwenningsverschijnselen. Wanneer iemand
toch rookt terwijl hij varenicline gebruikt, dan blijft het prettige gevoel door het roken weg.
Eén á twee weken voor de stopdatum begint u met het medicijn te gebruiken. Dit houdt u twaalf
weken vol. De belangrijkste bijwerking is misselijkheid. Ook slapeloosheid en (angst)dromen
kunnen voorkomen. Als u veel last hebt van bijwerkingen, waarschuw dan uw arts.
Het middel is alleen op recept verkrijgbaar en wordt niet vergoed.
Een overzicht van alle hulpmiddelen en hulpmethoden vindt u op de website van STIVORO:
www.stivoro.nl/stoppenmetroken.
Als u zin krijgt in een sigaret
Vrijwel iedereen krijgt te kampen met een bij vlagen hevige zin in een sigaret. Vaak gebeurt dit
op ‘speciale momenten’, bijvoorbeeld na het avondeten of in gezelschap van vrienden. Het kan
zijn dat u hierop voorbereid bent en weet dat zo’n moment gaat komen. Maar het kan ook zijn
dat u er door wordt overvallen
Zo’n moment kan eindeloos lijken, maar in werkelijkheid duurt deze hevige trek meestal maar
één of twee minuten. Daarna wordt de trek vanzelf minder en vergeet u weer dat u een sigaret
wilde. De trek in een sigaret zal bij het begin van het stoppen heviger zijn. Naarmate u langer
bent gestopt, merkt u dat u minder vaak aan sigaretten denkt.
Het kan helpen om op zulke momenten uw aandacht van de sigaret af te leiden. Dat kan op
allerlei manieren:
drink iets, bijvoorbeeld een glas water of thee
neem een druivensuiker; dit voorkomt ook dat u trek in andere zoetigheid krijgt
ga vijf minuten bewegen; het blijkt dat door (kort) te bewegen de behoefte aan een sigaret
sterk afneemt
eet iets, bijvoorbeeld een appel
zoek afleiding: maak een ommetje, ga een praatje maken, bel iemand op.
doe iets met uw handen: doe de afwas, ga iets kopiëren, ruim het bureau op, doe een klusje.
lees het lijstje met redenen om te stoppen.
adem een paar keer diep in en uit
Ga situaties waarin u graag rookte tijdelijk uit de weg
De meeste mensen die roken doen dit de hele dag. Toch hebben veel mensen bepaalde
momenten waarop ze het liefste roken: ‘s ochtends bij de koffie, na het eten, bij een borreltje, in
het café, met bepaalde kennissen enzovoort.
Het kan helpen om, zeker in de eerste weken dat u niet rookt, deze situaties zo veel mogelijk uit
de weg te gaan. Zo kunt u heel wat momenten ontlopen waarop u zin krijgt in een sigaret.
Dikker worden/zwaarder worden
Veel mensen die stoppen met roken komen aan. Het gemiddelde ligt tussen de 2,5 en 6 kilo,
maar dit verschilt natuurlijk per persoon. U kunt aankomen om verschillende redenen:
Het roken zorgt ervoor dat de stofwisseling sneller werkt. Nadat u bent gestopt wordt de
stofwisseling weer normaal. Hierdoor kunt u iets aankomen.

Vaak gaan mensen meer eten omdat de sigaret een leegte achterlaat. Door iets te eten
wordt deze leegte gevuld.
Mensen die stoppen komen ook aan omdat ze beter kunnen ruiken en proeven: het eten
smaakt lekkerder en dus eten ze meer.
Hoe kunt u voorkómen dat u veel aankomt?
Voorkómen dat u aankomt is op zich eenvoudig: beweeg meer, eet minder extraatjes en meer
basisvoeding (zoals brood, groente en fruit). Bewegen kan ook helpen bij het omgaan met
ontwenningsverschijnselen. U kunt bijvoorbeeld denken aan wandelen of fietsen. Het hoeft dus
niet te betekenen dat u meteen intensief moet gaan sporten.
Ontwenningsverschijnselen kunnen lijken op ‘een hongergevoel’. Een druiven-suikertablet kan
dat gevoel wegnemen.
Stoppen met roken en minder eten is een erg lastige opgave. U kunt beter eerst stoppen met
roken, ook als u dan iets aankomt. Als u ongeveer drie maanden bent gestopt kunt u proberen
iets af te vallen. Eventueel kunt u een diëtiste om raad vragen.
Ondersteuning
De huisarts, praktijkondersteuner of stoppen-met-rokencoach
De huisarts, praktijkondersteuner of coach kan u begeleiden bij het stoppen met roken. Dit
gebeurt volgens een bepaalde methode. Eerst wordt het stoppen voorbereid. De begeleider
kijkt hoe uw rookgedrag is (hoeveel, wanneer, hoe lang al enzovoort). Ook bespreekt hij of zij
met u de redenen om te stoppen. Verder wordt bekeken welke problemen zich bij het stoppen
kunnen voordoen en hoe u hiermee het beste om kunt gaan. Ten slotte wordt een stopdatum
afgesproken en een definitieve keuze gemaakt voor hulpmiddelen.
Groepstraining ‘Pakje Kans’
In veel plaatsen kunt u de groepstraining ‘Pakje Kans volgen’. U stopt dan samen met een
aantal andere mensen en wordt hierbij begeleid. Deze cursus is vooral geschikt voor mensen
die heel graag willen stoppen, maar eerder hebben gemerkt dat zij veel moeilijkheden
tegenkomen tijdens het stopproces.
De kosten kunnen verschillen per organisatie. In principe worden de kosten van Pakje Kans
door de zorgverzekering vergoed. Informeer dus bij uw eigen zorgverzekering.
Voor een overzicht van adressen waar u deze cursus kunt volgen kunt u contact opnemen met
STIVORO: 0900 - 93 90, € 0,10 pm, www.stivoro.nl. Daar kunt u zich ook aanmelden.
Telefonische coaching STIVORO
STIVORO is een initiatief van de Nederlandse Hartstichting, KWF Kankerbestrijding en het Astma
Fonds. Het is het expertisecentrum voor tabakspreventie- en tabakshulpverlening. Het STIVORO
Behandelcentrum is aanbieder van Telefonische Coaching. Dit is een gedragsmatige ondersteuning
die bestaat uit een intake van dertig minuten en zes vervolggesprekken van vijftien minuten in drie
maanden. De coaching wordt gedaan door mensen die hiervoor speciaal zijn opgeleid.
U kunt zich voor Telefonische Coaching aanmelden via de website van STIVORO Behandelcentrum
(www.stivorobehandelcentrum.nl) of u kunt bellen met 0900 - 93 90 (€0,10 pm).
De StopSite
De StopSite (www.destopsite.nl) is een gratis stoppen-met-roken programma op internet. De
stopsite is door STIVORO ontwikkeld en bedoeld voor rokers van 18 jaar en ouder. Rokers

kunnen zelfstandig stoppen met roken door bijvoorbeeld opdrachten te doen of een
‘rookdagboek’ bij te houden. Ook biedt de site de mogelijkheid om een weblog bij te houden,
een forum en nog veel meer. Het programma is gebaseerd op de huidige wetenschappelijke
inzichten en de effectiviteit ervan is aangetoond.
Hulp in het ziekenhuis
Als u bent opgenomen in het ziekenhuis, kunt u daar hulp krijgen. Veel hart- en
longverpleegkundigen zijn getraind in de begeleiding tijdens het stoppen met roken. Bent u
zwanger? Ook de meeste verloskundigen zijn getraind om te adviseren over stoppen met roken.
Hulp via de werkgever
Steeds meer bedrijven bieden hun werknemers de kans om een stoppen met roken-cursus te
volgen. De cursus wordt vaak verzorgd door de arbodienst. Voor een bedrijf kunnen er fiscale
voordelen aan zo’n regeling zitten. Vraag uw werkgever naar de mogelijkheden bij u in het bedrijf.
Gedragstherapie
Gedragstherapie wil zeggen dat u met een psycholoog of psychiater praat over uw ‘rookgedrag’.
Dat rookgedrag is niet alleen het roken zelf, maar alles wat daarmee te maken heeft.
Bijvoorbeeld: als u nerveus bent gaat u meer roken. Wie zijn eigen rookgedrag begrijpt, zal
makkelijker kunnen stoppen.
Kijk voor informatie over gedragstherapeuten die u kunnen helpen op de web-site van de Vereniging
voor Gedragstherapie en Cognitieve Therapie (www.vgct.nl) of bel (030 - 254 30 54).
Andere methoden
Er zijn veel methoden om van het roken af te komen, te veel om hier allemaal op te noemen.
We beschrijven een paar methoden waarbij verschillende mensen baat hebben gehad, maar
waarvan niet of nog niet voldoende wetenschappelijk is vastgesteld dat ze werken.
Acupunctuur
Acupunctuur wil zeggen dat met kleine naaldjes de energiebanen in het lichaam worden
verdoofd of juist geprikkeld. Bij sommige mensen helpt dit om de ontwenningsverschijnselen in
de hand te houden, zodat de eerste weken wat makkelijker zijn. Vaak wordt er met kleine
naaldjes in het oor geprikt (ooracupunctuur).
Zie de Gouden Gids onder acupunctuur. Let er op dat de acupuncturist is aangesloten bij de
Nederlandse Vereniging voor Acupunctuur: 033 - 461 61 41, www.acupunctuur.nl.
Softlasertherapie
Deze behandeling lijkt op acupunctuur. Met een bepaalde soort laser worden bepaalde
lichaamspunten behandeld, zodat de behoefte aan nicotine vermindert. Voor meer informatie
kunt u kijken op de website van STIVORO (www.stivoro.nl) of bellen met de Informatielijn: 0900
- 93 90 (€ 0,10 pm).
Hypnose
Door u onder hypnose te brengen probeert een therapeut uw motivatie om te stoppen
versterken. Ook wordt geprobeerd ontwenningsverschijnselen te verminderen. Voor meer
informatie en de adressen van hypnotherapeuten kunt u bellen met de Nederlandse
Beroepsvereniging voor Hypnotherapie: 030 - 626 46 52.
Boeken over stoppen met roken
Veel mensen zeggen baat te hebben gehad bij het boek Stoppen met roken van Alan Carr. In
dat boek wordt op een duidelijke manier het rookgedragbeschreven. De bewering van Carr is:

wie eenmaal inziet dat het roken niet meer is dan een verslaving en begrijpt hoe deze
verslaving precies werkt, zal weinig moeite meer hebben om de verslaving te doorbreken.
Stoppen met roken is dan opeens veel makkelijker.
Een ander boek dat u kan helpen is Nederland stopt! Met roken. In dit boek leggen de
longartsen Pauline Dekker en Wanda de Kanter op heldere wijze uit hoe belangrijk het is dat u
gemotiveerd bent en wat de juiste methode is om te stoppen met roken. Via een stappenplan
dat u zelf invult, helpen de auteurs u uw eigen persoonlijke plan te maken.
10. Medicijnen
In dit hoofdstuk
Bloedglucoseverlagende tabletten. Als de leefstijladviezen onvoldoende helpen krijgt u
medicijnen voorgeschreven.
Metformine. De behandeling start meestal met het middel metformine. Dit middel zorgt
ervoor dat het lichaam minder glucose aanmaakt.
Sulfonylureumderivaten. Onder invloed van sulfonylureumderivaten maakt het lichaam
meer insuline aan.
Pioglitazon. Onder invloed van pioglitazon wordt het lichaam gevoeliger voor insuline.
Repaglinide. Repaglinide zorgt ervoor dat het lichaam meer insuline aanmaakt.
Nieuwe middelen. Sinds een aantal jaar zijn er nieuwe middelen op de markt: DDP-4remmers
en GLP-1-agonisten.
Bloedglucoseverlagende tabletten
Naast een gezonde leefstijl
Als het niet lukt om met een gezonde leefstijl de bloedglucose op een normaal niveau te krijgen,
krijgt u daarnaast medicijnen. De arts schrijft tabletten voor die de bloedglucose verlagen.
Welke medicijnen?
Er zijn verschillende soorten medicijnen, met een verschillende werking. Sommige zetten de
alvleesklier aan tot het aanmaken van meer insuline, andere maken het lichaam gevoeliger voor
insuline. Uw huisarts kan de volgende medicijnen voorschrijven:
metformine
sulfonylureumderivaten
pioglitazon
repaglinide
De laatste jaren zijn er een aantal nieuwe middelen op de markt verschenen: de DDP-4remmers
en GLP-1-agonisten. Huisartsen zijn terughoudend met deze middelen omdat er nog
weinig bekend is over de effecten op lange termijn. Als u deze middelen toch krijgt gebeurt dit
waarschijnlijk onder begeleiding van een internist.
Opbouw van de behandeling
Welk medicijn u krijgt voorgeschreven is onder meer afhankelijk van uw klachten, uw gewicht, de
effectiviteit en de bijwerkingen die u ervaart. Artsen schrijven medicijnen voor op basis van een
richtlijn: hierin staat beschreven welke stappen er in een behandeling moeten worden genomen.
Bij diabetes type 2 gebruiken huisartsen de NHG-richtlijn Diabetes Mellitus type 2 uit 2006. Het
NHG is het Nederlands Huisartsen Genootschap, zie www.artsennet.nl. In de richtlijn staat een
stappenplan voor het voorschrijven voor medicijnen.

Stappenplan
1. U krijgt één middel voorgeschreven
(monotherapie).
metformine
1a sylfonylureumderivaat, als:
u overgevoelig bent voor metformine, of
u metformine om een of andere reden niet mag
gebruiken (contraindicatie)
1b pioglitazon, als:
stap la onvoldoende effect heeft, en
uw BMI gelijk is aan of meer is dan 27, en
u een hart- of vaatziekte hebt, maar
u (zeer waarschijnlijk) geen hartfalen hebt
2. Als metformine onvoldoende
effect heeft, krijgt u metformine plus
een tweede middel voorgeschreven.
2a metformine + sylfonylureumderivaat, als:
uw BMI onder de 27 ligt
2b metformine + sylfonylureumderivaat, als:
uw BMI gelijk is aan of meer is dan 27, en
u (zeer waarschijnlijk) geen hart-of vaatziekte hebt
metformine + pioglitazon, als:
uw BMI gelijk is aan of meer is dan 27, en
u een hart- of vaatziekte hebt, maar
u (zeer waarschijnlijk) geen hartfalen hebt
Als medicijnen onvoldoende helpen
Gebruikt u twee soorten bloedglucoseverlagende tabletten in de hoogst mogelijke dosis en is de
bloedglucose nog niet voldoende gezakt? Dan schrijft uw arts u insuline voor.
Meer informatie
In de volgende paragrafen vindt u meer informatie over de hierboven genoemde middelen. In
de teksten wordt eerst de stofnaam genoemd: dat is de werkzame stof. Achter de stofnaam
staat tussen haakjes de merknaam: de naam die de fabrikant aan het middel geeft. Omdat
meerdere fabrikanten hetzelfde geneesmiddel kunnen maken, staan er soms meerdere
merknamen bij een stofnaam.
Bijwerkingen
Diabetesmedicijnen kunnen, net als alle andere medicijnen, bijwerkingen hebben. We noemen
hier niet alle bijwerkingen, maar alleen de bijwerkingen die geregeld voorkomen. We duiden het
voorkomen van de bijwerkingen aan als:
regelmatig: bij meer dan 30 op de 100 mensen
soms: bij 10 tot 30 op de honderd mensen
zelden: bij 1 tot 10 op de 100 mensen
zeer zelden: bij minder dan 1 op de 100 mensen
Kijk in de bijsluiter voor een volledige lijst van bijwerkingen. Bedenk dat de bijsluiter alle
bijwerkingen bevat die ooit zijn gemeld. Een groot deel ervan is dus zeldzaam.
Als u niet in het bezit bent van de bijsluitertekst kunt u deze opvragen bij uw apotheker of
opzoeken op de website www.cbg-meb.nl. Goede informatie vindt u ook op www.apotheek.nl,
de website van de beroeps- en brancheorganisatie van apothekers.

Metformine
Werking
Metformine vermindert de aanmaak van glucose in de lever: het lichaam maakt dus minder
bloedglucose aan. Daarnaast verbetert metformine de gevoeligheid voor insuline. Onder invloed
van insuline kan ook het cholesterolgehalte dalen.
Overzicht
metformine (Metformine)
Combinatiepreparaten
Als metformine onvoldoende effect heeft, wordt het gecombineerd met een tweede middel (zie
het stappenplan in de voorgaande paragraaf). Er zijn verschillende combinatiepreparaten op de
markt: deze bevatten zowel metformine als een ander middel.
Overzicht
metformine/glibenclamide (Glucovance)
metformine/pioglitazon (Competact)
metformine/sitagliptine (Janumet)
metformine/vildagliptine (Eucreas)
Sitagliptine en vildagliptine zijn DDP-4-remmers. In de paragraaf over nieuwe middelen vindt u
meer informatie over deze medicijnen.
Bijwerkingen
Soms: maagdarmklachten, zoals diarree, misselijkheid, braken en een drukkend of vol
gevoel in de maag. Door de tabletten bij de maaltijd in te nemen, hebt u hier minder last van.
Soms: verminderde eetlust. Dit kan een voordeel zijn als u wilt afvallen.
Sulfonylureumderivaten
Werking
Sylfonylureumderivaten stimuleren de alvleesklier om meer insuline af te geven aan het bloed.
Overzicht
glibenclamide (Glibenclamide)
gliclazide (Diamicron, Gliclazide)
glimepiride (Amaryl, Glimepiride)
tolbutamide (Tolbutamide)
Opmerkingen
Tolbutamide is een kortwerkend middel: het werkt 6 tot 12 uur. De andere middelen werken
24 uur.
Diamidron MR, een gliclazide, heeft een gereguleerde afgifte. Er wordt steeds een beetje van
het middel afgegeven aan het bloed.
Bijwerkingen
Bij glibenclamide komen regelmatig hypo’s voor. In de NHG-richtlijn wordt gebruik van dit
middel daarom afgeraden.
Soms: gewichtstoename.

Pioglitazon
Werking
Pioglitazon zorgt ervoor dat het lichaam gevoeliger wordt voor insuline.
Overzicht
Pioglitazon (Acton)
Bijzonderheden
Pioglitazon mag niet gebruikt worden door mensen met hartfalen of leverproblemen.
Er zijn aanwijzingen dat pioglitazon een verhoogde kans op blaaskanker geeft. Dit wordt
momenteel onderzocht. Kijk voor actuele informatie op www.cbgmeb.nl.
Repaglinide
Werking
Repaglinide zorgt ervoor dat de alvleesklier meer insuline afgeeft. De werking lijkt op die van
sulfonylureumderivaten. Er is echter minder bekend over de werking op lange termijn, daarom
heeft het middel nog geen duidelijke plaats in de behandeling.
Overzicht
repaglinide (Novonorm)
Nieuwe middelen
Nog niet in richtlijn
Na het verschijnen van de NHG-richtlijn Diabetes Mellitus type 2 zijn er een aantal nieuwe
middelen op de markt verschenen: DDP-4-remmers en GLP-1- agonisten. In 2010 heeft het
Nederlands Huisartsen Genootschap (NHG) een standpunt geformuleerd over deze nieuwe
diabetesmedicijnen.
Het NHG raadt huisartsen aan om de nieuwe medicijnen vooralsnog niet voor te schrijven. De
belangrijkste reden is dat er nog weinig ervaring is opgedaan met deze middelen en dat daarom
niet bekend is welke effecten er op lange termijn optreden. De kans dat uw huisarts deze
middelen voorschrijft is dus klein.
DDP-4-remmers
Werking
Dipepitdylpeptidase-4-remmers zorgen ervoor dat de hoeveelheid insuline na een maaltijd beter
op peil is en dat het lichaam minder glucose aanmaakt. Daardoor komen er minder
schommelingen in de bloedglucose voor.
Toediening
U krijgt deze middelen als tablet, altijd in combinatie met een ander type bloedglucoseverlagende
tabletten.
Overzicht
saxagliptine (Onglyza)
sitagliptine (Januvia)
vildagliptine (Galvus)
Bijwerkingen
Soms: hoofdpijn.

GLP-1-agonisten
Werking
Glucagonachtig-peptide-1-agonisten zorgen ervoor de alvleesklier meer insuline afgeeft. Verder
zorgen deze middelen ervoor dat de lever minder glucose afgeeft en dat glucose minder snel uit
het voedsel wordt opgenomen.
Toediening
U krijgt deze middelen toegediend via een onderhuidse injectie.
Overzicht
exenatide (Byetta)
liraglutide (Victoza)
Bijwerkingen
Regelmatig: maagdarmklachten, zoals misselijkheid, braken en diarree.
Soms: een hypo. Dit komt vooral voor tijdens de eerste weken van de behandeling, maar kan
ook optreden als u zich lichamelijke extreem hebt ingespannen of als u een maaltijd
overslaat.
Bijzonderheden
Mensen die geen of onvoldoende baat hebben bij een combinatie van metformine en een
sylfonylureumderivaat, starten meestal met insuline. Alleen mensen die een BMI van 35 of
hoger hebben, en voor wie het afvallen ondanks begeleiding een probleem vormt, kunnen
exenatide of liraglutide als toevoeging krijgen. De middelen leiden tot gewichtsdaling, en dat
is in deze situaties een voordeel. (Bron: Farmacotherapeutisch Kompas, zie www.fk.cvz.nl.
11. Omgaan met medicijnen
In dit hoofdstuk
Veilig medicijngebruik. Voordat medicijnen worden toegelaten, zijn ze uitgebreid
onderzocht, onder meer of ze veilig zijn. Een veilig gebruik van medicijnen hangt echter ook
van uzelf af. Het betekent allereerst dat u uw medicijnen volgens het voorschrift van de arts
gebruikt. Daarnaast is het aan te raden dat u zich goed laat informeren over uw medicijnen.
Lange tijd medicijnen gebruiken. Mensen met een chronische aandoening gebruiken hun
medicijnen vaak lange tijd, jaren, of zelfs levenslang. Dat blijkt niet altijd zo eenvoudig te zijn.
Na verloop van tijd nemen veel mensen het wat minder nauw met het voorschrift, vaak
onbedoeld, soms bewust. Bespreek dit altijd met uw arts: u kunt risico’s lopen als u van het
voorschrift afwijkt.
Bijwerkingen. Vrijwel alle medicijnen kunnen bijwerkingen hebben. Daar kan gelukkig vaak
iets aan worden gedaan. Als u nieuwe, niet direct verklaarbare klachten krijgt nadat u met
medicijnen bent begonnen, of nadat de dosering is aangepast, bespreek deze dan met uw
arts of apotheker. In de bijsluiter vindt u een opsomming van mogelijke bijwerkingen.
Combinaties van medicijnen. Veel mensen gebruiken verschillende medicijnen, soms op
voorschrift, soms op eigen initiatief (zelfzorg-geneesmiddelen). Medicijnen gaan niet altijd
goed samen. Meld altijd aan de arts welke medicijnen u al gebruikt, zodat hij of zij daar rekening
mee houdt bij het voorschrijven van nieuwe medicijnen. U kunt ook in de apotheek
vragen of uw medicijnen veilig samen gebruikt kunnen worden. Apotheken hebben een
systeem van medicatiebewaking waarmee uw medicijngebruik in de gaten kan worden
gehouden.
Zwangerschap, reactievermogen, alcohol. In bepaalde situaties moet u extra voorzichtig
zijn met uw medicijnen. Tijdens een zwangerschap, of als u borstvoeding geeft, kunt u
sommige medicijnen niet gebruiken omdat ze schadelijk zijn voor uw kind. Sommige
medicijnen beïnvloeden uw reactievermogen, zodat u niet veilig kunt autorijden of (zware)

machines kunt bedienen. Alcohol versterkt of verzwakt het effect van bepaalde medicijnen,
dus pas op met de combinatie.
De apotheek. Met vragen over uw medicijnen kunt u terecht in de apotheek. De apotheek
biedt behalve informatie nog verschillende andere diensten die nuttig kunnen zijn, zoals een
geneesmiddelenpaspoort of het thuisbezorgen van medicijnen.
Vooraf
Dit hoofdstuk biedt een overzicht van de belangrijkste onderwerpen op het gebied van omgaan
met medicijnen. Omdat deze onderwerpen voor veel patiënten van belang zijn, wordt de
informatie ook gebruikt in uitgaven over andere aandoeningen. De tekst heeft om deze reden
een algemeen karakter.
Over de onderwerpen in deze tekst is meer informatie beschikbaar, die hier vanwege
ruimtegebrek niet opgenomen kon worden. U kunt deze informatie gratis aanvragen via
info@stichtingseptember.nl. Vermeld in de adresregel: lange versie omgaan met medicijnen.
Veilig medicijngebruik
Veiligheid
In veel behandelingen spelen medicijnen een grote rol. Medicijnen zijn over het algemeen veilig.
Voordat ze worden toegelaten, worden ze uitgebreid getest, eerst in het laboratorium, dan op
dieren, later ook op mensen. Niettemin zijn er risico’s. Medicijnen kunnen bijwerkingen hebben.
Ze gaan niet altijd goed samen met andere medicijnen. Overdosering kan riskant zijn. Dus hoe
veilig ze op zich ook zijn, het blijft nodig om zorgvuldig met medicijnen om te gaan.
Die zorgvuldigheid is een verantwoordelijkheid van de arts die de medicijnen voorschrijft. Hij of
zij moet ervoor zorgen dat het voorschrift veilig is: dat het medicijn een optimale werking heeft,
terwijl er geen of zo min mogelijk bijwerkingen zijn.
Zorgvuldigheid is ook een verantwoordelijkheid van de apotheker die de medicijnen uitgeeft. Hij of zij
moet ervoor zorgen dat u de juiste medicijnen krijgt, in de juiste dosering en met het juiste etiket.
Uw eigen verantwoordelijkheid
Maar natuurlijk is het ook uw eigen verantwoordelijkheid om zorgvuldig met uw medicijnen om
te gaan. In de praktijk betekent dit vooral dat u het voorschrift van de arts volgt. Maar ook dat u
alert blijft op bijwerkingen!
Dat blijkt veel mensen niet gemakkelijk af te gaan. Heel wat mensen vinden het bijvoorbeeld moeilijk
een kuur helemaal af te maken als ze zich halverwege alweer beter voelen. Ook als medicijnen
langdurig moeten worden gebruikt zoals mensen met een chronische aandoening dat vaak moeten
doen - blijkt het moeilijk de medicijnen volgens voorschrift te blijven gebruiken. Andere problemen
zijn dat mensen bijwerkingen niet opmerken of niet melden aan hun arts. Soms zijn er praktische
problemen, zoals de vraag of u mag autorijden als u bepaalde medicijnen gebruikt.
Lange tijd medicijnen gebruiken
Geen klachten, toch medicijnen slikken
Medicijnen moeten vaak lange tijd worden gebruikt, soms zelfs levenslang. Veel mensen
hebben daar weinig moeite mee: het innemen van de medicijnen wordt een gewoonte, zoals er
zoveel gewoonten zijn.
Maar andere mensen hebben er wel moeite mee. Dat is ook wel te begrijpen: ze hebben geen
klachten, maar moeten toch medicijnen slikken - misschien wel hun hele verdere leven. Zelfs
als u gemotiveerd van start gaat, kunt u op den duur gaan twijfelen over het nut van de

medicijnen. Als u eenmaal bent ingesteld op medicijnen, kan het zijn dat u zich prima voelt. U
kunt dan gaan denken dat u de medicijnen niet meer nodig hebt.
Overleg bij twijfel met uw arts
Als u twijfels hebt over uw medicijnen, bespreek deze dan met uw arts - de huisarts of de
medisch specialist die de medicijnen voorschrijft. Misschien kunt u in overleg proberen uw
medicijngebruik aan te passen. Maar doe dit niet op eigen houtje!
Vol houden
U krijgt uw medicijnen niet voor niets
De beste reden om uw medicijnen volgens voorschrift van de arts te blijven gebruiken is dat u
ze nodig hebt om gezond te blijven, in elk geval zo gezond mogelijk. U krijgt ze niet voor niets.
De medicijnen helpen om uw aandoening onder controle te houden en ze doen dat alleen als u
ze blijft gebruiken.
Weet wat u gebruikt
U zult het misschien gemakkelijker vinden om de medicijnen te gebruiken als u beseft waarom u
ze gebruikt. Waarom heeft de arts ze voorgeschreven? Wat is het effect ervan? Wat gebeurt er
als u ze niet gebruikt?
Voor meer informatie over medicijnen kunt u terecht bij uw (huis)arts of uw apotheker.
Geheugensteuntjes
Als u het innemen van de medicijnen zo nu en dan vergeet, kunnen geheugensteuntjes helpen.
Koppel het innemen van de medicijnen bijvoorbeeld aan vaste gewoonten, zoals een maaltijd of
het tandenpoetsen.
Verslaving
Sommige medicijnen hebben een verslavende werking. Dat betekent dat uw lichaam er steeds
opnieuw om gaat vragen en soms dat u er steeds meer van nodig hebt. Dit geldt bijvoorbeeld
voor benzodiazepinen, die een kalmerende werking hebben.
Als uw arts u dit soort medicijnen voorschrijft zal hij of zij overwegen wat het risico van
verslaving is. In het algemeen geldt dat hij of zij de medicijnen alleen voorschrijft als de kans op
verslaving gering is. Om aan de veilige kant te blijven zal hij of zij vaak de dosering of duur van
het voorschrift beperken.
Geen ‘patiënt’ willen zijn
Een nadeel van medicijngebruik is dat u er steeds aan wordt herinnerd ‘patiënt’ te zijn. Steeds
als u een tablet neemt is de boodschap: u bent ziek. Dat kan vervelend zijn en, soms, een
reden om het minder nauw te namen met het voorschrift.
Zodra u het minder nauw neemt met uw medicijnen, zult u weer klachten krijgen, zullen uw
klachten verergeren of zal uw gezondheid ongemerkt achteruit gaan. Dan bent u verder van
huis. Uiteindelijk helpen de medicijnen u dus vooral om u géén patiënt te voelen - ook al lijkt het
soms precies andersom.
Bijwerkingen
Omgaan met bijwerkingen
Medicijnen kunnen bijwerkingen hebben, waardoor het vervelend is ze te gebruiken. De kans
op bijwerkingen verschilt sterk per medicijn en per persoon, maar het is altijd nodig er rekening
mee te houden. Het is aan te raden dat u leert om met bijwerkingen om te gaan. Bedenk dat
aan bijwerkingen vaak iets te doen is: zie de informatie hieronder.

Informatie over bijwerkingen
Goed omgaan met bijwerkingen betekent allereerst dat u een bijwerking herkent. Zorg dus dat u
op de hoogte bent van de bijwerkingen die een medicijnen kan hebben. U krijgt die informatie
van de arts en de apotheker. Een uitgebreide beschrijving vindt u op de bijsluiter. Bedenk dat u
daar alle bijwerkingen vindt die ooit zijn gemeld. Een groot deel ervan is erg zeldzaam.
Een betrouwbare informatiebron is daarnaast www.apotheek.nl.
Vaak is er iets aan bijwerkingen te doen
In veel gevallen kan er wel iets aan bijwerkingen worden gedaan. Dat betekent niet dat u altijd
helemaal van een bijwerking verlost wordt. Soms lukt het niet een bijwerking volledig te
behandelen, soms lukt het zelfs helemaal niet. In het laatste geval is er vaak nog wel een
andere oplossing: overstappen op een ander medicijn.
Toch is het altijd de moeite om te proberen iets aan een bijwerking te doen. Daarom is het ook
altijd nuttig een bijwerking te melden aan de arts die de medicijnen heeft voorgeschreven.
Er zijn ook bijwerkingen die alleen aan het begin van een behandeling optreden en dan
afnemen. Een voorbeeld is duizeligheid bij bloeddrukverlagers. De duizeligheid neemt binnen
korte tijd af. Bij deze bijwerking is het dus een kwestie van even voorzichtig zijn met plotseling
opstaan. Verder hoeft u er niets mee te doen.
Aanpassen van de dosis
De eerste stap is vaak om in overleg met de arts de dosis aan te passen, dus de hoeveelheid
van het medicijn dat u gebruikt. Veel bijwerkingen zijn ‘dosisafhankelijk’: hoe meer u gebruikt,
hoe groter de kans op bijwerkingen. Het omgekeerde is ook waar. Als u minder van een
medicijn gebruikt, neemt de kans op bijwerkingen af.
De grens is natuurlijk dat een medicijn wel de positieve werking moet behouden. U hebt er niets
aan als u verlost bent van de bijwerkingen, maar tegelijk weer klachten krijgt. Het belangrijkste
doel blijft dat het medicijn u beschermt tegen klachten.
Aanpassen van het middel
Als het niet lukt de dosering aan te passen, is de tweede stap vaak om een ander medicijn te kiezen.
Er zijn vaak verschillende medicijnen tegen een bepaalde aandoening, dus er is een keuze.
Combinaties van medicijnen
Combinaties kunnen gevaarlijk zijn
Combinaties van verschillende medicijnen kunnen positieve, maar ook nadelige gevolgen
hebben. Dit komt omdat medicijnen elkaar kunnen beïnvloeden. De werking van een medicijn
kan sterker of juist zwakker worden; in beide gevallen kunnen de gevolgen soms erg vervelend
of zelfs gevaarlijk zijn.
Uw arts behoort te vragen welke geneesmiddelen u gebruikt. Zo kan hij of zij nagaan of u veilig
de cholesterolverlagende middelen kunt gebruiken. Het is erg handig als u een betrouwbaar
overzicht hebt van alle medicijnen die u gebruikt, ook de medicijnen die u zonder recept kunt
kopen. Neem elke keer als u de arts bezoekt, een lijst mee met medicijnen die u gebruikt.
Medicatiebewaking door de apotheek
Apothekers houden het medicijngebruik goed in de gaten met behulp van de computer. Als u bij
een apotheek medicijnen haalt die niet goed samengaan met medicijnen die u al eerder bij die
apotheek haalde, geeft de computer een waarschuwing. In dat geval zal de apotheker de
specialist of huisarts waarschuwen. U krijgt dan een andere combinatie voorgeschreven of u

krijgt er een extra middel bij. Het kan ook zijn dat u extra informatie mee krijgt waarin staat in
welke gevallen u contact moet opnemen met uw arts.
Het systeem werkt alleen goed als al uw medicijnen bij uw apotheek bekend zijn, niet alleen de
medicijnen die u op recept krijgt, maar ook medicijnen die u op eigen initiatief gebruikt, zoals
pijnstillers.
Zwangerschap, reactievermogen, alcohol
Medicijnen, zwangerschap en borstvoeding
Medicijnen zijn niet altijd veilig voor vrouwen die zwanger proberen te worden, zwanger zijn of
borstvoeding geven. Het geneesmiddel kan via de bloedbaan van de moeder of via de
moedermelk het kind bereiken en schade veroorzaken.
Meld de arts daarom altijd dat u zwanger probeert te worden of bent of dat u borstvoeding geeft.
Kijk altijd in de bijsluiter als u zelfzorggeneesmiddelen koopt, dus medicijnen zonder voorschrift
van de arts. Bedenk dat ook kruidengeneesmiddelen en alternatieve middelen schadelijk
kunnen zijn voor een kind.
Borstvoeding
Sommige geneesmiddelen kunnen via de moedermelk in het kind terechtkomen. Er zijn
medicijnen waarbij dat geen risico oplevert, maar dat is lang niet altijd zo. Van bepaalde
medicijnen is niet zeker welk effect ze hebben, van andere is bekend dat ze schadelijk zijn.
Medicijnen en het reactievermogen
Sommige medicijnen beïnvloeden het reactievermogen. U wordt er suf van, trager, slaperig,
minder oplettend enzovoort. Sommige medicijnen beïnvloeden uw controle over bijvoorbeeld de
bewegingen van uw armen en benen. Het vervelende is dat u dit zelf niet door hoeft te hebben.
Dit geneesmiddel vermindert het reactievermogen
In zulke gevallen vindt u deze tekst als waarschuwing. Vaak staat de tekst op een aparte gele
sticker, maar soms ook gewoon op het etiket. Kijk altijd in de bijsluiter om welke bijwerkingen
het precies gaat.
Risico’s
Een verminderd reactievermogen levert risico’s op. Als u deze medicijnen gebruikt, is het niet
zonder meer veilig dat u een auto bestuurt of met zware machines werkt. Ook een eindje
fietsen, skaten of een andere sport kan riskant zijn.
In de apotheek krijgt u informatie over de wijze waarop het reactievermogen beïnvloed wordt: er
zijn middelen waarbij u vanaf een bepaalde dosis niet mag autorijden. Er zijn middelen waarbij u
gedurende een aantal uren na inname niet mag autorijden. Er zijn middelen waarbij het de
eerste twee weken niet mag en er zijn ook middelen waarbij autorijden helemaal wordt
afgeraden.
Alcohol
Als u deze medicijnen gebruikt en bovendien alcohol drinkt, is het sterk af te raden een auto te
besturen of andere dingen te doen waarbij een verminderd concentratievermogen riskant is.
Medicijnen en alcohol
Medicijnen en alcohol kunnen elkaar over en weer beïnvloeden. In zijn algemeenheid is het dus
aan te raden voorzichtig te zijn om alcohol en medicijnen te combineren. In bepaalde gevallen
vindt u op het etiket of in de bijsluiter een directe waarschuwing.

Gele sticker
Een gele sticker wil zeggen dat een medicijn uw reactievermogen beïnvloed. Alcohol versterkt
dit effect.
Gebruik geen alcohol bij dit middel
Deze tekst op het etiket geeft aan dat de combinatie van het medicijn en alcohol vervelende
effecten geeft: warm, rood gezicht, misselijkheid, hoofdpijn, daling van de bloeddruk
(duizelingen, vooral als u opstaat) en hartkloppingen.
Pas op met alcohol
Een etiket met deze tekst wil zeggen dat de alcohol bepaalde effecten van een medicijn
versterkt. Als u suf wordt van een middel, zal alcohol dit effect versterken.
Pas op met alcohol in verband met maagklachten
Sommige medicijnen hebben een irriterende werking op de binnenwand van de maag. Alcohol
versterkt dat effect.
De apotheek
Informatie over medicijnen
Wie medicijnen gebruikt, krijgt te maken met de apotheek. De apotheek zorgt dat u de
benodigde medicijnen krijgt, nadat zij een recept van de arts hebben ontvangen. Met vragen
over uw medicijnen kunt u er dus goed terecht. Omdat het gebruik van medicijnen altijd een
bepaald risico kan hebben, wilt u weten wat u gebruikt.
Naast het verstrekken van informatie over medicijnen, biedt de apotheek u een aantal andere
diensten.
Medicijnen afhalen
Het recept kan de arts direct naar de apotheek sturen, uw medicijnen liggen dan klaar als u ze
na een afgesproken tijdstip komt halen. Bij herhalingsrecepten kunt u een vaste afspraak
maken over wanneer u de medicijnen komt halen. Soms kunt u een speciale enveloppe krijgen
waarmee u het recept kunt posten. Ook dan legt de apotheker uw medicijnen vast
klaar.Tegenwoordig is er steeds meer de mogelijkheid om per internet zaken te regelen en
medicijnen te bestellen.
Medicijnen thuis laten bezorgen
Als u slecht ter been bent of een grote hoeveelheid nodig hebt, kan de apotheek in veel
gevallen uw medicijnen thuisbezorgen. Ook hulpmiddelen zoals incontinentiemateriaal kunnen
vaak worden thuisbezorgd.
Medicijnen innemen
Als u problemen hebt met het innemen van uw medicijnen, kunt u dit uw apotheker vertellen.
Apothekers hebben in hun opleiding geleerd om zelf medicijnen te maken. Soms is het mogelijk
de medicijnen op maat te maken, bijvoorbeeld een drankje in plaats van pillen. Ook weet men in
de apotheek wat de beste manier is van innemen. Heel veel mensen slikken namelijk verkeerd,
waardoor het lijkt alsof de tablet in de keel blijft hangen. Slikinstructie is ook terug te vinden op
www.apotheek.nl.
Voorlichting
Naast informatie en advies over medicijnen, heeft de apotheek ook vaak voorlichtingsmateriaal.
Folders over de invloed van bepaalde medicijnen op het reactievermogen bijvoorbeeld. Soms
organiseert de apotheek voorlichtingsbijeenkomsten over bepaalde aandoeningen.

Andere artikelen
Bij de apotheek kunt u niet alleen medicijnen krijgen. U vindt er ook andere artikelen die nuttig
kunnen zijn. Bijvoorbeeld: een internationaal medicijnen-paspoort, wond en verbandmiddelen,
‘braces’, incontinentiemateriaal, vitaminepreparaten en vloeibare voeding.
12. Insuline
In dit hoofdstuk
Insuline gebruiken. Als leefstijladviezen en medicijnen onvoldoende helpen, moet u insuline
gaan gebruiken.
Insulinepen en -pomp. U kunt insuline zelf inspuiten met behulp van een insulinepen. Voor
sommige mensen is een insulinepomp geschikter: dit apparaatje dient de hele dag door
insuline toe.
Insuline bewaren. U kunt insuline bewaren in de koelkast. Als u op vakantie gaat is het
belangrijk dat u de insuline voorzichtig vervoert.
Insuline gebruiken
Niet direct
Bij mensen met diabetes type 2 is insuline niet de eerste stap in de behandeling, omdat het
lichaam zelf nog insuline aanmaakt. Daarom wordt eerst geprobeerd de bloedglucose omlaag te
krijgen, en het lichaam weer gevoeliger te maken voor insuline. Vaak werkt dit, en dan is het
niet nodig de insuline aan te vullen.
De behandeling start met een verandering van leefstijl, zo nodig in combinatie met
bloedglucoseverlagende tabletten. Pas als dit niet werkt, wordt er alsnog insuline
voorgeschreven. De insuline zorgt ervoor dat het lichaam glucose kan opnemen.
Tijdelijk gebruik insuline
Ook in onderstaande situaties wordt insuline gegeven:
Sommige mensen met type 2 diabetes hebben ‘s ochtends voor het eten een te hoge
bloedglucose. Dus zonder dat ze gegeten hebben, bevat het bloed toch te veel glucose. Bij
deze mensen lukt het meestal niet om de bloedglucose goed te regelen door de voeding aan
te passen en tabletten te gebruiken. Ze krijgen daarom - naast de voedingsadviezen -
insuline. Meestal moeten ze hun verdere leven insuline gebruiken. Een enkele keer komt het
voor dat door de insuline het reguleren van de bloedglucose zo goed lukt, dat ze na verloop
van tijd geen insuline meer nodig hebben. Dan krijgen deze mensen weer de standaardbehandeling
bij type 2 diabetes: het aanpassen van de voeding en tabletten.
Door infecties met koorts kan de bloedglucose opeens veel te hoog worden. Het lukt dan niet
altijd om de bloedglucose met voedingsadviezen en tabletten weer omlaag te krijgen. De
tabletten worden dan tijdelijk vervangen door insuline.
Ook door een operatie kan de bloedglucosespiegel zo verstoord raken, dat er ernstige
klachten ontstaan. De normale behandeling is dan niet genoeg, zodat iemand tijdelijk insuline
moet gebruiken. Vaak wordt dit al vóór de operatie gestart.
Ook tijdens een zwangerschap wordt insuline gebruikt. Dit gebeurt omdat er een scherpe
instelling van de bloedglucosewaarde nodig is en onduidelijkheid bestaat over schadelijke
effecten van de bloedglucoseverlagende tabletten voor het ongeboren kind. Het gebruik van
insuline wordt daarom ook aangeraden aan vrouwen met diabetes die zwanger proberen te
worden.
Ook bij gebruik van sommige andere geneesmiddelen, zoals prednison, kan het nodig zijn
tijdelijk insuline te geven.

Opbouw van de behandeling
Op welk moment u precies insuline krijgt voorgeschreven is vastgelegd in de NHG-richtlijn
Diabetes Mellitus type 2. Deze richtlijn voor huisartsen kwam ook al aan bod in het hoofdstuk
over bloedglucoseverlagen de tabletten.
De behandeling wordt als volgt opgebouwd:
U gebruikt twee soorten bloedglucoseverlagende middelen in de maximale dosis. Daarnaast
krijgt u eenmaal daags insuline.
Als de combinatie van bloedglucoseverlagende middelen met insuline onvoldoende werkt,
stapt u helemaal over op insuline. U gebruikt tweemaal daags insuline.
Als tweemaal daags insuline onvoldoende effect heeft, gaat u viermaal daags insuline
gebruiken.
Insuline spuiten
Insuline is een eiwit. Daarom kan het niet in tabletvorm worden gegeven: het zou het bloed niet
bereiken, maar al in de maag en darmen worden afgebroken. Daarom moet insuline worden
ingespoten.
Het spuiten kunt u zelf doen. Uiteraard krijgt u eerst een goede uitleg over hoe dit moet. U kunt
gebruik maken van een insulinepen, daardoor is het spuiten relatief eenvoudig. Sommige
mensen gebruiken een insulinepomp: zo’n pomp dient de hele dag door insuline toe. Meer
informatie over het spuiten vindt u in de volgende paragraaf.
Soorten insuline
Er zijn verschillende soorten insuline: humane insuline en insuline-analoga. Beide soorten
worden in het laboratorium gemaakt, ze zijn synthetisch.
Humane insuline is gelijk aan de insuline die het menselijk lichaam zelf maakt.
Insuline-analoga lijken sterk op humane insuline, maar hebben een iets andere werking. Ze
werken korter en sneller of hebben juist een langere werking.
Voorbeelden van insuline-analoga zijn insuline aspart, insuline glulisine en insuline lispro.
Werkingsduur
Insuline kan ook worden ingedeeld naar werkingsduur. Er zijn ultrakortwerkende, kortwerkende,
middellangwerkende en langwerkende insulines. Deze soorten worden niet allemaal even snel
in het bloed opgenomen, ook de tijd waarin ze worden afgebroken verschilt. Ultrakortwerkende
insuline bijvoorbeeld wordt snel opgenomen en snel afgebroken. Daarom moet het tijdens of
vlak voor of na de maaltijd gebruikt worden.
Combinaties komen ook voor. Zo kunt u profiteren van de voordelen van de verschillende
soorten.
Tip: ook de plaats van de injectie bepaalt hoe lang het duurt voor insuline gaat werken: buik =
snel, bovenarm = normaal, bovenbeen of bil = langzaam.
Helderheid
Er is bij insuline ook nog een verschil in helderheid. Er is troebele insuline en heldere insuline.
Troebele insuline moet u voor gebruik eerst voorzichtig mengen.
Heldere insuline is klaar voor gebruik.

Individueel behandelschema
Uw arts gaat na wat voor u de beste soort insuline is, en hoe vaak en hoeveel u moet
gebruiken. Bij het vaststellen van het behandelschema wordt zoveel mogelijk rekening
gehouden met uw leefstijl. U krijgt dus een eigen behandelschema.
Het kan even duren voor het goede behandelschema is gevonden. Soms heeft een middel niet
het gewenste effect of hebt u last van bijwerkingen. Mogelijk vindt u een bepaald middel niet
prettig in het gebruik. In dat soort situaties kan de arts het behandelschema aanpassen.
“In het begin vond ik het moeilijk. Ik begreep er niets van, hoe dat nou zat met die glucose en
die insuline. Soms dacht ik: het is alsof je naar een spelletje schaak zit te kijken terwijl je de
regels niet kent. Je ziet dan alleen een paar van die mannen stukjes hout over een bord
schuiven... Nu het ik het wel aardig door. Het valt eigenlijk wel mee, ik vind het in elk geval
makkelijker dan een potje schaak. Maar ja, dat is achteraf gepraat. Ik denk dat de meeste
mensen met diabetes in het begin hun hersenen behoorlijk moeten inspannen.”
Dosering
De arts geeft aan hoeveel insuline u moet gebruiken. De hoeveelheid wordt uitgedrukt in
‘internationale eenheden (IE)’ bij humane insuline of ‘eenheden (E)’ bij insuline-analoga. Pas
nooit op eigen houtje de hoeveelheid aan. Als u te weinig insuline gebruikt, wordt de
bloedglucose te hoog en kunt u een hyper krijgen. Als u te veel insuline krijgt, kunt u een hyper
krijgen.
Insulinepen en -pomp
Onder de huid
Insuline spuit u onder de huid. Dit heet ook wel subcutane injectie (subcutaan = onder de huid).
Hierdoor komt de insuline in het bloed terecht en verspreidt het zich over het hele lichaam.
Insulinepen
U kunt een insulinepen gebruiken. Insulinepennen zijn veel makkelijker in het gebruik dan
injectiespuiten, die vroeger veel werden gebruikt. Een insulinepen lijkt op een vulpen, maar in
plaats van een schrijfpunt heeft de pen een naald en in plaats van een inktpatroon een ampul
met insuline.
“Dat spuiten vond ik van tevoren heel griezelig. Ik hoopte zo dat ik dat niet hoefde. Maar ik
ging steeds verder achteruit, dus ja, ik had geen keus... De verpleegkundige had een
afspraak voor me ingepland waarin ze me zou uitleggen hoe het moest, dat spuiten. Nou, in
de wachtkamer zat ik met het zweet in mijn handen, zo bang was ik. Maar het viel zo mee
allemaal. Ze legde het uit en toen moest ik het gelijk zelf proberen. Ik kon alleen maar
denken: is dat nou alles? Het viel me echt honderd procent mee.”
Verschillende soorten
Er zijn verschillende soorten insulinepennen. Bij de meeste pennen kan de ampul met insuline
verwisseld worden, maar er zijn ook wegwerppennen. Ook de manier waarop u de hoeveelheid
insuline moet instellen verschilt per pen. Sommige pennen houden bij wanneer u de laatste
dosis gespoten hebt: handig als u vergeetachtig bent. Dan zijn er ook nog naaldloze pennen:
door middel van gasdruk wordt de insuline via de huid in het onderliggende weefsel geperst.
Meestal hoort de pen bij het merk insuline dat u gebruikt: dat maakt de keuze voor een pen
makkelijk. Als u een sterke voorkeur hebt voor een bepaalde pen, dan kunt u dit met de
diabetesverpleegkundige bespreken. Mogelijk kunt u wisselen van pen.

Naalden
Insulinenaalden zijn in verschillende lengtes verkrijgbaar. De diabetesverpleegkundige of
praktijkassistent geeft aan welke naaldlengte voor u het meest geschikt is. Dit hangt onder meer
af van de injectieplaats, de injectietechniek en de dikte van het onderhuids weefsel.
Waar spuiten?
De spuitplaats hangt vooral af van de soort insuline die u gebruikt. De diabetesverpleegkundige
of praktijkassistent geeft u een persoonlijk advies. Hij of zij houdt hierbij rekening met uw
persoonlijke omstandigheden.
Prik niet steeds op dezelfde plek, wissel de spuitplaatsen af. Daarmee voorkomt u dat er
littekenweefsel op een spuitplek ontstaat. Door littekenweefsel komt de insuline ongelijkmatig in
het bloed en kunt u ontregeld raken.
Insulinepomp
Een insulinepomp dient de hele dag door insuline toe. De pomp is een klein apparaatje van
ongeveer vijf bij acht centimeter dat op het lichaam wordt gedragen. Het bevat een ampul met
insuline. De insuline loopt via een buigzaam slangetje naar een naaldje in de buik. Een speciale
pleister zorgt ervoor dat de naald blijft zitten.
Voor wie?
De pomp is bedoeld voor mensen die niet goed ‘instelbaar’ zijn met een insulinepen. Met de
pomp kan de hoeveelheid insuline heel nauwkeurig worden geregeld, zodat het normale
verloop van de bloedglucose goed kan worden nagebootst.
Begeleiding
Als u een pomp gaat gebruiken, wordt u intensief begeleid door een arts en
diabetesverpleegkundige. Eerst leert u de pomp op de juiste manier bedienen. Ook iemand uit
uw omgeving moet de pomp kunnen bedienen: hij of zij kan dan hulp bieden in noodgevallen.
Daarnaast kunt u gebruikmaken van een telefonische hulpdienst die 24 uur per dag bereikbaar
is voor noodgevallen.
Insuline bewaren
Voorraad
Zorg ervoor dat u altijd insuline in huis hebt. Zo zit u nooit zonder op een moment dat u de
insuline hard nodig hebt.
Bewaar insuline wel op de juiste manier: anders kan de insuline uiteenvallen en onwerkzaam
worden. Houd rekening met de volgende zaken.
Koel bewaren
Insuline moet koel bewaard worden, bij voorkeur tussen de 2 en 8 graden. U kunt de insuline in
de koelkast bewaren, bijvoorbeeld in de groentela.
Bewaar insuline niet in de diepvries: als de insuline eenmaal bevroren is, verliest het zijn
werking. Leg insuline daarom in de koelkast ook niet te dicht bij het vriesvak of tegen de
achterwand: daar kan het ook bevriezen.
Tip. Haal de insuline minstens een uur voor gebruik uit de koelkast. Als de insuline koud is, kan
de injectie onprettig aanvoelen. Ook wordt koude insuline minder snel opgenomen door het
lichaam.

Aangebroken insuline: op kamertemperatuur bewaren
Als de insuline eenmaal is aangebroken, bewaart u deze op kamertemperatuur. Te veel
temperatuurwisselingen zijn schadelijk voor de werking van insuline, daarom kunt u het niet
terug leggen in de koelkast.
Houd er wel rekening mee dat insuline beperkt (ongeveer een maand) houdbaar is als het wordt
bewaard bij kamertemperatuur.
Pas op voor zonlicht
Bescherm insuline tegen direct zonlicht: daar kan het middel niet tegen. Leg de insuline dus niet
op de vensterbank of op de hoedenplank van de auto.
Op reis
Als u op vakantie gaat, is het niet altijd mogelijk om de insuline op de goede temperatuur te
bewaren. U beschikt bijvoorbeeld niet over een koelkast of u bezoekt een land waar het erg
warm is. Als u op wintersport gaat, loopt u juist weer het risico dat de insuline bevriest. Overleg
met uw diabetesverpleegkundige hoe u de insuline zo goed mogelijk kunt bewaren.
Tips
Buiten de koelkast is onaangebroken insuline bij een temperatuur tot 35 graden zes weken
houdbaar. Leg de insuline niet in fel zonlicht!
Beschikt u wel over een koelkast op uw vakantieadres? Leg de insuline er pas in als de
koelkast al enige tijd aanstaat, u weet dan zeker dat de koelkast niet te koud staat afgesteld.
Aangebroken insuline is in een warm land kort houdbaar. Gooi de insuline na drie weken
weg.
Op wintersport kunt u de insuline tegen uw lichaam dragen om bevriezing te voorkomen.
Als u met het vliegtuig gaat, kunt u de insuline het beste meenemen in de handbagage. U
hebt de insuline dan direct bij de hand als u het nodig hebt. Bovendien is het in de
bagageruimte erg koud, de insuline kan bevriezen als u het in uw koffer laat zitten.
Door stevig schudden kan insuline zijn werking verliezen. Houd hier rekening mee als er
insuline in uw bagage zit.
Bewaar de insuline in de auto niet op de hoedenplank of in de kofferbak of het
handschoenenkastje. Op die plaatsen kan het veel te warm worden.
“Bij de patientënvereniging heb ik zo’n koeltasje gekocht. Superhandig, die gaat altijd mee op
reis.”
13. Hoge bloeddruk
In dit hoofdstuk
In het kort. De bloeddruk is de druk die het bloed uitoefent op de wand van de slagaderen.
Hoe hoger deze druk is, hoe groter de kans op beschadiging van de slagader. Dat kan leiden
tot hart- en vaatziekten, zoals een hartaanval of beroerte. Een hoge bloeddruk heeft vaak
geen duidelijke oorzaak. Wel gaat een hoge bloeddruk vaak samen met diabetes en
overgewicht.
Lee fstijladviezen. Vaak neemt een hoge bloeddruk af door gezonder te gaan leven. Dat wil
zeggen: niet roken, afvallen, gezond eten en meer bewegen. Sommige mensen zijn gevoelig
voor zout. Bij hen is een zoutbeperkt dieet zinvol.
Medicijnen. Als de bloeddruk door een gezondere leefstijl niet (voldoende) daalt, gebruikt u
aanvullend medicijnen. Deze zijn doorgaans effectief en hebben weinig bijwerkingen.
Bijzondere oorzaak. Een enkele keer heeft hoge bloeddruk een bijzondere oorzaak,
bijvoorbeeld een bepaalde ziekte of bepaalde medicijnen. Soms is het mogelijk deze oorzaak
te behandelen, zodat de bloeddruk daalt.

In het kort
Hoe ontstaat een hoge bloeddruk?
In veel gevallen heeft een verhoogde bloeddruk geen duidelijke oorzaak. Wel blijkt dat een
hoge bloeddruk vaak samengaat met overgewicht en diabetes type 2. Ongeveer de helft van de
mensen met diabetes type 2 heeft ook een hoge bloeddruk.
Overgewicht en diabetes type 2 hebben vaak te maken met een manier van leven: roken,
overgewicht, te veel alcohol gebruiken, te weinig beweging enzovoort. Om deze reden wordt bij
het aanpakken van een te hoge bloeddruk altijd gekeken naar uw leefstijl. Een heel enkele keer
is een te hoge bloeddruk het gevolg van een andere aandoening. Het is ook mogelijk dat geen
oorzaak wordt gevonden voor een hoge bloeddruk.
Gezondheidsrisico’s
Als uw bloeddruk verhoogd is, is dat een risicofactor: het maakt het risico groter dat u
problemen krijgt met uw ogen, nieren, hart en bloedvaten. Daarom is het advies een hoge
bloeddruk altijd te laten behandelen.
Hierna wordt uitgelegd wat een hoge bloeddruk is, wanneer deze te hoog is en hoe een hoge
bloeddruk kan worden verlaagd.
In het kort
Bij bloeddruk gaat het om de druk die het bloed op de wanden van de slagaderen uitoefent.
Deze druk wisselt voortdurend met de hartslag. Als het hart zich samenknijpt en bloed in de
slagaderen pompt, neemt de druk toe. De hoogste druk wordt de bovendruk of ‘systolische
bloeddruk’ genoemd. Als het hart zich ontspant neemt de druk af. De laagste druk wordt
onderdruk of ‘diastolische bloeddruk’ genoemd.
De bloeddruk wordt daarom uitgedrukt in twee waarden: de hoogste en de laagste druk tijdens
een hartslag. Uw bloeddruk is bijvoorbeeld 130/80 mm Hg. Dit betekent: uw bovendruk is 130
mm Hg en uw onderdruk is 80 mm Hg. (De afkorting ‘mm Hg’ is een maat voor de druk: de druk
die nodig is om een aantal millimeters (mm) kwik (Hg) omhoog te duwen.)
De bloeddruk wisselt
De bloeddruk wisselt sterk. Er zijn schommelingen per etmaal, maar ook schommelingen die te
maken hebben met hoe u zich voelt. Als u erg nerveus bent, neemt de bloeddruk bijvoorbeeld
toe.Eén bloeddrukmeting zegt daarom niet zo veel. Om een betrouwbare gemiddelde waarde te
krijgen, moet uw bloeddruk een aantal keer worden gemeten, op verschillende tijdstippen.
Wat wordt bedoeld met een ‘verhoogde bloeddruk’?
Hoe hoger de bloeddruk, hoe groter de schade aan de bloedvaten. Er is medisch gezien geen
scherpe grens tussen een ‘veilige’ en een ‘onveilige’ bloeddruk. Of uw bloeddruk te hoog is,
beoordeelt de arts aan de hand van uw risicoprofiel voor hart- en vaatziekten: de kans die u
loopt aan een hart- of vaatziekte te overlijden. Daarbij gaat het niet alleen om de bloeddruk,
maar om alle zaken die de kans op een hart- en vaatziekte groter maken, zoals diabetes, een te
hoog cholesterol, roken, overgewicht enzovoort.
Behandeling
Omdat een te hoge bloeddruk vaak samenhangt met een ongezonde leefstijl, is de eerste stap
om gezonder te gaan leven. Aanvullend worden soms medicijnen gebruikt. Een enkele keer is
er een andere oorzaak die behandeld moet worden.

Leefstijladviezen
Gezond leven
Gezonder gaan leven ligt voor de hand als u uw bloeddruk wilt verlagen: een ongezonde leefstijl
kan immers een belangrijke reden zijn dat uw bloeddruk te hoog is. De volgende factoren
kunnen een rol spelen:
overgewicht
te veel zout eten
ongezond eten
te veel alcohol drinken
roken
te weinig bewegen
te veel drop eten
niet goed omgaan met stress
Overgewicht
Overgewicht kan tot een verhoogde bloeddruk leiden (en tot een te hoog cholesterolgehalte).
Mensen die te zwaar zijn krijgen daarom het advies: probeer af te vallen. Dit kan door
regelmatig en gevarieerd te gaan eten en meer te gaan bewegen.
Te veel zout eten
Om de bloeddruk te verlagen werd vroeger sterk zoutbeperkte voeding voorgeschreven. Zulke
diëten blijken echter niet te werken, vooral omdat ze niet vol te houden zijn. Bovendien blijkt
slechts een deel van de mensen gevoelig te zijn voor de invloed van zout op de bloeddruk.
Toch is het de moeite waard om uit te proberen of u gevoelig bent voor zout. U kunt dit doen
door een maand zo min mogelijk toegevoegd en verborgen zout te gebruiken. Als na afloop van
deze maand uw bloeddruk is gedaald, is de kans groot dat uw bloeddruk inderdaad gevoelig is
voor uw zoutgebruik. Daarmee hebt u ook meteen een middel in handen om uw bloeddruk
blijvend te verlagen: minder zout gebruiken.
Als u wilt nagaan of uw zoutgebruik invloed heeft op uw bloeddruk, overleg dan met uw huisarts
of specialist. Ook een diëtist kan u begeleiden. Er moeten immers afspraken worden gemaakt
over het regelmatig meten van uw bloeddruk.
Ongezond eten
Een verhoogde bloeddruk gaat vaak samen met een ongezonde voeding. Met ongezond wordt
bedoeld dat bepaalde voedingsstoffen te weinig of juist te veel worden gebruikt. Bijvoorbeeld: u
eet te weinig groente en fruit. Het advies is daarom: eet gevarieerd.
Te veel alcohol drinken
Alcohol heeft een verslavende werking, waardoor veel mensen moeite hebben hun
alcoholgebruik binnen de perken te houden. Als grens geldt: een (vrouwen) of twee (mannen)
glazen alcohol per dag. Drink bovendien minstens twee dagen in de week helemaal geen
alcohol om gewenning (of verslaving) te voorkomen.
Als het u niet zelf lukt om uw gebruik van alcoholische dranken per dag terug te brengen naar
dit niveau, is het sterk aan te raden hulp te vragen. U kunt hiervoor terecht bij uw huisarts of
specialist.

Roken
Mensen die roken hebben meer kans op een hoge bloeddruk. Nicotine verhoogt de bloeddruk
omdat het de bloedvaten doet samen knijpen. Als uw bloeddruk verhoogd is zal de arts daarom
altijd het advies geven om met roken te stoppen.
Te weinig bewegen
Veel mensen bewegen te weinig. Ze doen zittend werk, nemen (bijna) altijd de auto, doen niet
veel aan sport enzovoort. Ze hebben hierdoor een slechte conditie. Een slechte conditie heeft
onder meer als gevolg dat de bloeddruk al bij kleine inspanningen oploopt: een eindje lopen,
traplopen, dansen, een sprintje trekken voor de trein of bus enzovoort.
Mensen met een verhoogde bloeddruk krijgen daarom altijd het advies: ga meer bewegen,
zodat uw conditie verbetert. Dit betekent niet dat u fanatiek moet gaan sporten. Met dagelijks
een half uur matig intensief bewegen (wandelen, hardlopen of joggen, fietsen, zwemmen
enzovoort) komt uw conditie al op een behoorlijk peil.
Te veel drop eten
Elke soort drop bevat glycyrrhizine. Deze stof verhoogt de bloeddruk. Bovendien bevat veel
drop veel zout, dat ook bloeddrukverhogend kan werken. Een paar dropjes per dag is geen
probleem, maar overmatig dropgebruik kan tot een verhoogde bloeddruk en gewichtstoename
leiden. Met overmatig dropgebruik wordt bedoeld: meer dan 100 g per dag.
Beter omgaan met stress
Stress betekent druk of spanning. Iedereen heeft met stress te maken, maar niet iedereen kan
er goed mee omgaan. Omdat er aanwijzingen zijn dat langdurige stress onder andere leidt tot
hoge bloeddruk, kan stress bijdragen aan het ontstaan van hart- en vaatziekten. Om de
bloeddruk te verlagen kan het dus goed zijn beter met stress om te leren gaan. Dat betekent
onder meer: geregeld ontspannen.
Medicijnen
Risicoprofiel
Of u medicijnen krijgt, hangt af van uw risicoprofiel. Mensen met diabetes of een hart- of
vaatziekte krijgen altijd medicijnen. Deze zijn aanvullend op de leefstijladviezen. Ze komen dus
niet in plaats van deze adviezen.
Medicijnen tegen een verhoogde bloeddruk werken niet direct. Soms zijn de resultaten pas na
zes weken meetbaar. Bovendien worden de medicijnen die bij u het beste werken, bijna nooit
meteen gevonden: het is een kwestie van uitproberen. Het kan dus een tijd duren voordat u
goed op de medicijnen bent ingesteld en de effecten duidelijk meetbaar worden.
Overzicht
Er zijn verschillende groepen medicijnen tegen hoge bloeddruk:
diuretica
bètablokkers
ACE-remmers
angiotensine-Il-antagonisten
renineremmers
calciumantagonisten
alfablokkers
ketanserine
centraalwerkende bloeddrukverlagende middelen

Doorgaans wordt een middel uit de eerste zeven groepen gebruikt. De keuze van het soort
geneesmiddel is afhankelijk van bijkomende aandoeningen, de wisselwerking (interactie) met
andere medicijnen en eerdere ervaringen met bloeddrukverlagende geneesmiddelen.
Diuretica
Diuretica worden ook wel ‘plaspillen’ genoemd. Ze zorgen ervoor dat u extra zout en vocht
verliest. Hierdoor neemt de hoeveelheid vocht in uw lichaam af. Het gevolg is dat uw bloeddruk
afneemt. U kunt zich dit voorstellen als een tuinslang waar minder water doorheen gaat: de
slang staat dan minder onder spanning.
Bètablokkers
Bètablokkers zorgen ervoor dat de hartslag wordt vertraagd. Uw hart pompt rustiger: minder
snel en ook minder krachtig. Omdat uw hart minder krachtig pompt, daalt de bloeddruk
(bovendruk).
ACE-remmers
Deze medicijnen remmen een stof die ervoor zorgt dat de bloedvaten vernauwen. Daardoor
daalt de bloeddruk. Ook wordt via de urine meer zout uitgescheiden.Ook dat leidt tot een lagere
bloeddruk
ACE-remmers zijn bij de behandeling van hoge bloeddruk eerste keus voor mensen met
diabetes bij wie (mogelijk) sprake is van nierproblemen. Bij andere mensen kunnen ACEremmers
als extra middel worden toegevoegd, als een ander middel te weinig resultaat geeft;
dit gebeurt vaak bij een combinatie met een plantablet (diureticum).
Angiotensine-Il-antagonisten
De werking is gelijk aan de werking van ACE-remmers.
Renineremmers
Renineremmers verminderen de werking van de stof renine in het lichaam. Deze stof zorgt
ervoor dat bloedvaten vernauwen en de bloeddruk stijgt. Als de werking van renine wordt
geremd, vernauwen de bloedvaten niet en kan het bloed beter stromen. Hierdoor daalt de druk
van het bloed op de bloedvaten (bloeddruk).
Calciumantagonisten
Calciumantagonisten hebben een vaatverwijdende werking, zodat de bloeddruk daalt.
Alfablokkers
Alfablokkers maken de bloedvaten wijder. Het bloed kan beter doorstromen en de bloeddruk
gaat omlaag. Alfablokkers zijn geen eerste-keuzegeneesmiddelen. Ze worden alleen
voorgeschreven als andere middelen tegen hoge bloeddruk onvoldoende werken of als u deze
niet mag gebruiken. Alfablokkers worden vaak in combinatie met andere bloeddrukverlagende
middelen gebruikt.
Ketanserine
Ketanserine maakt de bloedvaten wijder. Het bloed kan beter doorstromen en de bloeddruk
gaat omlaag. Wordt alleen voorgeschreven als andere middelen niet werken of niet gebruikt
mogen worden. Wordt gebruikt in combinatie met andere middelen.

Centraalwerkende bloeddrukverlagende middelen
Centraalwerkende bloeddrukverlagende middelen verhinderen het signaal in de hersenen dat
regelt dat de bloedvaten vernauwen. Hierdoor treedt deze vernauwing niet op. Een voorbeeld is
methyldopa. Dit wordt alleen nog toegepast bij zwangere vrouwen, omdat het bewezen veilig is
voor het ongeboren kind.
Behandelen van de oorzaak
Soms is er een behandelbare oorzaak
In verreweg de meeste gevallen wordt geen duidelijke oorzaak voor de verhoogde bloeddruk
gevonden. Er wordt dan gesproken over ‘essentiële hypertensie’. Bij 90 - 95% van de mensen
met een verhoogde bloeddruk is dit het geval. In een enkel geval is er wel een duidelijke, soms
onbehandelbare oorzaak.
Diabetes en overgewicht kwamen al eerder aan de orde. In sommige gevallen is er sprake van
een aanleg voor hoge bloeddruk: het zit dan in de familie. Ook leeftijd, geslacht en ras spelen
een rol. Hoge bloeddruk komt vaker voor bij oudere mensen, bij mannen en bij negers.
Zeldzame oorzaken
Soms wordt een te hoge bloeddruk veroorzaakt door een ziekte, bijvoorbeeld van de nieren.
Behandeling van de nierproblemen (bijvoorbeeld door dialyse) kan dan nodig zijn. Ook
andere aandoeningen kunnen hoge bloeddruk veroorzaken.
Bepaalde medicijnen kunnen bloeddrukverhoging als bijwerking hebben. Bijvoorbeeld
ontstekingsremmende pijnstillers (zoals ibuprofen, naproxen en diclofenac). Ook de
anticonceptiepil kan soms leiden tot een hogere bloeddruk: vrouwen die roken en de
anticonceptiepil gebruiken hebben een grotere kans op een te hoge bloeddruk. Als uw hoge
bloeddruk te maken heeft met het
Over deze onderwerpen vindt u hier verder geen informatie.
14. Verhoogd cholesterol
In dit hoofdstuk
In het kort. Cholesterol is een stof die het lichaam grotendeels zelf aanmaakt en gebruikt
voor onder meer de bouw van de lichaamscellen. Door onze voeding - en soms door een
erfelijke aandoening - kan het cholesterolgehalte te hoog worden. Dat leidt tot schade aan de
bloedvaten, omdat een teveel aan cholesterol bijdraagt aan slagaderverkalking.
Leefstijladviezen. Door gezonder te gaan leven zal het cholesterolgehalte verbeteren.
Gezond leven betekent: niet roken, zo nodig afvallen, gezond eten en geregeld bewegen.
Medicijnen. Aanvullend kunnen medicijnen helpen het cholesterolgehalte te verlagen. Bij de
meeste mensen zijn ze effectief en worden ze goed verdragen.
In het kort
Uitleg
Cholesterol behoort tot een groep van stoffen die ‘vetten’ (of lipiden) worden genoemd.
Cholesterol wordt grotendeels door ons eigen lichaam aangemaakt, in mindere mate is het
afkomstig uit onze voeding. Cholesterol wordt onder andere gebruikt voor de bouw van de
cellen van ons lichaam, de vorming van geslachte- en bijnierschorshormonen, vitamine D en
galzuren. Cholesterol is dus een stof die ons lichaam nodig heeft. Via het bloed wordt
cholesterol naar alle delen van ons lichaam vervoerd.

Er is ‘goed’ en ‘slecht’ cholesterol. LDL-cholesterol is is het slechte cholesterol: het hoopt zich
op in en de bloedvatwand zodat deze nauwer en stugger wordt. HDL-cholesterol is het goede
cholesterol. Het heeft een beschermende werking. Het HDL-cholesterol zorgt ervoor dat
overtollig cholesterol wordt afgevoerd naar de lever waar het kan worden afgebroken.
Triglyceriden
Naast het LDL- en HDL-cholesterol speelt nog een andere vette stof een rol: de triglyceriden.
Ook deze stof draagt bij aan slagaderverkalking. Vooral bij mensen met diabetes en
overgewicht is het triglyceridengehalte verhoogd.
De meting
Het meten van het cholesterolgehalte gebeurt door bloedonderzoek in het laboratorium (soms
eenvoudiger: door een vingerprik). U hoeft dus alleen een buisje bloed te laten afnemen. Dit
gebeurt bij voorkeur op een nuchtere maag: u heeft nadat u wakker bent geworden niets meer
gegeten.
Streefwaarden
Het cholesterolgehalte bestaat uit een aantal waarden:
het gehalte aan LDL-cholesterol
het gehalte aan HDL-cholesterol
het totaal cholesterol: een soort optelsom van het LDL-en HDL-cholesterol
de cholesterol-ratio: de verhouding tussen het totaal-cholesterol en het HDL-cholesterol
de triglyceriden
De aanpak van een verhoogd cholesterolgehalte hangt overigens niet alleen af van deze
waarden, maar ook van andere risicofactoren, zoals roken, hoge bloeddruk en diabetes. De
aanpak berust op uw risicoprofiel: het overzicht van alle risicofactoren waarmee de arts uw kans
op (overlijden aan) een hart- of vaatziekte inschat.
Wat zijn de oorzaken van een verhoogd cholesterol?
Een verhoogd cholesterolgehalte gaat vaak samen met diabetes en overgewicht. Een
verhoogde bloedglucose kan leiden tot een verhoogd cholesterol. Hetzelfde geldt voor
overgewicht.
Een erfelijke aanleg voor een verhoogd cholesterolgehalte
Soms zijn de cholesterol- en de vetbalans in het bloed verstoord door een erfelijke aandoening.
Dit heet familiaire hyperlipidemie. Een vorm hiervan is een erfelijk hoog cholesterolgehalte die
familiaire hypercholesterolemie wordt genoemd. Bij 8 op de 1000 mensen komt een vorm van
familiaire hyperlipidemie voor en dit kan al op jonge leeftijd tot hart- en vaatziekten leiden.
Voor meer informatie over dit onderwerp kunt u contact opnemen met de Hart&Vaatgroep, de
patiëntenorganisatie voor mensen met een hart- of vaatziekte (www.hartenvaatgroep.nl). De
Hart&Vaatgroep is ontstaan uit een fusie van enkele patiëntenorganisaties, waaronder Stichting
Bloedlink, een patiëntenorganisatie voor mensen met erfelijke hart- en vaataandoeningen.
Behandeling
Omdat een te hoog cholesterol vaak samenhangt met een ongezonde leefstijl, is de eerste stap
om gezonder te gaan leven. Daarnaast worden medicijnen gebruikt.
Leefstiiladvïezen
Gezond leven
De leefstijladviezen komen neer op gezonder gaan leven. Het gaat dus om dingen als niet
roken, geregeld bewegen, zo nodig afvallen, niet te veel alcohol drinken enzovoort.

Afvallen
Veel mensen eten meer dan hun lichaam nodig heeft. Hierdoor worden zij te dik. Overgewicht
gaat vaak samen met een verhoogd cholesterolgehalte (en een te hoge bloeddruk). Mensen die
overgewicht hebben krijgen daarom het advies: probeer af te vallen.
Minder verzadigd vet eten
Onze voeding bevat verschillende soorten vet. Vooral ‘verzadigde’ vetten blijken het
cholesterolgehalte te verhogen. Deze verzadigde vetten zitten in vet dat van dieren afkomstig is,
zoals vet vlees en volle zuivel zoals volle yoghurt, volle melk en volle vla. Plantaardig voedsel
bevat vaak meer ‘onverzadigde vetten’, zoals zonnebloem- of olijfolie. Deze zijn veel minder
schadelijk. Heel kort gezegd: vloeibare vetten zijn beter dan harde vetten. Als olijfolie echter in
harde margarine zit en dus hard is gemaakt, is deze verzadigd vet geworden. Een nuttige
ezelsbrug is: bij koelkasttemperatuur (4-7 graden Celsius) zijn goede vetten zacht of vloeibaar
en slechte vetten hard.
Vette vis bevat veel gezonde visvetzuren. Voorbeelden zijn zalm, makreel, haring, forel,
sardines en sport. Magere vis bevat ook visvetzuren, maar in mindere mate. Voedingsmiddelen
die verrijkt zijn met visvetzuren bevatten meestal verwaarloosbare hoeveelheden, dus deze
dragen niet zo veel bij.
Meer groente en fruit eten
De meeste mensen eten (onbewust) te weinig groente en fruit. Omdat in groente en fruit stoffen
voorkomen die de schadelijke werking van cholesterol tegengaan, is het eten van fruit en
groente belangrijk. Zeker voor mensen met een te hoog cholesterolgehalte. Als richtlijn kunt u
aanhouden: 2 ons groente en 2 stuks fruit per dag.
Minder alcohol drinken
Over het verband tussen overmatig alcoholgebruik en het cholesterolgehalte bestaat nog veel
discussie. Als richtlijn voor gezond alcoholgebruik kunt u aanhouden: drink maximaal één (vrouwen)
of twee (mannen) alcoholische consumpties per dag. Drink bovendien minstens twee dagen in de
week helemaal niet om gewenning te voorkomen. Als u bepaalde medicijnen gebruikt, is het advies
helemaal geen alcohol te gebruiken. Kijk hiervoor in de bijsluiter van uw medicijn.
Als het u niet zelf lukt om uw gebruik van alcoholische dranken te beperken, is het aan te raden
hulp te vragen. U kunt hiervoor terecht bij uw huisarts of specialist.
Meer bewegen
Veel mensen bewegen weinig. Ze doen hun werk zittend, nemen vaak de auto en doen niet aan
sport. Het gevolg is dat ze vaak te zwaar zijn en een verhoogd cholesterolgehalte krijgen. Meer
bewegen is een goede manier om een goed gewicht te verkrijgen en te behouden en het
cholesterolgehalte te verbeteren.
Medicijnen
Risicofactoren
Of uw cholesterolgehalte met medicijnen wordt behandeld, hangt af van uw waarden, maar ook
van andere risicofactoren, zoals roken, hoge bloeddruk en diabetes. Mensen met diabetes
krijgen bijvoorbeeld eerder medicijnen tegen een verhoogd cholesterol dan mensen zonder
diabetes. Als u diabetes hebt, wordt uw cholesterolgehalte gecontroleerd bij de periodieke
controles.
Overzicht
De medicijnen zijn aanvullend op de leefstijladviezen. Ze komen dus niet in plaats van deze
adviezen. Er zijn vier groepen medicijnen. De eerste groep, de statines, is de belangrijkste:

cholesterolsyntheseremmers (statines)
fibraten
nicotinezuur(analoga)
nieuwe medicijnen: ezetimib, omega-3-vetzuur
Cholesterolsyntheseremmers (statines)
De behandeling van een te hoog cholesterolgehalte start meestal met een statine. Statines
remmen de aanmaak van cholesterol in de lever. Ze verlagen vooral het schadelijke LDLcholesterol
en verhogen daarbij ook enigszins het goede HDL-cholesterol. Van alle
cholesterolverlagende medicijnen hebben de statines het grootste effect op het schadelijke
LDL-cholesterol.
U gebruikt deze medicijnen in eerste instantie drie maanden. Als bij uw bloedcontrole uw
cholesterolgehalte dan nog te hoog is, verhoogt de arts uw dosis.
Fibraten
Deze medicijnen verlagen het LDL-cholesterolgehalte niet zo sterk. Wel verhogen ze het HDLcholesterolgehalte
en verlagen ze het triglyceridengehalte. Als een verhoogd cholesterolgehalte
gepaard gaat met een te hoog gehalte aan triglyceriden, is het goed om te beginnen met een
van de fibraten. Dit is vaak het geval bij mensen met diabetes.
Nicotinezuur(analoga)
Bij de behandeling van een verhoogd cholesterolgehalte worden bij mensen die geen diabetes
hebben ook wel eens de zogenaamde ‘nicotinezuuranalogen’ gebruikt. Omdat deze medicijnen
de bloedglucose kunnen verstoren, worden ze ontraden aan mensen met diabetes.
Nieuwe middelen
Ezetimibe
Een nieuw middel is ezetimibe. Hiermee is echter nog niet zo veel ervaring opgedaan als met
andere middelen. Het remt de opname van cholesterol via de darmwand. Het kan gebruikt
worden in combinatie met een statine. Het medicijn heeft nog geen duidelijke plaats in de
behandeling gekregen. Verwacht mag worden dat hierover in de komende jaren meer
duidelijkheid ontstaat.
Capsules met Omega-3 verzuren
in vis komen bepaalde vetzuren, Omega-3-vetzuren, voor die een gunstig effect
hebben op het cholesterolgehalte in het bloed. Voor mensen die geen vis willen of kunnen eten,
zijn voedingssupplementen met visvetzuren een alternatief: visoliecapsules.
De capsules zijn gevuld met een olieachtige vloeistof. Ze kunnen worden gebruikt in combinatie
met een statine. Uw arts of diëtist kan u meer vertellen over welke capsules u kunt gebruiken en
in welke hoeveelheden.
Plantensterol
Soms adviseert de arts of diëtist voedingsmiddelen waaraan extra plantensterolen zijn
toegevoegd. Plantensterolen remmen de opname van cholesterol in de darm en verhogen de
hoeveelheid cholesterol die via de ontlasting wordt uitgescheiden. Daardoor verlaagt het
cholesterolgehalte in het bloed.
Omdat het effect van grote hoeveelheden plantensterolen nog niet onderzocht is, is het aan te
raden alleen het advies van uw arts of diëtist op te volgen. De algemene voedingsrichtlijn bij
een te hoog cholesterolgehalte is 2-3 gram per dag. Informeer bij uw arts of diëtist.

15. Hypo en hyper
In dit hoofdstuk
Ontregeling. Zo nu en dan kan de bloedglucose ontregeld raken: deze is dan te hoog of te
laag.
Hyper. Bij een hyper ontstaan er klachten omdat uw bloedglucose te hoog is.
Hypo. Bij een hypo ontstaan er klachten omdat uw bloedglucose te laag is.
Ontregeling
Een normaal niveau
Eerder hebt u al kunnen lezen dat de behandeling van diabetes erop gericht is om de
bloedglucose op een normaal niveau te krijgen.
Maar ook bij een goede behandeling kan het wel eens gebeuren dat de bloedglucose te hoog
oploopt of juist te ver omlaag gaat. Tal van zaken - niet alleen de voeding! - hebben invloed op
de bloedglucose. Een ernstige ontregeling kan onder meer ontstaan bij het gebruik van
bepaalde medicijnen.
Te hoog
Als de bloedglucose te hoog oploopt heet dit hyperglycemie. De meeste mensen noemen het
kortweg ‘hyper’.
De bloedglucose is te hoog als deze boven de 10 mmol/l uitkomt. U kunt klachten krijgen die
lijken op de klachten die u had voordat bekend was dat u diabetes hebt: veel plassen, dorst,
prikkelbaarheid, een droge mond, hoofdpijn enzovoort. Als een hyper te lang duurt, kunt u in
coma raken.
Sommige mensen hebben helemaal geen klachten en merken niet eens dat hun bloedglucose
zo hoog is. De afwijkende waarden worden pas ontdekt bij een controle. Officieel is er dan geen
sprake van een hyper: volgens de definitie is die er pas als u een hoge bloedglucose én
klachten hebt. Maar ook als u geen klachten hebt, is het belangrijk dat de bloedglucose omlaag
wordt gebracht. Door een hoge bloedglucose neemt de kans op late klachten (complicaties) toe.
Ook kunt u last krijgen van uitdroging. Zorg er dus voor dat de behandeling wordt aangepast.
Te laag
Als de bloedglucose te laag is, heet dit hypoglycemie. Veel mensen noemen dit kortweg ‘hypo’.
De bloedglucose is te laag als deze onder de 4 mmol/l ligt.
Bij een hypo kunnen er in eerste instantie klachten ontstaan als trillerigheid, zweten en
misselijkheid. Als er niet tijdig wordt ingegrepen kunnen er ernstiger klachten ontstaan en
uiteindelijk kan iemand zelfs bewusteloos raken.
Niet iedereen met diabetes type 2 kan een hypo krijgen. Hypo’s komen eigenlijk alleen voor bij
mensen die bloedglucoseverlagende tabletten of insuline gebruiken. Als de bloedglucose om
een of andere reden daalt, gaat deze nog verder omlaag door de medicijnen.
“Ik heb een tijdje bewust uitgeprobeerd waar mijn grenzen liggen. Wat gebeurt er als ik een
avondje doorzak? Hoe reageert mijn bloedglucose als ik een tijdje heel erg hard werk...? Een
paar keer is het goed misgegaan en kreeg ik flinke ontregelingen, maar ik heb er absoluut
geen spijt van. Ik heb mijn diabetes veel beter leren kennen en weet ook hoe mijn
bloedglucose in allerlei omstandigheden reageert. En ik weet hoe ik dat het beste kan
opvangen. Gek genoeg ben ik ook mijn angst voor ontregelingen kwijtgeraakt, juist omdat ik

er een paar keer mee te maken heb gehad. Ik weet nu wat het is en wat ik eraan kan doen,
dat geeft een soort rust.”
Wat moet u doen bij een ontregeling?
Uw hulpverleners vertellen u wat u moet doen als u merkt dat u een hyper of een hypo hebt. In
de volgende paragraaf leest u algemene informatie over wat u kunt doen en welke
voorzorgsmaatregelen u kunt nemen.
Vertel ook aan de mensen in uw omgeving (partner, kinderen, vrienden, collega’s) wat er kan
gebeuren en hoe zij u eventueel kunnen helpen.
Draag uw medische gegevens bil u
Bij een ernstige ontregeling kunt u het bewustzijn verliezen. Draag daarom altijd uw medische
gegevens bij u. Noteer bijvoorbeeld op een briefje uw naam, de naam van uw huisarts, het feit
dat u diabetes hebt en welke medicijnen u hiervoor gebruikt. Schrijf ook op wat omstanders
kunnen doen om u te helpen.
Er zijn speciale medaillons en horloges verkrijgbaar waarin u dit soort gegevens kunt noteren.
Kijk bijvoorbeeld eens op www.sostalisman.nl. U kunt zich ook laten registreren bij het Witte
Kruis, zie www.whitecrossfoundation.org.
Hyper
Wanneer een hyper?
Een hyper kan ontstaan als gevolg van een ontsteking, bijvoorbeeld: griep, een blaasontsteking,
een grote steenpuist of een longontsteking. Door de ontsteking kan de bloedglucose hoog
oplopen. Ook bij ernstige aandoeningen als een hartinfarct, een hersenbloeding of een embolie
kan de bloedglucose sterk omhoog gaan.
Tip: Een keer per jaar kunt u een griepprik halen bij de huisarts. De griepprik beschermt tegen
influenza, een ernstige vorm van griep. De kans op een hyper neemt af als u een griepprik hebt
gehad. De prik wordt vergoed door de zorgverzekeraar.
Een hyper kan ook ontstaan als gevolg van het gebruik van bepaalde medicijnen. Het gaat dan
om medicijnen die bijnierschorshormoon bevatten, zoals prednison.
Welke klachten?
Bij een hyper kunnen de klachten vrij plotseling ontstaan. De klachten lijken op de klachten die
u had voordat bekend was dat u diabetes hebt. Toen was uw bloedglucose immers ook te hoog.
Een paar voorbeelden van klachten die kunnen optreden:
dorst
veel plassen
vermoeidheid
hoofdpijn
uitdrogingsverschijnselen: u valt af, uw mond en huid voelen droog aan, uw ogen liggen diep
in hun kassen
Voor kinderen kan het moeilijk zijn hun klachten onder woorden te brengen. Als er iets mis is,
zeggen kinderen vaak dat ze ‘buikpijn’ hebben. Verder is het mogelijk dat ze weer gaan
bedplassen of huilerig zijn.
“Toen ik vorige week bij mijn oude moeder kwam merkte ik meteen dat er iets mis was. Ze
zag er zo moe uit, met van die holle ogen. Ik had het gevoel dat ze iets op haar hart had, dat
ze me iets wilde vertellen. Maar dat deed ze niet, ze was juist opvallend stil en ontweek mijn

lik. Pas toen ik aankondigde dat ik een wasje voor haar ging draaien, kwam het hoge woord
eruit: ze kon ineens haar plas niet meer zo goed ophouden. Die dag had ze een paar keer in
haar broek geplast. Ze schaamde zich verschrikkelijk maar moest het me wel vertellen omdat
ik het anders toch wel zou merken aan de vieze was. Nou ja, heel zielig allemaal. De
volgende dag heb ik haar meegenomen naar de huisarts, zij wilde eigenlijk niet, maar ik vond
dat er echt iets moest gebeuren. De huisarts legde gelukkig gelijk een verband met haar
diabetes. Bleek dat ze een hyper had! Daardoor moest ze vaker plassen, zo vaak dat het
haar zelfs niet meer lukte om haar plas op te houden!”
Tijdig ingrijpen is belangrijk
Als u niets doet aan een hyper, nemen de klachten in ernst toe. U droogt steeds verder uit en
raakt daardoor versuft. U wordt misselijk, krijgt buikpijn en moet overgeven, waardoor u nog
verder uitdroogt. U kunt wat verward raken, waardoor u misschien wel vergeet te drinken. De
bloeddruk gaat omlaag: als u opstaat, duizelt het u. Uiteindelijk kunt u zelfs in coma raken. Dit
heet een non-ketotisch coma.
Wat kunt u doen bij een hyper?
Waarschuw de arts of diabetesverpleegkundige
Bel uw arts of diabetesverpleegkundige. U kunt dan langskomen om uw bloedglucose te laten
meten.
Als u een bloedglucosemeter in huis hebt, kunt u natuurlijk zelf uw bloedglucose meten. Nadat
u onderstaande maatregelen hebt genomen kunt u de bloedglucose opnieuw meten. U kunt dan
zien of de maatregelen effect hebben gehad. Schrijf de uitkomsten op. Waarschuw direct een
arts als de bloedglucose nog steeds te hoog is.
Blijf drinken
Bij een hyper is het vooral belangrijk dat u blijft drinken. Dit is de enige manier om uitdroging te
voorkomen. Normaal gesproken moet iemand ongeveer anderhalve liter per dag drinken. Bij
een hyper verliest u zoveel vocht dat u zeker 2,5 liter nodig hebt.
Misschien hebt u helemaal geen zin om te drinken, omdat u zich niet lekker voelt of misselijk
bent. Blijf toch steeds kleine hoeveelheden drinken.
Ga door met het gebruik van medicijnen of insuline
Als u medicijnen of insuline gebruikt, kunt u hier gewoon mee blijven doorgaan. Houd u aan het
voorschrift van de arts.
Twee uur na gebruik van kunt u de bloedglucose weer meten. Als de bloedglucose duidelijk aan
het dalen is en uw klachten minder zijn geworden, hoeft u geen arts te bellen. Het is wel
belangrijk dat u blijft drinken. Schakel wel een arts in als de bloedglucose niet echt gedaald is.
Schakel direct een arts in als:
U niet zelf de bloedglucose kunt testen
U misselijk bent en moet overgeven, zeker als de klachten enige uren aanhouden.
Het u niet lukt om voldoende te drinken.
Als uw klachten erger worden.
Als de bloedglucose na gebruik van insuline of tabletten niet daalt.
Wat kan de arts voor u doen?
Een arts zal erop toezien dat u voldoende vocht binnenkrijgt en dat de bloedglucose weer naar
een normaal niveau daalt. Soms is het nodig dat u in het ziekenhuis wordt opgenomen. Daar

krijgt u in ieder geval een infuus om het vocht in uw lichaam weer op peil te brengen. Zo nodig
krijgt u ook insuline toegediend.
Hypo
Wanneer een hypo?
Een hypo komt eigenlijk alleen voor bij mensen die bloedglucoseverlagende tabletten of insuline
gebruiken. Als in een bepaalde situatie de bloedglucose sterk daalt, zakt de bloedglucose onder
invloed van de medicijnen nog verder weg. Dit kan onder meer gebeuren in de volgende situaties:
Als u te weinig koolhydraten binnen hebt gekregen, bijvoorbeeld omdat u later dan normaal
bent gaan eten of een maaltijd over hebt geslagen.
Als u veel alcohol hebt gedronken.
Als u bepaalde medicijnen hebt gebruikt.
Als zich lichamelijk zwaar hebt ingespannen, bijvoorbeeld bij het sporten.
“In die tijd volgde ik een dieet waarbij ik weinig koolhydraten mocht eten. Dat was toen in de
mode. Toen heb ik een hypo gekregen. Achteraf gezien vind ik het ongelooflijk stom van
mezelf, dat ik mijn gezondheid in de waagschaal heb gelegd omdat ik er slank uit wilde zien.
Ik ben voorgoed genezen van die wonderdiëten.”
Een hypo ontstaat op momenten dat de bloedglucose laag is, dus bijvoorbeeld voor de maaltijd
of in de nacht. Hoe langer u diabetes hebt, hoe groter de kans op een hypo.
Bij sommige mensen is de behandeling zo ingesteld dat de bloedglucose altijd wat aan de lage
kant is. Dit gebeurt bijvoorbeeld bij zwangere vrouwen. Door een dergelijke behandeling neemt
de kans op een hypo toe. Uw arts zal dit risico met u bespreken en u uitleggen hoe u een hypo
kunt voorkomen.
Een hypo voorkomen
U kunt een hypo voorkomen door:
uw bloedglucose regelmatig te meten
regelmatig en voldoende te eten
voor het sporten of een andere lichamelijke inspanning iets extra’s te eten (en eventueel
extra insuline in te spuiten)
niet te veel alcohol te drinken
Dit zijn algemene adviezen. Uw arts kan u nog adviezen geven die aansluiten bij uw
persoonlijke situatie. Als u bijvoorbeeld medicijnen gebruikt die de bloedglucose laten dalen,
kan uw arts uitleggen hoe u hiermee om kunt gaan.
Welke klachten?
Klachten die kunnen optreden zijn:
trillerigheid
zweten
hartkloppingen
misselijkheid
duizeligheid
hoofdpijn
agressief gedrag
wazig zien, uw pupillen zijn vergroot
geeuwen
stemmingswisselingen
een angstig gevoel
Ernstige klachten
Als u niet ingrijpt, kunnen de klachten erger worden. U kunt dan last krijgen van:
verwardheid
grofheid/lacherigheid
onduidelijk praten
vermoeidheid, slapheid
honger
dubbelzien

slaperigheid
een verdoofd gevoel in lippen en mond
onrust
concentratieproblemen
trager denken en reageren
moeite om het juiste woord te vinden
In zeer ernstige gevallen kunt u zelfs het bewustzijn verliezen en in coma raken. Ook
stuiptrekkingen komen voor.
Niet bij iedereen dezelfde klachten
Voor de duidelijkheid: niet alle klachten komen bij iedereen voor. Het kan van persoon tot
persoon verschillen welke klachten er optreden en hoe ernstig ze zijn. Na verloop van tijd
herkent u de verschijnselen van ‘uw’ hypo.
Soms veranderen de klachten
Als u lange tijd diabetes hebt, kan het zijn dat de verschijnselen minder sterk worden. Dit is niet
gunstig: de bloedglucose kan ongemerkt nog verder dalen en u krijgt last van ernstiger klachten.
Tip: Diabetesvereniging Nederland heeft een cursus die u kan helpen om een hypo te erkennen. U
leert de signalen beter herkennen en krijgt ook te horen wat u er aan kunt doen. U kunt de cursus
volgen via de computer, van uw e-coach krijgt u adviezen die goed aansluiten bij uw persoonlijke
situatie. Kijk voor meer informatie op www.dvn.nl.
Wat kunt u doen bij een hypo?
Stop met wat u aan het doen bent
Als u vermoedt dat u een hypo hebt, kunt u het beste stoppen met wat u aan het doen bent. Zeker in
bepaalde situaties is dat aan te raden, bijvoorbeeld als u aan het autorijden bent, als u een baby op
uw arm hebt of aan het zwemmen hebt. Anders kunt u uzelf of anderen in gevaar brengen.
Test uw bloedglucose
Meet hoe hoog uw bloedglucose is. Als u tabletten of insuline gebruikt, hebt u een
bloedglucosemeter in huis. U weet dan zeker of uw klachten veroorzaakt worden door een lage
bloedglucose.
“Ik was hartstikke moe, geeuwerig. Chagrijnig ook. Toen ik voor de derde keer tegen mijn
vrouw was uitgevallen vroeg ze of ik niet eens mijn bloedglucose moest meten. Er bleek niks
aan de hand te zijn, de waarden waren normaal. Ik had die nacht gewoon ontzettend slecht
geslapen.”
Neem glucose
Door koolhydraten gaat de bloedglucose weer omhoog. Maar gewoon eten helpt niet bij een
hypo, het omzetten van koolhydraten in bloedglucose neemt te veel tijd in beslag. Daarom kunt
u het beste glucose (ook wel: druivensuiker of dextrose) gebruiken. Dit wordt snel in het bloed
opgenomen.
Bij een hypo hebt u 15 tot 20 gram glucose nodig. Dit staat ongeveer gelijk aan:
7 glucosetabletten. Kijk voor de zekerheid op de verpakking, de hoeveelheid verschilt per merk.
3 eetlepels (0,5 dl) limonadesiroop, aangelegd met water
1 glas (2 dl) frisdrank. Geen light frisdrank!
5 suikerklontjes
1,5 eetlepel honing of suiker
0,5 rol pepermunt of ander snoep
Zorg ervoor dat u altijd glucose bij u hebt. Stop bijvoorbeeld standaard een pakje druivensuiker
in uw tas.

Nog een keer testen
Door de glucose verdwijnen de klachten meestal snel. Test voor de zekerheid nog een keer.
Waarschuw de arts als de verschijnselen niet voorbij gaan of erger worden.
Eventueel: iets extra’s eten of drinken
Door een hypo kunt u een hongergevoel krijgen. Als de volgende maaltijd nog anderhalf uur op
zich laat wachten kunt u eventueel iets extra’s eten, bijvoorbeeld een snee brood, een stuk fruit
of een beker melk.
Wat kunnen anderen voor u doen?
Bij een hypo kunt u zo verward of versuft raken dat het u niet lukt om zelf glucose te nemen.
Iemand uit uw omgeving kan u daarbij helpen. Hij of zij kan u bijvoorbeeld een glas frisdrank
geven.
Het gevaar bestaat u zich verslikt. Degene die u helpt moet daar goed voor oppassen.
Uw ‘helper’ kan u het beste uit een plastic beker laten drinken. Een glas kunt u stuk bijten.
Als u in coma raakt mag er geen glucose aan u gegeven worden. U kunt dan stikken.
Als u in coma raakt kunt u baat hebben bij een injectie met glucagon: dit hormoon verhoogt de
bloedglucose. Uw naasten kunnen leren hoe zij u een injectie moeten geven. Anders moet er op
de arts gewacht worden. Glucagon is alleen geschikt voor mensen die insuline gebruiken.
Als glucagon niet beschikbaar is, kan een arts u een infuus met glucose geven. Een infuus
met glucose is ook geschikt voor mensen die tabletten gebruiken.
Nadat glucagon of glucose is toegediend, knappen de meeste mensen snel weer op.
16. Stabiel blijven
In dit hoofdstuk
Op een normaal niveau blijven. Door de behandeling komt de bloedglucose op een
normaal niveau. De kunst is om de bloedglucose ook op een goed peil te houden.
Zelfcontrole. Door regelmatig uw bloedglucose te meten, kunt u controleren of de
behandeling goed verloopt.
Zelfregulatie. Zelfregulatie betekent dat u de behandeling aanpast aan bepaalde
omstandigheden.
Op een normaal niveau blijven
Niet te hoog en niet te laag
Bij de behandeling van diabetes wordt de bloedglucose teruggebracht tot een normaal niveau.
De kunst is natuurlijk om de bloedglucose ook op een normaal niveau te houden.
Als u pas diabetes hebt...
Als u pas diabetes hebt, gaat dit vrijwel vanzelf. Van uw arts krijgt u een aantal leefregels:
gezond eten, voldoende bewegen, een gezond gewicht bereiken en behouden, en eventueel
stoppen met roken. Als u zich aan deze leefregels houdt, daalt de bloedglucose.
Eenmaal in de drie maanden wordt uw bloedglucose gemeten door een hulpverlener. Zolang de
bloedglucose binnen een bepaalde boven- en ondergrens blijft, is alles in orde.
Als u al langer diabetes hebt...
Als u al langer diabetes hebt, wordt het lastiger. Zeker als u medicijnen of insuline moet gaan
gebruiken: het gevaar dat de bloedglucose door de boven- of ondergrens schiet wordt dan groter.
Het kan dan nodig zijn dat u zo nu en dan zelf uw bloedglucose meet. Dit heet zelfcontrole. Door te
meten weet u precies hoe hoog uw bloedglucose is, en dus ook of de behandeling goed verloopt.

Tegelijkertijd kunt u nagaan welke invloed bepaalde situaties of omstandigheden op uw
bloedglucose hebben. Sporten, een keer uit eten gaan, op vakantie gaan... het heeft allemaal
invloed op de bloedglucose. Ook komt het wel voor dat de bloedglucose zonder duidelijke
oorzaak te hoog of te laag is.
Soms is het mogelijk om zelf de behandeling aan te passen aan de omstandigheden. Vooral
mensen die insuline gebruiken kunnen dit doen: zij kunnen meer of minder insuline spuiten.
Mensen die tabletten gebruiken beschikken soms over de mogelijkheid om meer of minder te
eten. Het zelf aanpassen van de behandeling wordt wel zelfregulatie genoemd.
Zelfcontrole
Bij gebruik insuline of tabletten
Als u tabletten of insuline moet gebruiken wordt u door uw arts ‘ingesteld’ op een bepaald
schema. In het behandelschema staat hoe vaak u tabletten en insuline moet gebruiken en hoe
laat u moet eten.
Met het behandelschema is de bloedglucose in het algemeen goed gereguleerd. Maar: uw
leven is niet iedere dag precies hetzelfde. U gaat bijvoorbeeld een keer intensief sporten, uit
eten, op vakantie, enzovoort. Al deze veranderingen hebben invloed op de bloedglucose.
Daarom is het aan te raden dat u uw bloedglucose regelmatig controleert, zeker als u insuline
gebruikt. U komt er dan achter wat precies de invloed is van bijvoorbeeld een etentje of een
lichamelijke inspanning. Als de bloedglucose te hoog of te laag is, kunt u deze weer op het
juiste peil brengen door meer of minder insuline te gebruiken (zie ook de volgende paragraaf).
Zo kunt u voorkomen dat de bloedglucose echt uit de hand loopt en u ernstige klachten krijgt.
Lange termijn
Ook op de lange termijn heeft zelfcontrole nut. U krijgt er steeds beter zicht op hoe uw lichaam
op bepaalde zaken reageert. Daardoor leert u steeds beter met diabetes om te gaan. U kunt
steeds makkelijker beslissen of u de insuline moet aanpassen, of u meer of minder moet
bewegen en meer of minder moet eten.
Meten
Bloedglucosemeter
Het meten doet u met behulp van een bloedglucosemeter, een speciaal elektronisch
apparaatje. Er zijn verschillende soorten bloedglucosemeters. Samen met uw
diabetesverpleegkundige of een andere hulpverlener kunt u bespreken welke het meest
geschikt voor u is. U kunt onder meer letten op bedieningsgemak, formaat en kosten. Kies in
ieder geval voor een meter met een CE-keurmerk: deze voldoet aan wettelijk bepaalde
kwaliteitseisen.
Testen
Het testen zelf verloopt in een aantal stappen:
Eerst wast u uw handen.
Daarna kunt u bloed prikken. De makkelijkste plek om te prikken is in een vingertop, aan de
zijkant. Voor het prikken gebruikt u een speciale ‘bloedprikker’.
De druppel bloed brengt u aan op een teststrookje. De meter leest het teststrookje af en
bepaalt de waarde van de bloedglucose. De waarde van de bloedglucose verschijnt op het
afleesvenster van de bloedglucosemeter.
“Het lastigste van mijn diabetes vind ik dat je er eigenlijk altijd rekening mee moet houden.
Dat is ook bij het prikken zo. Ik speel bijvoorbeeld gitaar. Omdat ik kleine handen heb,

gebruik ik bij het spelen vaak de buitenkant van de vingers van mijn linkerhand, omdat ik die
nogal moet strekken. Daar prik ik dus nooit, want dat irriteert te veel bij het spelen...”
Hoe vaak testen?
Uw arts of diabetesverpleegkundige adviseert u hoe vaak en wanneer u moet testen. Dit verschilt
per persoon, en hangt onder meer af van de persoonlijke omstandigheden en klachten. Als u
bijvoorbeeld onregelmatig leeft of als u zich onzeker voelt over de bloedglucose kan het verstandig
zijn om wat vaker dan anderen te testen. Ook in bepaalde situaties kan het nodig zijn om vaker te
testen, bijvoorbeeld als u bang bent dat u hypo of hyper krijgt of als u langdurig op reis bent.
Over het algemeen is het voor mensen die tabletten gebruiken ruim voldoende als zij twee keer
per week de bloedglucose meten:
één keer de ‘nuchtere’ bloedglucose, dus de hoogte van de bloedglucose in de ochtend, als
u nog niets gegeten of gedronken hebt, en;
één keer per week de bloedglucose na de maaltijd.
Daarnaast wordt aangeraden om één keer per maand een dagcurve te maken: u test dan een
aantal keren per dag.
Mensen met diabetes type 2 die insuline gebruiken moeten vaker meten. Hoe vaak precies is, is
onder meer afhankelijk van het soort insuline dat u gebruikt. Uiteraard krijgt u hier uitgebreide
informatie over voordat u met insuline start.
Vergoeding
Alleen mensen die insuline gebruiken krijgen via het basispakket van de zorg-verzekering een
vergoeding voor de bloedprikker, de teststrookjes en de bloed-glucosemeter. Anderen kunnen
mogelijk een vergoeding krijgen via de aanvullende verzekering: vraag uw zorgverzekeraar om
meer informatie.
Diabetesdagboek
Een diabetesdagboek kan handig zijn om overzicht te houden op het verloop van de
behandeling. In het dagboek noteert u de uitslagen van uw metingen noteren. Daarnaast kun
bijhouden wanneer en hoeveel medicijnen u hebt gebruikt en hoe laat u hebt gegeten. Ook kunt
u bijzonderheden noteren, bijvoorbeeld of u veel of weinig hebt bewogen, of u erg gespannen
was, of u op een andere tijd hebt gegeten dan normaal.
U kunt een speciaal dagboek gebruiken: een aantal zorgverzekeraars, fabrikanten van
bloedglucosemeters en apothekers stellen deze gratis ter beschikking. Natuurlijk kunt u ook zelf een
lijstje bijhouden of de uitslagen noteren in uw agenda. Er zijn ook speciale websites waar u de
uitslagen kunt invoeren, zie bijvoorbeeld www.mijndiabetesonline.nl van Diabetesvereniging
Nederland.
“In het begin van m’n diabetes zei de arts dat ik een dagboek bij moest houden. Ik had toen
wel wat anders aan m’n hoofd en vond het eigenlijk onzin... Totdat ik op controle moest
komen. Ik kon me weinig meer herinneren van de dagen dat ik me goed of niet goed voelde,
wanneer ik gesport had, wanneer ik ziek was geweest enzovoort. Na die afspraak ben ik
meteen naar een boekwinkel gegaan om een schrift te kopen. Nu schrijf ik dat soort dingen
wel op en dat werkt heel wat beter. Ik heb nu tenminste weer controle over m’n diabetes en
daarvoor eigenlijk niet.”

Zelfregulatie
Behandeling aanpassen
Zelfregulatie betekent dat u de behandeling aanpast aan de omstandigheden. Dit is nodig
omdat niet alle dagen precies hetzelfde verlopen: u gaat wel eens uit eten, u gaat op vakantie, u
viert uw verjaardag, u hebt het erg druk en u voelt zich gestrest... Deze zaken zijn van invloed
op de bloedglucose.
Om in dat soort de bloedglucose op peil te houden kan het nodig zijn de behandeling aan te
passen. Dat kan betekenen: de medicijnen op een andere tijd nemen, iets meer insuline
spuiten, een extra tussendoortje nemen enzovoort.
Toepassen
Voordat u zelfregulatie in de praktijk kunt brengen moet u eerst weten hoe hoog uw
bloedglucose is. Lang niet alle mensen met diabetes type 2 meten zelf hun bloedglucose,
daarom doet ook lang niet iedereen met diabetes type 2 aan zelfregulatie. Vooral mensen die
insuline spuiten passen zelfregulatie toe.
Maar alleen weten hoe hoog de bloedglucose is, is niet voldoende. U moet bijvoorbeeld ook weten
hoeveel insuline u extra moet spuiten, welk extra tussendoortje moet nemen of juist niet moet
nemen. Het komt er op neer dat u moet leren begrijpen wat voor invloed zaken als voeding,
medicijnen en beweging hebben op uw bloedglucose. En dan gaat het er ook nog eens om hoe al
die zaken met elkaar samenhangen. Dat inzicht verwerven is niet altijd even eenvoudig.
“In het begin dacht ik dat ik niets extra’s meer zou kunnen doen, want bij elke sportactiviteit,
verjaardag, vakantie enzovoort voelde ik me niet goed. Op het laatst durfde ik ook niets meer
te doen... Totdat ik dit probleem aan de diabetesverpleegkundige vertelde. Sindsdien weet ik
wat ik kan doen om m’n bloedglucose op peil te houden. De ene keer kies ik ervoor om een
extra tussendoortje te nemen, de andere keer om meer insuline te spuiten, en dat werkt
hartstikke goed!”
Hulp
In het begin krijgt u veel hulp. De diabetesverpleegkundige leert u wanneer het nodig is de
behandeling iets aan te passen en hoe u dit dan kunt doen. De diëtist bepreekt met u hoe u ook
in restaurants en tijdens de vakantie uw voedingsadvies kunt volgen en wat u in bijzondere
situaties kunt eten.
Zelf ontdekken
Er is geen kant-en-klaar recept, zelfregulatie verschilt per persoon, per behandeling en per
situatie. Probeer de adviezen van uw hulpverleners uit. Gaandeweg zult u leren wat voor u de
beste oplossingen zijn.
“Als ik ongesteld moet worden raakt mijn bloedglucose van slag. Ik heb met mijn arts
overlegd wat ik het beste kan doen. Nu gebruik ik in die dagen meer insuline.”
17. Diabetische voet
In dit hoofdstuk
Voetproblemen. Soms leidt diabetes tot problemen met de voeten.
Verzorging. Let goed op afwijkingen aan de voeten, deze kunnen op problemen wijzen.
Verzorg uw voeten goed en laat ze regelmatig controleren.

Vpetproblemen
Combinatie van klachten
Veel mensen met diabetes krijgen in de loop van de jaren problemen met hun voeten. Dit komt
door een combinatie van verschillende klachten:
Bij diabetes raken de bloedvaten aangetast. Dit is vaak als eerste te merken aan de
uiteinden van het lichaam: de voeten. De doorbloeding naar de voeten wordt steeds minder
goed. Als gevolg daarvan genezen wondjes minder goed.
Een hoge bloedglucose kan schade aan de zenuwen veroorzaken. Hierdoor kunnen de
voeten wat gevoelloos worden: een wondje zult u minder snel opmerken.
Door diabetes kunnen de gewrichten verstijven. Dit kan weer leiden tot een andere manier
van lopen en bewegen. Bepaalde delen van de voet kunnen daarbij overbelast raken.
Daardoor kunnen gemakkelijk wondjes aan de voet ontstaan.
De combinatie van deze klachten kan tot ernstige problemen leiden. Een klein wondje kan
ongemerkt erger worden, zeker als het gaat ontsteken of zweren. Het gebeurt wel eens dat een
wond zo laat wordt ontdekt dat behandeling niet goed meer mogelijk is. In het ernstigste geval
moet de voet of een deel van de voet geamputeerd worden.
“Bij yoga begon de vrouw achter mij ineens heel hard te lachen. ‘Kijk dan naar je voet!’ riep
ze. Er zat een punaise in mijn voet. Ik had het niet eens gemerkt.”
Diabetische voet
Een verzamelnaam voor de voetproblemen die bij mensen met diabetes kunnen ontstaan is
‘diabetische voet’.
Problemen voorkomen
Om dit soort problemen te voorkomen, is het belangrijk dat u de voeten goed verzorgt en
regelmatig controleert op wondjes. In de volgende paragraaf kunt
u lezen hoe u dit kunt doen.
Een goede behandeling van de hoge bloedglucose is ook belangrijk. Door de bloedglucose op
een normaal niveau te houden, verkleint u de kans op dit soort klachten.
Ook bewegen is een aanrader: hiermee stimuleert u de doorbloeding. Een geschikte vorm van
bewegen is fietsen, omdat u hiermee de voeten weinig belast. Als u lichamelijk niet in staat bent om
veel te bewegen kunt u voetoefeningen doen, zoals rondjes draaien en de voeten buigen en
strekken. U kunt advies vragen aan (onder meer) uw podotherapeut en diabetesverpleegkundige.
Hulp
Neem direct contact op met een hulpverlener als u klachten aan de voeten hebt. Doe dit ook bij
kleine wondjes: met een tijdige behandeling kunt u ernstiger problemen voorkomen.
Bij voetproblemen zal uw arts u verwijzen naar een podotherapeut. Deze is gespecialiseerd in
voetproblemen. Bij de verzorging van uw voeten kunt u hulp krijgen van een pedicure met de
aantekening ‘diabetische voet’. Deze pedicures zijn gespecialiseerd in de behandeling van
voetklachten die bij diabetes optreden.
Controle
Tijdens de jaarlijkse controle worden uw voeten gecontroleerd door een hulpverlener: de
huisarts, praktijkassistente of diabetesverpleegkundige.

Meer informatie
Meer informatie over de behandeling van voetproblemen vindt u in de Richtlijn diabetische voet. U
vindt deze richtlijn op de website van de Nederlandse Diabetes Federatie: www.diabetesfederatie.nl.
Verzorging
Dagelijkse controle
Een goede verzorging van de voeten begint met een dagelijkse controle van de voeten. Bekijk
uw voeten - ook de voetzool - en let op afwijkingen als wondjes, verkleuringen, schrammen,
blaren, kloofjes enzovoort. U kunt ook aan uw voeten voelen en erop drukken: zijn er pijnlijke
plekken of juist gevoelloze plekken?
Bij afwijkingen: hulpverlener waarschuwen
Meld afwijkingen aan een hulpverlener, bijvoorbeeld aan de diabetesverpleegkundige. Neem in
ieder geval contact op met een hulpverlener bij de volgende klachten of onregelmatigheden:
een wondje
een eeltplek op een ongewone plek
een blaar die is doorgebroken zonder dat u dit hebt gevoeld
een rood plekje op de huid dat is ontstaan na lichamelijke inspanning, bijvoorbeeld een
wandeling, en niet na een half uur verdwijnt
een harde plek van de huid
een zweer: warme, rode en pijnlijke plek waar soms pus uit komt
bij voetschimmel (zwemmerseczeem): deze herkent u aan schilfers, roodheid, jeuk en soms
ook bultjes. Zwemmerseczeem begint meestal tussen de tenen.
als u minder gevoel in de voeten hebt, u voelt bijvoorbeeld geen pijn of temperatuurverschillen
bij pijn, bijvoorbeeld krampen, scheuten, tintelingen of speldenprikken
als uw voeten vreemd aanvoelen: u hebt bijvoorbeeld het gevoel dat u op schuurpapier loopt
of nylonkousjes draagt, of u kunt ‘s nachts geen deken op de voeten verdragen
als u moet hinken na even te hebben gelopen
als de nagelriem van een van uw tenen ontstoken is
als een deel van de voet of het been blauw of zwart voelt of opvallend koud aanvoelt
Verzorging
Wassen
Was uw voeten iedere dag. Gebruik geen heet maar lauw water.
U hoeft niet iedere dag zeep te gebruiken. Zeep ontvet de huid, daardoor droogt deze uit.
Als u zeep gebruikt, kies dan voor alkalivrije zeep. Deze zeep tast de natuurlijke
beschermlaag van de huid niet aan.
Spoel uw voeten goed af, zodat er geen zeepresten achterblijven.
Drogen
Dep uw voeten droog. Niet wrijven, hierdoor kan de huid beschadigen.
Vergeet de huid tussen de tenen niet.
Insmeren
U kunt uw voeten zo nu en dan insmeren met een huidvriendelijke crème, bijvoorbeeld
vaseline of babyolie. Zo kunt u voorkomen dat de huid te droog wordt en snel beschadigt.
Smeer geen crème of olie op wondjes.
Gebruik geen talkpoeder, daar droogt de huid juist van uit.
Nagels knippen, eelt verwijderen, likdoorns behandelen
Knip de nagels recht af. Hiermee voorkomt u dat de teennagel kan ingroeien.
Vijl scherpe randen af met een (kartonnen) vijl.

Gebruik geen al te scherpe of puntige voorwerpen, hiermee kunt u zichzelf verwonden.
Als u het lastig vindt om zelf uw nagels te knippen, bijvoorbeeld omat ze snel afbrokkelen of
splijten, kunt u dit ook laten doen door een pedicure met de aantekening ‘diabetische voet’.
Deze kan u veilig helpen.
Knip, peuter of snijd nooit zelf aan eelt of likdoorns. Dit kan verwondingen veroorzaken. U
kunt hulp vragen aan een podotherapeut of pedicure ‘diabetische voet’.
Gebruik geen likdoornpleisters of likdoorntinctuur. Deze kunnen wondjes veroorzaken.
Overmatig eelt kunt u eventueel zelf verwijderen met een puimsteentje.
Voetenbad
Maak het water niet te heet. Voor de zekerheid kunt u eerst met uw handen voelen.
Houd uw voeten nooit langer dan vijf minuten in een voetenbad. De huid wordt dan week en
er kunnen gemakkelijk wondjes of andere beschadigingen ontstaan.
Gebruik geen soda of biotex, maar gewoon keukenzout.
Spoel uw voeten na het badje af met schoon water.
Neem geen voetenbad als u wondjes op uw voet hebt.
Schoenen
Als u diabetes hebt, kunt u beter niet op blote voeten of sokken lopen. De kans dat u een
wondje oploopt is dan te groot. Schoenen beschermen de voeten tegen blessures. Tenminste:
schoenen met een goede pasvorm. Want ook als u schoenen zonder goede pasvorm draagt,
kunnen er wondjes ontstaan. Goede schoenen zitten prettig, geven voldoende steun en geven
geen extra druk op bepaalde plaatsen van de voet.
Hieronder vindt u een overzicht van zaken waar u op kunt letten als u schoenen gaat kopen.
Passen
Koop schoenen aan het eind van de dag. Uw voeten zijn dan iets opgezet, en u loopt niet het
gevaar dat u te krappe schoenen koopt.
Pas schoenen altijd. Ga er niet vanuit dat de schoen wel zal passen: schoenmaten kunnen
per merk verschillen.
Pas allebei de schoenen. Mogelijk is uw ene voet iets groter dan de andere. Koop altijd
schoenen in de maat van uw grootste voet.
Pas de schoenen op de manier waarop u ze gaat dragen. Strik de veters bijvoorbeeld. Alleen
zo kunt u voelen of de schoenen goed zitten.
Koop nooit te krappe schoenen: deze kunnen wondjes veroorzaken.
Koop alleen schoenen die u direct goed passen. Verkopers zeggen wel eens dat schoenen
nog ‘uitlopen’. Dit is onzin: schoenen worden niet groter. Hoogstens kan het bovenleer iets
soepeler worden en zich aanpassen aan het model van uw voeten.
Loop altijd een rondje in de winkel. Tijdens het lopen gaan uw voeten iets naar voren. Door
rond te lopen kunt u controleren of de schoenen niet te krap zitten.
Materiaal
Let op stiksels, naden of versieringen op of in de schoen. Deze geven niet mee en worden
ook niet soepeler. Hierdoor kunnen drukplekken ontstaan. Voel altijd even met uw hand in de
schoen om te bepalen of de binnenkant glad is.
Kies bij voorkeur voor leren schoenen. Leer zorgt voor een goede ventilatie een soepele
pasvorm en is duurzaam.
Draag liever geen sandalen of slippertjes, vanwege het gevaar op wondjes of
huidbeschadigingen.
Als u moeite hebt met het aantrekken van uw schoenen, kunt u elastische veters gebruiken.
Deze kunt u van tevoren op de juiste lengte en spanning strikken, waardoor u een soort
instapschoen krijgt.

“In het begin vond ik het erg lastig om leuke schoenen te kopen. Modieuze schoenen waren
smal en hadden hoge hakken. Gelukkig is dat in de loop der jaren veranderd. Er zijn steeds
meer schoenen te koop die lekker zitten en er ook leuk uit zien.”
Tenen
Uw tenen moeten vrij kunnen bewegen in de schoen, zowel in de breedte als in de hoogte.
Als uw tenen en nagels in de knel zitten kunnen er pijnklachten ontstaan.
Wreef
Kies voor schoenen met een goede sluiting op uw wreef, liefst een vetersluiting. De sluiting
mag niet knellen of irriteren.
Hiel
Een goede schoen sluit stevig om uw hiel. Hoe steviger de achterkant van de schoen, hoe
minder kans dat uw enkels zwikken. De hielomsluiting mag met de duim niet in te duwen zijn.
Hak
Neem geen schoenen met hakken die hoger dan 3 centimeter zijn. Als u te hoge schoenen
draagt, kan uw kuit zich niet ontspannen.
Kies voor een brede hak. Hoe breder de hak, hoe stabieler u staat.
Zool
Een buigbare onderzool zorgt voor meer schokdemping en grip. Door met uw hand de zool te
buigen kunt u de buigbaarheid controleren.
Let erop dat de zool in ieder geval buigt op de plek waar de voorvoet buigt. Dat is nodig voor
een goede afwikkeling van de voet.
Onderhoud
Wissel uw schoenparen om de dag af. Zo krijgen ze de kans om te drogen.
Laat afgesleten zolen en hakken tijdig repareren. Een afgesleten loopvalk beïnvloedt de
voetstand en de loophouding.
Door regelmatig poetsen blijft het leer soepel en ontstaan er geen drukplekken op de voet.
Sokken
Materiaal
Draag wollen of katoenen sokken. Deze nemen beter vocht op. Voeten die vochtig zijn raken
eerder beschadigd.
Tip: Als u ‘s nachts last hebt van koude voeten kunt u in bed wollen sokken dragen. Deze
blijven de hele nacht warm. Gebruik nooit een kruik. Als u weinig gevoel in uw voeten hebt kunt
u zich hieraan verbranden.
Pasvorm
Zorg ervoor dat de sokken geen dikke naden of stopplekken hebben. Deze geven extra druk
op de voet.
Vermijd knellende kledingstukken, zoals pantykousjes of sokken die uw been afknellen.
Hierdoor wordt de bloedsomloop geremd.
18. Late klachten
In dit hoofdstuk
Complicaties. Na verloop van tijd kunnen er nieuwe klachten ontstaan door de diabetes.
Hart- en vaatziekten. Door diabetes neemt het risico op hart- en vaatziekten toe.

Slechtziendheid. Door diabetes kunnen er problemen met de ogen ontstaan.
Verminderde werking van de nieren. De nieren kunnen beschadigd raken door diabetes.
Aantasting van de zenuwen. Als de zenuwen door diabetes aangetast worden, kan dat tot
verschillende klachten leiden.
Voetklachten. Door aantasting van zenuwen en bloedvaten kunnen uw voeten beschadigd
raken.
Gewrichtsklachten. Door diabetes kunnen uw gewrichten op den duur stijver worden.
Complicaties
Op de lange duur
Diabetes kan op de lange duur - en dan gaat het meestal om jaren, soms zelfs tientallen jaren -
tot nieuwe klachten leiden. Het gaat om ernstige klachten zoals hart- en vaatziekten en
oogklachten. Deze klachten worden wel ‘complicaties’, ‘late klachten’ of ‘late gevolgen’
genoemd.
Wat zijn late klachten?
In dit hoofdstuk vindt u een beschrijving van klachten waarmee u te maken kunt krijgen. Het
gaat om:
hart- en vaatziekten
slechtziendheid
verminderde werking van de nieren
aantasting van de zenuwen
voetklachten
gewrichtsklachten
Niet iedereen krijgt klachten
Ter geruststelling: niet iedereen krijgt met deze klachten te maken, zeker niet met alle klachten.
Integendeel zelfs, omdat er tegenwoordig meer duidelijkheid is over de juiste behandeling, zijn er
steeds meer mensen met diabetes die een hoge leeftijd bereiken zonder dat zij late klachten krijgen.
Mensen met diabetes type 2 hebben wel meer kans op late complicaties dan mensen met
diabetes type 1. Dit komt omdat diabetes type 2 vaak laat wordt ontdekt: mensen hebben dus al
een tijd diabetes voordat ze worden behandeld. Hierdoor hebben ze een tijd lang te veel
glucose in hun bloed gehad. Bovendien hebben mensen met type 2 diabetes vaak andere
klachten, zoals hoge bloeddruk en overgewicht.
Goede behandeling is vaak mogelijk
Als er klachten ontstaan, kan daar iets aan gedaan worden. Soms verdwijnen de klachten
helemaal, soms hebt u er door de behandeling minder last van. Over het algemeen is het zo dat
de behandeling het beste werkt als deze tijdig start. Dus: als de klachten in een vroeg stadium
ontdekt worden. Vandaar dat u regelmatig wordt opgeroepen voor controle.
Voorkomen of uitstellen
Zoals u hier al een paar hebt kunnen lezen kunt u zelf veel doen om late klachten te voorkomen
of zo lang mogelijk uit te stellen. De bloedglucose op een normaal niveau brengen én houden is
de belangrijkste maatregel die u kunt nemen. In de volgende paragrafen vindt u nog
aanvullende adviezen.
“Toen ik over diabetes begon te lezen ontdekte ik al snel de late complicaties. Daar schrok ik
erg van. Maar later zakte dat weer weg. Je kunt er nu eenmaal niet steeds bij stilstaan wat er
later misschien met je gaat gebeuren. Het blijkt dat ze veel late complicaties tegenwoordig
ook goed kunnen behandelen. En zelf kan ik ook veel doen om problemen te voorkomen. Dat
vind ik erg prettig, je bent dan tenminste niet machteloos...”

Hart- en vaatziekten
Slagaderverkalking
Diabetes versnelt het proces van slagaderverkalking: het dichtslibben van de bloedvaten. De
kans op hart- en vaatziekten neemt daardoor toe.
Mogelijke klachten
Pijn op de borst (angina pectoris). Bij angina pectoris is een aantal kransslagaderen deels
vernauwd. De kransslagaderen voorzien uw hartspier van bloed. Als uw hartspier meer bloed
nodig heeft - bijvoorbeeld bij inspanning, als uw hart harder moet pompen - wordt er niet
voldoende bloed aangevoerd omdat de slagaderen zijn vernauwd. Dat leidt tot ‘pijn op de
borst’.
Een hartinfarct (hartaanval). Een hartaanval ontstaat door een plotselinge verstopping van
een kransslagader, waardoor een deel van het hart geen bloed krijgt. Veel mensen voelen
een hevige pijn op hun borst die uitstraalt naar andere delen van het lichaam. Mensen
kunnen daardoor erg angstig zijn. Ook andere, minder herkenbare klachten, zoals
kortademigheid en vermoeidheid, komen voor. Mensen met diabetes herkennen een
hartaanval soms niet goed omdat de zenuwen beschadigd kunnen raken door diabetes.
Een herseninfarct (beroerte). Bij een herseninfarct stopt de bloedtoevoer naar de hersenen,
omdat de bloedvaten zijn dichtgeslibd of omdat een stolsel of bloedprop de bloedtoevoer
blokkeert. Het bloed bereikt (delen van) de hersenen niet. Daardoor ontvangen de hersenen
onvoldoende zuurstof en raken ze beschadigd.
Etalagebenen (vernauwing van de beenslagaders). Als er problemen zijn met de slagaders
naar de benen kunnen er klachten ontstaan bij het lopen U krijgt dan pijn in de kuit of bil.
Soms gebeurt dit al na een klein stukje lopen, soms pas na een langer stuk. Door een tijdje
stil te staan verdwijnt de pijn. Bij een zeer sterke vernauwing van de slagaderen kan de pijn
ook ontstaan als u niet loopt.
Adviezen
Roken maakt de kans op klachten van het hart en de bloedvaten nog groter. Een goede
reden om te stoppen als u dat nog niet hebt gedaan.
Overgewicht maakt de kans op vaatafwijkingen groter. Daarom krijgt u het advies af te vallen
als u te zwaar bent.
Een hoge bloeddruk maakt de kans op problemen groter. U kunt een hoge bloeddruk onder
meer aanpakken door gezond(er) te leven.
Verzadigd vet heeft een slechte invloed op de aderen. Als u gezond eet zorgt u ervoor dat u
niet te veel verzadigd vet binnenkrijgt.
Lichaamsbeweging heeft een positieve invloed op het hart en de bloedvaten. Bij
moeilijkheden met het lopen is het effect van bewegen goed te merken: door dagelijks te
wandelen tot de pijngrens zal u steeds wat verder kunnen lopen.
Meer informatie
Vrijwel iedereen met diabetes krijgt medicijnen om het cholesterolgehalte zo laag mogelijk te
houden. Een hoog cholesterol draagt namelijk ook bij aan slagaderverkalking.
Bij Stichting September (www.stichtingseptember.nl) kunt u Zorgboeken over diverse hart- en
vaatziekten bestellen, onder meer het Zorgboek Pijn op de borst en het Zorgboek Beroerte.
Bij de Nederlandse Hartstichting vindt u uitgebreide informatie over alles wat met hart en
vaten te maken heeft. Zie de website www.hartstichting.nl.
Slechtziendheid
Beschadiging bloedvaten
Een te hoge bloedglucose beschadigt de bloedvaten. Dat gebeurt ook met de kleine
bloedvaatjes in het netvlies. Deze kunnen gaan lekken of woekeren.

Zonder behandeling leidt dit op den duur - na jaren - tot slechtziendheid of blindheid.
Een andere term voor schade aan het netvlies door diabetes is diabetische retinopathie.
Mogelijke klachten
minder scherp zien
minder goed kleuren zien
het zien van ‘vlokken’, ‘spinnenwebben’ of ‘gordijnen’
duidelijk slechter gaan zien
nachtblindheid
een waas voor de ogen zien
plotselinge pijn
de ogen minder goed kunnen bewegen
plotselinge slechtziendheid of zelfs blindheid
Adviezen
Niet alle oogklachten wijzen op late klachten. Sommige klachten zijn tijdelijk, deze kunnen
ontstaan door plotselinge schommelingen in de bloedglucose (bijvoorbeeld door griep of in
het begin van de behandeling). Raak dus niet in paniek als u last hebt van uw ogen.
Ga voor de zekerheid bij elke klacht naar de arts, ook als de klacht weinig last geeft of snel
verdwijnt. De arts kan nagaan wat de oorzaak van de klachten is.
Een hoge bloeddruk verergert oogproblemen. U kunt een hoge bloeddruk onder meer
aanpakken door gezond(er) te leven.
Roken maakt oogproblemen erger. Stop met roken als u dat nog niet hebt gedaan.
Meer informatie
Uw ogen worden een keer per jaar gecontroleerd door een oogarts. Let op: een ogentest bij
de opticien is niet voldoende.
Bij Stichting September kunt u het Zorgboek Diabetische retinopathie bestellen. Zie
www.stichtingseptember.nl.
De Ooglijn (030 - 294 54 44 (ma - do, 10.00 uur - 15.30 uur) is een informatielijn voor
mensen met een visuele beperking. U kunt er terecht met vragen over uw klachten, de
gevolgen hiervan, behandelingen, hulpmiddelen, vergoedingsregelingen enzovoort. De lijn
wordt onderhouden door ervaringsdeskundigen.
Verminderde werking van de nieren
Beschadiging bloedvaten en filters
Werking nieren
In de nieren worden allerlei afvalstoffen uit het bloed gehaald. Dit zijn stoffen die het lichaam
niet meer nodig heeft. Deze stoffen komen terecht in de urine en worden vervolgens uitgeplast.
De nieren zijn dus een soort zeef voor het bloed.
Maar de nieren doen nog veel meer. Ze zorgen er bijvoorbeeld ook voor dat andere stoffen juist in
het lichaam blijven. Dit zijn stoffen die het lichaam nodig heeft, zoals eiwitten, mineralen en glucose.
Verder spelen de nieren een rol bij het regelen van de bloeddruk. Als de werking van de nieren
achteruit gaat, gaat de bloeddruk vaak omhoog. Een hoge bloeddruk zorgt er vervolgens weer
voor dat de werking van de nieren nog verder achteruit gaat.
Nefropathie
Diabetes kan op den duur de werking van de nieren verminderen. Zowel de bloedvaten die het
bloed naar de nieren brengen als de nierfilters raken beschadigd. Deze complicatie heet
nefropathie.

Mogelijke klachten
vocht vasthouden
jeuk
bleke huid
vermoeidheid
hoge bloeddruk
Adviezen
Probeer de bloeddruk zo normaal mogelijk te houden. U kunt dit onder andere doen door
gezond(er) te leven.
Te veel eiwitten en zout kunnen nierproblemen verergeren. Gebruik eiwitten en zout daarom
met mate. Een diëtiste kan u leren hoe u dit kunt doen.
Meer informatie
De klachten treden pas op als de werking van de nieren al sterk verminderd is. Vandaar dat
de werking van de nieren regelmatig gecontroleerd wordt, met bloed- of urineonderzoek.
Bij Nierstichting Nederland kunt u terecht voor informatie over het leven met een nierziekte.
Zie www.nierstichting.nl.
Aantasting van de zenuwen
Neuropathie
Diabetes kan op den duur de zenuwen aantasten. Dit heet ook wel neuropathie.
Welke klachten er ontstaan is afhankelijk van welke zenuw beschadigd is. Er kunnen veel
verschillende klachten ontstaan, omdat het zenuwstelsel veel regelt in het lichaam. Hieronder
vindt u een overzicht van veel voorkomende klachten.
Mogelijke klachten
In armen en benen kunnen pijnscheuten, prikkelingen, tintelingen, een branderig gevoel, een
‘doof’ gevoel en gevoelloosheid ontstaan. De klachten beginnen meestal in de vingers en
tenen.
Het zenuwstelsel stuurt de maagdarmbewegingen aan. Door neuropathie kunnen er
problemen met de spijsvertering ontstaan. Na het eten kunt u een ‘vol gevoel’ hebben. Ook
langdurige diarree of juist verstopping komen voor.
Er kunnen huidklachten ontstaan: overmatig zweten, een zeer droge huid, een vervelend
gevoel bij contact met kleding of lakens.
Er kan spierzwakte optreden: bepaalde spieren kunt u dan minder goed gebruiken.
Mogelijk krijgt u problemen bij het plassen: een slappe straal, moeite om de plas op te
houden.
Er kunnen seksuele problemen ontstaan: een droge vagina, erectieproblemen.
Adviezen
Alcohol kan de klachten verergeren. Beperk het gebruik van alcohol.
Een klacht kan in het begin heel vaag zijn. Meld klachten - hoe vaag ook - altijd aan uw arts.
De arts kan dan tijdig een behandeling starten.
Meer informatie
Tijdens de grote jaarlijkse controle zal de arts vragen of er nieuwe klachten zijn ontstaan en
of er veranderingen in uw lichaam hebben plaatsgevonden.

Voetklachten
Diabetische voet
Veel mensen met diabetes krijgen problemen met hun voeten. De klachten ontstaan als gevolg
van een slechte doorbloeding en aantasting van de zenuwen. Een andere term voor
voetproblemen bij diabetes is diabetische voet.
De problemen beginnen met kleine ongemakken, klachten die niet zo belangrijk lijken. Deze
kunnen echter het begin zijn van steeds grotere klachten. Als de klachten niet behandeld
worden kan in de voet een wond of infectie ontstaan die niet genezen kan worden.
Mogelijke klachten
In het begin: grote eeltplekken, ingegroeide nagels, likdoorns, koude voeten. Ook een
verkeerde stand van de voeten komt voor. De tenen schuiven dan bijvoorbeeld over elkaar
heen.
Later kunnen er wondjes ontstaan. Soms zijn de wondjes niet te zien, omdat ze onder een
teennagel of een eeltplek zitten. Wondjes worden, vanwege beschadiging van de zenuwen,
niet altijd opgemerkt.
Wondjes kunnen gaan ontsteken. Na een tijdje wordt de wond dieper en kan het bot, de
pezen of een gewricht beschadigd raken. In ernstige gevallen kan het bot in de voet
aangetast raken.
Bij een ontsteking kan er een abces ontstaan: een opeenhoping van etter in de wond.
Nog later kunnen er één of meerdere tenen afsterven. Ze verkleuren naar blauw of zwart. De
tenen, soms zelfs de hele voet, moet dan worden afgezet.
Adviezen
Door uw voeten goed te verzorgen kunt u veel ellende voorkomen. Zie het hoofdstuk over dit
onderwerp.
Als het niet lukt de voeten goed te verzorgen kunt u hulp krijgen van een pedicure met de
aantekening ‘diabetische voet’. Deze pedicures zijn gespecialiseerd in de behandeling van
voetklachten die bij diabetes optreden. Via www.provoet.nl vindt u het adres van een
pedicure bij u in de buurt.
Meer informatie
De kosten van een pedicure worden soms vergoed. Vraag uw zorgverzekeraar om meer
informatie.
Uw voeten worden een keer per jaar grondig gecontroleerd door een arts.
Gewrichtsklachten
Bindweefsel
Veel mensen met diabetes krijgen op de lange duur gewrichtsklachten. De oorzaak is niet
helemaal duidelijk. Mogelijk tast een hoge bloedglucose het bindweefsel aan. Bindweefsel zit
onder meer in de pezen en gewrichten.
Mogelijke klachten
stijfheid in de gewrichten, met name in handen, schouders en heupen
pijnlijke schouder (‘frozen shoulder’)
carpale tunnelsyndroom (rsi, ‘muisarm’)
Door gewrichtsklachten verandert de manier waarop u loopt en beweegt. Dit verhoogt de
kans op voetklachten, zoals zweren en een verdikte huid.

Adviezen
Meld gewrichtsklachten aan uw arts. Deze kan uitzoeken wat de oorzaak is en wat eraan
gedaan kan worden.
Door oefeningen te doen houdt u de gewrichten zo beweeglijk mogelijk. Deze oefeningen
kunt u leren van een fysiotherapeut.
Als u veel pijn hebt, kunt u baat hebben bij pijnstillers. Overleg met uw arts welke middelen u
veilig kunt gebruiken.
Meer informatie
Op de website van het Reumafonds (www.reumafonds.nl) vindt u informatie over het leven
met gewrichtsklachten.
19. Gevolgen voor werk
In dit hoofdstuk
Aan het werk. Bij het zoeken naar een nieuwe baan is diabetes soms lastig. Door uw
diabetes komt u voor sommige banen niet in aanmerking.
Op de werkvloer. De meeste mensen met diabetes blijven gewoon werken. Sommige
dingen kunnen iets anders komen te liggen, zoals het contact met collega’s.
Aan het werk blijven. Op den duur kunnen uw klachten hinderlijk zijn bij het werk. Het is
goed om vóór die tijd in te grijpen, zodat u ziekteverzuim en arbeidsongeschiktheid voorkomt.
Ziekteverzuim. Mogelijk moet u door de diabetes soms verzuimen van uw werk. U krijgt
begeleiding van de bedrijfsarts.
Arbeidsongeschiktheid. Door uw diabetes kunt u in een situatie komen waarin u lange tijd
zonder betaald werk zit. Dit heeft vaak veel gevolgen: financieel, sociaal en psychisch.
Aan het werk
Beroepskeuze
Diabetes vormt geen belemmering om te gaan werken. Zeker als u uw diabetes goed onder
controle hebt, zult u er in de praktijk weinig hinder van ondervinden.
Toch kan diabetes wel degelijk invloed hebben op uw beroepskeuze: niet alle banen zijn
toegankelijk voor mensen met diabetes. Het gaat dan om banen waarbij u zichzelf of anderen in
gevaar kunt brengen als u bijvoorbeeld een hypo of hyper krijgt. U kunt hierbij denken aan
banen als vrachtwagenchauffeur, brandweer of piloot.
“Mijn beste vriend en ik wisten het in groep 1 al zeker: we zouden allebei piloot worden en dan
samen bij de luchtmacht gaan werken. Onze droom is niet uitgekomen. Ik ben afgekeurd
vanwege mijn diabetes, hij vanwege zijn slechte ogen.”
Solliciteren
Tijdens een sollicitatiegesprek kan uw ziekte ter sprake komen. Het bespreken van uw
gezondheid is aan bepaalde regels gebonden. Deze zijn vastgelegd in een wet: de Wet op de
medische keuringen.
Over uw ziekte praten
U bent niet verplicht om te vertellen dat u diabetes hebt. Tenzij de diabetes directe gevolgen
voor uw werk kan hebben. Dit kan bijvoorbeeld het geval zijn als u solliciteert naar een baan
waarbij u zwaar lichamelijk werk moet doen. Als u bijvoorbeeld in de bouw werkt, kan een hypo
gevaarlijk zijn - ook voor uw collega’s.

Overigens mag de werkgever u bij dit soort banen ook medisch laten keuren. Dit mag alleen als
de werkgever al van plan is om u aan te nemen. Bij alle andere banen is een medische keuring
niet toegestaan.
Voorbereiding
Maar ook als u op een baan solliciteert waarbij uw diabetes er niet toe doet, kan uw gezondheid
ter sprake komen. Bedenk van tevoren hoe u met deze situatie omgaat. U hoeft vragen over uw
gezondheid niet te beantwoorden, maar dan loopt u de kans te worden afgewezen. Als u besluit
wel op deze vragen in te gaan, loopt u weer het gevaar dat uw aandoening te veel nadrukt krijgt
in het gesprek.
Misschien helpt het als u voor ogen houdt dat uw klachten er niet zoveel toe doen. Diabetes
heeft op zichzelf immers niets te maken met hoe geschikt u bent voor een bepaalde baan. Het
gaat om uw opleiding, uw kennis, uw instelling en uw ervaring.
Tips
Geef alleen informatie die voor de baan van belang is. Probeer de nadruk te leggen op wat u
wél kunt, niet op wat u niet kunt. Het gaat er immers om waarom u geschikt bent voor de
baan. Leg daarom de nadruk op zaken die u wel goed kunt.
Vertel een positief verhaal. Laat zien dat u gemotiveerd bent. Maak duidelijk dat uw klachten
géén belemmering vormen voor het uitvoeren van uw werk.
Zorg voor referenties. Vraag docenten, stagebegeleiders of vorige werkgevers - mensen die
positief over u zijn - of zij gebeld mogen worden. Zij kunnen vertellen wat voor iemand u bent
op de werkvloer en zo de koudwatervrees bij een nieuwe werkgever wegnemen.
Mogelijk reageren uw gesprekspartners negatief als u (een relevant verhaal) over uw ziekte
vertelt. Stel uzelf de vraag of u wilt werken voor een baas die bij voorbaat al geen begrip voor
uw gezondheidssituatie heeft.
Het komt voor dat mensen met een chronische ziekte bij een sollicitatie worden afgewezen.
De werkgever zal niet snel toegeven dat u wordt afgewezen omdat u ziek bent, maar zal u
afwijzen met een ‘smoesje’. Wees hierop voorbereid.
Advies
Met vragen over de Wet op de medische keuringen en over solliciteren met een handicap kunt u
contact opnemen met Welder (www.weldergroep.nl). Hier kunt u ook een brochure over dit
onderwerp krijgen: ‘Solliciteren en gezondheid: Beter zwijgen of verstandig spreken?’.
Op de werkvloer
Vertellen over uw diabetes
Veel mensen met diabetes twijfelen over de vraag of zij hun collega’s moeten vertellen of ze
diabetes hebben. Over het algemeen is dit wel aan te raden. U kunt uw collega’s uitleggen wat
diabetes is, wat de gevolgen zijn en hoe u ermee omgaat. Zo voorkomt u misverstanden. Uw
collega’s kunnen het dan bijvoorbeeld beter plaatsen als u extra voorzichtig bent bij een griepje.
Bovendien kan het bijdragen aan uw veiligheid als uw collega’s op de hoogte zijn. Stel dat u op
het werk een hyper krijgt: uw collega’s weten dan dat zij een arts moeten waarschuwen.
Praktische problemen
Soms leidt de combinatie van werk en diabetes tot praktische problemen. Dit gebeurt vooral bij
mensen die door hun werk onregelmatig leven: zij hebben bijvoorbeeld wisselende diensten,
zitten veel op de weg of verblijven veel in het buitenland. Dit kan betekenen dat iemand op
steeds andere tijden slaapt, veel buitenshuis eet of onregelmatig sport. Daardoor kunnen
uitschieters in de bloedglucose ontstaan: deze kan dan te hoog oplopen of - in sommige gevallen
- te laag worden.

Als u zich ook in een dergelijke situatie bevindt, kunt u dit met uw behandelaars bespreken.
Soms moet de behandeling worden aangepast: uw diëtist kan u bijvoorbeeld uitleggen op welke
momenten u wat extra moet eten.
Bij insulinegebruik
Als u insuline gebruikt, kunnen er andere problemen optreden. Zo is er bij veel bedrijven geen
aparte ruimte waar u zich kunt terugtrekken om te testen en te spuiten. Als u dit liever niet in het
gezelschap met anderen doet kunt u het beste even met uw collega’s of leidinggevende
overleggen. Meestal is er wel een oplossing.
“Bij mij op kantoor is er nog iemand anders met diabetes. Hij werkte er al toen ik erbij kwam.
Hij spuit gewoon waar iedereen bij is. Niemand die er vreemd van opkijkt, ze zijn er allemaal
aan gewend. Vroeger schaamde ik me altijd een beetje voor dat spuiten, maar nu ik zie hoe
hij ermee omgaat, begrijp ik dat dat nergens voor nodig is. Ik doe het nu ook gewoon achter
mijn bureau. Wel zo makkelijk.”
Aan het werk blijven
Als er problemen ontstaan
Omdat diabetes een ziekte is die geleidelijk erger wordt, kan het zijn dat er op den duur
problemen ontstaan op het werk. Mogelijk komt er een moment dat u uw werk niet goed meer
kunt doen.
Overleg met uw leidinggevende
Overleg tijdig met uw chef of leidinggevende als er door uw ziekte problemen ontstaan of
dreigen te ontstaan. Uw leidinggevende is als eerste verantwoordelijk voor het goed
functioneren van de afdeling of het team. Hij of zij is daarom ook de eerste die eventuele
problemen moet oplossen.
Aanpassen van het werk
De werkgever moet zorgen voor aangepast werk als u het oude werk niet meer kunt doen.
Misschien kunt u door uw ziekte niet meer al uw werkzaamheden doen, maar nog wel een gedeelte
ervan. Bepaalde taken kunnen misschien vervallen of overgenomen worden door collega’s.
Een andere baan bij uw huidige werkgever
Een andere mogelijkheid is dat u bij uw huidige werkgever een andere baan krijgt. Dit gaat
meestal in overleg met de arbo-arts: deze kan bepalen welke werkzaamheden u nog wel kunt
doen. Bij herplaatsing kan uw werkgever financiële ondersteuning via het UWV krijgen.
“Ik werk bij de plantsoenendienst. Mijn hele leven ben ik buiten geweest, bijna dertig jaar
lang, maar omdat ik door de diabetes moeilijker ben gaan lopen gaat dat niet meer. Nu heeft
de gemeente ervoor gezorgd dat ik een kantoorbaan heb gekregen, gelukkig nog wel bij de
plantsoenendienst. Ik maak nu onderhoudsplannen. Eerst zag ik ertegen op, zo’n
kantoorbaan, maar nu vind ik het erg leuk. Ik ga nog wel regelmatig naar buiten om naar
bepaalde groenvoorzieningen te kijken. Meestal is dat niet echt nodig, maar het bloed kruipt
nu eenmaal waar het niet gaan kan...”
Aanpassen van de werktijd
Misschien kunt u uw werktijden aanpassen. Als een hele dag werken te zwaar is, kunt u uw
uren misschien over meer dagen verdelen. Misschien hebt u baat bij langere pauzes of is het
beter een dag in de week vrij te nemen. Probeer samen met uw leidinggevende te bekijken wat
de mogelijkheden zijn.

Aanpassen van de werkplek
Soms is het nodig uw werkplek aan te passen: een andere stoel, een ander bureau, een
aanpassing aan de machine waarmee u werkt of de auto die u gebruikt. Uw werkgever is in de
eerste plaats verantwoordelijk voor zulke aanpassingen. Een ‘persoonsgebonden,
meeneembare voorziening’ moet u zelf bij het Uitvoeringsinstituut Werknemersverzekeringen
(UWV) aanvragen. Deze voorziening - bijvoorbeeld een voor u aangepaste stoel - kunt u
meenemen naar een nieuwe werkgever.
Hulp van de overheid
De overheid wil graag dat mensen zo lang mogelijk blijven werken, ook wanneer ze een
chronische ziekte of een handicap hebben. Daarom zijn er veel maatregelen genomen om
mensen met een ‘arbeidshandicap’ te ondersteunen, zodat ze aan een baan kunnen komen of
hun huidige baan kunnen blijven doen. Deze maatregelen staan in de Wet werk en inkomen
naar arbeidsvermogen, de WIA.
Ziekteverzuim
Ziek melden
Waarschijnlijk kunt u zo nu en dan niet werken als gevolg van uw ziekte. Op het werk meldt u
zich dan ziek. Veel mensen vinden het vervelend dat ze zich ziek moeten melden. Het werk blijft
liggen, de collega’s moeten het opvangen... Realiseer u dat bijna iedere werknemer zich wel
eens ziek meldt. Als het ziekteverzuim langer dan een paar weken duurt, krijgt u begeleiding.
Om het ziekteverzuim te beperken krijgt u begeleiding
Werkgevers zijn verplicht hun best te doen om de duur van het ziekteverzuim van hun
werknemers te beperken, dus zo kort mogelijk te houden. Om deze reden bieden ze hun
werknemers begeleiding aan. Deze begeleiding gebeurt door een arbodienst. Dit is een
organisatie die onafhankelijk is van het bedrijf waar u werkt, maar hiermee een contract heeft
voor onder andere de begeleiding van zieke werknemers.
Binnen de arbodienst krijgt u te maken met de bedrijfsarts (of arbo-arts). Dit gebeurt meestal na
twee tot vier weken.
Het gesprek met de bedrijfsarts
De bedrijfsarts adviseert u hoe u zo snel mogelijk weer aan het werk kunt gaan. Door het
gesprek en eventueel een lichamelijk onderzoek krijgt de bedrijfsarts een goed beeld van uw
klachten. Soms zal de bedrijfsarts contact zoeken met uw huisarts of specialist: deze kan de
bedrijfsarts aanvullende informatie geven over (het verloop van) de ziekte. U maakt met de
bedrijfsarts afspraken over wat er nodig is om weer aan het werk te kunnen.
Als dat nodig is zal de bedrijfsarts u ondersteunen. Hij of zij kan samen met u en uw
leidinggevende een planning maken om uw werk geleidelijk weer op te pakken, net zoals dat bij
andere activiteiten gebeurt. De bedrijfsarts kan advies geven over de inrichting van uw werk of
werkplek. Soms geeft de bedrijfsarts uw werkgever advies om hiervoor subsidie aan te vragen
via de Wet werk en inkomen naar arbeidsvermogen, de WIA.
Als u langere tijd ziek bent
De bedrijfsarts beoordeelt binnen zes weken ziekteverzuim uw situatie en brengt een advies uit. Als
de bedrijfsarts aangeeft dat u niet binnen enkele weken weer aan het werk kunt, maakt u samen met
uw werkgever een plan van aanpak. In dit plan staan afspraken over wat er moet gebeuren om u
weer aan het werk te krijgen. Dit plan is echt bedoeld als een gezamenlijk plan. Zorg er daarom voor
dat uw eigen ideeën over werkhervatting er in staan. Het plan moet binnen twee weken na de
beoordeling door de bedrijfsarts op papier staan, dus uiterlijk in de achtste week ná de ziekmelding.

Informatie over de mogelijke aanpassingen aan het werk, de werkplek of de werktijden vindt u in
de voorgaande paragraaf.
Casemanager
In het plan van aanpak wijzen u en uw werkgever een ‘casemanager’ aan. Vaak is dit uw
leidinggevende of iemand van de arbodienst. De casemanager zorgt voor een goede uitvoer
van het plan van aanpak en is uw eerste aanspreekpunt.
Er is regelmatig overleg over de voortgang van het plan van aanpak. Als de situatie verandert of
als uw klachten verergeren of verminderen, dan wordt het plan aangepast.
Wat kunt u zelf doen?
U kunt dus veel doen om werkhervatting mogelijk te maken. Allereerst moet zich houden aan de
afspraken die u met de bedrijfsarts hebt gemaakt of de afspraken die in het plan van aanpak
zijn neergelegd. Als u dit niet doet, kan uw werkgever stoppen met het doorbetalen van uw
loon. In het uiterste geval kan hij of zij u zelfs ontslaan.
Zorg voor regelmatig contact met uw leidinggevende en met uw collega’s, bijvoorbeeld om de
week. Dat contact hoeft niet ‘zwaar’ te zijn, maar kan gaan over eenvoudige dingen: hoe gaat
het met uzelf, hoe gaat het op het werk, zijn er nog nieuwtjes... Zulk contact maakt het
makkelijker om straks weer terug te keren en weer aan het werk te gaan.
Zelf kunt u de hulp van uw arts inroepen en deze om advies te vragen. Ook kunt u uw arts
vragen de bedrijfsarts te informeren over het ziektebeeld en het verloop. Het is belangrijk dat de
informatie van uw arts wordt verwerkt in het plan van aanpak, neem daarom tijdig contact op.
Wat kan de werkgever voor u doen?
Ook de werkgever kan veel doen. Hij kan helpen om een stapsgewijze opbouw van uw
activiteiten mogelijk te maken, bijvoorbeeld door afspraken te maken met uw collega’s of taken
te laten rouleren. Net zoals u dat bent, is de werkgever verplicht mee te werken aan het plan
van aanpak.
Wat kan de bedrijfsarts voor u doen?
De bedrijfsarts kan u en uw werkgever adviseren en ondersteunen. Hij of zij kan bemiddelen
tussen u en uw leidinggevende, bijvoorbeeld als er een conflict ontstaat. Verder zal de
bedrijfsarts regelmatig - in elk geval één keer per zes weken - de voortgang van het plan zowel
met u als uw werkgever bespreken.
Als u het ergens niet mee eens bent
Het kan gebeuren dat u het niet eens bent met de gang van zaken. U vindt bijvoorbeeld dat uw
werkgever u geen passend werk biedt of dat hij zich te weinig inspant om u weer aan het werk
te krijgen. Bij dit soort meningsverschillen kunt u voor een ‘deskundigenoorded terecht bij het
UWV. Dit oordeel is niet bindend, maar in de praktijk houden de partijen zich wel aan het
oordeel van UWV. Als u het er niet me eens bent, kunt u naar de rechter stappen.
Regelingen rond ziekteverzuim
In de periode dat u niet werkt, hebt u toch een inkomen. Informatie over de verschillende
financiële regelingen vindt u verderop.
Arbeidsongeschiktheid
Na twee jaar
Mogelijk lukt het u door de diabetes niet meer om uw werk uit te oefenen. Als twee jaar ziek
thuis bent geweest, beoordeelt het Uitvoeringsinstituut Werknemersverzekeringen (UWV) of u in

aanmerking komt voor een uitkering: de WIA. Het UWV beoordeelt hoeveel u nog zou kunnen
werken, wat voor werk dat zou kunnen zijn en hoeveel u nog zou kunnen verdienen.
Bij de keuring ligt de nadruk op wat u wel kunt. Het gebeurt bijna nooit meer dat iemand
helemaal wordt ‘afgekeurd’ of ‘arbeidsongeschikt’ wordt verklaard. Meestal is het de bedoeling
dat u weer aan het werk gaat, soms kunt u een uitkering krijgen die u loon aanvult.
Meer dan ‘niet meer werken’
Maar voor hoeveel procent u ook arbeidsongeschikt bent verklaard, de kans bestaat dat u
kortere of langere tijd zonder betaald werk komt te zitten. Hoe langer deze periode duurt, hoe
groter de gevolgen voor u kunnen zijn. In de eerste plaats is het moeilijker om carrière te
maken. U kunt zich niet verder ontwikkelen en doorgroeien naar een functie die u misschien
wilde doen. Dat is op zich al vervelend, maar er zijn meer gevolgen.
U verliest sociale contacten
Een ander gevolg is dat u heel wat sociale contacten verliest. In en door uw werk ontmoet u
elke dag mensen. Vaak zijn dat oppervlakkige of zakelijke contacten, maar toch zijn deze
belangrijk. Veel mensen raken op den duur bevriend met collega’s. Al die contacten kunnen
verdwijnen of verwateren.
Uw dagbesteding verandert
Een derde gevolg is dat u opeens andere bezigheden moet zoeken. Voor veel mensen is dat
niet zo makkelijk. Logisch, want het werk vulde nu eenmaal een groot deel van de week. Ook
voor uw omgeving kan het moeilijk zijn dat u zoveel thuis bent. Uw partner is er misschien aan
gewend het huis voor zich alleen te hebben en een eigen dagritme te hebben.
U kunt zich nutteloos gaan voelen
Arbeidsongeschiktheid en werkloosheid kunnen psychische gevolgen hebben. Sommige
mensen voelen zich nutteloos wanneer ze niet werken. Ze schamen zich dat ze geen baan
hebben en hebben het gevoel dat ze ‘teren op de zak van anderen’. Soms blijkt dat andere
mensen er zo over denken: opeens merkt u dat iemand anders u beschouwt als een ‘klaploper’,
een uitkeringstrekker’, enzovoort. Door zulke reacties kunt u het gevoel krijgen er niet meer hij
te horen of een ‘tweederangsburger’ te zijn.
U gaat financieel achteruit
Nog een gevolg is dat u er financieel op achteruit gaat. Natuurlijk zijn er uitkeringen, maar deze
zijn bedoeld als vangnet. Ze zijn meestal niet voldoende om te leven zoals u dat gewend was.
“Eerst denk je: ach, voor zoveel extra vrije tijd wil ik wel wat inkomen inleveren. Maar als je
kijkt hoeveel geld je inlevert, schrik je. Bovendien is die ‘vakantie’ na een paar maanden ook
niet meer zo leuk. Het komt er uiteindelijk op neer dat je zowel geld als plezier inlevert...”
Probeer aan het werk te blijven
Al met al zijn er heel wat redenen om aan het werk te blijven. Dat is misschien niet zo makkelijk,
maar het kán in veel gevallen wel. De WIA ondersteunt u niet alleen bij het behouden van uw
baan, maar ook bij de terugkeer naar werk. Dit heet re-integratie.
20. Emotionele gevolgen
In dit hoofdstuk
Na de diagnose. Veel mensen maken een moeilijke, emotionele periode door nadat ze
gehoord hebben dat ze diabetes hebben.

Een leven lang leren. Uiteindelijk lukt het de meeste mensen wel diabetes een plaats in hun
leven te geven. Toch kunnen er zo nu en dan nog moeilijke momenten zijn.
Verwerking. Hier vindt u enkele tips die u kunnen helpen accepteren dat u diabetes hebt.
Na de diagnose
Schrik
Veel mensen schrikken erg van het bericht dat ze diabetes hebben. Tegelijk is het voor veel
mensen een opluchting, omdat nu duidelijk is waar hun klachten vandaan komen.
Ongeloof
Misschien gelooft u niet dat het echt waar is dat u diabetes hebt. U denkt bijvoorbeeld dat de
arts zich heeft vergist, omdat de klachten door wat eenvoudige voedingsadviezen en medicatie
verdwijnen en u zich snel weer helemaal gezond voelt.
Deze reactie wordt ‘ontkenning’ genoemd. U doet dan alsof uw diabetes helemaal niet bestaat.
In zo’n periode van ontkenning houdt u weinig rekening met uw diabetes. De
behandelingsadviezen worden niet opgevolgd, u sport zonder voorzorgsmaatregelen enzovoort.
U gaat eigenlijk met uw leven door, alsof er geen diabetes is.
Vroeg of laat komen er dan toch weer lichamelijke klachten en wordt u met de neus op de feiten
gedrukt. Het dringt nu echt tot u door dat u diabetes hebt. Mensen kunnen in deze periode
opstandig en soms zelfs boos worden. ‘Waarom ik? Waarom niet die ander die toch altijd al zo
ongezond leefde?’...
Sommige mensen zijn een tijd lang erg somber en verdrietig. Hun diabetes spookt steeds door
hun hoofd en zet alles in een ander, vervelend licht. In zo’n stemming kunt u makkelijk de moed
verliezen. ‘Ik kan geen kant meer op, er is toch niets tegen diabetes te doen...’
Keerpunt
Zelfs als deze gevoelens heel heftig zijn geweest, komt er toch eigenlijk altijd een punt waarop
mensen weer opkrabbelen. U loopt dan niet meer om uw diabetes heen. Het kwartje valt: u
beseft dat uw diabetes niet meer weg zal gaan. Voorzichtig begint u te zoeken naar manieren
om mét uw diabetes te leven. Misschien gaat u zich verdiepen in de ziekte door veel vragen te
stellen aan de arts of door er veel over te lezen. Ook kunt u op zoek gaan naar andere mensen
met diabetes, bijvoorbeeld via de Diabetesvereniging Nederland.
Soms blijven negatieve gevoelens en gedachten bestaan
Soms lukt het niet goed om met diabetes om te gaan. Diabetes blijft dan een vervelende
indringer en roept steeds opnieuw boosheid, somberheid of wanhoop op. Als u steeds maar
weer last blijft hebben van negatieve gevoelens en gedachten, zal het niet lukken uw diabetes
een goede plaats in het leven te geven. Op den duur hebt u dan ook meer last van uw diabetes
dan eigenlijk nodig is.
Als u erg lang last blijft hebben van negatieve gevoelens over uw diabetes, is het aan te raden
om hulp te zoeken. Dat kan bij de huisarts, maar ook bij een maatschappelijk werker, een
psycholoog of via de Diabetesvereniging Nederland.
Een leven lang leren
Moeilijke momenten
Ook als het u lukt om diabetes een plaats in uw leven te geven, zult u soms moeilijke momenten
doormaken. U kunt zich bij vlagen somber of onzeker voelen.

Onzekerheid
Veel mensen verliezen bijvoorbeeld het vertrouwen in hun lichaam. Ze hebben het gevoel dat
ze hun lichaam niet onder controle hebben: het lijkt zomaar zijn eigen gang te gaan, zonder dat
er iets aan gedaan kan worden. Sommige mensen met diabetes gaan aan zichzelf twijfelen.
Over allerlei zaken kunnen ze dan onzeker worden. Bijvoorbeeld: ‘Mezelf prikken? Dat lukt me
nooit...’ Of: ‘Laten we dit jaar maar niet in het buitenland op vakantie gaan...’
Ook de toekomst kan onzeker worden. Misschien had u een bepaald beeld van de toekomst en
waren allerlei plannen die u nog graag wilde uitvoeren. Deze kunnen zomaar in duigen lijken te
vallen. ‘Zal ik kinderen kunnen krijgen...’ ‘Stel dat er nu niets komt van mijn carrière...’. ‘Wijzen
ze me af voor een levensverzekering?...’ Of: ‘Kan ik nu nog wel carnaval vieren?’...
Daar komt bij dat veel mensen bang zijn voor een hyper of voor late complicaties, zoals
problemen met de ogen of het hart.
Onbegrip in de omgeving
In uw omgeving kunt u op onbegrip stuiten. Soms weten mensen niet goed wat diabetes
inhoudt. U kunt bijvoorbeeld commentaar krijgen als u op een verjaardag ‘nee’ zegt tegen een
gebakje Moe niet zo ongezellig! Het is toch feest?!’), maar ook als u ‘ja’ zegt tegen een gebakje
(lij hebt toch suikerziekte? Dan mag je dat toch helemaal niet hebben?’).
Dat soort opmerkingen kunnen ervoor zorgen dat u zich niet prettig voelt en onzeker wordt in
het gezelschap van anderen.
Een manier vinden
Na verloop van tijd vindt vrijwel iedereen een manier om met diabetes om te gaan. Met
‘omgaan’ wordt bedoeld: u begrijpt hoe de behandeling werkt, u krijgt weer plezier in het leven,
vindt het antwoord op vragen over de toekomst, leert overweg te gaan met emoties, zoekt en
vindt steun bij anderen enzovoort.
Wisselende periodes
Maar: na een periode waarin u zich eigenlijk wel goed voelt, kan er opnieuw een periode komen
dat u die ‘rotdiabetes’ wel achter het behang zou willen plakken. Dit kan bijvoorbeeld gebeuren
na een ontregeling, of als u van uw arts te horen krijgt dat u toch medicijnen moet gaan
gebruiken. U was net bezig om met uw diabetes te leren leven, maar door zo’n verandering lijkt
het of u opeens weer terug bij af bent.
Steeds wanneer zoiets gebeurt, wordt u er weer aan herinnerd dat u ziek bent. Het kan dat u
dan opnieuw een moeilijke periode doormaakt: een periode van negatieve emoties. U probeert
dan opnieuw deze emoties te verwerken en een nieuw evenwicht te vinden.
Het gaat meestal met vallen en opstaan - en dat houdt nooit helemaal op. Er wordt daarom wel
gezegd: leven met diabetes betekent een leven lang leren.
“Ik was nogal een vrijbuiter. Deed graag waar ik zin in had, wat er in m’n hoofd opkwam.
Uitgaan, doorhalen en doorzakken, je kent het wel. Het meest vervelende van mijn diabetes
vond ik daarom dat ik op allerlei zaken moest gaan letten. Daar baalde ik echt van. Opeens
was dat vrije leventje voorbij, het voelde aan als een gevangenis. Ik ben er nu wel wat aan
gewend. Je wordt vanzelf wat rustiger als je ouder wordt. Maar af en toe spring ik nog wel
eens uit de band, zak ik gewoon een nacht door. Dan giert die bloedglucose wel eens uit de
klauwen, maar dat interesseert me dan niet. Ik weet donders goed wat de gevolgen kunnen
zijn, dat hoeft niemand me uit te leggen, maar ik vind ook: je leeft maar één keer, het gaat er
dus ook om dat je een beetje plezier in je leven hebt.”

Verwerking
Geen kant-en-klaar recept
Er is geen kant-en-klaar recept te geven hoe u kunt verwerken dat u diabetes hebt. Er bestaat
niet zoiets als ‘dé goede manier’ om daarmee om te gaan. Het verschilt van persoon tot
persoon wat de meest geschikte manier is, en zelfs één en dezelfde persoon kan er de ene dag
‘zus’ en de andere dag ‘zo’ mee omgaan.
Toch worden hier enkele adviezen gegeven. Ze zijn gebaseerd op de ervaringen van andere
mensen die chronisch ziek zijn. Misschien hebt u er iets aan.
Praat over diabetes
Diabetes is een belangrijk onderdeel van uw leven. Schroom daarom niet om aan anderen te
vertellen dat u diabetes hebt en wat dit voor uw leven betekent. Dit kan helpen om met diabetes
te leren leven.
Een chronische ziekte kan negatieve gevoelens met zich mee brengen, bijvoorbeeld angst,
twijfel of boosheid. Wanneer u met iemand over deze gevoelens praat, kan dat een gevoel van
opluchting geven. Een ander bekijkt de zaak misschien nuchterder, waardoor blijkt dat sommige
angsten en zorgen niet nodig zijn. Door alleen te luisteren kan een ander soms spanningen bij u
wegnemen.
Mensen zullen u bovendien beter gaan begrijpen en eerder geneigd zijn u te steunen.
Lotgenoten
Misschien vindt u het prettig om eens te praten met andere mensen die diabetes hebben. Via
de Diabetesvereniging Nederland kunt u ‘lotgenoten’ ontmoeten. Het is vaak gemakkelijk om
met deze mensen te praten, want u hoeft niet steeds alles uit te leggen. Bovendien kunnen ze u
uit eigen ervaring allerlei tips geven.
Zoek steun bij anderen
Steun van anderen is belangrijk. Dit kan emotionele steun zijn: iemand die een keer naar uw
verhaal luistert. Iemand tegen wie u kunt zeggen dat het die dag niet zo lekker gaat. Maar het
kan ook praktische steun zijn: als u bijvoorbeeld bij een vriend gaat eten kan deze ervoor
zorgen dat u op tijd eet, als u een hyper krijgt kunnen de mensen in uw omgeving ingrijpen en
een ars waarschuwen.
Zoek bewust naar steun. U kunt dat doen door bij uw partner, familie of vrienden aan te geven
aan welke steun u behoefte hebt. Een ander weet dan wat hij of zij voor u kan doen. Dit
voorkomt bovendien dat goedbedoelde hulp averechts uitpakt. Natuurlijk kunt u ook aankloppen
bij de patiëntenvereniging, Diabetesvereniging Nederland.
Sommige mensen vinden het moeilijk om steun te vragen. Ze hebben de neiging zich terug te
trekken. U wilt dan geen mensen zien of anderen niet lastig vallen met uw ziekte. U kunt boos of
gefrustreerd zijn en dit afreageren op anderen. Hierdoor maakt u het voor anderen moeilijker
om u te steunen. Dit heeft dan weer invloed op uw situatie, en zo komt u in een negatieve
spiraal terecht.
Kom zelf in actie
Heel wat mensen gaan na de eerste schrik actief met hun ziekte aan de gang. Bij diabetes moet
dat ook wel: de behandeling doet u voor een groot deel zelf door anders, gezonder te gaan
leven. Deze andere leefstijl zal al snel zijn vruchten afwerpen: u zult zien dat het werkt.

Als uw bloedglucose op een normaal niveau is, voelt u zich fitter en sterker. Dat maakt het ook
makkelijker om de behandeladviezen op te volgen. En als u zich lichamelijk goed voelt, bent u
geestelijk beter bestand tegen problemen. Kortom, hoe meer u meewerkt aan de behandeling,
hoe beter het lukt om met uw diabetes te leven.
Daarnaast kunt u nog meer doen: op zoek gaan naar informatie, uitzoeken wat de
hulpmogelijkheden zijn, een cursus over diabetes volgen, actief worden in de
patiëntenvereniging. In al deze gevallen proberen mensen zo veel mogelijk baas te blijven over
hun situatie in plaats van machteloos hij de pakken neer te zitten. Veel mensen vertellen dat dit
hen goed gedaan heeft.
“Toen ik hoorde dat ik diabetes had ben ik er meteen over gaan lezen. Folders, brochures,
boeken - alles wat ik te pakken kon krijgen. Ik wilde er zoveel mogelijk over weten. Aan de
ene kant was dat niet zo slim, want je overspoelt jezelf met informatie. Het is gewoon te veel
en in je hoofd wordt het dan een warboel. Maar aan de andere kant heb ik van al dat lezen
toch ook wel voordeel gehad. Ik begreep namelijk al snel waarom ik moest letten op wat ik at,
waarom ik nou eigenlijk insuline nodig had. Dat maakte het wat gemakkelijker om mijn
diabetes in mijn leven in te passen.”
Blijf diabetes de baas
Bij diabetes is de keuze: bent u de baas over uw diabetes of is uw diabetes de baas over u? Als
het u lukt om uw bloedglucose zo goed mogelijk te reguleren, zult u uw diabetes meestal de
baas blijven. U hebt dan weinig klachten, zodat uw diabetes ook niet zo vaak vervelende
gedachten en gevoelens zal oproepen.
Kortom, als het u lukt om uw diabetes een plaats in uw leven te geven, blijft uw diabetes de
baas. U hebt dan alle kans om een prettig en bevredigend leven te leiden, mét diabetes en alles
wat daarbij hoort. Gelukkig lukt dit na verloop van tijd bijna iedereen.
21. Partner en naaste,
In dit hoofdstuk
Gevolgen. Diabetes heeft ook gevolgen voor de partner en andere naasten.
Uw partner helpen. Veel partners van mensen met diabetes vragen zich af hoe ze het beste
kunnen helpen.
Problemen. Door de diabetes kunnen problemen in de relatie ontstaan.
Problemen voorkomen. Door regelmatig met elkaar te praten over diabetes en alles wat
daarmee te maken heeft, kunnen problemen meestal worden voorkomen.
Vooraf: dit hoofdstuk is voor de partner
De informatie in dit hoofdstuk is speciaal bedoeld voor de partner en andere naasten. In dit
hoofdstuk wordt de partner aangesproken met ‘u’. Dit wil overigens niet zeggen dat de
informatie niet nuttig is voor mensen die zelf diabetes hebben!
Gevolgen
Ook gevolgen voor de naasten
Diabetes kan veel gevolgen hebben. Niet alleen voor degene die diabetes heeft, maar ook voor
zijn of haar naasten, zoals de partner. De partner deelt immers de zorgen die een chronische
ziekte als diabetes met zich mee kan brengen. Daarnaast krijgt de partner te maken met
praktische veranderingen, zoals andere leefregels.

Praktische gevolgen
Van de artsen krijgt uw partner het advies om zijn of haar manier van leven aan te passen,
bijvoorbeeld door anders te eten of meer te gaan bewegen. Voor u zal het even wennen zijn als
uw partner ineens andere dingen gaat doen in zijn of haar vrije tijd en andere gerechten op tafel
wil zien. Misschien doet u graag mee aan deze nieuwe, gezonde leefstijl, maar het is ook
mogelijk dat u er moeite mee hebt.
“De vrijdagavond was van ons. We huurden meestal een dvd’tje en nestelden ons op de
bank met een flesje wijn, een zakje chips en toastjes met Franse kaas. Het begon ermee dat
mijn vriend ineens riep dat ‘die vette troep’ niet goed voor hem was. Later had hij geen
geduld meer om de hele avond op de bank te zitten. Dan liep hij maar door de kamer te
ijsberen en miste hij de helft van de film. Tegenwoordig is hij vaak weg op vrijdagavond, hij
gaat vaak nog even naar de sportschool. Hij vraagt dan wel of ik mee ga, maar de
sportschool is niks voor mij. Nu spreek ik meestal met vriendinnen af op vrijdagavond, dan
kunnen we zo’n lekkere zwijgnel film huren.”
Ook late complicaties kunnen voor praktische problemen zorgen. Als uw partner veel
lichamelijke klachten heeft, kunt u samen minder vaak leuke dingen doen.
“Ik wil nog wel eens de vierdaagse in Nijmegen lopen. Dat had ik graag met mijn man willen
doen, maar helaas is hij daar niet toe in staat. Hij heeft te veel last van zijn voeten.”
Seksuele gevolgen
Diabetes kan gevolgen hebben voor uw seksleven. Uw partner kan onder meer last hebben van
erectieproblemen of een droge vagina.
Emotionele gevolgen
Als u te horen krijgt dat uw partner chronisch ziek is, schrikt u hier waarschijnlijk erg van.
Mogelijk maakt u zich zorgen over uw partner en over uw gezamenlijke toekomst. Als u niet
goed weet hoe u hier mee om moet gaan, kunt u het hoofdstuk over emotionele gevolgen lezen:
u maakt een soortelijk verwerkingsproces als uw partner door.
Problemen: voorkómen en oplossen
Het blijkt dat een chronische ziekte geregeld tot problemen tussen partners leidt. In dit
hoofdstuk vindt u een beschrijving van de problemen die kunnen ontstaan. Tegelijk geven we
aan hoe u deze problemen kunt voorkérnen of oplossen.
Let wel: de ene diabetes is de andere niet. Terwijl de een nauwelijks klachten heeft, kunnen bij
de ander ernstige complicaties optreden. En terwijl de een alleen maar gezonder hoeft te gaan
leven, moet een ander dagelijks testen en spuiten.
Naarmate de gevolgen van diabetes ingrijpender zijn, zijn ook de gevolgen voor u ingrijpender.
Niet alle informatie die we hier geven zal voor u dus van belang zijn: gebruik wat u gebruiken
kunt en laat de rest zitten.
Uw partner helpen
Wat kunt u doen?
Veel mensen vragen zich af wat zij kunnen doen om hun partner met diabetes te helpen. Zeker
in het begin weet u waarschijnlijk niet zo goed wat u voor uw partner kunt doen. U weet nog niet
veel van diabetes af en bent er nog niet aan gewend om hiermee om te gaan. Moet u uw
partner nou wel of niet aanmoedigen gezonder te doen? Aan de ene kant wilt u dit doen omdat
u weet dat een gezonde leefstijl belangrijk is. Tegelijk wilt u niet ‘zeuren’ en ‘betuttelen’.

Zo zijn er allerlei voorbeelden te bedenken. Als u merkt dat u niet goed weet hoe u kunt helpen,
hebt u misschien iets aan de volgende tips.
Tips
Maak afspraken over wat u wel en niet doet. U weet dan beiden waar u aan toe bent.
Bedenk dat uw partner uiteindelijk zelf verantwoordelijk is voor zijn of haar gezondheid. U
kunt uw partner steunen en helpen, maar uw partner is degene die diabetes heeft en
daarmee moet (leren) omgaan. U kunt nooit het leven van uw partner overnemen. Probeer
uw partner daarom niet te veel ‘volgens het boekje’ te laten leven.
Uw partner is verantwoordelijk voor zijn of haar eigen leven en u bent dat voor uw leven. Het
is niet nodig dat u zichzelf steeds wegcijfert. Bijvoorbeeld: als uw partner liever niet meer uit
eten gaat, hoeft dit niet te betekenen dat u ook nooit meer naar een restaurant kunt gaan.
Geven en nemen
Het is vaak een zaak van geven en nemen. Uw partner past zich een beetje aan en u past zich
een beetje aan. Zolang u allebei uw best doet, vindt u meestal wel een goede manier vinden om
met de nieuwe situatie om te gaan.
Laat diabetes uw leven niet overheersen
Diabetes maakt deel uit van uw dagelijks leven, bijvoorbeeld omdat u thuis anders bent gaan
eten of omdat uw partner medicijnen moet slikken. Het grootste deel van de dag bent u echter
met de gewone, dagelijkse dingen bezig: uw werk, het huishouden, de kinderen, een hobby of
sport, enzovoort.
Het kan helpen als u zich bewust op die dagelijkse dingen richt en niet steeds maar aan
diabetes denkt. In het begin hebt u daar waarschijnlijk moeite mee, maar laat de ziekte niet alles
overheersen.
Voorkóm overbelasting
Probeer in elk geval te voorkómen dat u zichzelf overbelast. Misschien wilt u de ander zo graag
helpen, of maakt u zich zoveel zorgen, dat u te veel van uzelf vraagt. U bent dan alleen nog
maar bezig met uw partner. Hierdoor kunt u ‘opbranden’ en dan bent u nog verder van huis.
“In het begin dacht ik nergens anders meer aan. Steeds zat die ziekte in m’n kop. Dat komt
omdat je nog niet zo goed weet wat het is en wat de gevolgen zijn. Na een tijdje wordt dat
duidelijker. Dat geeft rust en daardoor verdwijnt de ziekte weer naar de achtergrond: het is
dan iets dat er nu eenmaal bij hoort...”
Diabetes is vervelend, maar niet het einde van de wereld. Als u dit boek doorkijkt zult u snel
ontdekken dat er veel mogelijk is om een leuk en prettig leven te leiden, ondanks de ziekte. Dit
geldt niet alleen voor uw partner, maar ook voor U.
Problemen
Als er problemen ontstaan
Wanneer mensen hun partner proberen te helpen kunnen er problemen ontstaan. Hieronder
beschrijven we een paar van die problemen.
Uw partner kan zich afhankelijk gaan voelen
Door de diabetes voelt uw partner zich mogelijk angstig en onzeker. Hij of zij zal dan proberen steun
bij u te zoeken. Soms slaat dit door en wordt de ander afhankelijk. Bijvoorbeeld: uw partner wil niet
meer in z’n eentje dingen doen, maar alleen als u meegaat. Zulk afhankelijk gedrag maakt de
verhouding ongelijkwaardig: het maakt u tot een ‘hulpverlener’ en uw partner tot een ‘patiënt’.

Probeer dit te voorkómen. Probeer uw partner met uw steun sterker te maken. Bijvoorbeeld: ga
mee naar de jaarlijkse controle (want twee onthouden meer dan één). U steunt uw partner dan
op een moeilijk moment. Maar: ga niet altijd mee als uw partner iets onderneemt, want in dat
geval maakt u uw partner zwakker en afhankelijker.
U betuttelt uw partner
Soms gaan mensen hun partner behandelen als een kind. Bijvoorbeeld: u gaat allerlei dingen
voor uw partner doen, of u neemt zaken over die hij of zij zelf ook kan, u geeft voortdurend en
ongevraagd allerlei raad en advies, enzovoort.
Misschien is dit goed bedoeld, maar te veel steun werkt averechts. Uw partner kan zich
‘betutteld’ en ongelijkwaardig behandeld voelen.
“Mijn dochter maakte zich vreselijk druk om mijn diabetes. Ze begon me bijvoorbeeld elke
dag te bellen, terwijl ze dat nooit deed. Of ze kwam onverwacht langs, iets wat ze ook nooit
deed. Ze vroeg wat ik gegeten had, hoe ik me voelde, hoe het met het spuiten ging, ze gaf
allerlei ongevraagde adviezen... Nou ja, ik heb het een tijdje aangezien, maar toen ben ik
maar eens met d’r gaan praten. Ja, het gaat nu beter. Volgens mij komt dat ook door haar
man. Die is heel nuchter. Het zou me niets verbazen als die haar af en toe verbood om me
op te bellen...”
U krijgt weinig waardering voor uw steun
Het kan zijn dat uw partner uw steun niet waardeert. Ook al doet u nog zo uw best, plotseling
krijgt u toch allerlei verwijten naar het hoofd geslingerd. Het kan geen kwaad dat u zich
hiertegen verzet: dan maar ruzie. Maar bedenk dat uw partner door de diabetes moeilijke
momenten zal hebben. Misschien voelt hij of zij zich betutteld en daardoor ‘zieker’ en ‘zieliger’.
Maar het kan ook zijn dat uw partner een slechte bui heeft, om welke reden dan ook, en dat hij
of zij deze slechte bui op u afreageert - omdat u nu eenmaal in de buurt bent.
Problemen voorkomen
Blijf in gesprek
U kunt veel doen om problemen in uw relatie te voorkómen. Zorg er in ieder geval voor dat u in
gesprek blijft met uw partner.
Samen praten
Praat zo nu en dan met elkaar over de diabetes én de gevolgen daarvan voor uw relatie. Dit
kan helpen om problemen te voorkómen. Vooral in het begin, als u allebei nog moet wennen,
kan praten enorm helpen.
Het kan bijvoorbeeld prettig zijn om te weten dat u beiden onzeker bent over wat nu wel of niet
gezond is, of dat u zich allebei zorgen maakt over de toekomst. Dat neemt de onzekerheid niet
weg, maar u hoeft er dan tenminste niet alleen mee rond te lopen. Bovendien kunt u met elkaar
bepaalde oplossingen vinden, zodat de onzekerheid verdwijnt.
Met andere partners praten
Misschien vindt u het prettig om eens van gedachten te wisselen met mensen die zich in
dezelfde situatie bevinden, dus mensen die net als u een partner met diabetes hebben. Dat is
mogelijk: u kunt andere partners ontmoeten via Diabetesvereniging Nederland.
Deze patiëntenvereniging organiseert allerlei cursussen en activiteiten, die vaak ook voor
partners en anderen naasten toegankelijk zijn. Kijk voor meer informatie op de website:
www.dvn.nl.

“Via de vereniging hebben we een aantal leuke mensen leren kennen, waarmee we zelfs
bevriend zijn geraakt. In die zin heeft diabetes ons dus ook veel gebracht. Natuurlijk komen
we ook wel eens minder leuke mensen tegen op die bijeenkomsten, maar daar kunnen we
dan achteraf samen om lachen.”
Maak uw partner niet zwakker
Eerder schreven we al dat uw partner steunen niet betekent dat u zijn of haar leven overneemt.
Wanneer u de ander alles uit handen neemt, maakt u hem afhankelijker. U verandert uw partner
dan als het ware in een ‘patiënt’.
In plaats daarvan kunt u proberen uw partner juist zoveel mogelijk zelf te laten doen. Moedig uw
partner aan de eigen problemen op te lossen, ook al is dat lastig. Uiteindelijk geldt toch: uw
partner heeft diabetes en moet hier zélf mee leren leven. U kunt daarbij helpen en steunen,
maar u kunt het niet van uw partner overnemen.
Als u er zelf niet uitkomt: vraag hulp
Het hebben van een chronische aandoening vraagt veel van uw partner en uzelf. Het is goed
voor te stellen dat u samen de problemen niet op kunt lossen. In dat geval is het aan te raden
hulp te vragen. U kunt voor deze hulp terecht bij de diabetesverpleegkundige of
praktijkassistent. Ook een maatschappelijk werker kan professionele hulp bieden.
Alleen maar problemen?
Hierboven noemden we een paar problemen die tussen u en uw partner kunnen ontstaan. Laat
u zich hierdoor niet afschrikken! In de praktijk blijkt dat mensen hun partner goed kunnen
helpen en ondersteunen zonder dat ze daardoor minder plezier in hun eigen leven hebben - en
zonder dat de relatie verslechtert.
Voor uw partner is uw steun waarschijnlijk welkom. Hij of zij kan daardoor het gevoel krijgen er
niet alleen voor te staan, en de vervelende kanten van diabetes samen met u op te kunnen
vangen. Ook voor uzelf kan het steunen van uw partner prettig zijn: u hoeft dan niet machteloos
toe te kijken.
22. Seksualiteit
In dit hoofdstuk
Diabetes en seksualiteit. Diabetes kan soms tot problemen in het seksleven leiden.
Tips. Seksuele problemen kunnen meestal wel worden opgelost.
Professionele hulp. Praat met uw partner over de problemen. Als u er samen niet uitkomt,
kunt u professionele hulp zoeken.
Diabetes en seksualiteit
Soms: problemen
De meeste mensen met diabetes hebben een normaal seksleven, maar soms zorgt de diabetes
voor problemen.
Hoe vaak komt het voor?
Het is niet bekend hoeveel mensen met diabetes seksuele klachten hebben. Wel is bekend dat
(in het algemeen) mensen met een chronische aandoening vaker problemen met seks hebben
dan anderen. Dat kan te maken met de aandoening zelf, maar ook met de gevolgen van de
aandoening. Bij diabetes is dit waarschijnlijk ook het geval.

Waardoor ontstaan seksuele problemen?
Klachten over seks hebben zelden één duidelijke oorzaak. Als u seksuele problemen hebt, zijn er
waarschijnlijk meerdere oorzaken. Hieronder noemen we enkele zaken die mee kunnen spelen.
Als de bloedglucose te hoog is, neemt de behoefte aan seks af.
Als uw bloedglucose niet goed gereguleerd is kunt u zich daardoor erg moe voelen. Als u
vaak moe bent zult u ook minder zin hebben in seks.
Soms hebben mensen met diabetes een negatief beeld van hun lichaam. Het lichaam is een
bron van ellende, het zit ze in de weg of ze vinden het onbetrouwbaar. Als u eigenlijk een
hekel aan uw lichaam hebt, dan hebt u waarschijnlijk ook moeite met vrijen.
Ook andere zaken, die helemaal niets met diabetes te maken hebben, kunnen een rol spelen:
een slechte relatie met uw partner, grote drukte op het werk, financiële zorgen, nare ervaringen
in het verleden...
“Mijn huisarts vraagt bij de jaarlijkse controle altijd hoe het ervoor staat met mijn seksleven. Ik
weet dat hij dat moet doen, dat het nodig is om mijn gezondheid in de gaten te houden, maar het
voelde toch wat ongemakkelijk. Alleen al omdat hij net zo oud is als mijn vader. Maar vorige keer
heb ik toch maar verteld dat het allemaal wat minder ging. Ik had ook geen zin om in mijn eentje
door te modderen en ook mijn vriendin had erop aangedrongen. Verrassend genoeg werd het
een ontzettend leuk en open gesprek. De huisarts vroeg op een professionele manier door, maar
hij wist het ook luchtig te houden. Tijdens het gesprek werd langzaam duidelijk dat ik het veel te
druk had op mijn werk, dat die problemen eigenlijk los stonden van mijn diabetes. Door erover te
vertellen zag ik zelf ook waar het probleem zat. Daarna voelde ik me enorm opgelucht.”
Gevolgen voor uw relatie
Als het even wat minder gaat in uw seksleven, hoeft dat niet meteen een probleem te zijn. De
eerste tijd kunnen partner zich vaak wel aanpassen. Veel partners zullen er begrip voor hebben
dat uw hoofd niet naar seks staat als u net te horen hebt gekregen dat u diabetes hebt.
Toch is het aan te raden om de problemen niet op hun beloop te laten. Vaak kunnen problemen
eenvoudig worden opgelost, bijvoorbeeld door de bloedglucose omlaag te brengen tot een
normaal niveau. Het is dus de moeite waard om uit te zoeken wat de oorzaak van de problemen
is. Als er een oorzaak bekend is, kan een klacht beter aangepakt worden.
Bovendien kunnen seksuele problemen negatieve gevolgen voor uw relatie hebben als ze te
lang aanhouden. Minder of geen seks betekent niet alleen minder of niet meer vrijen, maar ook
minder momenten van tederheid, intimiteit, enzovoort. De vertrouwdheid die er tussen u was
kan dan ook afnemen. Het kan daardoor lijken alsof u en uw partner verder weg van elkaar
komen te staan, dat u uit elkaar groeit.
Tips
Hieronder vindt u een aantal tips die u kunt gebruiken om seksuele problemen aan te pakken.
Gebruik de tips alleen als ze bij u passen en als u denkt dat ze kunnen helpen om uw seksleven
te verbeteren.
Tips
Welke problemen?
In deze paragraaf vindt u informatie over seksuele problemen die regelmatig voorkomen bij diabetes:
minder zin in seks
erectieproblemen
droge vagina
infectie van de geslachtsorganen
hypo’s bij seks

Minder zin in seks
Mogelijk hebt u minder zin hebt om te vrijen. Op zich hoeft dat geen probleem te zijn,
bijvoorbeeld omdat de partner het niet erg vindt om wat minder vaak te vrijen. Maar als er een
groot verschil is in behoefte kan dit voor problemen zorgen.
Mogelijke oorzaken
In de vorige paragraaf hebt u al kunnen lezen dat de behoefte aan seks afneemt als de
bloedglucose te hoog is.
Door een schommelende bloedglucose kunt u zich vermoeid voelen. Iemand die vaak erg
moe is heeft minder zin in seks.
Minder behoefte aan seks kan ook geestelijke oorzaken hebben. Misschien voelt u zich
onzeker over uw lichaam, u bent bijvoorbeeld bang om een hypo te krijgen. U hebt dan het
gevoel dat u niet van uw lichaam op aan kunt. Door zulke gedachten en gevoelens kunt u
seks uit de weg gaan - misschien zonder dat u zich daarvan bewust bent.
Wat kunt u doen?
Zorg er in ieder geval voor dat uw bloedglucose op een normaal niveau is, zonder al te veel
uitschieters. Hierdoor kunnen de klachten verdwijnen.
Als de verminderde behoefte te maken heeft met negatieve gedachten en gevoelens over uw
lichaam is het vaak moeilijker de problemen te verhelpen. U moet dan eigenlijk leren het eigen
lichaam weer te vertrouwen en waarderen, en dat is vaak niet makkelijk. Misschien kunnen de
volgende tips helpen.
Als u door de diabetes niet tevreden bent over uw eigen lichaam kan dat seks in de weg
staan. Maar is dat eigenlijk wel terecht? Iedereen, met of zonder diabetes, heeft wel iets op
zijn eigen lichaam aan te merken. Bijvoorbeeld: de één vindt zichzelf lelijk, een ander heeft
last van huiduitslag, de derde heeft een kunstgebit. Ga maar door: niemand is volmaakt. Dus
waarom zou u van die diabetes nu eigenlijk zo’n punt maken?
Een probleem zoals onzekerheid wordt vaak groter als u het voor uzelf houdt. Het kan daarom
helpen om er met de partner over te praten. Dat is lang niet altijd makkelijk, omdat veel mensen
moeite hebben eerlijk over seks te praten. Maar het kan wel een opluchting zijn. Als er over
gepraat wordt, hebt u niet meer het hele probleem voor uzelf. Bovendien kan blijken dat de
partner het eigenlijk niet zo’n groot probleem vindt. Een voordeel van praten is ten slotte dat voor
beide partners duidelijk is wat het probleem is. Ze kunnen dan ook samen gaan proberen om het
op te lossen. Dat gaat meestal veel beter dan wanneer u het alleen probeert op te lossen.
Erectieproblemen
Mannen kunnen problemen krijgen met de erectie: het stijf maken of stijf houden van de penis
lukt niet goed meer. Geslachtsgemeenschap wordt dan moeilijk of onmogelijk. Veel mannen die
dit probleem hebben trekken zich dit heel sterk aan: ze hebben het gevoel dat ze falen, of dat
ze ‘minder man’ zijn.
Mogelijke oorzaken
De oorzaak kan lichamelijk zijn. Bij diabetes kunnen op de lange duur de bloedvaten en de
zenuwen beschadigd raken. Deze late complicaties kunnen tot impotentie leiden.
De kans is echter groot dat ook andere oorzaken een rol spelen, bijvoorbeeld: moeheid,
spanningen in de relatie, problemen op het werk, zorgen (stress), schaamte, schuldgevoel,
nare ervaringen in het verleden, medicijn- of alcoholgebruik. Maar ook een griep, hoge
bloeddruk en nierziekten kunnen problemen met de erectie veroorzaken.
Wat kunt u doen?
Als de late complicaties een rol spelen, is vaak een behandeling mogelijk. Vraag uw arts om
meer informatie.

Vaak kunt u problemen met de erectie zelf helpen oplossen. Hier geven we een paar tips.
Problemen met de erectie worden erger als u zich hierover zorgen maakt. Als u een keer
geen erectie krijgt, kan u een volgende keer bang zijn dat het weer niet lukt. Door de angst
kan het dan weer mis gaan: dit wordt wel ‘faalangst’ genoemd. Het wordt door die angst
steeds moeilijker een erectie te krijgen. Deze angst kan soms voorkómen worden door eerlijk
met de partner over deze zorgen te praten. Het is vaak niet gemakkelijk om zo open over
deze dingen te praten. Toch blijkt dat het erg kan opluchten, bijvoorbeeld omdat de partner er
niet zo’n punt van maakt.
Het kan helpen om anders met seks om te gaan. Bijvoorbeeld: op andere tijden vrijen, op
andere manieren vrijen enzovoort. Zo wordt de ‘sleur’ doorbroken. Soms verdwijnen
daardoor ook de klachten, of worden ze minder belangrijk. Het kan ook helpen als de
partners afspreken om elkaar een tijdlang alleen maar te strelen zonder dat daarna de
gemeenschap volgt. Hierdoor kan de faalangst afnemen waardoor het na verloop van tijd wel
weer lukt om een erectie te krijgen.
Veel mensen hebben bepaalde ideeën over seks. Bijvoorbeeld: vrijen is alleen geslaagd als
allebei de partners een orgasme hebben gekregen. Dit soort ideeën kunnen een last zijn.
Vaak is meer plezier aan seks te beleven als niets moet en van alles mag.
De ‘erectiepil’ is voor veel mannen een oplossing. Overleg met uw arts of u voor dit medicijn
in aanmerking komt en informeer bij uw zorgverzekeraar over eventuele vergoeding. Koop
nooit pillen via internet, deze kunnen levensgevaarlijk zijn!
Als er geestelijke oorzaken zijn van problemen met de erectie, kan een seksuoloog helpen:
dit is een hulpverlener die is gespecialiseerd in seksuele problemen. Het blijkt dat veel
problemen wel opgelost kunnen worden, vaak al na een paar gesprekken.
U kunt de huisarts vragen om een verwijzing naar een andere hulpverlener, maar ook
rechtstreeks om hulp vragen, bijvoorbeeld bij een GGZ-instelling.
Droge vagina
Bij vrouwen word de vagina soms niet meer vochtig. De geslachtsgemeenschap kan daardoor
pijnlijk zijn, zodat een vrouw de neiging krijgt het vrijen uit de weg te gaan.
Mogelijke oorzaken
Een droge vagina kan veroorzaakt worden door een schommelende bloedglucose.
Net als bij erectieproblemen kunnen ook andere oorzaken, zoals vermoeidheid en
spanningen, een rol spelen.
Wat kunt u doen?
Als een droge vagina veroorzaakt wordt door een slechte regulering van de bloedglucose, zal
de klacht verdwijnen door de behandeling aan te passen.
Als de klachten te maken hebben met spanningen, kunt u zelf veel doen. Zie de tips onder
het kopje ‘erectieproblemen’.
Eventueel kunt u gebruikmaken van een glijmiddel. Bij de drogist of apotheek zijn crèmes te koop,
zoals Sensilube of KY-crème. Via de huisarts kunt u een glijmiddel ook op recept krijgen.
Infectie van de geslachtsorganen
Aan de penis of vagina kan een infectie ontstaan die veroorzaakt wordt door een gist (een
soort schimmel): candida albicans.
Vrouwen kunnen door de infectie last krijgen van meer afscheiding of ‘witte vloed’. Door jeuk en
een branderig gevoel kan het vrijen pijnlijk zijn. Ook ruikt het niet fris zodat u zich onzeker kunt
gaan voelen.
Ook mannen kunnen last hebben van ‘witte vloed’. In ernstige gevallen kan door de candida de
voorhuid van de penis verkleven (fimosis). Dit kan geslachtsgemeenschap erg pijnlijk maken. Een
erectie kan daardoor verdwijnen en het kan dan lijken alsof er sprake is van impotentie.

Mogelijke oorzaken
De oorzaak van een infectie is meestal een te hoge bloedglucose. Bij een hoge bloedglucose
bevat de urine glucose. Bacteriën en schimmels voelen zich goed thuis in een zoete
omgeving.
Door de infectie zal de bloedglucose weer verder stijgen, waardoor de infectie niet goed kan
genezen of erger kan worden. Laat een infectie daarom altijd direct behandelen.
Wat kunt u doen?
Een candida-infectie is goed te behandelen. De huisarts geeft u hiervoor medicijnen: meestal
een zalf die u op de geslachtsorganen smeert.
Een candida-infectie wordt tijdens seks overgedragen aan de partner. Daarom zal ook de
partner behandeld worden.
Om herhaling te voorkómen is het aan te raden de bloedglucose beter te reguleren.
Hypo’s bij seks
In principe kunt u tijdens het vrijen een hypo krijgen, althans als u bloedglucoseverlagende
tabletten of insuline gebruikt. Door de lichamelijke inspanning heeft het lichaam immers meer
energie - en dus glucose - nodig. De bloedglucose kan daardoor te laag worden.
Bij sommige mensen is de angst voor een hypo zo groot, dat zij het vrijen liever uit de weg
gaan. Dit kan ongemerkt gaan; iemand zegt ‘gewoon minder zin’ te hebben, zonder door te
hebben dat het eigenlijk gaat om angst voor een hypo.
Wat kunt u doen?
Hypo’s door seks zijn vrij eenvoudig te voorkomen, bijvoorbeeld door vooraf iets te eten of wat
minder insuline te gebruiken. Wel kan dit iets wegnemen van de ‘spontaniteit’. Als er problemen
blijven, vraag dan advies aan de arts, diëtist of diabetesverpleegkundige.
Professionele hulp
Niet lichamelijk
Als u gaat uitzoeken waardoor uw seksuele problemen veroorzaakt worden, kan duidelijk
worden dat de problemen geen lichamelijke oorzaak hebben. De eerste stap is dan om open en
eerlijk met uw partner te praten
Praat met uw partner
Veel mensen vinden het moeilijk open en eerlijk over seks te praten, zeker wanneer er
problemen zijn. Misschien geldt dit ook voor u. Het kan zijn dat u niet gewend bent over seks te
praten of zich schaamt voor uw klachten.
Toch is het sterk aan te raden de problemen met uw partner te bespreken. Waarschijnlijk zult u
merken dat praten over uw probleem positief werkt. Het kan een opluchting zijn om (eindelijk)
over het probleem te praten. Dit geldt ook voor uw partner. Het helpt om misverstanden uit de
weg te ruimen. Vaak blijkt dat de partner heel anders tegen het probleem aankijkt en het
misschien minder erg vindt dan u dacht.
Bedenk ook dat praten met uw partner kan voorkómen dat u uit elkaar groeit. Juist als u de
intimiteit van het vrijen moet missen, kan het nodig zijn om goed met elkaar te praten.
Als u het moeilijk vindt om met uw partner te praten, kunt u proberen dit te doen aan de hand
van voorlichtingsmateriaal over seksualiteit. Er bestaan veel boeken en video’s over seks en
seksuele problemen. Deze zijn te krijgen bij boekhandels, bibliotheken en via internet.
“Ons seksleven was behoorlijk ingedut. Het was altijd hetzelfde riedeltje: hetzelfde standje op
dezelfde plaats en tijd en... klaar. Toch durfde ik niet tegen mijn man te zeggen dat ik het

allemaal niet meer zo spannend vond, ik was bang hem te kwetsen. Maar toen ik het eens
aan een vriendin opbiechtte, vertelde ze dat zij hetzelfde had meegemaakt. Zij had toen met
haar man afgesproken een paar maanden geen geslachtsgemeenschap meer te hebben.
Daardoor moesten ze op een andere manier gaan vrijen. Hun seksleven was enorm
verbeterd. Diezelfde avond heb ik het verhaal aan mijn man verteld. Hij reageerde heel
positief en bleek wel open te staan voor zo’n experiment. Inmiddels zijn we een maand
verder en kan ik het experiment nu al heel geslaagd noemen.”
Als u er met uw partner niet uitkomt: vraag professionele hulp
Het kan zijn dat u er met uw partner niet goed uitkomt: er blijven problemen. Als dit zo is, kunt u
professionele hulp vragen. U kunt onder meer terecht bij de huisarts. De huisarts heeft ervaring
met dit soort problemen. Eventueel kan hij of zij u doorverwijzen naar hulpverleners die
gespecialiseerd zijn in problemen met seks, zoals een seksuoloog.
Wacht niet te lang
Wacht niet te lang voordat u deze stap neemt. In het algemeen geldt: als het langer dan zes tot
twaalf maanden duurt voordat u problemen aanpakt, dan is het mogelijk dat ze niet meer
verdwijnen. Houd er ook rekening mee dat er voor sommige hulpverleners wachtlijsten zijn!
De stap om professionele hulp te zoeken kan moeilijk zijn. Bedenk dat professionele
hulpverleners vaker met dergelijke klachten te maken krijgen. Ze zullen niet vreemd opkijken
van uw verhaal. Ook staan ze nuchterder tegenover uw problemen dan bijvoorbeeld mensen uit
uw directe omgeving. Dat maakt het makkelijker om ze open en eerlijk te bespreken - want dat
is altijd de eerste stap, ook bij de professionele hulpverlening.
23. Kinderwens
In dit hoofdstuk
Vragen. Als u een kinderwens hebt, vraagt u zich waarschijnlijk af of uw diabetes gevolgen
heeft voor uw toekomstige kind(eren).
Zwangerschap. Als u zwanger bent of wilt worden, moet de behandeling iets worden
aangepast. Ook krijgt u extra begeleiding.
Bevalling en borstvoeding. De bevalling en borstvoeding verlopen meestal normaal.
Vragen
Meest gestelde vragen
Mensen met een kinderwens vragen zich vaak af of hun diabetes gevolgen heeft voor hun
kindje. De vragen die artsen het meest te horen krijgen zijn:
Krijgt mijn kind ook diabetes type 2?
Loopt mijn kind gevaar omdat ik diabetes type 2 heb?
Erfelijkheid
Bij diabetes type 2 speelt erfelijkheid een rol: in sommige families komt de ziekte vaker voor. Als
een van beide ouders het heeft, is de kans op diabetes type 2 10 - 20%, als beide ouders het
hebben is die kans 40 %.
Als u diabetes type 2 hebt, heeft uw kind dus een grotere kans om het ook te krijgen. Maar: het
hoeft niet. Uw kind heeft dan wel een erfelijke aanleg, maar u kunt voorkomen dat uw kind ook
daadwerkelijk diabetes type 2 krijgt.

Eerder hebt u kunnen lezen dat mensen met een ongezonde leefstijl relatief vaak diabetes type
2 krijgen. U kunt ervoor zorgen dat uw kind zich zo’n ongezonde leefstijl niet eigen maakt. Let
erop dat uw kind gezond eet, voldoende beweegt en niet te zwaar wordt.
“Als ik zie met hoeveel gemak die andere moeders ijsjes, snoepjes en koekjes uitdelen. Ze
realiseren zich blijkbaar niet hoe slecht het is. Mijn dochter mag dat allemaal niet, hoor. Ik wil
niet dat ze hetzelfde moet meemaken als ik. Ze klaagt wel eens dat ik zo streng ben. Stiekem
voel ik me dan een beetje trots.”
Gevaar
Als de moeder diabetes type 2 heeft, is de kans op problemen met de baby iets groter dan
normaal. U kunt problemen echter voorkomen door schommelingen in de bloedglucose tijdens
de zwangerschap te voorkomen. Verder krijgt u extra betgeleiding van de arts of
diabetesverpleegkundige, vanaf het moment dat u zwanger wilt worden.
In de volgende paragraaf kunt u lezen welke voorzorgsmaatregelen u kunt nemen voor en
tijdens uw zwangerschap.
Zwangerschap
Praat met uw arts over uw kinderwens
Bespreek uw kinderwens al voor uw zwangerschap met uw arts, wacht hier niet mee tot u al
zwanger bent. Misschien voelt het wat ongemakkelijk om over zo iets persoonlijks te praten met
uw arts, maar het is erg belangrijk voor de gezondheid van uw kind. Bij vrouwen die zwanger
willen worden, wordt de behandeling namelijk aangepast.
In het ziekenhuis kunt u voordat u zwanger wordt een consult aanvragen waarbij zowel de
gynaecoloog, de internist als de diabetesverpleegkundige aanwezig is. Tijdens dit consult
kunnen de verschillende hulpverleners u vertellen welke extra zorg geboden kan worden.
Andere bloedgiucosewaarden
Als een vrouw zwanger is of probeert te worden, gelden andere waarden voor de bloedglucose:
voor de maaltijd moet de bloedglucosewaarde tussen de 4 en 5, mmol/l liggen
2 uur na de maaltijd mag de bloedglucosewaarde niet boven de 6,7 mmol/l liggen
Deze scherpere waarden maken de kans op afwijkingen bij de baby kleiner. Ook is er minder
kans op complicaties bij de moeder. Als het lukt om de bloedglucose binnen deze grenzen te
houden, zijn de risico’s ongeveer gelijk aan die voor vrouwen die geen diabetes hebben.
Aangepaste behandeling
In de praktijk merkt u het volgende van de aangepaste behandeling:
U krijgt extra medische begeleiding. U krijgt vaker controles, en u krijgt te maken met een
gynaecoloog (thuis bevallen is niet mogelijk). Vaak wordt de begeleiding gedaan door de
internist, diabetesverpleegkundige, diëtist en gynaecoloog samen, maar dit verschilt per
ziekenhuis.
De groei van de baby wordt regelmatig gecontroleerd. Zowel een te langzame als een te
snelle groei komen voor. Daarom wordt de groei regelmatig gecontroleerd met behulp van
echo’s.
U moet stoppen met bloedglucoseverlagende tabletten. U stapt, nog voordat u zwanger
wordt, over op insuline. Hiermee kan de bloedglucose beter gereguleerd worden. Bovendien
is insuline veiliger voor het kind: het kan niet in de bloedbaan van het kind terechtkomen.
Uw bloedglucose moet vaker gecontroleerd worden. Meet vaker uw bloedglucose, bij
voorkeur meerdere malen per dag. Als u nog niet aan zelfcontrole deed, is het waarschijnlijk

nodig dat u hiermee begint. Vraag uw arts om meer informatie.
U moet stoppen met cholesterolverlagende middelen. Cholesterolverlagende medicijnen
kunnen schadelijk zijn voor het ongeboren kind.
Uw bloeddruk wordt vaker gecontroleerd. Een hoge bloeddruk is gevaarlijk voor moeder en
kind. Vandaar dat de bloeddruk vaker gemeten wordt. Mogelijk moet u bloeddrukverlagende
middelen gaan gebruiken. Als u dat al doet, moet u misschien overstappen op een ander
middel: niet alle middelen zijn veilig voor het ongeboren kind.
Extra adviezen
Een aantal adviezen die u al in het begin van de behandeling hebt gehad, worden tijdens de
zwangerschap nog eens extra benadrukt.
Niet roken
Roken is extra gevaarlijk voor mensen met diabetes type 2. Daarom krijgt u direct na de
diagnose te horen dat het beter is om te stoppen met roken.
Als u zwanger wilt worden, zal uw arts het advies nog eens herhalen. Roken is ook slecht voor
het ongeboren kind; het verzwakt de weerstand, vertraagt de groei en vergroot de kans op
wiegendood. Als u nog niet gestopt bent, vormt uw zwangerschap een goede aanleiding om dit
alsnog te doen.
“Bij mij is er wel echt een knop omgegaan. Daarvoor nam ik het allemaal niet zo nauw met
die leefstijladviezen, maar nu ging het ineens om een heel nieuw leven. Ik wil dat mijn kindje
dezelfde kansen heeft als ieder ander kind.”
Gezond eten
Uw arts zal benadrukken hoe belangrijk het is dat u gezond eet. Het gaat nu niet alleen om u,
maar ook om uw kind: het is belangrijk dat de baby voldoende voedingsstoffen binnenkrijgt.
Tijdens de zwangerschap hoeft u niet meer te gaan eten dan anders.
Voor voedingsadvies kunt u altijd terecht bij een diëtist. Uw arts stuurt u sowieso door naar een
diëtist als u cholesterolverlagende medicijnen gebruikt en daar vanwege de zwangerschap mee
moet stoppen. Samen met de diëtist kunt dan een aangescherpt dieet samenstellen.
Voor vrouwen met een kinderwens gelden enkele algemene voedingsadviezen - de adviezen
zijn dus ook bedoeld voor vrouwen die geen diabetes hebben. Hieronder noemen we enkele
van die adviezen. Kijk voor een compleet overzicht op de website van het Voedingscentrum
(www.voedingscentrum.nl).
Alle vrouwen met een kinderwens krijgen het advies extra foliumzuur te slikken. Hiermee verkleint
u de kans op een open ruggetje bij de baby. Bij de apotheek en drogist kunt u tabletten met
foliumzuur kopen: gebruik deze tot en met de tiende week van de zwangerschap.
De Gezondheidsraad adviseert vrouwen om tijdens de zwangerschap en bij borstvoeding
dagelijks tien microgram vitamine D extra te gebruiken. Daarnaast is het ook raadzaam extra
ijzer te gebruiken.
Er zijn speciale vitaminetabletten voor zwangere vrouwen te koop, waar precies de goede
hoeveelheden van deze stoffen in zitten. Deze tabletten kunt u gebruiken vanaf het moment
dat u weet dat u zwanger bent. In de tabletten zit voldoende foliumzuur, u kunt dus stoppen
met de tabletjes foliumzuur als u overstapt op de vitaminetabletten. Gebruik geen gewone
vitaminetabletten: hierin kan te veel vitamine A zitten, wat weer tot afwijkingen bij de baby
kan leiden. Vraag zo nodig uw verloskundige, huisarts of diëtist om advies.
Gevaren
Als de behandeling tijdens de zwangerschap niet goed verloopt, kan dit problemen opleveren
voor moeder en kind. Hieronder kunt u lezen wat er mis kan gaan.

Risico’s voor de baby
De baby kan aangeboren afwijkingen hebben. Deze ontstaan in de eerste zes weken van de
zwangerschap. Door de bloedglucose al vóór de zwangerschap scherper te regelen, wordt
de kans op aangeboren afwijkingen kleiner.
De ongeboren baby kan te langzaam groeien. Dit komt vooral voor bij zwangere vrouwen die
al heel lang diabetes hebben en hierdoor ook problemen met hun bloedvaten hebben.
Soms is de ongeboren baby te zwaar. Dit overgewicht wordt veroorzaakt door een te grote
hoeveelheid onderhuids vet bij de baby, omdat hij of zij te veel glucose van de moeder krijgt.
Soms is er te veel vruchtwater. Hierdoor kan een te vroege geboorte optreden. Soms is het
nodig de bevalling voortijdig op te wekken. Een gevolg hiervan kan onder andere zijn dat de
longen van de baby nog niet helemaal ontwikkeld zijn.
De baby kan na de bevalling een hypo krijgen: een te lage bloedglucose. De toevoer van
glucose via de moeder valt na de geboorte opeens weg, zodat de bloedglucose bij de baby
te snel kan dalen. Om deze reden wordt de baby direct na de geboorte zorgvuldig in de
gaten gehouden, vaak in een couveuse.
Risico’s voor de moeder
In het begin van de zwangerschap kunt u vaker last hebben van een hypo. Dit komt omdat
de bloedglucose gaat schommelen, zodat de behoefte aan insuline steeds wisselt. Ook om
deze reden is het nodig de bloedglucose zo scherp mogelijk te reguleren.
Uw ogen worden vaker gecontroleerd, omdat de schommelingen in de bloedglucose een
ongunstig effect op de ogen kunnen hebben.
Extra controle van de schildklier is noodzakelijk, omdat blijkt dat de kans op een ontsteking
van de schildklier groter is bij zwangere vrouwen met diabetes.
Bevalling en borstvoeding
In het ziekenhuis
U krijgt het advies om in het ziekenhuis te bevallen. Dit is het veiligst voor moeder en kind: als
er iets misgaat, kan er direct worden ingegrepen.
Bevalling
In het ziekenhuis wordt de bevalling meestal ingeleid: via een infuus krijgt u een middel
toegediend dat weeën opwekt. U bevalt dus eigenlijk ‘op afspraak’. Meestal vindt de bevalling
plaats in de 38 e week.
De kans op een keizersnee is groter dan normaal als u diabetes hebt. Een reden voor een
keizersnee kan zijn dat het kind te zwaar is: een kind kan te snel groeien als het via de moeder
veel glucose binnenkrijgt.
Tijdens de bevalling wordt de bloedglucose regelmatig gecontroleerd. Voor de zekerheid wordt
u aangesloten aan een infuus: als de bloedglucose te sterk gaat schommelen, krijgt u via het
infuus glucose of insuline toegediend.
“Misschien klinkt het een beetje gek, maar ik bewaar goede herinneringen aan de bevalling.
Ik heb het helemaal zelf gedaan, zonder ruggenprik of vacuumpomp of wat dan ook. Voor het
eerst van mijn leven was ik echt heel trots op mijn lichaam. Daarvoor zag ik mijn lichaam
door die diabetes toch als iets wat niet helemaal in orde was. Sinds de bevalling is dat beeld
radicaal veranderd. Ik heb gewoon zelf een kerngezond kind op de wereld gezet!”
Na de bevalling
Direct na de bevalling wordt de bloedglucose van de baby gecontroleerd. Er bestaat een risico dat
de bloedglucose ineens sterkt zakt, omdat het kind geen glucose meer krijgt via de moeder. De baby
kan dan een hypo krijgen. Vandaar dat het kind enige dagen in het ziekenhuis moet blijven.

Borstvoeding
Ook als u diabetes type 2 hebt, kunt u gewoon borstvoeding geven. Voeden is een
inspannende bezigheid: uw bloedglucose kan sterk dalen tijdens het voeden. Houd hier
rekening mee: door iets met koolhydraten te drinken tijdens de voeding kunt u voorkomen dat u
een hypo krijgt.
24. Hulpverlening
In dit hoofdstuk
Verschillende hulpverleners. Er staan veel verschillende hulpverleners voor u klaar als u
diabetes hebt.
Bij de behandeling van diabetes. Bij de behandeling van de diabetes zelf zijn de huisarts,
de internist, de diabetesverpleegkundige, de praktijkverpleegkundige en de diëtist belangrijke
hulpverleners.
Bij voetproblemen. Als er problemen zijn met de voeten, kunt u terecht bij een
podotherapeut of een pedicure die zich heeft gespecialiseerd in de verzorging van de
‘diabetische voet’.
Bij late gevolgen. Bij de behandeling van late complicaties zijn verschillende medisch
specialisten betrokken.
Verschillende hulpverleners
Bij diabetes type 2
Als u diabetes hebt, kunt u met veel verschillende hulpverleners te maken krijgen. Vrijwel
iedereen met diabetes type 2 krijgt hulp van de huisarts, de diabetesverpleegkundige of
praktijkverpleegkundige of -ondersteuner, en de diëtist. Soms is ook een internist bij de
behandeling betrokken.
Daarnaast kunt u nog met verschillende andere hulpverleners in contact komen. Met welke
precies, is afhankelijk van de behandeling die u nodig hebt. Als u bijvoorbeeld begeleiding nodig
hebt hij het bewegen, wordt er een fysiotherapeut ingeschakeld. Als u medicijnen moet
gebruiken, kunt u aankloppen bij een apotheker. Als u het maar moeilijk kunt accepteren dat u
diabetes hebt, kunt u hulp krijgen van een psycholoog of maatschappelijk werker.
Diabetesteam
Deze hulpverleners werken nauw samen. Dat is nodig omdat de verschillende behandelingen
zo goed mogelijk op elkaar afgestemd moeten worden. Omdat de hulpverleners als het ware
een team vormen, worden ze ook wel het diabetesteam genoemd.
Zorgplan
Voordat de behandeling begint, maakt u afspraken met de leden van het diabetesteam. Wat is
het doel van de behandeling? Wat doen de hulpverleners voor u doen? Wat moet u zelf doen?
De afspraken worden vastgelegd in een zorgplan. Samen met u zorgen de hulpverleners ervoor
dat het zorgplan ten uitvoer wordt gebracht. De behandelend arts, dus de huisarts of de
internist, is eindverantwoordelij ke.
Als er complicaties ontstaan
Na verloop van tijd kunnen er complicaties ontstaan. Als er problemen zijn met de voeten kunt u
terecht bij een podotherapeut of een gespecialiseerde pedicure. Bij andere complicaties, zoals
hart- en vaatziekten of nierproblemen, wordt u doorverwezen naar een medisch specialist.

Bij de behandeling van diabetes
Overzicht
Bij de behandeling van diabetes zijn veelal de volgende hulpverleners betrokken:
huisarts
internist
diabetesverpleegkundige
praktijkondersteuner, praktijkverpleegkundige
diëtist
Huisarts
Waarschijnlijk is uw huisarts de eerst bij wie u terecht bent gekomen met uw klachten. Mogelijk
heeft hij of zij ook de diagnose gesteld. De huisarts kan veel voor u doen: hij of zij kan u helpen
met de behandeling, u en uw partner informatie geven over diabetes en uw vragen
beantwoorden. Ook kan de huisarts verwijzen naar andere hulpverleners die betrokken zijn bij
de behandeling van diabetes, zoals de diëtist, medisch specialisten of de wijkverpleging.
Daarnaast kan de huisarts, vaak in samenwerking met de internist, enkele speciale taken
hebben. Dit zijn bijvoorbeeld het aanpassen van de behandeling in bijzondere situaties (zoals
koorts) en het helpen in noodsituaties, zoals bij ernstige hypo’s. Verder kan de huisarts de
periodieke en jaarlijkse controles doen. Bij sommige klachten kan hij of zij u behandelen, zoals
wondjes aan de voet.
Internist
Er zijn internisten die gespecialiseerd zijn in de behandeling van diabetes. De internist is vooral
betrokken bij de behandeling van mensen met diabetes type 2 die meerdere malen per dag
insuline moeten gebruiken of bijkomende aandoeningen hebben.
De internist kan ook de diagnose stellen en helpen met het instellen op insuline. Hierbij zal de
internist soms lichamelijk onderzoek doen of andere onderzoeken laten doen, zoals
laboratoriumonderzoek. Soms verwijst de internist naar andere hulpverleners, zoals andere
medische specialisten, de diëtist of de oogarts.
Kinderarts
De kinderarts doet hetzelfde als de internist, maar dan bij kinderen met diabetes. De ouders
worden altijd nauw bij de behandeling betrokken.
Diabetesverpleegkundige
Een diabetesverpleegkundige is opgeleid als verpleegkundige en heeft zich later gespecialiseerd in
diabetes. Diabetesverpleegkundigen kunnen veel voor u doen. Allereerst kunnen zij veel informatie
geven: over de diabetes zelf, de behandeling en het aanpassen van de behandeling in bijzondere
situaties. Daarnaast kunnen zij veel praktische hulp geven. Bijvoorbeeld: bij het spuiten van insuline
en het controleren van de bloedglucose.
De diabetesverpleegkundige speelt ook een belangrijke rol als u moet leren om zelf uw
bloedglucose te regelen. Hij of zij legt u uit welke invloed onder andere medicijnen, voeding en
beweging hebben op de bloedglucose. Bovendien leert hij of zij u om hiermee te ‘spelen’, zodat
uw bloedglucose onder allerlei omstandigheden goed gereguleerd blijft.
Verder kunt u bij hem of haar terecht met vragen over de praktische gevolgen van de diabetes.
Bijvoorbeeld: kan ik op vakantie, kan mijn kind met diabetes gewoon naar school, welke hulp
kan ik eventueel thuis krijgen enzovoort. Diabetesverpleegkundigen kunnen u dus helpen om te
leren leven met diabetes.

“In de loop der jaren ben ik de diabetesverpleegkundige bijna als een vriendin gaan zien. Ik
zie haar natuurlijk regelmatig en ze weet precies hoe het me gaat. Ik praat met haar over
mijn vakantie, over feestjes die ik heb bezocht, over de drukte op het werk... Ze luistert altijd
vol belangstelling. Natuurlijk, het is haar werk, maar toch... ik heb het idee dat ze me best
graag mag.”
Ook in speciale situaties, bijvoorbeeld als u bent opgenomen in het ziekenhuis of als u zwanger
bent, wordt u begeleid door diabetesverpleegkundige.
Praktijkondersteuner, praktijkverpleegkundige
‘Praktijkondersteuner’ is een wat verwarrende term: eigenlijk kan iedereen die de huisarts
ondersteunt hiermee aangeduid worden. In deze teksten bedoelen wij met ‘praktijkondersteuner’
echter de doktersassistente die een opleiding tot praktijkondersteuner heeft gevolgd. Het gaat om
een tweejarige opleiding waarin de assistente veel leert over chronische zorg. Na de opleiding kan
de assistente de huisarts beter ondersteunen bij bepaalde taken.
De praktijkverpleegkundige heeft een vervolgopleiding gedaan en kan de totale zorg in de
huisartsenpraktijk doen Hij of zij werkt dus in de huisartsenpraktijk, naast de huisarts en de
assistente.
De praktijkverpleegkundige helpt u bij het inpassen van de diabetes in uw dagelijks leven. Zij
geeft u informatie over wat diabetes is, over medicijngebruik, over bloedglucosemetingen,
zelfcontrole, voetverzorging, over de behandeling van te hoge en te lage bloedglucose en hoe
de bloedglucosewaarde beïnvloed wordt door beweging en koorts.
De praktijkverpleegkundige geeft niet alleen zorg aan mensen met diabetes, maar bijvoorbeeld
ook aan mensen met astma, COPD, hart- en vaatziekten, ouderen en mensen die willen
stoppen met roken.
Diëtist
Nadat u te horen hebt gekregen dat u diabetes hebt, wordt u verwezen naar een diëtist.
Voeding speelt immers een belangrijke rol in de behandeling van diabetes.
Een diëtist geeft een persoonlijk voedingsadvies: hij of zij kijkt naar uw persoonlijke situatie en
houdt rekening met uw manier van leven. De adviezen zijn heel praktisch, de diëtist houdt
rekening met allerlei verschillende situaties. De diëtist staat u ook bij als u wilt afvallen.
Bij voetproblemen
Podotherapeut
Een podotherapeut is gespecialiseerd in het behandelen van voetproblemen. U kunt veel aan
een podotherapeut hebben, zowel hij kleinere (dikke nagels, overtollig eelt, ingegroeide nagels
et cetera) als grotere problemen (afwijkingen van de stand van de voeten of moeilijk te
behandelen wondjes et cetera).
Bovendien kan de podotherapeut u advies geven over de voetverzorging en over geschikte
schoenen en sokken. Ten slotte kan de podotherapeut helpen met bijvoorbeeld inlegzolen of
andere aanpassingen van de schoen.
Praktische informatie
Podotherapeuten werken in het ziekenhuis of anders in een privépraktijk: zie de website van de
Nederlandse Vereniging voor Podotherapeuten (www.podotherapie.nl) voor adressen. Voor een
bezoek aan de podotherapeut moet de huisarts of medisch specialist een verwijzing geven.

Pedicure
Een pedicure is opgeleid voor het verzorgen van voeten. Een pedicure met aantekening
‘diabetische voet’ heeft zich gespecialiseerd in voetverzorging bij mensen met diabetes.
Een pedicure kan vaak helpen bij ‘kleine’ voetproblemen, zoals overtollig eelt of problemen met
de nagels. Een pedicure kan u doorverwijzen naar een arts of podotherapeut, als zij ‘grotere’
voetproblemen signaleert of vermoedt.
Praktische informatie
Een pedicure is te vinden in het ziekenhuis of in een privépraktijk: zie www.provoet.nl. De
kosten voor een pedicure worden meestal niet vergoed: vraag uw zorgverzekeraar om meer
informatie.
Bij late gevolgen
Overzicht
bij aandoeningen van het zenuwstelsel: neuroloog
bij oogproblemen: oogarts
bij nierproblemen: nefroloog
bij erectiestoornissen: uroloog
bij huidproblemen: dermatoloog
bij problemen met de bloedvaten: vaatchirurg
bij hartproblemen: cardioloog
bij ernstige voetproblemen: orthopeed
bij problemen met lopen: revalidatiearts
Voor deze medisch specialisten heb u een verwijzing van de huisarts of internist nodig.
Neuroloog
De neuroloog is gespecialiseerd in aandoeningen van het zenuwstelsel. De neuroloog wordt
ingeschakeld als u last krijgt van late complicaties die te maken hebben met de zenuwen.
Bijvoorbeeld: minder gevoelige voeten en handen of tintelingen.
Oogarts
De oogarts is gespecialiseerd in aandoeningen van de ogen. Uw ogen worden regelmatig door
de oogarts gecontroleerd: op zijn minst een keer per jaar. U komt ook met de oogarts in
aanraking als u last hebt van late complicaties die met de ogen te maken hebben.
Nefroloog
Een nefroloog is een internist die gespecialiseerd is in nierproblemen. U krijgt met hem of haar te
maken als u last krijgt van late complicaties die te maken hebben met de nieren. Bijvoorbeeld:
minder goed werkende nieren.
Uroloog
Een uroloog is gespecialiseerd in problemen met de urinewegen en de mannelijke
geslachtsorganen. U kunt met de uroloog te maken krijgen als u last hebt van klachten op dit
gebied. Bijvoorbeeld: moeite om een erectie te krijgen.
Dermatoloog
Een dermatoloog is gespecialiseerd in huidproblemen. U krijgt met hem of haar te maken als u
last krijgt van een diabetische voet of met huidontstekingen.

Vaatchirurg
Een vaatchirurg is gespecialiseerd in het opereren van de bloedvaten. Hij of zij wordt
ingeschakeld als er late complicaties zijn die te maken hebben met de bloedvaten.
Cardioloog
De cardioloog is gespecialiseerd in het hart en de grote bloedvaten. De cardioloog wordt
ingeschakeld als u hiermee problemen krijgt.
Orthopeed
De orthopeed is gespecialiseerd in problemen van de gewrichten en wordt ingeschakeld als u
last krijgt van een diabetische voet.
Revalidatiearts
De revalidatiearts is gespecialiseerd in hulp bij onder meer problemen met lopen.
25. Organisaties: steun
In dit hoofdstuk
Diabetesvereniging Nederland. Diabetesvereniging Nederland (DVN) is de Nederlandse
patiëntenorganisatie voor mensen met diabetes en hun naasten.
Diabetes Fonds. Het Diabetes Fonds zamelt geld in voor, onder meer, het wetenschappelijk
onderzoek naar diabetes.
Diabetesvereniging Nederland
Hulp en steun
Bij Diabetesvereniging Nederland (DVN) kunt u op een makkelijke manier aan begrijpelijke,
betrouwbare en praktische informatie komen. Ook voor een luisterend oor of voor vragen in
noodsituaties kunt u terecht bij DVN. Bovendien kunt u via de vereniging gebruik maken van
een collectieve zorgverzekering en diverse andere verzekeringen.
Op zoek naar informatie?
Diabetesvereniging Nederland biedt u onafhankelijke informatie over diabetes.
Diabetesliin
Voor al uw vragen over diabetes en leven met diabetes kunt u terecht bij de Diabeteslijn 033 -
463 05 66, info@dvn.nl. De Diabeteslijn is voor leden 24 uur per dag, zeven dagen in de week
bereikbaar (‘s nachts alleen voor noodgevallen).
Cursussen
DVN biedt een uitgebreid cursuspakket. Er zijn landelijke en/of regionale cursussen. Wilt u zich
opgeven voor een cursus of activiteit of folders of ander informatiemateriaal bestellen, u
aanmelden als lid of vragen stellen over uw lidmaatschap? De klantenservice van DVN is
dagelijks van 9.00 tot 17.00 uur bereikbaar op 033 - 463 05 66 of per mail via info@dvn.nl.
“In het begin heb ik alle informatie gelezen die er maar te vinden was. Alles wilde ik weten. Ik
heb m’n arts de kop gek gevraagd, de bibliotheek platgelopen en zelfs leren internetten,
omdat ik had gehoord dat daar veel informatie te vinden is. En uiteraard ben ik lid geworden
van DVN. In het begin belde ik heel vaak de Diabeteslijn. Ze leerden me daar al snel kennen,
maar verbaasd waren ze geloof ik niet. Kennelijk zijn er meer mensen zoals ik.”

Diabc
Leden en donateurs ontvangen maandelijks het magazine Diabc over voluit leven met diabetes:
vol met persoonlijke ervaringen, vragen en verhalen, het laatste nieuws over onderzoek naar
diabetes en politieke en maatschappelijke ontwikkelingen die belangrijk zijn voor mensen met
diabetes. Diabc brengt nieuws voor mensen met diabetes type 1 en 2, en voor jong en oud.
Ook het groeiende aanbod van producten en diensten van de DVN, cursussen, themadagen en
activiteiten ontbreken niet. Door alle informatie wordt u zelf deskundige op het gebied van
diabetes. Dat is wel zo handig tijdens afspraken met uw behandelaar.
Diabetes Zorgwijzer
De Diabetes Zorgwijzer is een toegankelijk overzicht van de zorg voor volwassenen met
diabetes type 2. Dankzij dit boekje weet u beter wat u van zorgverleners kunt verwachten en
wat u zelf kunt bijdragen aan de behandeling. DVN werkt momenteel ook aan Zorgwijzers voor
kinderen en adolescenten en voor zwangere vrouwen.
Internet
Op internet kunt u veel informatie over diabetes vinden. Maar niet alle informatie is even
betrouwbaar. De informatie van DVN is dat wel.
DVN heeft verschillende informatieve websites:
Op www.dvn.nl vindt u alles over de producten van DVN en onderwerpen waar DVN voor
strijdt. Kennis over diabetes en leven met diabetes vindt u in een apart gedeelte.
De site www.sugarkids.nl is speciaal voor kinderen, met leuke tips, spelletjes en een
spreekbeurt.
Daarnaast is er veel informatie te vinden op www.diabetesforum.nl, het grootste
diabetesforum van Nederland.
In 2010 is DVN gestart met een digitaal portaal: www.mijndiabetes.nl. Op deze persoonlijke
pagina vindt u alle informatie rondom uw diabetes hij elkaar, zoals medische
wetenswaardigheden en directe links met de eigen verzekeraar, de hulpmiddelenleverancier,
directe toegang tot het persoonlijk dossier van de zorgverlener, en het interactieve
educatieprogramma DIEP.
Speciaal voor jongeren met diabetes is er de Sugar-hyve: www.sugar-nl.hyves.nl. Via deze
pagina kunnen jongeren met elkaar in contact komen, ervaringen uitwisselen en zien welke
activiteiten er voor hen worden georganiseerd.
DVN heeft een digitale cursus ontwikkeld voor mensen die hypo’s niet goed herkennen: Hypo
Unawareness. Deze cursus kunt u thuis - online - volgen. Met behulp van informatie,
opdrachten, opdrachten, vragen en een digitale coach leert u hoe u hypo’s kunt voorspellen,
herkennen en voorkomen.
En niet te vergeten uiteraard: diabeteshulp
Op zoek naar persoonlijk contact?
Ervaringsdeskundigen
Als u het prettig vindt om een persoonlijk antwoord op uw vragen te krijgen, kunt u terecht bij
ervaren mensen met diabetes speciaal zijn opgeleid om u hierbij te helpen. Zij zijn volledig op
de hoogte van alle ontwikkelingen op het gebied van diabetes. Daarvoor kunt u 24 uur per dag
(‘s nachts alleen in noodgevallen) bellen naar de Diabeteslijn: 033 - 463 05 66. Ook kunt u
terecht bij één van de Diabetes Ervaringsdeskundigen bij u in de buurt. Neem voor
contactgegevens contact op met de klantenservice van DVN.
In de regio
DVN is onderverdeeld in 21 regio’s. Als lid wordt u ingedeeld bij een werkgebied en krijgt u
uitnodigingen voor regionale activiteiten, zoals themabijeenkomsten, lezingen of sportieve
activiteiten.

Webwinkel
DVN heeft een eigen webwinkel voor diabeteshulpmiddelen. In de online winkel kunt u
gemakkelijk en voordelig uw hulpmiddelen bestellen. Door via de DVN te bestellen, steunt u het
werk van de vereniging. Kijk op www.dvnwinkel.nl.
Lid worden
DVN is met 58.000 leden de grootste patiëntenvereniging van het land. Het grote aantal leden
maakt het mogelijk dat de vereniging sterk staat om uw belangen te behartigen bij onder meer
verzekeraars en de overheid. Dat heeft er bijvoorbeeld in 2007 toe geleid dat ook mensen met
diabetes die geen insuline gebruiken, teststrips vergoed krijgen.
Als lid krijgt u onder meer elf keer per jaar het magazine Diabc, uitnodigingen voor
afdelingsbijeenkomsten, de mogelijkheid tot het volgen van DVN-cursussen en -activiteiten,
korting op verzekeringen en de mogelijkheid om makkelijk in contact te komen met andere
mensen met diabetes. Daarbij ondersteunt u DVN in haar strijd voor goede zorg en een beter
leven voor alle mensen met diabetes.
Adres
Diabetesvereniging Nederland
Postbus 470, 3830 AM Leusden,
Diabeteslijn: 033 - 463 05 66 info@dvn.nl, www.dvn.nl, www.sugarkids.nl (6 - 12 jaar),
www.mijndvn.nl. www.sugar-nl.hyves.nl, www.diabetesforum.nl
Diabetes Fonds
In het kort
Het Diabetes Fonds financiert wetenschappelijk onderzoek. Het onderzoek is gericht op het genezen
en voorkomen van diabetes. Daarnaast is het ook de bedoeling dat de levenskwaliteit van mensen
met diabetes verbetert dankzij dit onderzoek. Het Diabetes Fonds geeft ook voorlichting: als
diabetes tijdig wordt herkend en behandeld, kunnen ernstige problemen worden voorkomen.
Fondsenwerving
Jaarlijks collecteren ongeveer 30.000 vrijwilligers voor Geef voor diabetes. Het fonds heeft zo’n
120.000 donateurs en ontvangt daarnaast geld van de Sponsorloterij en uit schenkingen en
legaten. De inkomsten worden besteed aan wetenschappelijk onderzoek en voorlichting.
Wetenschappelijk onderzoek
Elk jaar besteedt het fonds ruim vier miljoen euro aan wetenschappelijk onderzoek en de
opleiding van veelbelovende jonge onderzoekers. Bij het onderzoek gaat het om de preventie,
opsporing en behandeling van diabetes. Het fonds hoopt dat diabetes op den duur geheel kan
word een uitgebannen.
Voorlichting
De voorlichting richt zich op een algemeen publiek, bijvoorbeeld via Teleac. Het fonds wil
duidelijk maken dat diabetes een ernstige aandoening is die veel voorkomt: ruim 850.000
Nederlanders hebben diabetes, en jaarlijks komen daar zo’n 70.000 mensen bij. Iedereen kan
diabetes krijgen: jong en oud, dik en dun. Door goede voorlichting te geven, wil het fonds
bereiken dat mensen diabetes eerder herkennen en op tijd hulp zoeken. Ook kunt u via
www.diabetesfonds.n1 informatie aanvragen en/of brochures downloaden.

Het fonds steunen
Er zijn verschillende manieren om het Diabetes Fonds te steunen. U kunt als vrijwilliger meehelpen
bij de jaarlijkse huis-aan-huiscollecte. U kunt het fonds ook financieel steunen, bijvoorbeeld door
donateur te worden, door een schenking of een legaat. Voor meer informatie kunt u bellen (033 -
462 20 55), mailen (info@diabetesfonds.nl) of kijken op de website (www.diabetesfonds.nl).
Adres
Diabetes Fonds, Stationsplein 139, 3818 LE Amersfoort, 033 - 462 20 55
info@diabetesfonds.nl, www.diabetesfonds.nl
26. Ziektekosten
In dit hoofdstuk
In het kort. Een ziekte of handicap kan u flink op kosten jagen. De behandeling, de
medicijnen, hulpmiddelen: het kost allemaal geld, veel geld. Gelukkig zijn er verschillende
regelingen die deze kosten — geheel of gedeeltelijk — vergoeden.
Zorgverzekering. De meeste ‘gewone’ ziektekosten worden vergoed via de zorgverzekering.
U bent verplicht een verzekering voor het basispakket af te sluiten: een verzekering tegen de
meest voorkomende kosten. Daarnaast kunt u nog een aanvullende verzekering afsluiten.
Algemene Wet Bijzondere Ziektekosten. Sommige zorg is zo duur dat u zich er niet tegen
kunt verzekeren met een gewone ziektekostenverzekering. De kosten zijn te hoog. Het gaat
dan bijvoorbeeld om langdurige opname in een instelling. Deze zorg wordt grotendeels
betaald uit een gemeenschappelijke pot: de AWBZ.
Wet maatschappelijke ondersteuning. De kosten van de AWBZ mogen niet te hoog
oplopen. Daarom wil de overheid graag dat mensen zo lang mogelijk zelfstandig thuis blijven
wonen en zo veel mogelijk meedoen in de samenleving. Als u hierbij hulp nodig hebt, kunt u uw
gemeente om ondersteuning vragen - op grond van de Wmo-regeling. U kunt bijvoorbeeld vragen
om een rolstoel of om thuiszorg. Wat u wel en niet vergoed krijgt, verschilt per gemeente. Bij het
Wmo-loket van uw gemeente kunt u terecht voor meer informatie.
Persoonsgebonden budget. Komt u in aanmerking voor een vergoeding via de AWBZ? U
kunt er dan voor kiezen om het geld direct aan u te laten uitkeren. Daarmee kunt u dan zelf
zorg ‘inkopen’. U kunt bijvoorbeeld zelf iemand aannemen die u gaat verzorgen of begeleiden.
Deze regeling heet persoonsgebonden budget (PGB). Een persoonsgebonden budget
is soms ook mogelijk via de Wmo.
Bijzondere bijstand. Soms krijgt u te maken met kosten waarvoor u geen vergoeding krijgt.
Voor mensen met een laag inkomen kan dat erg vervelend zijn. Als u bijvoorbeeld in de
bijstand zit, is een nieuwe bril bijna niet te betalen. U kunt dan bij uw gemeente Bijzondere
bijstand aanvragen: misschien komt u in aanmerking voor een tegemoetkoming in de kosten
of voor een lening. De regels verschillen per gemeente, laat u daarom goed informeren vóér
u kosten maakt.
Wet tegemoetkoming chronisch zieken en gehandicapten. Als u chronisch ziek of
gehandicapt bent, maakt u - naast ziektekosten - vaak nog extra kosten. U hebt misschien
meer beddengoed nodig omdat u veel rust nodig hebt, of u hebt hogere stookkosten omdat u
vaker thuis bent. Voor dit soort kosten krijgt u een keer per jaar een tegemoetkoming in de
kosten. Hiervoor hoeft u zelf geen actie te ondernemen, u ontvangt hem vanzelf. Deze
tegemoetkoming is vastgelegd in de Wtcg. De Wtcg omvat nog een aantal andere
regelingen: het is onder meer mogelijk om bepaalde kosten van de belasting af te trekken.
Vooraf
Dit hoofdstuk biedt een overzicht van de belangrijkste onderwerpen op het gebied van
ziektekosten. Omdat deze onderwerpen voor veel patiënten van belang zijn, wordt de informatie

ook gebruikt in uitgaven over andere aandoeningen. De tekst heeft om deze reden een
algemeen karakter.
Over de onderwerpen in deze tekst is meer informatie beschikbaar, die hier vanwege
ruimtegebrek niet opgenomen kon worden. U kunt deze informatie gratis aanvragen via
info@stichtingseptember.nl. Vermeld in de adresregel: lange versie ziektekosten.
in het kort
Door uw ziekte maakt u kosten
Waarschijnlijk is het niet het eerste waar u aan denkt als u te horen krijgt dat u chronisch ziek
bent. Maar na verloop van tijd wordt het vanzelf duidelijk: door uw ziekte wordt u op kosten
gejaagd. Een bezoek aan de specialist, een behandeling, medicijnen of bijvoorbeeld een
lidmaatschap van een patiëntenorganisatie: het kost allemaal geld.
Vergoeding van ziektekosten
Al deze kosten vormen samen uw ‘ziektekosten’. Ziektekosten hoeft u niet allemaal zelf te
betalen, vaak kunt u - een gehele of gedeeltelijke - vergoeding krijgen. Dat gebeurt via de
volgende regelingen:
Zorgverzekering (basispakket en aanvullende verzekering)
Algemene wet bijzondere ziektekosten
Wet maatschappelijke ondersteuning
Persoonsgebonden budget
Bijzondere bijstand
Wet tegemoetkoming chronisch zieken en gehandicapten
Welke regeling bij welke kosten?
Zoals u ziet zijn er verschillende regelingen. Dat maakt het wel eens lastig om de juiste regeling te
vinden. Wordt iets nu wel of niet vergoed, voor welke regeling komt u in aanmerking, waar kunt u die
vergoeding aanvragen... het antwoord op deze vragen is niet meteen voorhanden. Vaak gelden er
ook nog bepaalde voorwaarden of krijgt u maar een deel van de kosten vergoed.
Al met al kunnen de regelingen heel wat hoofdbrekens opleveren. Vraag advies aan een
hulpverlener als u er zelf niet uitkomt. U kunt onder meer terecht bij uw huisarts, een
maatschappelijk werker of bij MEE Nederland (www.mee.nl).
In dit hoofdstuk vindt u een korte uitleg van de verschillende regelingen. Steeds wordt
aangegeven bij welke organisaties of op welke websites u meer informatie kunt vinden over de
desbetreffende regeling.
Zorg voor actuele informatie
De regelingen kunnen veranderen. Als u met een van de genoemde regelingen te maken krijgt,
zorg er dan voor dat u beschikt over de meest actuele informatie. Vraag ernaar bij uw
zorgverzekeraar of bij de instantie die de regeling uitvoert. Ook patiëntenverenigingen
beschikken vaak over up to date informatie.
In het kort
Door uw ziekte of handicap maakt u kosten.
Deze kosten kunt u vaak vergoed krijgen. Daarvoor bestaan verschillende regelingen.
Soms krijgt u niet alles vergoed, maar slechts een deel.
Bij het aanvragen van een vergoeding kunt u hulp krijgen.

Zorgverzekering
Verplichte verzekering
Het merendeel van de ziektekosten krijgt u vergoed via de zorgverzekering. Iedereen heeft een
zorgverzekering, het is zelfs verplicht er een te hebben. Als u een zorgverzekering wilt afsluiten
is het van belang dat u op de hoogte bent van de volgende zaken.
De verzekering bestaat in ieder geval uit een basispakket. Dit pakket is voor iedereen
hetzelfde.
Daarnaast kunt u nog een aanvullende verzekering afsluiten. Dit is niet verplicht.
Voor de verzekering betaalt u een maandelijkse premie.
Een deel van uw ziektekosten moet u zelf betalen: dit is het verplicht eigen risico.
U kunt zelf kiezen bij wie u zich verzekert.
Als uw inkomen onder een bepaalde grens ligt, kunt u een tegemoetkoming in de kosten
krijgen: een zorgtoeslag.
Basispakket
Iedereen die in Nederland woont of werkt moet een basisverzekering hebben. De
basisverzekering vergoedt de standaardzorg (ook wel: basiszorg) van huisarts, ziekenhuis of
apotheek. Wat er precies in het ‘basispakket’ zit, wordt jaarlijks bepaald door de overheid.
Beperkingen en voorwaarden
Als iets is opgenomen in het basispakket, wil dat nog niet zeggen dat u het volledig vergoed
krijgt. Vaak gelden er allerlei beperkingen en voorwaarden. Bij fysiotherapie worden
bijvoorbeeld de eerste twaalf behandelingen (2011) niet vergoed.
Daarnaast krijgt u te maken met het eigen risico: dit betekent dat u een deel van de gemaakte
kosten zelf moet betalen.
Meer informatie
Meer informatie over de inhoud van het basispakket vindt u op de website www.kiesbeter.nl.
Natuurlijk kunt u ook terecht bij uw zorgverzekeraar.
Aanvullende verzekering
Niet alle zorg wordt vergoed vanuit het basispakket. Dit zit er bijvoorbeeld niet in: hulp van de
tandarts, de ‘pil’, alternatieve geneeswijzen, de eerste twaalf behandelingen fysiotherapie. Voor
deze zorg kunt u een aanvullende verzekering afsluiten. Een aanvullende verzekering is niet
verplicht: het is helemaal aan u of u zo’n verzekering wel of niet neemt.
Verzekeraars bieden verschillende aanvullende pakketten aan. Laat u van tevoren goed informeren,
en kies een pakket dat goed bij uw situatie aansluit. Op www.kiesbeter.nl vindt u een ‘zoekhulp
chronische ziekte’, hiermee kunt u speuren naar een verzekering die goed bij u past.
Premie
Voor uw verzekering betaalt u een maandelijkse premie. Het is niet precies te zeggen hoe hoog
deze is. Het bedrag is onder meer afhankelijk van uw polis: hebt u bijvoorbeeld een aanvullend
pakket of niet? Voor het basispakket betaalt u rond de € 1.211,- (2011) per jaar. De premies
verschillen per verzekeraar, daarom is het raadzaam eerst premies te vergelijken voor u een
verzekering afsluit.
Collectieve verzekering
Mogelijk kunt u meedoen aan een collectieve verzekering, bijvoorbeeld via uw werk of via een
ouderen- of patiëntenorganisatie. Omdat u met meerdere mensen tegelijk een verzekering afsluit
krijgt u korting. U betaalt minder premie dan wanneer u in uw eentje een verzekering afsluit.

Kinderen: gratis
Voor kinderen tot 18 jaar hoeft u geen premie voor de basisverzekering te betalen. Zij zijn met u
‘meeverzekerd’.
Eigen risico
Een deel van de kosten die u hebt gemaakt moet u zelf betalen. Dit is het ‘verplicht eigen risico’.
Voor 2011 is het eigen risico vastgesteld op € 170,-.
Het eigen risico geldt voor verzekerden van 18 jaar en ouder. Kinderen hebben dus geen
eigen risico.
Sommige kosten vallen niet onder het eigen risico. Dit zijn onder meer de kosten voor de
huisarts, verloskundige zorg en kraamzorg. Deze kosten worden wel volledig vergoed. Ook
een griepprik kost u niets als u tot een ‘risicogroep’ behoort. Dat geldt ook voor deelname
aan een bevolkingsonderzoek. Als u orgaandonor bij leven bent, vallen nacontroles ook niet
onder het eigen risico.
Voorbeeld
Mevrouw Jansen gaat in maart naar de huisarts. Ze krijgt medicijnen voorgeschreven die € 75,kosten.
In juli gaat ze nog een keer naar de huisarts met haar dochtertje. Ook haar dochtertje
krijgt medicijnen voorgeschreven, deze kosten € 35,-.
Aan het eind van het jaar krijgt mevrouw Jansen de afrekening van haar eigen risico. Ze moet
alleen haar eigen medicijnen betalen: € 75,-. Immers: het verplicht eigen risico geldt alleen voor
personen vanaf 18 jaar.
Tegemoetkoming
Mensen die chronisch ziek of gehandicapt zijn, maken altijd ziektekosten en zullen dus altijd
gebruik moeten maken van hun verplicht eigen risico. Zij krijgen een tegemoetkoming in de
kosten. Voor 2010 bedroeg de compensatie eigen risico € 54,-. De compensatie voor 2011
wordt in de loop van het jaar vastgesteld.
Dit bedrag wordt aan het eind van het jaar uitgekeerd door het Centraal Administratiekantoor
(CAK). Neem contact op met het CAK (www.hetcak.nl) als u deze compensatie niet krijgt en van
mening bent dat u er wel voor in aanmerking komt.
Vrijwillig eigen risico
Naast het verplichte eigen risico kunt u ook nog kiezen voor een vrijwillig eigen risico. De
hoogte van vrijwillige eigen risico kunt u meestal zelf bepalen. Het kan oplopen tot maximaal €
500,-. Hoe hoger het eigen risico, hoe minder premie u betaalt.
Meer informatie
De eigen-risico-regeling wordt vrijwel ieder jaar aangepast, kijk voor actuele informatie op de
website van het College voor Zorgverzekeringen: www.cvz. nl.
Zelf een zorgverzekeraar kiezen
Een zorgverzekering sluit u af bij de zorgverzekeraar van uw keuze. Zoals gezegd biedt elke
zorgverzekeraar hetzelfde — wettelijk bepaalde — basispakket. De premie en voorwaarden
verschillen echter per zorgverzekeraar. Ook biedt iedere verzekeraar eigen aanvullende
pakketten aan.
Een goede website om zorgverzekeringen met elkaar te vergelijken is www.kiesbeter.nl. Ook de
websites van de zorgverzekeraars zelf geven informatie over het basispakket en de
aanvullende verzekeringen.

Acceptatieplicht
Voor het basispakket hebben zorgverzekeraars een acceptatieplicht. Als u een zorgverzekering
wilt afsluiten, moeten ze daar wel op ingaan - hoe ziek u ook bent. Ook mogen ze u geen
hogere premie vragen, iedereen betaalt dezelfde premie.
Voor het aanvullende pakket geldt geen acceptatieplicht. Een verzekeraar mag u dus weigeren,
bijvoorbeeld omdat u chronisch ziek bent of omdat u al wat ouder bent. Dit heet ‘medische
selectie’. Medische selectie wordt niet altijd toegepast. Voor meer informatie kunt u terecht bij
de verzekeraars.
Zorgtoeslag
Als uw inkomen onder een bepaalde grens ligt, kunt u een tegemoetkoming krijgen in de kosten
van uw zorgverzekering. Dit is de zorgtoeslag. U moet de zorgtoeslag zelf aanvragen bij de
Belastingdienst. Kijk voor meer informatie op www.toeslagen.nl.
In het kort
Iedereen in Nederland is verplicht een zorgverzekering af te sluiten.
Deze bestaat in ieder geval uit een wettelijk bepaald basispakket.
Daarnaast kunt u nog een extra (aanvullende) verzekering afsluiten.
Voor de verzekering betaalt u maandelijks een bedrag. Dit is de premie.
Een deel van uw ziektekosten moet u zelf betalen: dit is het verplicht eigen risico.
U bepaalt zelf bij welke zorgverzekeraar u een verzekering afsluit.
Als uw inkomen onder een bepaalde grens ligt, kunt u zorgtoeslag aanvragen.
Algemene wet bijzondere ziektekosten (AWBZ/
Wat is de AWBZ?
Sommige kosten zijn zo hoog dat een gewone zorgverzekeraar ze niet wil vergoeden. Hierbij
kunt u bijvoorbeeld denken aan de kosten van jarenlange opname in een verpleeghuis. Omdat
u dit soort kosten niet kunt verzekeren en ook niet zelf kunt betalen, worden ze vergoed via de
de Algemene wet bijzondere ziektekosten (AWBZ).
De AWBZ is een volksverzekering: een verzekering voor iedereen die woont of werkt in
Nederland. De overheid betaalt de kosten van de AWBZ. Het geld voor de AWBZ krijgt de
overheid bij elkaar via de belastingen, via de AWBZ-premie. Iedereen betaalt dus mee aan de
AWBZ.
Wat verzekert de AWBZ?
De AWBZ vergoedt de volgende zaken.
Persoonlijke verzorging. Bijvoorbeeld: hulp bij het wassen, naar de wc gaan, aankleden of uit bed
komen.
Verpleging. Bijvoorbeeld: injecties en medicijnen geven, verzorging van een wond. Voorlichting en
advies over hoe u kunt omgaan met uw aandoening vallen ook onder verpleging.
Begeleiding. Bijvoorbeeld: hulp bij het op orde houden van uw financiën, meegaan naar een
instantie en oefenen met vaardigheden om uw zelfredzaamheid te vergroten of zo lang mogelijk
op peil te houden.
Behandeling die niet is gericht op het herstel van de aandoening of handicap, wel op het
voorkómen van verergering van de aandoening of handicap.
Verblijf. Als u door een aandoening of handicap niet meer (volledig) thuis kunt wonen, kan u in
een AWBZ-instelling worden opgenomen. Dit heet ‘verblijf’.
Het aanvragen van zorg uit de AWBZ
Als u van de AWBZ gebruik wilt maken, moet u eerst contact opnemen met het Centrum
Indicatiestelling Zorg (CIZ). Het CIZ stelt vast of u in aanmerking komt voor zorg uit de AWBZ.

Vervolgens stelt het CIZ een indicatie op, een besluit waarin staat op wat voor zorg en op
hoeveel zorg u recht hebt.
Kijk voor het adres van een CIZ bij u in de buurt op www.ciz.nl. Uw huisarts, een
maatschappelijk werker of iemand van MEE Nederland (www.mee.nl) kan u helpen bij de
aanvraag.
Zorg uit de AWBZ
Zo’n zes weken na uw aanvraag krijgt u het indicatiebesluit. Hiermee kunt u zorg aanvragen. Dit
gaat via het zorgkantoor in uw regio. Het zorgkantoor regelt dat u de zorg ook daadwerkelijk
krijgt. Op www. zn.nl kunt u zien welk zorgkantoor bij u in de buurt zit.
Hoe krijgt u de vergoeding uitgekeerd?
De zorg die via de AWBZ wordt vergoedt, krijgt u in natura. De thuiszorg stuurt bijvoorbeeld
iemand langs om u te helpen met aankleden.
U kunt ook kiezen voor een persoonsgebonden budget (PGB). U krijgt dan een geldbedrag
uitgekeerd waarmee u zelf zorg kunt inkopen. Er zitten haken en ogen aan een PGB: verderop
kunt u er meer over lezen.
Eigen bijdrage
Een deel van de kosten betaalt u zelf: dit is de eigen bijdrage. Hoeveel u moet betalen, hangt
onder meer af van de zorg die u krijgt, uw inkomen, uw leefsituatie en uw leeftijd. Mensen die
jonger dan achttien zijn, betalen geen eigen bijdrage.
De hoogte van uw eigen bijdrage kunt u berekenen via de website van het Centraal
Administratiekantoor (CAK): www.hetcak.nl. Het CAK berekent en int de eigen bijdrage. Iedere
vier weken krijgt u een factuur van het CAK: hierop staat hoeveel u moet betalen.
Korting
Op uw eigen bijdrage krijgt u korting. Dit is vastgelegd in een andere regeling: de Wet
tegemoetkoming chronisch zieken en gehandicapten (Wtcg). Verderop vindt u meer informatie
over de Wtcg.
In het kort
Door uw ziekte of handicap hebt u misschien jarenlang zorg nodig. Bijvoorbeeld: thuiszorg of
opname in een instelling.
Deze zorg is erg duur. De kosten krijgt u vergoed via de AWBZ.
Om AWBZ-zorg te krijgen hebt u een indicatie nodig: een besluit waarin staat welke zorg u
nodig hebt en hoeveel. Een AWBZ-indicatie kunt u aanvragen bij het CIZ.
Het zorgkantoor regelt dat u de zorg ook echt krijgt.
U betaalt een eigen bijdrage. Het CAK berekent en int de eigen bijdrage.
Wet maatschappelijke ondersteuning (Wmo)
Wat is de Wmo?
Een ziekte, een handicap of ouderdom kan in het dagelijks leven tal van praktische problemen
opleveren. U kunt bijvoorbeeld het huishouden niet goed meer doen of u kunt niet goed lopen,
waardoor u geen boodschappen meer kunt doen en geen afspraken buiten de deur kunt maken.
Dit soort problemen zijn vaak redelijk eenvoudig op te lossen. Hulp bij het huishouden kan ervoor
zorgen dat het huishouden blijft reilen en zeilen, een scootmobiel stelt u in staat om boodschappen
te doen en vrienden te bezoeken. Zonder huishoudelijke hulp of scootmobiel zouden uw problemen
al snel uit de hand lopen: u zou bijvoorbeeld niet meer zelfstandig kunnen blijven wonen.

Via de Wmo kunt u een vergoeding krijgen voor dit soort voorzieningen: voorzieningen die u
helpen om zo lang mogelijk zelfstandig te kunnen deelnemen aan de samenleving.
Wat vergoedt de Wmo?
Kort gezegd komt het erop neer dat u via de Wmo een vergoeding kunt krijgen voor alle
ondersteuning in en om het huis, zoals aanpassingen in de woning, huishoudelijke hulp en
vervoersvoorzieningen.
Ook ondersteunt de Wmo zaken als mantelzorg (hulp van familie en vrienden), vrijwilligerswerk
en voorlichting. Deze kunnen er immers ook toe bijdragen dat u langer zelfstandig blijft.
Niet precies te zeggen
Het is niet precies te zeggen voor welke zaken u een vergoeding kunt krijgen: dit verschilt per
gemeente. De gemeentes zorgen voor de uitvoering van de Wmo, en hierbij kunnen zij
grotendeels zelf bepalen wat zij wel en niet vergoeden. Neem contact op met uw gemeente als
u precieze informatie wilt.
Het aanvragen van een Wmo-voorziening
U kunt een Wmo-voorziening aanvragen bij uw gemeente. Veel gemeenten hebben hiervoor
een speciaal loket: het Wmo-loket.
Het is aan te raden vooraf advies te vragen over uw situatie, bijvoorbeeld bij MEE Nederland
(www.mee.nl). De medewerkers van MEE zijn vaak goed op de hoogte van wat er in uw
gemeente mogelijk is.
De gemeente beoordeelt of u recht hebt op een bepaalde voorziening. Ook gaat de gemeente
na welke voorziening het beste bij uw situatie past.
Hoe krijgt u de vergoeding uitgekeerd?
Er zijn drie mogelijkheden:
U krijgt een tegemoetkoming in de kosten.
U krijgt de vergoeding in natura: u krijgt bijvoorbeeld een rolstoel.
U krijgt een persoonsgebonden budget (PGB). Dit betekent dat u een geldbedrag ontvangt
waarmee u zelf ‘inkoopt’. U neemt bijvoorbeeld een huishoudelijke hulp in dienst. Achteraf
moet u wel verantwoorden wat u met het geld hebt gedaan.
Eigen bijdrage
De gemeente kan eisen dat u meebetaalt aan de kosten: u betaalt dan een eigen bijdrage. De
hoogte van de eigen bijdrage is onder meer afhankelijk van uw inkomen. De regels verschillen
per gemeente.
Het Centraal Administratie Kantoor (CAK) stelt de bedragen vast en int deze. Voor meer
informatie: www.hetcak.nl.
In het kort
Als u ziek of gehandicapt bent, is het soms moeilijk om zelfstandig te blijven.
Bepaalde zaken kunnen ervoor zorgen dat u uw zelfstandigheid behoudt. Bijvoorbeeld: een
traplift, hulp in de huishouding of een rolstoel. Of: hulp van een buurman of vrijwilliger.
Voor dit soort zaken, dus voor ondersteuning in en om het huis, kunt u een vergoeding
aanvragen hij uw gemeente.
Het verschilt per gemeente voor welke zaken u een vergoeding kunt krijgen. Informeer bij uw
gemeente naar de mogelijkheden.

Persoonsgebonden budget (PGB)
Wat is het PGB?
Een persoongebonden budget (PGB) is een geldbedrag (budget) waarmee u zelf zorg kunt
inkopen. U kunt bijvoorbeeld zelf iemand aannemen die u begeleidt of verpleegt. Een PGB is
niet verplicht, u kunt ervoor kiezen.
U kunt een PGB krijgen als u in aanmerking komt voor vergoeding uit de AWBZ of de Wmo. De
Wmo is in de voorgaande paragraaf besproken. In deze tekst gaat het verder alleen over het
AWBZ-budget.
Welke zorg kunt u inkopen met een PGB?
Met een PGB kunt u een groot deel van de zorg inkopen die vergoed wordt door de AWBZ. Dit
geldt voor: persoonlijke verzorging, verpleging, begeleiding en bepaalde vormen van verblijf.
Behandelingen kunnen niet vergoed worden uit het PGB.
Hoe vraagt u een PGB aan?
De eerste stap is om een indicatie bij het Centrum Indicatiestelling Zorg (CIZ) aan te vragen (zie
www.ciz.nl), zoals dat gebruikelijk is hij AWBZ-zorg. Voor kinderen en jongeren tot 18 jaar met
psychiatrische problemen of een licht verstandelijke handicap kunt u zich wenden tot Bureau
Jeugdzorg (zie www.bureaujeugdzorg.info).
Als u een indicatie krijgt, kunt u kiezen tussen een PGB, zorg in natura of een combinatie
hiervan. Een keuze voor een PGB betekent dat het zorgkantoor een I budget vaststelt. Dit
ontvangt u in voorschotten op uw rekening.
De volgende stap is dat u de zorg daadwerkelijk regelt. Dat betekent dat u een overeenkomst
sluit met een zorgverlener die u zelf uitkiest. Deze betaalt u met uw PGB. Het PGB dat u niet
aan zorg uitgeeft, betaalt u achteraf terug aan het zorgkantoor.
Voor een uitgebreid stappenplan zie www.pgb-plein.nl. Als u gebruikmaakt van een PGB is het
verstandig om steeds van tevoren te informeren naar de voorwaarden waaraan u moet voldoen.
Ondersteuning bij het PGB-beheer
Verschillende organisaties kunnen u helpen bij het omgaan met een PGB, zoals het
zorgkantoor (www.zn.nl) en het SVB Servicecentrum PGB (www.svb.nl/pgb). Een andere
belangrijke organisatie is budgethoudersvereniging Per Saldo.
Budgethoudersvereniging Per Saldo
Per Saldo is de belangenvereniging van mensen met een persoonsgebonden budget. Bij Per
Saldo kunt u onder meer terecht voor informatie en advies. Regelmatig worden er cursussen en
trainingen georganiseerd. Bovendien behartigt Per Saldo de belangen van budgethouders bij
instanties als de overheid en verzekeringsmaatschappijen.
Een basislidmaatschap kost € 39,- (2010) per jaar. Een pluslidmaatschap (á € 60,50) geeft extra
voordelen, zoals recht op juridische bijstand. Op de website www.persaldo.nl vindt u meer
informatie.
In het kort
Een persoonsgebonden budget (PGB) is een geldbedrag waarmee u zelf zorg ‘inkoopt’.
Een PGB is mogelijk voor kosten die vallen onder de AWBZ. Soms is het ook mogelijk voor
kosten die vallen onder de Wmo of de zorgverzekering.
Voor AWBZ-zorg hebt u een indicatie nodig: een besluit waarin staat welke zorg u nodig hebt

en hoeveel. Een indicatie kunt u aanvragen bij het CIZ.
Vervolgens berekent het zorgkantoor hoeveel deze zorg kost: er wordt een budget
vastgesteld.
Dit budget krijgt u op uw rekening gestort.
U neemt zelf iemand in dienst die u gaat helpen of verzorgen.
Aan het eind van het jaar controleert het zorgkantoor wat u met het geld hebt gedaan.
Het geld dat u niet hebt uitgegeven moet u terugbetalen.
Bijzondere bijstand
Wat is de Bijzondere bijstand?
Door uw ziekte of handicap maakt u soms kosten die niet door bovengenoemde regelingen
worden vergoed. Bijvoorbeeld: slijtage van beddengoed door een langdurig ziektebed, extra
verwarmingskosten, speciale voeding enzovoort.
Mensen met een minimuminkomen kunnen hierdoor in de financiële problemen raken. Als dit
dreigt te gebeuren, kunt u een beroep doen op de Bijzondere bijstand.
Wat vergoedt de Bijzondere bijstand?
U krijgt alleen Bijzondere bijstand als het om ‘bijzonder noodzakelijke kosten’ gaat: kosten die u
maakt door een bijzondere omstandigheid als een ziekte of handicap.
Bij uw gemeente kunt u navragen wat wel en niet onder ‘bijzonder noodzakelijke kosten’ valt.
Ook in de Wet werk en bijstand vindt u een opsomming van deze kosten.
Aanvragen van Bijzondere bijstand
Als u aanspraak wilt maken op Bijzondere bijstand kunt u een aanvraag doen bij uw gemeente.
U doet dit met behulp van een speciaal formulier, dat u meestal kunt downloaden van de
website van de gemeente.
De gemeente gaat na of uw aanvraag aan alle voorwaarden voldoet. Elke gemeente mag zelf
de voorwaarden voor bijzondere bijstand vaststellen. De uitvoering van de regeling verschilt dus
per gemeente. Vandaar dat het lastig is algemene informatie te geven. Vraag altijd na hoe het
in uw gemeente is geregeld, en doe dit voor u kosten maakt!
Hoe krijgt u de vergoeding uitgekeerd?
U krijgt Bijzondere bijstand in de vorm van bijvoorbeeld een extra uitkering of een gunstige
lening. Ook is het mogelijk om de bijstand ‘in natura’ te ontvangen. Dat betekent dat u
bijvoorbeeld een hulpmiddel krijgt.
Meer informatie
Voor meer informatie kunt u ook deskundig advies vragen aan een medewerker van een
MEE Nederland (www.mee.nl) of een sociaal raadslid (zie www.sociaalraadslieden.nl).
Steeds meer gemeenten zijn aangesloten bij de internetsite www.berekenuwrecht.nl. Daar kunt u
bekijken welke inkomensondersteunende regelingen er per gemeente zijn en waar u voor in
aanmerking komt.
In het kort
Soms maakt u door uw ziekte of handicap extra kosten. Het gaat dan niet om ziektekosten,
maar bijvoorbeeld om extra stookkosten.
Als u een laag inkomen hebt, kunt u hierdoor in financiële problemen raken.
Aan uw gemeente kunt u om Bijzondere bijstand vragen. U kunt dan bijvoorbeeld een
tegemoetkoming in de kosten krijgen of een goedkope lening.
De voorwaarden voor Bijzondere bijstand verschillen per gemeente. Vraag uw gemeente om
meer informatie.

Wet tegemoetkoming chronisch zieken en gehandicapten (Wtcg)
Wat is de Wtcg?
Als u chronisch ziek of gehandicapt bent, komt u soms voor uitgaven te staan die andere mensen
niet hebben. U moet bijvoorbeeld regelmatig op controle en moet reiskosten maken om bij het
ziekenhuis te komen. Of u moet een hulpmiddel aanschaffen, zoals steunzolen of een blindenstok.
Dit soort kosten worden meestal niet vergoed via een van de eerder besproken regelingen. De
overheid heeft daarom een aantal maatregelen bedacht waarmee u een compensatie voor de
extra kosten kunt krijgen. Samen vormen deze maatregelen de Wet tegemoetkoming chronisch
zieken en gehandicapten (Wtcg).
Dit zijn de belangrijkste maatregelen:
mensen die chronisch ziek of gehandicapt zijn, krijgen een algemene tegemoetkoming: een
geldbedrag dat een keer per jaar wordt uitgekeerd
als u gebruikmaakt van AWBZ-zorg of van de Wmo krijgt u korting op de eigen bijdrage
zorgkosten kunt u aftrekken van de belasting
Daarnaast zijn er nog een paar extra maatregelen voor bepaalde groepen mensen, zoals
ouderen en arbeidsongeschikten.
Algemene tegemoetkoming
Veel mensen met een chronische ziekte krijgen een keer per jaar een geldbedrag. Dit is de
algemene tegemoetkoming. U kunt minimaal € 153,- en maximaal € 510,- krijgen, afhankelijk
van uw situatie. Bij het bepalen van het bedrag wordt onder meer gekeken naar uw leeftijd en
naar de hoeveelheid zorg die u nodig hebt.
U hoeft de tegemoetkoming niet zelf aan te vragen. Op basis van de gegevens van uw
zorgverzekeraar, de gemeente en het CIZ wordt bepaald of u ervoor in aanmerking komt. De
tegemoetkoming wordt uitgekeerd door het Centraal Administratie Kantoor (CAK).
Korting op de eigen bijdrage AWBZ/Wmo
U betaalt een eigen bijdrage als u zorg krijgt via de AWBZ of de Wmo. Op die eigen bijdrage
krijgt u vervolgens weer korting via de Wtcg.
De korting wordt uitgedrukt in een percentage. Het precieze bedrag verschilt van persoon tot
persoon, omdat niet iedereen dezelfde eigen bijdrage betaalt. Bij het vaststellen van de eigen
bijdrage wordt rekening gehouden met uw inkomen, uw gezinssituatie en de zorg die u nodig hebt.
Belastingmaatregel
Soms is het mogelijk ziektekosten af te trekken van de belasting. Bij de aangifte
inkomstenbelasting maakt u melding van deze kosten. Het deel van de kosten dat boven een
bepaald bedrag ede drempel’) uitkomt, kunt u aftrekken van het inkomen waarover u belasting
moet betalen.
Welke kosten zijn aftrekbaar?
Alleen ‘specifieke zorgkosten’ zijn aftrekbaar. Dit zijn uitgaven voor:
genees- en heelkundige hulp
medicijnen op doktersvoorschrift
bepaalde hulpmiddelen
vervoer, zoals reiskosten naar een huisarts of ziekenhuis
een dieet op voorschrift van een dokter of diëtist
extra gezinshulp

extra kleding en beddengoed
reiskosten voor ziekenbezoek
U kunt deze uitgaven alleen aan de belasting opgeven als u hiervoor niet al via een andere
regeling een vergoeding hebt gekregen, bijvoorbeeld via de Bijzondere bijstand of via uw
zorgverzekering.
Tegemoetkomingsregeling
Hebt u een laag inkomen en betaalt u weinig belasting, maar hebt u ook specifieke zorgkosten? Dan
kunt u wellicht geld terugkrijgen van de belasting. Vul hiervoor een aangiftebiljet of T-biljet in.
Extra maatregelen
Naast de genoemde maatregelen zijn er nog een aantal andere regelingen waar u mogelijk voor
in aanmerking komt.
Compensatie verplicht eigen risico
Bij uw zorgverzekering krijgt u te maken met een verplicht eigen risico: een deel van uw
ziektekosten moet u zelf betalen. Mensen met meerjarige, onvermijdbare kosten - zoals
chronisch zieken en gehandicapten - krijgen hiervoor een tegemoetkoming. Het gaat om een
bedrag dat een keer per jaar automatisch wordt uitgekeerd door het CAK. Het bedrag over 2010
is vastgesteld op € 54,-.
Compensatie arbeidsongeschikten
Mensen met een WAO-, WIA-, Wajong- of WAZ-uitkering krijgen een jaarlijkse tegemoetkoming
van het Uitvoeringsinstituut werknemersverzekeringen (UWV). Voorwaarde is wel dat u voor ten
minste 35% arbeidsongeschikt bent verklaard.
U hoeft de tegemoetkoming niet aan te vragen, u krijgt het bedrag automatisch uitgekeerd door
het UWV. In 2011 gaat het om een bedrag van € 336,-.
Compensatie ouderen
Als u 65 jaar of ouder bent, krijgt u ouderenkorting. Er wordt een vast bedrag van uw belastbaar
inkomen afgetrokken, zodat u minder belasting hoeft te betalen. U hoeft de ouderenkorting niet
aan te vragen, de Belastingdienst houdt hier rekening mee.
U komt alleen voor ouderenkorting in aanmerking als uw verzamelinkomen in 2010 niet meer
dan € 34.649,- bedroeg. De ouderenkorting is € 684,-.
Daarnaast krijgt u meer huurtoeslag dan mensen die jonger dan 65 jaar zijn.
Meer informatie
Meer informatie over de Wtcg vindt u op de websites www.belastingdienst.nl,
www.veranderingenindezorg.nl, www.rijksoverheid.nl en www.cg-raad.nl.
In het kort
Soms maakt u door uw ziekte of handicap kosten waar u geen vergoeding voor krijgt.
Via de Wtcg kunt u soms toch nog een vergoeding voor deze kosten krijgen.
Dit kan een algemene tegemoetkoming zijn: een vast bedrag per jaar om de kosten te
dekken.
Als u gebruikmaakt van zorg die onder de AWBZ of de Wmo valt, krijgt u korting op de eigen
bijdrage.
Soms is het mogelijk ziektekosten van de belasting af te trekken.
Daarnaast zijn er een aantal regelingen voor bepaalde groepen mensen. Mensen die
arbeidsongeschikt zijn, krijgen bijvoorbeeld een jaarlijkse tegemoetkoming.

27. Ziekte, werk en inkomen
In dit hoofdstuk
Inkomen. Als u ziek bent en niet kunt werken, hebt u toch een inkomen nodig. Er zijn
verschillende regelingen die ervoor zorgen dat u niet zonder geld komt te zitten. Met welke
regeling u te maken krijgt, hangt af van uw situatie.
U werkt bij een werkgever. Als u bij een werkgever werkt, betaalt uw werkgever uw loon
door. Het is wel de bedoeling dat u zo snel mogelijk weer aan het werk gaat. Als u na twee
jaar nog niet (volledig) hersteld bent, kunt u een WIA-uitkering aanvragen.
U werkt als zelfstandige. Als u zelfstandig bent, bent u zelf verantwoordelijk voor uw
inkomen bij ziekte. U krijgt dus geen uitkering. Wel kunt u een particuliere verzekering
afsluiten. Een vrijwillige verzekering bij het UWV behoort in sommige situaties ook tot de
mogelijkheden.
U bent werkloos. Als u werkloos bent en een werkloosheidsuitkering (WW) ontvangt, dan
meldt u zich ziek bij UWV. Deze betaalt uw WW gewoon door. Na 13 weken krijgt u in plaats
van WW een Ziektewetuitkering. Na twee jaar kunt u een WIA-uitkering aanvragen. Als u een
bijstandsuitkering ontvangt, moet u uw ziekte melden bij de gemeente. Deze bekijkt of u
tijdelijk wordt vrijgesteld van uw verplichting om werk te zoeken. U ontvangt geen speciale
uitkering.
U bent al jong ziek of gehandicapt. Als u al op jonge leeftijd een langdurige ziekte of
handicap hebt gekregen, kunt u in aanmerking komen voor de Wajong. U hebt dan recht op
arbeidsondersteuning en soms ook op een (aanvullende) uitkering.
Re-integratie. Er zijn veel mogelijkheden om u weer aan het werk te helpen (re-integratie) na
ziekte of bij gedeeltelijke arbeidsongeschiktheid. U kunt bijvoorbeeld hulp krijgen van een reintegratiebedrijf.
Ook zijn er regelingen die het voor een werkgever aantrekkelijk maken om u
in dienst te nemen of te houden.
Vooraf
Dit hoofdstuk biedt een overzicht van de belangrijkste onderwerpen op het gebied
van ziekte, werk en inkomen. Omdat deze onderwerpen voor veel patiënten van belang
zijn, wordt de informatie ook gebruikt in uitgaven over andere aandoeningen. De tekst heeft om
deze reden een algemeen karakter.
Over de onderwerpen in deze tekst is meer informatie beschikbaar, die hier vanwege
ruimtegebrek niet opgenomen kon worden. U kunt deze informatie gratis aanvragen via
info@stichtingseptember.nl. Vermeld in de adresregel: lange versie ziekte, werk en inkomen.
Inkomen bij ziekte en handicap
Verschillende regelingen
Als u ziek bent en niet kunt werken, zijn er verschillende regels die ervoor zorgen dat u toch een
inkomen hebt. Met welke regels u te maken krijgt, is afhankelijk van uw situatie. Er zijn
verschillende mogelijkheden:
U werkt bij een werkgever.
U werkt als zelfstandige.
U bent werkloos.
U bent al jong ziek of gehandicapt.
In de volgende paragrafen beschrijven wij de regelingen die van toepassing zijn in de
genoemde situaties. In de laatste paragraaf leest u meer over de terugkeer naar het werk bij of
na een periode van ziekte.

De Toeslagenwet
Als uw inkomen te laag is om alleen of met uw gezin van te leven, dan kunt u misschien een
toeslag krijgen op basis van de Toeslagenwet. Het gaat om een aanvulling op uw uitkering die u
ontvangt via de WW, Ziektewet, WIA, WAO, Wajong of WAZ of om een aanvulling op de
loondoorbetaling bij ziekte. U vraagt de toeslag aan bij het UWV.
Meer informatie
Meer informatie vindt u op de website van het UWV: www.uwv.nl. Hier kunt u ook de brochure
‘Daarvan kan ik niet rondkomen. Kan ik een toeslag krijgen?’ downloaden.
U werkt bij een werkgever
Doorbetaling van het loon
Als u een baan hebt en u wordt ziek, dan meldt u zich ziek bij uw werkgever. Ook als u ziek
bent, blijft u loon ontvangen. De werkgever is verplicht om u in de eerste twee jaar van uw
ziekteverzuim ten minste 70% van uw loon door te betalen. In het eerste jaar mag dit niet
minder zijn dan het minimumloon.
Veel werkgevers betalen meer dan de wettelijk verplichte 70%. Hoeveel loon Uw werkgever
betaalt bij ziekte staat in uw arbeidscontract of in de collectieve arbeidsovereenkomst (CAO).
Samen met uw werkgever zorgt u ervoor dat u zo snel mogelijk weer aan het werk kunt. In de
laatste paragraaf van dit hoofdstuk kunt u meer lezen over re-integratie.
Ziektewet
Mensen die ‘in de Ziektewet zitten’ ontvangen tijdens hun ziekteverzuim geen loon, maar een
Ziektewetuitkering. De Ziektewet is voor speciale situaties. Bijvoorbeeld: u hebt een tijdelijk
contract dat afloopt tijdens uw ziekte. Of: u gaat met zwangerschapsverlof.
Het kan zijn dat u de uitkering rechtstreeks van het Uitvoeringsinstituut Werknemersverzekeringen
(UWV) ontvangt. Maar meestal gaat de uitkering naar uw werkgever. Deze verrekent de uitkering
met uw loon, en betaalt uw loon gewoon door. In de praktijk merkt u er dus weinig van.
Na twee jaar ziekte: een WIA-uitkering aanvragen
Na twee jaar ziekte kunt u een WIA-uitkering vragen. ‘WIA’ staat voor Wet werk en inkomen
naar arbeidsvermogen. Uitgangspunt van de WIA is dat u zoveel werkt als u kunt. Ofwel: het
gaat niet om wat u niet meer kunt, maar om wat u nog wel kunt. De kans dat u volledig wordt
‘afgekeurd’ is daardoor niet groot.
Een WIA-uitkering aanvragen
Als u ongeveer twintig maanden ziek bent, ontvangt u van het UWV een bericht dat u een WIA
uitkering kunt aanvragen. U bent zelf verantwoordelijk voor de aanvraag.
Het UWV beoordeelt of u in aanmerking komt voor een WIA-uitkering. Bij deze beoordeling gaat
het om twee zaken:
De eerste is dat u en uw werkgever moeten laten zien dat alles is gedaan om u weer aan het
werk te krijgen.
Als het UWV vindt dat er voldoende aan re-integratie is gedaan, dan volgt een WIAbeoordeling.
Die bestaat uit een medische en arbeidskundige beoordeling. Hierbij wordt
vastgesteld wat u medisch gezien nog kunt en wat u op basis daarvan zou kunnen verdienen.
Dit bedrag wordt vergeleken met uw oude loon. Het verschil wordt uitgedrukt in een
arbeidsongeschiktheidspercentage. Is het verschil meer dan 35%? Dan krijgt u een WIA-uitkering.

De uitslag van de beoordeling
Na de beoordeling zijn er drie beslissingen mogelijk.
U krijgt geen uitkering.
U krijgt een WGA-uitkering.
U krijgt een IVA-uitkering.
Er bestaan dus twee soorten WIA-uitkeringen: een WGA- en een IVA-uitkering.
U krijgt geen uitkering
Niet iedereen die een WIA-uitkering aanvraagt, krijgt er ook een. Dat komt omdat sommige
aanvragers volgens het UWV niet arbeidsongeschikt zijn of omdat ze minder dan 35%
arbeidsongeschikt zijn.
Samen met uw werkgever kijkt u of het mogelijk is uw eigen werk aan te passen of ander
passend werk te vinden binnen de organisatie. Als dat niet mogelijk is, moeten u en uw
werkgever samen naar werk zoeken bij een andere werkgever. Dit wordt ook wel ‘re-integratie
2e spoor’ genoemd.
U krijgt een WGA-uitkering
WGA staat voor regeling Werkhervatting Gedeeltelijk Arbeidsgeschikten. Het is een regeling
bedoeld voor:
mensen die voor 35 tot 80% arbeidsongeschikt zijn
mensen die 80 tot 100% arbeidsongeschikt zijn, maar wel een kans hebben op herstel
Bij de WGA-uitkering ligt de nadruk op wat u nog wel kunt. Het is de bedoeling dat u weer zo
veel mogelijk gaat werken. Het uitgangspunt hij de WGA is: hoe meer u werkt, hoe hoger uw
inkomen. Meer informatie over de hoogte en de duur van de WGA vindt u op www.uwv.nl.
U krijgt een IVA-uitkering
IVA staat voor regeling Inkomensvoorziening volledig arbeidsongeschikten. De regeling is
bedoeld voor mensen die voor 80 tot 100% arbeidsongeschikt zijn, en die geen of een kleine
kans op herstel hebben.
U ontvangt ongeveer 75% van het loon dat u verdiende voordat u ziek werd. Hierbij geldt een
maximum. Het maximumdagloon van 2011 is € 188,88. Meer informatie vindt u op www.uwv.nl.
Wet op de arbeidsongeschiktheidsverzekering (WAO)
De WIA is de opvolger van de WAO. Mensen met een WAO-uitkering krijgen niet met de WIA te
maken. Meer informatie over de WAO vindt u op www. uwv.nl.
In het kort
Als u ziek bent, is uw werkgever verplicht uw loon door te betalen. U krijgt minstens 70% van uw
loon.
Er zijn ook situaties waarin het loon niet wordt doorbetaald, maar waarin u een uitkering via
de Ziektewet krijgt. Deze wordt meestal uitbetaald via de werkgever.
Na twee jaar ziekte kunt u een WIA-uitkering aanvragen bij het UWV.
Als u minder dan 35% arbeidsongeschikt bent, krijgt u geen uitkering.
Als u 35 tot 80% arbeidsongeschikt bent, krijgt u een WGA-uitkering. De uitkering vormt een
aanvulling op wat u zelf nog kunt verdienen.
Als u 80 tot 100% arbeidsongeschikt bent, krijgt u een IVA-uitkering. Dit is een
arbeidsongeschiktheidsuitkering.

U werkt als zelfstandige
Zelf voor een vervangend inkomen zorgen
Zelfstandigen, zoals freelancers, zzp’ers en zelfstandig ondernemers, moeten zelf voor een
vervangend inkomen zorgen wanneer ze ziek worden. Dit kan bijvoorbeeld door een particuliere
arbeidsongeschiktheidsverzekering af te sluiten. Een andere mogelijkheid is het afsluiten van
een vrijwillige verzekering tegen ziekte bij het UWV. Meer informatie hierover vindt u op
www.uwv.nl.
In het kort
Als zelfstandige bent u zelf verantwoordelijk voor uw inkomen.
U krijgt geen uitkering bij ziekte of arbeidsongeschiktheid.
Hiervoor kunt u zich wel verzekeren.
U bent werkloos
WW-uitkering
Als u een werkloosheidsuitkering (WW) hebt en u wordt ziek, moet u dat op uw eerste ziektedag
melden aan het UWV. De eerste 13 weken dat u ziek bent, houdt u uw WW-uitkering. Daarna
beoordeelt het UWV of u recht hebt op een Ziektewetuitkering. De hoogte van de
Ziektewetuitkering is net zo hoog als uw WW-uitkering.
Als u na twee jaar nog niet hersteld bent van uw ziekte, kunt u een WIA-uitkering aanvragen bij
het UWV. De WIA is eerder aan bod gekomen.
Bijstand
Als u een bijstandsuitkering ontvangt en u door ziekte niet kunt solliciteren of werken, dan moet
u uw ziekte melden bij de gemeente. De gemeente bekijkt dan of u tijdelijk wordt vrijgesteld van
uw sollicitatieplicht: u hoeft dan niet te solliciteren. Voor een beoordeling wordt u opgeroepen
door een arts.
U krijgt geen speciale uitkering bij ziekte. Voor meer informatie kunt u terecht bij uw gemeente.
Geen uitkering
Hebt u geen uitkering en bent u werkloos? Dan krijgt u ook geen uitkering bij ziekte. Als u niet
genoeg inkomen hebt om van te leven, kunt u een bijstandsuitkering aanvragen. Afhankelijk van
de gemeente waar u woont, kunt u dit doen bij de sociale dienst van de gemeente of bij UWV
WERKbedrijf. Kijk voor meer informatie op www.werk.nl.
In het kort
Als u in de WW zit, moet u zich ziekmelden bij het UWV. De eerste 13 weken wordt uw
uitkering doorbetaald, daarna krijgt u een uitkering via de Ziektewet. Na twee jaar ziekte kunt
u een WI-uitkering aanvragen.
Als u in de bijstand zit, moet u zich ziekmelden bij de gemeente. U krijgt geen speciale
uitkering. U kunt wel een ontheffing van de sollicitatieplicht krijgen.
Als u geen uitkering hebt, krijgt u deze ook niet als u ziekt wordt. U kunt wel een
bijstandsuitkering aanvragen.
U bent al jong ziek of gehandicapt
Wajong
Als u tijdens uw jeugd (voor uw 17e verjaardag) of tijdens uw studietijd (voor uw 30e verjaardag)
gehandicapt bent geraakt, of langdurig ziek bent geworden, dan kan het lastig zijn om werk te

vinden. De Wet werk en arbeidsondersteuning jonggehandicapten (Wajong) kan u daarbij
helpen. U kunt aanspraak maken op deze regeling als:
u kunt en wilt werken, en daarbij ondersteuning nodig hebt.
u nu niet kunt werken, maar in de toekomst waarschijnlijk wel.
u naar school gaat of studeert, en daarbij ondersteuning nodig hebt.
u nu niet kunt werken, en in de toekomst ook niet.
De Wajong kan u helpen passend werk te vinden of te behouden. Zo nodig krijgt u een
(aanvullende) uitkering.
Nieuwe Wajong
Deze regeling staat ook wel bekend als ‘de nieuwe Wajong’. Mensen die voor 1 januari 2010
Wajong hebben aangevraagd of toen al Wajong hadden vallen onder ‘de oude Wajong’, zie
verderop.
Aanvraag en beoordeling
U vraagt Wajong aan bij het UWV. Het aanvraagformulier vindt u op www. uwv.nl. Als u de
aanvraag hebt ingediend, wordt u opgeroepen voor een beoordeling door het UWV.
U wordt door het UWV uitgenodigd voor een gesprek met een verzekeringsarts. Daarna volgt
meestal een gesprek met een arbeidsdeskundige. De arts en de arbeidsdeskundige bekijken
samen met u welke mogelijkheden u hebt om te werken. Per brief wordt u op de hoogte gesteld
van de beslissing van het UWV.
Beslissing
Als u nog kunt werken
Als u nog kunt werken hebt u recht op arbeidsondersteuning. De arbeidsdeskundige stelt
samen met u een participatieplan op. Hierin staat wat voor werk u kunt doen en welke
ondersteuning u daarbij nodig hebt. Voorbeelden van ondersteuning zijn: tips bij het solliciteren,
begeleiding van een jobcoach, aanpassing van de werkplek, een re-integratietraject, scholing of
studie. In het participatieplan worden uw rechten en plichten vastgelegd.
Daarnaast hebt u recht op inkomensondersteuning: een aanvulling op uw inkomen als u zelf
niet genoeg verdient. De uitkering die u krijgt vult uw inkomen aan tot een bepaald percentage
van het minimum(jeugd)loon. Hoe hoog dat percentage is, is onder meer afhankelijk van
hoeveel u zelf verdient.
Als u niet kunt werken
Als u helemaal niet kunt werken, ook niet met ondersteuning, krijgt u een Wajong-uitkering.
Deze bedraagt 75% van het minimumloon.
Definitieve beoordeling
Hebt u 7 jaar Wajong gehad en bent u ten minste 27 jaar? Dan vindt een definitieve beoordeling
plaats. Er wordt vastgesteld wat u ondanks uw ziekte of handicap nog kunt verdienen, al dan
niet met arbeidsondersteuning.
Na uw 27 e vult de Wajong-uitkering uw inkomen aan tot 75% van het minimumloon, of u nu
werkt of niet. Daarbij geldt wel de voorwaarde dat u bereid bent om te werken. Als u werkt zijn
er soms aanvullingen mogelijk tot 100 120% van het minimumloon.
Meer informatie
Meer informatie over de Wet Wajong vindt u op www.rijksoverheid.nl en www.uwv.nl/wajong.
Via de website www.uwv.nl kunt u bovendien de informatieve brochure ‘Op eigen kracht, maar
niet alleen’ downloaden. Deze brochure geeft informatie over de Wajong en over de aanvraag.

De oude Wajong
Tot 1 januari 2010 gold de ‘oude Wajong’: de Wet op de arbeidsongeschiktheidsverzekering
jonggehandicapten. Deze regeling geldt nog steeds voor mensen die voor 1 januari 2010 al
Wajong hadden aangevraagd of al een Wajonguitkering hadden. Meer informatie vindt u ook bij
het UWV.
In het kort
Als u op jonge leeftijd geheel of gedeeltelijk arbeidsongeschikt bent geraakt, kunt u
gebruikmaken van de Wajong.
Deze regeling wordt uitgevoerd door het UWV.
Het UWV helpt u een baan te vinden waarmee u zelf geld verdient.
Als u niet genoeg verdient, krijgt u een uitkering die uw inkomen aanvult.
Als u helemaal niet kunt werken, krijgt u ook een uitkering.
Re-integratie
Maatregelen om u weer aan het werk te helpen
Er zijn allerlei maatregelen die bedoeld zijn om u weer aan het werk te helpen na ziekte of als u
voor een deel arbeidsongeschikt bent. Soms richten de maatregelen zich op de werknemer,
soms op de werkgever.
Een voorbeeld van een maatregel voor de werknemer is: een vervoersvoorziening van en naar
het werk. Een voorbeeld van een maatregel voor de werkgever is: het loon niet door te hoeven
betalen bij ziekte.
Van welke hulp u gebruik kunt maken, is afhankelijk van uw werksituatie of uitkering. Zolang er
een dienstverband bestaat, wordt van de werkgever verwacht dat hij of zij al het mogelijke doet
om de werknemer te re-integreren. Dit is vastgelegd in de Wet Verbetering Poortwachter. Indien
er geen dienstverband bestaat, stelt het UWV zich op als werkgever. Het UWV helpt u dan met
uw inkomen en ondersteunt u bij het zoeken naar werk.
Terugkeren naar uw werk tijdens de eerste twee jaar van ziekte
Als u door een ziekte of ongeval niet kunt werken, moeten u en uw werkgever er alles aan doen
om u zo snel mogelijk weer aan het werk te krijgen. Dat kan bijvoorbeeld door uw werk tijdelijk
aan te passen of door ander werk te gaan doen. Dit wordt ook wel ‘re-integratie 1e spoor’
genoemd.
Passend werk vinden
Als u door uw ziekte uw werk niet meer (helemaal) kunt doen, kijkt u eerst samen met uw
werkgever of uw functie of uw werkplek aangepast kan worden. Als dat niet kan, moet er
gekeken worden naar andere mogelijkheden binnen het bedrijf.
Als blijkt dat uw eigen werkgever geen passend werk kan aanbieden, moeten u en uw
werkgever samen naar werk zoeken bij een andere werkgever. De bedrijfsarts moet dan ook
vinden dat er geen passend werk meer is. Bij eventuele twijfel kan het UWV daar nog een
oordeel over geven. De werkgever kan voor het zoeken naar ander passend werk een reintegratiebedrijf
inschakelen.
Terugkeren als u een uitkering van het UWV ontvangt
Als u een uitkering van het UWV ontvangt, dan is het UWV meestal ook verantwoordelijk voor
de begeleiding bij uw re-integratie. Het UWV stelt een stappenplan op, hierin staan de
afspraken die u moeten helpen weer aan het werk te komen. Onderdelen hiervan kunnen zijn:
sollicitatietraining, scholing, coaching en het opdoen van werkervaring.

Tijdens de re-integratie kunt u gebruikmaken van de diensten van het UWV WERKbedrijf. Deze
organisatie organiseert netwerkbijeenkomsten en sollicitatietrainingen en dergelijke. Soms
schakelt het UWV een re-integratiebedrijf.
Als u als zelfstandige gaat werken
Als u een arbeidsongeschiktheidsuitkering ontvangt, dan kunt u financiële ondersteuning krijgen
om als zelfstandige (‘eigen baas’) aan de slag te gaan. Soms biedt dit meer kansen dan een
baan in loondienst. Als zelfstandige hebt u bijvoorbeeld veel meer invloed op uw werktijden en
werkomstandigheden.
Het UWV kan u onder bepaalde voorwaarden helpen met een starterskrediet: een toelage voor
bepaalde voorzieningen en een tijdelijke aanvulling van uw inkomen. De maximale hoogte van
het starterskrediet is € 33.666,- (2011).
Aanpassingen op en rond het werk
Als u een arbeidsongeschiktheidsuitkering hebt en u wilt weer gaan werken, dan kan het zijn
dat u hulp nodig hebt om uw werk te kunnen doen. Het UWV kan hierbij helpen door bepaalde
‘voorzieningen’ te vergoeden:
hulpmiddelen op het werk, bijvoorbeeld een aangepast bureau
vervoer van en naar het werk
begeleiding bij het werk, bijvoorbeeld een doventolk of topcoach
Ondersteuning voor uw werkgever
Bovengenoemde maatregelen zijn bedoeld om uzelf te ondersteunen. Andere maatregelen zijn
gericht op de werkgever. Ze gelden alleen voor het aannemen van werknemers die een
arbeidsongeschiktheidsuitkering hebben, of voor werknemers die korter dan vijf jaar geleden
recht hadden op een arbeidsongeschiktheidsuitkering van het UWV. Een werkgever kan
gebruik maken van:
een no-riskpolis waardoor de werkgever weinig kosten heeft als u ziek wordt. Het geld voor
het doorbetaalde loon krijgt de werkgever terug van het UWV.
premiekorting: de werkgever krijgt korting op de premies van WW en arbeidsongeschiktheid.
loonkostensubsidie: de werkgever krijgt maximaal een jaar 50% van het minimumloon vergoed
voorzieningen: de werkgever krijgt subsidie voor werkplekaanpassingen of een jobcoach
subsidies voor de meerkosten die een werkgever maakt om u te kunnen laten werken,
bijvoorbeeld voor het aanpassen van uw werkplek of het aanschaffen van hulpmiddelen.
een proefplaatsing: een periode waarin u met behoud van uitkering aan het werk gaat. Als u
de baan blijkt aan te kunnen, moet de werkgever u na drie maanden in dienst nemen.
Meer informatie
Meer informatie over re-integratie kunt u vinden op de website van het UWV: www.uwv.nl.
Werknemers kunnen voor meer informatie vaak ook terecht bij de bedrijfsarts.
In het kort
De terugkeer naar werk, vanuit ziekte of arbeidsongeschiktheid, heet re-integratie.
U kunt veel hulp krijgen als u weer aan de slag wilt gaan.
Als u nog in loondienst bent, moet uw werkgever u ondersteunen.
Als u een uitkering hebt, krijgt u hulp van het UWV.
Het UWV brengt in kaart wat er nodig is om u weer aan het werk te krijgen. Soms is het mogelijk
cursussen of trainingen te volgen. Soms kunt u ook financiële steun krijgen, bijvoorbeeld als u
een eigen bedrijf wilt beginnen of als u hulpmiddelen op het werk nodig hebt.
Als een bedrijf u in dienst neemt, kan dit het bedrijf financieel voordeel opleveren. Er zijn
verschillende regelingen die bedrijven moeten stimuleren om mensen met een
arbeidsongeschiktheidsuitkering in dienst te nemen.

28. Meer informatie
In dit hoofdstuk
Hier vindt u organisaties, brochures en websites die u kunnen helpen meer te weten te komen
over diabetes type 2 en alles wat daarmee te maken heeft. De meeste gegevens worden ook
op andere plaatsen in het boek genoemd. Hier vindt u alle gegevens nog een keer op een rij.
De eerste twee paragrafen bevatten informatie die alleen van belang is voor mensen die te
maken hebben met diabetes type 2. In de overige paragrafen vindt u informatie die voor
iedereen met een chronische ziekte of een beperking interessant kan zijn.
Organisaties bij diabetes
Verder lezen over diabetes
Wegwijzers
Gezond leven
Zelfzorg
Seksualiteit
Sociale en maatschappelijke gevolgen
Zakelijke onderwerpen
Erfelijkheid
Organisaties
Diabetesvereniging Nederland
Postbus 470, 3830 AM Leusden, info@dvn..nl, www.dvn.nl
Diabeteslijn
033 - 463 05 66 (24 uur per dag, ‘s nachts alleen voor noodgevallen)
Diabetes Fonds
Stationsplein 139, 3818 LE Amersfoort, 033 - 462 20 55, info@diabetesfonds.nl
www.diabetesfonds.nl
Stichting Witte Kruis
Stichting Witte Kruis is een organisatie die een systeem heeft opgezet voor spoedeisende hulp,
de Witte Kruis Alarmpenning. Wie lid wordt van deze organisatie, krijgt een penning die aan de
pols of om de hals kan worden gedragen. Hierop staat belangrijke informatie, bijvoorbeeld dat u
diabetes hebt, en een alarmnummer dat 24 uur per dag bereikbaar is. Kijk voor meer informatie
op www.whitecrossfoundation.org.
Beroepsorganisaties
EADV, de beroepsorganisatie voor diabeteszorgverleners
Postbus 3009, 3502 GA Utrecht, 030 - 299 19 29 www.eadv.nl
Nederlandse Vereniging van Diëtisten
Postbus 526, 3990 GH Houten, 030 - 634 62 22 (ma, di, do, vr, 9.00 - 16.00 uur, wo 9.00 -14.00
uur), bureau@nvdietist.nl, www.nvdietist.nl
Nederlandse Vereniging van Podotherapeuten
Noordse Bosje 18, 1211 BG Hilversum, 035 - 624 63 88, www.podotherapie.nl
Pro Voet, Brancheorganisatie voor de Pedicure
Kerkewijk 69, 3901 EC Veenendaal, 0318 - 55 13 69, info@provoet.nl www.provoet.nl

Koninklijk Nederlands Genootschap voor Fysiotherapie
Postbus 248, 3800 AE Amersfoort, 033 - 467 29 00, hoofdkantoor@kngf.nl, www.fysionet.nl
Verder lezen
Websites
De Diabetesvereniging Nederland heeft verschillende websites:
www.dvn.nl: algemen, zeer informatie website. Een deel van de website is exclusief
toegankelijk voor leden.
www.sugar.nl: Hyves-pagina voor jongeren van 12 - 22 jaar, ook wel http:// sugar-nl.hyves.nl.
www.sugarkids.nl: website voor kinderen.
www.mijndvn.nl: hier kunt uw persoonlijke gegevens bijhouden, ook vindt u hier meer
informatie over diabetes.
www.diabetesforum.nl: via het forum kunt u in contact komen met lotgenoten.
Meer informatie over seksualiteit en diabetes vindt u op www.seksualiteit.nl.
Folders en brochures
Diabc: tijdschrift van de Diabetesvereniging Nederland, gratis voor leden.
Voedingsadviezen bij diabetes: brochure van het Voedingscentrum. U kunt de brochure
bestellen via www.voedingscentrum.nl.
Hoge bloeddruk: brochure van de Nederlandse Hartstichting, u kunt deze downloaden of
bestellen via www.hartstichting.nl.
Te hoog cholesterol: brochure van de Nederlandse Hartstichting, u kunt deze downloaden of
bestellen via www.hartstichting.nl.
Boeken
In de boekhandel zijn veel verschillende boeken over diabetes verkrijgbaar. Hieronder een
greep uit het aanbod:
Diabetes & dagelijkse kost. In dit boek wordt de dagelijkse voeding onder de loep genomen
en wordt uitgelegd waarom iets wel of niet goed is. De informatie is geschikt voor alle typen
diabetes. De adviezen in het boek zijn in overeenstemming met de voedingsrichtlijn van de
Nederlandse Diabetes Federatie. Het boek is geschreven door voedingsdeskundige Corien
Maljaars. Maljaars, 2007
Meten is weten. Boekje in de serie Spreekuur Thuis, waarin verschillende onderwerpen over
diabetes aan bod komen. Inmerc, 2008
Diabetes voor dummies. Informatief boek over alle aspecten van diabetes. De Nederlandse
vertaling is tot stand gekomen in samenwerking met het Diabetes Fonds. Pearson Education
Benelux, 2005
Diabetes, een rugzak voor het leven. Psychologische wegwijzer voor een leven met
diabetes. Bohn Stafleu van Loghum, 2009
Gezondheidswijzer Diabetes. Deskundige adviezen over hoe u in het dagelijks leven met
diabetes om kunt gaan. Cambium, 2005
Levenslang lekker eten. Kookboek, geschreven in samenwerking met de Diabetesvereniging
Nederland. Synthese Uitgeverij, 2006
Voedingswijzer Diabetes. Handige hulp bij het samenstellen van de maaltijden. Deltas
Centrale Uitgeverij, 2008
Informatie bij zwangerschap
Van Diabetesvereniging Nederland
Voor vrouwen met diabetes is een zwangerschap wat ingewikkelder dan voor andere vrouwen.
Er kunnen bijvoorbeeld vragen zijn over erfelijkheid, de kans op complicaties enzovoort. DVN
biedt de volgende ondersteunende activiteiten:

Het forum: www.diabetesforum.nl kunt u in contact komen met andere vrouwen met diabetes
die zwanger zijn, zwanger willen worden of die zwangerschapdiabetes hebben.
Het kenniscentrum: Op www.dvn.nl kunt u in het kenniscentrum meer informatie vinden over
diabetes en zwangerschap en over zwangerschapsdiabetes.
Boeken
De meest gestelde vragen over diabetes en zwangerschap. Dit boek probeert adequaat
antwoord te geven op de vragen die bestaan bij diabetes en zwangerschap. Bohn Stafleu
van Loghum, 2009
Zwangerschap en diabetes. Een boekje waarin 25 vrouwen met diabetes vertellen over hun
ervaringen. Een uitgave van Sophia Lambalk. Het boekje kost € 20,00 (€ 15,00 + € 5,00
verzendkosten) en is bij haar te bestellen via de site www. dia betesenzo.nl.
Materiaal voor kinderen
Meet, weet, spuit, vreet. Kinderen vertellen over hun leven met diabetes. (10 — 15 jaar).
Thoeris, 2008
Wat je moet weten over Diabetes. Uitgave in de serie ‘Wat je moet weten over’ waarin
jongeren uitleg krijgen over verschillende aandoeningen. Het boek beschrijft hoe het is om
diabetes te hebben en hoe de aandoening onder controle gehouden kan worden. Ook de
historische achtergrond, de huidige behandelingen en nieuwe wetenschappelijke
onderzoeken worden belicht. 2007.
Diabetes, heb ik dat? Een cd-rom voor tieners en jongeren, uitgegeven door artsen.
Verkrijgbaar via de www.artsenvoorkinderen.nl. Via dezelfde site kunt u ook de dvd Je
diabetes de baas bestellen.
Hokus Kokus Kinderkookboek. Kinderkookboek voor kinderen met en zonder diabetes.
Voor kinderen van tien tot veertien jaar. Christofoor, 1997
Wegwijzers
Hier vindt u een overzicht van organisaties die u kunnen helpen. Het gaat om organisaties die
zich in het algemeen richten op mensen met een handicap of een chronische aandoening en u
wegwijs maken in de gezondheidszorg.
Organisaties
Algemeen Maatschappelijk Werk
Het adres van een algemeen maatschappelijk werker vindt u in het telefoonboek, de Gouden
Gids, de gemeentegids of via internet (onder meer via www.mogroep.nl). U kunt zelf contact
opnemen met het algemeen maatschappelijk werk: u heeft dus geen verwijsbriefje nodig.
Natuurlijk kunt u wel aan uw huisarts vragen of deze een bepaalde hulpverlener kan aanraden.
De hulp is gratis.
MEE Nederland
0900 - 999 88 88 (lokaal tarief), www.mee.nl, www.langsdelevenslijn.nl
De MEE-organisaties ondersteunen mensen met een handicap, een functiebeperking of een
chronische ziekte. De MEE-consulent kan u helpen als u vragen hebt op het gebied van
dagelijkse dingen als wonen, werken, scholing, werk, dagbesteding, hulpmiddelen, wetten en
regelingen enzovoort. De hulp is gratis.
Chronisch Zieken en Gehandicapten Raad (CG-Raad)
030 - 291 66 00, bureau@cg-raad.nl, www.cg-raad.nl, www.leefwijzer.nl

Koepelorganisatie van organisaties van en voor mensen met een functiebeperking en chronisch
zieken. Het belangrijkste doel van de CG-raad is om de maatschappelijke positie van mensen
met een lichamelijke handicap of een chronische ziekte te verbeteren.
Algemene Nederlandse Gehandicapten Organisatie (ANGO)
033 - 465 43 43, info@ango.nl, www.ango.nl, www.handicap.nl
De ANGO is een algemene landelijke vereniging van, voor en door mensen met een
functiebeperking en chronisch zieken.
Sociaal raadslieden werk
www.sociaalraadslieden.nl
Bij de sociaal raadslieden kunt u informatie en advies krijgen over regelingen rond hulp, wonen,
uitkeringen enzovoort. Er zijn sociaal raadslieden in heel Nederland. De dienst is gratis.
Internet
www.regelhulp.nl: Deze website is bedoeld voor chronisch zieken, gehandicapten en
ouderen. Regelhulp geeft een overzicht van zorg, hulp en financiële ondersteuning. Via de
site kunt u voorzieningen aanvragen of contact leggen met de juiste organisatie. De website
is een initiatief van het ministerie van VWS, het ministerie van SZW, het UWV, UVW WERK
bedrijf en het CIZ.
Gezond leven
Hier vindt u een overzicht van informatiebronnen over een gezonde leefstijl. De informatie heeft
een algemeen karakter.
Algemene gezondheidsinformatie
Internet
www.kiesbeter.nl: website van het RIVM (Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieu) met
informatie over verschillende aandoeningen, behandelingen, medicijnen enzovoort. Op de
site kunt u ook zorgaanbieders en verzekeraars vergelijken.
www.leefwijzer.nl: op deze site van de CG-Raad (Chronisch Zieken en Gehandicapten Raad)
wordt aandacht besteed aan alle aspecten van het leven met een handicap of een
chronische ziekte.
www.langsdelevenslijn.nl: actuele informatie over leven met een beperking of chronische
ziekte, verzameld door de MEE-organisatie.
www.netdokter.nl: site voor jongeren van 12 tot 18 jaar met informatie over gezondheid en
ziekten, relaties, seks, drank, drugs, roken enzovoort.
www.psychowijzer.nl: betrouwbare informatie over psychische problemen.
www.uwbloedserieus.nl: duidelijke informatie over bloedonderzoek. Hoe wordt uw bloed
afgenomen en hoe wordt het onderzocht? Intolijnen
Korrelatie Hulp- en informatielijn: 0900 - 14 50 (ma - vr, 9.00 - 18.00 uur, € 0,15 pm,
vraag@korrelatie.nl). Hier kunt u terecht voor persoonlijk advies maar ook voor algemene
informatie over de gezondheidszorg. Via de website www.korrelatie.nl kunt u chatten met een
hulpverlener. Er is ook een speciale website voor jongeren (www.question-zone.nl) en voor
mensen met relatieproblemen (www.werkenaanrelatieproblemen.nl).
Sensoor: 0900 - 07 67 (7 dagen per week, 24 uur per dag, € 0,05 pm). Wilt u over een
bepaald probleem praten of gewoon eens uw hart luchten? U kunt altijd bellen met Sensoor.
Chatten of mailen is ook mogelijk via www.sensoor.nl.
Servicetelefoon voor senioren: 0900 - 821 21 83 (ma - vr, 9.30 - 12.30 uur, € 0,10 pm). De
servicetelefoon voor senioren gaat uit van de Unie KBO, een van de grotere ouderenbonden.
De medewerkers kunnen u helpen bij het vinden van de juiste voorzieningen binnen de

gezondheidszorg. U kunt uw vragen ook via een formulier op de website stellen
(www.uniekbo.nl). Let op: deze service is alleen voor leden.
Kindertelefoon: 0800 - 04 32 (dagelijks, 14.00 - 20.00 uur, gratis). Als kinderen ergens over
willen praten, kunnen ze contact opnemen met de Kindertelefoon. De vrijwilligers luisteren en
denken zo nodig mee over een oplossing. Op de site (www.kindertelefoon.nl) staat veel
informatie, onder andere een overzicht van de meest gestelde vragen (en bijbehorende
antwoorden). Chatten is ook mogelijk (dagelijks, 14.00 - 20.00 uur).
Psychische Gezondheidslijn: 0900 - 903 90 39 (ma - vr, 10.00 - 16.00 uur, € 0,20 pm).
Telefonische informatie- en adviesdienst voor iedereen die vragen heeft over psychische
problemen. U kunt uw vraag ook mailen via het formulier op www.psychischegezondheid.nl.
Voeding
Organisaties
Voedingscentrum
Voedingstelefoon: 070 - 306 88 88 (ma - vr, 9.00 - 17.00 uur) www.voedingscentrum.nl
Het Voedingscentrum geeft voorlichting over gezond eten. Op de site staat veel informatie,
over gezond eten maar ook over afvallen. Er is ook een site voor jongeren:
www.lekkerbelangrijk.nl.
Alcohol
Infolijnen
Alcohol Infolijn: 0900 - 500 20 21 (ma - vr, 9.00 -17.00 uur, € 0,10 pm). Bij de infolijn kunt u
terecht voor betrouwbare informatie over alcohol en alcoholgebruik. Op de website
www.alcoholinfo.nl vindt u ook veel informatie en kunt u onder andere een drinktest doen.
Stoppen met roken
Organisaties
STIVORO
Informatielijn: 0900 - 93 90 (€ 0,10 pm)www.stivoro.nl
STIVORO is een initiatief van de Nederlandse Hartstichting, KWF Kankerbestrijding en het
Astma Fonds. Het is het expertisecentrum voor tabakspreventie- en tabakshulpverlening. Op
de site vindt u veel informatie over de verschillende methoden om te stoppen met roken.
STIVORO biedt ook telefonische ondersteuning.
Meer bewegen
Brochures
Bewegen doet wonderen: deze brochure van de Nederlandse Hartstichting legt uit waarom
bewegen goed is voor uw hart en bloedvaten en geeft praktische informatie voor mensen die
(meer) willen gaan bewegen. U kunt de brochure bestellen via 0900 - 300 03 00 (lokaal
tarief) of bestellen of downloaden via www.hartstichting.nl.
Internet
www.sportiefbewegen.nl: Deze site geeft per chronische aandoening aan welke bewegingsof
sportactiviteiten het meest geschikt zijn. De site is gemaakt door Gehandicaptensport
Nederland en NISB (zie hieronder).
www.beweegmaatje.nl: via deze site kunt u iemand vinden om samen mee te sporten of te
bewegen.
www.30minutenbewegen.nl: De Nederlandse norm voor gezond bewegen is: vijf dagen in de
week minimaal dertig minuten matig tot intensief bewegen. Op deze site kunt u lezen hoe u
aan die norm kunt voldoen.
www.sportzorg.nl: uitgebreide informatie over verantwoord sporten en gezond bewegen.

Organisaties
Gehandicaptensport Nederland 030 - 659 73 00, info@gehandicaptensport.nl
www.gehandicaptensportnederland.nl
Overkoepelende organisatie van verenigingen die sport en beweging aanbieden aan mensen
met een handicap.
Nederlands Instituut voor Sport en Bewegen 0318 - 49 09 00 www.nisb.nl
Dit instituut probeert mensen aan te zetten tot sporten en bewegen. Het NISB richt zich
daarbij met name op groepen die weinig bewegen, zoals chronisch zieken en ouderen.
Zelfzorg
Wat kunt u zelf bijdragen aan uw behandeling? Hier vindt u een aantal algemene
informatiebronnen over zelfzorg.
Omgaan met geneesmiddelen
Internet
www.apotheek.nl: op deze website kunt u informatie vinden over geneesmiddelen,
bijvoorbeeld over de werkzame stoffen of de bijwerkingen. Ook kunt meer lezen over
aandoeningen, verschillende soorten medicijnen en de apotheek. Via een formulier op de website
kunt u persoonlijke vragen stellen. De website is gemaakt door de beroepsorganisatie van
apothekers; u kunt er dus van op aan dat de informatie betrouwbaar is.
www.meldpuntmedicijnen.nl: op deze website kunt u uw ervaringen met medicijnen melden.
De site is bedoeld om ervaringen van gebruikers te verzamelen en zo eventuele problemen
te kunnen signaleren. Met de verzamelde informatie kunnen de keuze voor bepaalde
medicijnen, de voorlichting over medicijnen en de kwaliteit en het gebruiksgemak van
medicijnen worden verbeterd.
www.lareb.nl: ook via de site van het Nederlands Bijwerkingen Centrum kunt bijwerkingen
melden. Lareb bewaakt de veiligheid van medicijnen in Nederland.
www.cbg-meb.nl: op de website van het College ter Beoordeling van Geneesmiddelen vindt
u informatie over alle in Nederland geregistreerde medicijnen. Via deze site kunt u de
bijsluiters van alle medicijnen vinden.
www.rijveiligmetmedicijnen.nl: informatie over medicijngebruik en autorijden.
Alternatieve geneeswijzen
Infolijnen
Informatielijn Alternatieve Geneeswijzen: 088 - 24 24 240 (ma - vr, 10.00 17.00 uur, ma en
wo, 19.00 - 21.00 uur). Bij deze informatielijn kunt u terecht voor informatie over alternatieve
behandelingen. De medewerkers kunnen in contact brengen met een betrouwbare arts of
therapeut. Zie ook www.infolijn-ag.nl.
Internet
www.iocob0nl: Stichting IOCOB stimuleert onderzoek naar alternatieve geneeswijzen. Op de
site vindt u veel informatie over de verschillende behandelwijzen en over een groot aantal
chronische aandoeningen.
www.kwakzalverij.nl: De Vereniging tegen de kwakzalverij verzet zich tegen de toepassing
van geneeswijzen waarvan het nut wetenschappelijk niet is aangetoond.
Boeken
Geneeswijzen in Nederland. Compendium van alternatieve geneeswijzen: Dit boek van de
arts Paul van Dijk is een naslagwerk over alternatieve geneeswijzen. Het geeft een
beschrijving van vele alternatieve behandelwijzen, principes, technieken en therapieën.
Daarnaast wordt informatie gegeven over kosten, opleiding en beoefenaars van de
alternatieve behandelwijzen. Deventer: AnkhHermes, 2003. ISBN 978 90 202 4374 1

Bekocht of behandeld? De feiten over alternatieve geneeswijzen: Edzard Ernst was de
eerste en tot nu toe enige hoogleraar Complementaire Geneeskunde en deed jaren
wetenschappelijk onderzoek naar de effectiviteit van complementaire behandelingen. Hij
komt tot de conclusie dat bekende behandelingen als homeopathie, acupunctuur,
aromatherapie en kruidengeneeskunde niet effectief zijn. Auteurs: Simon Singh en Edzard
Ernst. Arbeiderspers, 2010. ISBN 978 90 295 7313 9
Mantelzorg
Infolijnen
Mantelzorglijn: 0900 - 202 04 96 (ma - vr, 9.00 - 13.00 uur, € 0,10 pm). Bent u mantelzorger
en hebt u vragen, behoefte aan ondersteuning of wilt u graag uw verhaal vertellen? Neem
dan contact op met de Mantelzorglijn van Mezzo.
Organisaties
Mezzo, vereniging van mantelzorgers en vrijwilligerszorgn 030 - 659 22 22 info@mezzo.nl
www.mezzo.nl
Advies, informatie, bemiddeling en emotionele en praktische ondersteuning voor
mantelzorgers: mensen die langdurig en kosteloos voor een ander zorgen. Mezzo verzorgt
de Mantelzorglijn en heeft daarnaast een groot aantal lokale steunpunten. Het adres van een
Steunpunt Mantelzorg bij u in de buurt vindt u via de website.
Boeken
Zorgboek Mantelzorg: Praktische vraagbaak voor mantelzorgers. Verkrijgbaar via uw
apotheek of via www.stichtingseptember.nl.
Hulpmiddelen
Internet
www.handy-wijzer.nl: informatie over hulpmiddelen
www.hulpmiddeleninformatiecentrum.nl: informatie over hulpmiddelen en de vergoeding
ervan
www.vindeenhulpmiddel.nl: informatie over hulpmiddelen
www.aangepastgroen.nl: bij Bureau Aangepast Groen (024 - 397 43 03) kunt u terecht met
vragen over aangepast tuingereedschap.
www.autoaanpassers.nl: bij Auto Aanpassers Nederland kunt u informatie aanvragen over
aanpassingen aan de auto.
Zorgwinkels
http://urlpulse.nl/www.zorg6.nl: de webwinkel Zorg6 biedt producten en diensten voor
mensen met een chronische aandoening of beperking aan. Leden van een aantal patiëntenorganisaties
en gehandicaptenorganisaties krijgen korting.
www.wi-care.nl: kledingwinkel biedt ‘mode voor mensen met een handicap’.
www.firevaned.nl: Firevaned is een overkoepelende organisatie van winkels die medische
hulpmiddelen verkopen.
Seksualiteit
Een chronische aandoening heeft vaak gevolgen voor het seksleven. Welke zijn dat en wat kunt
u doen om problemen te voorkomen en op te lossen?
Infolijnen
NVSH Hulptelefoon: 0900 - 92 12 (ma en vr, 13.00 - 20.00, di, wo en do, 9.00 - 20.00 uur, €
0,45 pm). Voor alle vragen die met seksualiteit te maken hebben kunt u (anoniem) terecht bij
de informatietelefoon van de NVSH. U kunt uw vraag ook via de e-mail (info@nvsh.nl) stellen

of eerst bij de rubriek ‘yeelgestelde vragen’ op de website (www.nvsh.nl) kijken.
Telefonisch spreekuur van Stichting Handicap en Seksualiteit: 043 - 325 78 75 (ma en vr,
13.00 - 17.00 uur). Voor informatie rondom handicap en seksualiteit. U kunt vragen stellen
via telefoon of e-mail (info@deschildpad.nl). Meer informatie op www.deschildpad.nl.
Internet
www.seksualiteit.nl: betrouwbare informatie over relaties en seksualiteit, voor volwassenen,
jongeren en professionals.
www.zoenenenzo.nl: website over relaties en seksualiteit voor jongeren met een handicap.
Er is ook een hoekje voor de ouders.
www.begrensdeliefde.nl: deze site is bedoeld voor mensen die als opvoeder of als
professional betrokken zijn bij jongeren met een lichamelijke of verstandelijke beperking. De
site geeft informatie over seksuele vorming maar ook over het voorkomen van seksueel
misbruik.
www.onderzoekjegrens.nl: met behulp van de test kunnen jongeren onderzoeken waar hun
grenzen liggen op het gebied van privacy, intimiteit en seksualiteit. Er is een speciale test
voor jongeren met een lichamelijke beperking of een chronische ziekte.
www.mailfemale.com: Mail en Female is een vrouwvriendelijke winkel voor erotische
artikelen. De website geeft informatie zonder taboes.
Seksuele diensten voor mensen met een handicap of chronische ziekte
Stichting Alternatieve Relatiebemiddeling, 030 - 696 08 09, www.stichtingsar.nl
Flekszorg, 020 -713 21 96, infof@lekszorg.nl, www.flekszorg.nl
Dagelijks leven
Een chronische aandoening heeft gevolgen op allerlei terrein, ook sociaal en maatschappelijk.
Vakantie en vrije tijd
Internet
www.deblauwegids.nl: in De Blauwe Gids vindt u informatie over vakanties, sport en
recreatie voor mensen met een handicap. De Blauwe Gids is een uitgave van de
Nederlandse Branchevereniging Aangepaste Vakanties (088 - 335 57 00, www.nbav.nl).
www.yuub.nl: Yuub maakt een selectie van producten en diensten die geschikt zijn voor
ouderen en voor mensen met een beperking of chronische ziekte. Op de site vindt u onder
meer een overzicht van vakantiemogelijkheden.
www.aangepast-lezen.nl: Loket Aangepast Lezen biedt lectuur en informatie voor blinden en
slechtzienden en voor mensen met een leeshandicap. U kunt teksten in diverse vormen
aanvragen, bijvoorbeeld in braille, grote letters of als gesproken boek.
www.cbr.nl: op de website van het Centraal Bureau Rijvaardigheidsbewijzen vindt u
informatie over autorijden met een beperking.
www.natuurzonderdrempels.nl: hoe toegankelijk zijn de Nederlandse natuurgebieden voor
mensen met een lichamelijke beperking? Op deze site vindt u er meer informatie over.
Scholing
Infolijnen
Landelijk informatiecentrum voor ouders: 0800 - 50 10 (ma - vr, 10.00 15.00 uur, gratis). Bij
dit informatiecentrum kunt u terecht met persoonlijke vragen over passend onderwijs. Zie ook
www.50tien.nl.
Internet
www.onderwijsenhandicap.nl: informatie over het combineren van een opleiding met een
chronische ziekte of handicap.
www.rijksoverheid.nl: informatie van de rijksoverheid, u vindt hier onder meer informatie over
de verschillende vormen van onderwijs en over subsidies. U kunt ook contact opnemen met

het gratis informatienummer 0800 - 80 51.
http://speciaalonderwijs.kennisnet.nl: informatie over speciaal onderwijs. De website richt
zich vooral op leerkrachten, maar beantwoordt ook veel gestelde vragen van ouders.
Werk en handicap
Organisaties
Activiteitencentra
De meeste activiteitencentra in Nederland zijn aangesloten bij de Vereniging Gehandicaptenzorg
Nederland (VGN: www.vgn.n1). Het activiteitencentrum wordt betaald uit de AWBZ of de Wmo.
Voor meer informatie kunt u ook terecht bij uw gemeente of bij MEE (www.mee.nl).
Kenniscentrum Crossover
030 - 603 54 24, info@kcco.nl, www.kenniscentrumcrossover.nl
Het kenniscentrum maakt informatie voor jongeren over het combineren van werk en een
handicap toegankelijk. De website bevat zeer veel informatie.
Organisaties voor vrijwilligerswerk
Op www.vrijwilligerswerk.nl vindt u vacatures voor vrijwilligers. U kunt ook actief worden bij
een patiënten- of lotgenotenorganisatie.
Sociale werkplaatsen
Voor meer informatie over sociale werkplaatsen kunt u terecht bij uw gemeente of bij het
UWV WERKbedrijf (www.werk.nl).
Valid Express - 020 - 636 26 50,
Voor zendingen: 0900 - callvalid (lokaal tarief), info@validexpress.nl, www.validexpress.nl
Valid Express is een koeriersdienst. Alle autokoeriers hebben een lichamelijk handicap of zijn
chronisch ziek. Op de site staat een sollicitatieformulier.
Valid People
020 - 411 84 14, info@validpeople.nl, www.validpeople.nl
Valid People is de vacaturebank voor mensen met een fysieke beperking of een chronische
ziekte. Zowel werkzoekenden als werkgevers kunnen ondersteuning krijgen. De organisatie
is voortgekomen uit Valid Express.
Zorgboerderijen
Secretariaat Verenigde Zorgboeren, 0342 - 45 03 64 (ma - vr, 8.30 - 17.00 uur)
verenigdezorgboeren@landbouwzorg.nl, www.landbouwzorg.nl, www.zorgboeren.nl
Een zorgboerderij is een land- of tuinbouwbedrijf waar u een passende dagbesteding kunt vinden.
U helpt mee op de boerderij, in uw eigen tempo en op uw eigen niveau. U krijgt begeleiding en
kunt nieuwe mensen leren kennen. Eventueel kunt u een arbeidstraining volgen.
Zakelijke onderwerpen
Hier vindt u informatiebronnen over een aantal zakelijke onderwerpen waar u als ‘patiënt’ mee
te maken kunt krijgen.
Sociale regelingen
Internet
Internet is een rijke bron van informatie over sociale regelingen. Informatie vindt u onder meer via:
www.kennisring.nl: duidelijke informatie over sociale zekerheid en andere onderwerpen. De
site wordt gemaakt door stichting StimulanSZ: een onafhankelijke, niet-commerciële
organisatie die professionals en burgers ondersteunt op het gebied van werk en inkomen,
wonen, zorg en welzijn. Kijk voor meer informatie ook op www.stimulansz.nl.
www.rijksoverheid.nl: informatie van de rijksoverheid (het vroegere Postbus 51).
www.ango.nl: website van de Algemene Nederlandse Gehandicapten Organisatie (ANGO).
www.leefwijzer.nl: website van de Chronisch Zieken en Gehandicapten Raad.
www.cg-raad.nl: website over de activiteiten van de Chronisch Zieken en Gehandicapten
Raad.
www.weldergroep.nl: Welder (voorheen: Breed Platform Verzekerden en Werk) geeft

informatie en advies over rechten, plichten en mogelijkheden bij het verkrijgen of behouden
van een baan en bij het afsluiten van (zorg)verzekeringen.
Organisaties
Uitvoeringsinstituut Werknemersverzekeringen (UWV)
Met het UWV krijgt u vrijwel altijd te maken als u (tijdelijk) niet kunt werken. Kijk voor het
telefoonnummer van een vestiging bij u in de buurt op www.uwv.nl. Op de site vindt u ook
veel informatie. Met vragen kunt u ook terecht bij de UWV Telefoon Werknemers (0900 - 92
94, ma - vr, 9.00 - 17.00 uur, lokaal tarief).
Juridisch Steunpunt- 035 - 672 26 66 (ma - vr, 10.00 - 13.30 uur), info@juridischsteunpunt.nl,
www.juridischsteunpunt.nl
Met juridische vragen over een chronische ziekte of handicap kunt u terecht bij het Juridisch
Steunpunt. Het steunpunt is een initiatief van de CG-raad.
Ziektekosten
Organisaties
Belastingdienst - BelastingTelefoon: 0800 - 05 43 (ma - do, 8.00 - 20.00 uur, vr, 8.00 - 17.00
uur), www.belastingdienst.nl
Soms is het mogelijk uw ziektekosten op te voeren als aftrekpost bij de aangifte
inkomstenbelasting. Voor meer informatie kunt u contact opnemen met de Belastingdienst.
Centraal Administratie Kantoor - Wmo: 0800 - 19 25 - Zorg zonder Verblijf: 0800 - 19 25 -
Zorg met Verblijf: 0800 - 00 87 - Compensatie eigen risico: 0800 - 21 08 Wtcg: 0800 - 03 00 -
www.hetcak.nl
Het CAK heeft verschillende taken. Deze organisatie:
berekent en incasseert de eigen bijdrage voor de AWBZ en de Wmo.
is verantwoordelijk voor de financiering van de AWBZ-instellingen
betaalt de Compensatie eigen bijdragen volgens de Zorgverzekeringswet uit.
betaalt de tegemoetkoming volgens de Wtcg uit.
Alle informatienummers zijn gratis.
Centrum indicatiestelling zorg (CIZ) 0900 - 14 04 www.ciz.nl
Het CIZ beoordeelt of u in aanmerking komt voor een vergoeding via de AWBZ. Soms
beoordeelt het CIZ ook of u in aanmerking komt voor een vergoeding via de Wmo: hiervoor
wordt het CIZ dan ingehuurd door uw gemeente. Een CIZ bij u in de buurt kunt u vinden via
de website.
College voor Zorgverzekeringen (CVZ) 020 - 797 85 55 www.cvz.nl
Het college houdt toezicht op het zorgsysteem in Nederland. Op de site vindt u onder meer
informatie over voorzieningen die worden vergoed via de Zorg-verzekeringswet en de AWBZ.
Per Saldo - 0900 - 742 48 57 (ma - do, 10.00 - 17.00 uur, € 0,20 pm), info@pgb.nl, www.pgb.nl
Per Saldo is de belangenvereniging voor mensen die een persoonsgebonden budget
hebben. Per Saldo geeft informatie en advies op maat.
Welder - www.weldergroep.nl
Welder (voorheen: Breed Platform Verzekerden en Werk) geeft informatie en advies over
rechten, plichten en mogelijkheden bij het verkrijgen of behouden van een baan en bij het
afsluiten van (zorg)verzekeringen.
Zorgverzekeraars Nederland - 030 - 698 89 11, info@zn.nl www.zn.nl
Dit is de brancheorganisatie van de zorgverzekeraars in Nederland. Onder deze organisatie
vallen ook de zorgkantoren. Op deze zorgkantoren kunt u onder meer terecht voor informatie
over zorg die wordt vergoed via de AWBZ. Het adres van het zorgkantoor in uw regio is te
vinden op www.zn.nl.
Patiënten recht
Organisaties
Nederlandse Patiënten Consumenten Federatie (NPCF)
030 - 297 03 03, npcf@npcf.nl, www.npcf.nl

De NPCF is een koepel van patiënten- en consumentenorganisaties. Via de website kunt u
diverse brochures over patiëntenrecht bestellen.
Zorgbelang Nederland - www.zorgbelang-nederland.nl
Zorgbelang Nederland wil meer samenhang brengen in de voorzieningen op het gebied van
zorg en welzijn in de regio. Er zijn dertien regionale punten. Bij deze organisatie kunt u
terecht met al uw klachten of vragen over de zorg.
Websites
www.clientenrechten.nl: overzicht van de organisaties die u betrouwbare informatie over uw
rechten in de zorg kunnen geven.
www.jadokterneedokter.nl: Deze website is gemaakt door de Vereniging Kind en Ziekenhuis.
Op de site kunnen kinderen en jongeren meer lezen over de omgang met artsen. Wie moet
bijvoorbeeld toestemming geven voor een medische behandeling? Het kind of de ouders? Of
is het de dokter die beslist?
Erfelijkheid
Steeds duidelijker wordt dat bij veel aandoeningen erfelijke aanleg een rol speelt.
Organisaties
Het Erfocentrum, het nationale kennis- en voorlichtingscentrum erfelijkheid
Erfolijn: 0900 - 665 55 66 (ma- vr, 8.30 - 11.30 uur, € 0,25 pm) - erfolijn@erfocentrum.nl,
www.erfocentrum.nl, www.erfelijkheid.nl, www.erfelijkheidinbeeld.nl, www.biomedisch.nl