NIEUWSBRIEF - A Rocha

Natuur
Wat is dat eigenlijk?
Tijdens de A Rocha vrijwilligersconferentie eerder dit jaar sprak Dick Bal over nut en
noodzaak van natuurbeheer. Zijn verhaal was een welkome theoretische ondergrond
voor al het praktische plaggen, snoeien, hooien en planten door lokale groepen van A
Rocha. Hierbij een samenvatting van zijn verhaal.
Tekst en foto’s: Dick Bal, ecoloog / senior beleidsmedewerker Natura 2000
bij het Ministerie van Economische Zaken.
Foto boven De Tongerensche heide op de Veluwe: een gaaf
half-natuurlijk heidelandschap met vennen, natte en droge
heide en bos. Resultaat van het samenspel van natuurlijke
processen en beheer.
Foto rechts Het Fochteloërveen: door turfwinning, verdroging
en stikstof een ruïne van wat eens een nagenoeg natuurlijk
hoogveenlandschap was. Herstel komt op gang, maar zal veel
tijd vergen.
In de meest brede zin van het woord zou je
kunnen zeggen dat er overal waar ‘wilde’
planten en dieren aanwezig zijn, natuur
is. Dus van een varen op een muur of een
vogel in de tuin tot de ‘ongerepte natuur’
van de oerwouden en de poolzee. Goed
beschouwd zien we dan een verschillende
mate van menselijke beïnvloeding van
landschappelijke omstandigheden en
processen. In de praktijk wordt daarvoor
de volgende vierdeling gehanteerd:
nagenoeg natuurlijk, begeleid-natuurlijk,
half-natuurlijk en cultuurlijk. Gebieden
zonder vorm van menselijke beïnvloeding
(‘natuurlijke landschappen’) kennen we in
Nederland niet.
De vier landschappen die in Nederland
wél voorkomen, kunnen we als volgt
karakteriseren:
1. In nagenoeg natuurlijke landschappen
bepalen de natuurlijke processen op
landschapsschaal (nagenoeg) geheel
de ordening van het landschap en
de soortensamenstelling. Bij die
processen gaat het bijvoorbeeld om
getijden, erosie en sedimentatie door
water of wind, hoogveenvorming. De
mens hoeft er alleen maar voor te
zorgen dat storende factoren worden
geweerd, zodat de natuur alle ruimte
krijgt – ook letterlijk. Het is namelijk
belangrijk dat deze landschappen
minimaal duizenden hectares groot
zijn, want anders zijn de processen
van verdwijnen en nieuwvorming,
uitsterven en weer opleven van
dier- en plantsoorten niet met
elkaar in evenwicht. Delen van het
Waddengebied zijn een voorbeeld van
een nagenoeg natuurlijk landschap.
Vanwege het niet intern ingrijpen van
de mens worden deze gebieden ook
wel ‘oorden van onthouding’ genoemd.
De schoonheid van Gods schepping
komt hier het meest direct en volledig
tot expressie.
2. In begeleid-natuurlijke landschappen
wordt iets dergelijks nagestreefd, maar
is er ook een vorm van begeleiding
nodig vanwege bepaalde beperkingen.
Om deze gebieden goed te laten
functioneren, moeten ze toch al gauw
zo’n 500 hectare groot zijn, anders
krijgen de landschapvormende
processen te weinig ruimte. Een
voorbeeld zijn de Oostvaardersplassen:
omdat het gebied in een droogmakerij
ligt, wordt het waterpeil mede door
de mens bepaald. En omdat er geen
zee of rivier is die voor nieuwe
pionieromstandigheden zorgt, is er een
periodieke drooglegging nodig, anders
veroudert en verstart het landschap.
In de drogere delen leven grote kuddes
grazers, waardoor grote grasvlaktes
in stand worden gehouden. Maar de
omvang van deze kuddes wordt wel
mede door afschot bepaald én er staat
een hek om het gebied waardoor de
dieren niet weg kunnen trekken als
ze dat zouden willen – zo wordt de
graasdruk mede door de mens bepaald.
Toch maakt het gebied een ongerepte
indruk, want er vinden geen ingrepen
plaats op detailniveau.
3. Dat is dan ook precies het verschil
met half-natuurlijke landschappen. De
meeste Nederlandse natuurgebieden
behoren hiertoe. In deze landschappen
maakt de beheerder weliswaar
gebruik van natuurlijke processen,
maar de plek en de vorm van de
landschapselementen worden vooral
door de beheerder bepaald. Dat
kan uiteraard het resultaat zijn van
beslissingen die in het verre verleden
zijn genomen, zoals het planten van
een bos in de 19e eeuw. De halfnatuurlijke
‘beheerstrategie’ kan al
worden toegepast op de schaal van
een perceel of een poel. Maar het is
duidelijk dat er meer soorten kunnen
leven als de gebieden groter zijn.
DE VERDIEPING
Zo kunnen populaties van soorten
gemakkelijker overleven. En binnen
grote gebieden zijn er ook veel meer
mogelijkheden voor combinaties
van landschapselementen (bossen,
graslanden, wateren) en subtiele
overgangen daartussen. Zo kunnen
veel meer soorten een plek vinden
in zo’n landschap dan als een los
landschapselement zich in een
‘cultuurwoestijn’ bevindt. Qua mate van
beïnvloeding heeft de beheerder nog
allerlei mogelijkheden. Hij kan ervoor
kiezen om natuurlijke processen als
verlegging van beeklopen, verlanding
van laagveenplassen en spontane
ontwikkeling van bos te laten
plaatsvinden. Maar hij kan er ook
voor kiezen om het landschap meer
als een park te beheren, waarin het
landschapsbeeld als het ware bevroren
wordt.
4. De meest verregaande mate van
beïnvloeding vindt plaats in het
cultuurlandschap, waar we voor
het gemak zowel het moderne
landbouwlandschap toe rekenen als
infrastructuur en steden. Natuurlijke
processen spelen hier nauwelijks
een rol en wilde soorten zijn er als
het ware te gast. Meestal betreft het
soorten die geen hoge eisen stellen aan
hun omgeving of die zich gemakkelijk
aanpassen, zoals de merel in de tuin.
De ‘niche’ van A Rocha zal met name het
half-natuurlijke landschap zijn. Een aantal
kleine ‘parels’ is inmiddels zelfs Europees
beschermd. Mede door de bezuinigingen én
het kostbare beheer (landschapsvormende
processen zijn immers sterk ingeperkt!) zal
de terreineigenaar blij zijn met concrete
inzet van A Rocha. Die inzet kan het verschil
maken tussen verslechtering of herstel!
A Rocha