'Waarom een houttentoonstelling ?' door Dr.ir. H. Beeckman

HOU'T VAST!
WAAROM EEN HOUTTENTOONSTELLING?
Dr.ir. Hans Beeckman
Laboratorium voor Houtbiologie en Xylarium
In de natuur heersen temperaturen van dicht bij het absolute nulpunt (273 °C onder nul) in de
interplanetaire en interstellaire ruimtes en op planeten zoals Neptunus en dwergplaneten zoals
Pluto. De temperatuur is tussen 400 en 500 °C op Venus. Op Mars is dit dichtbij 40°C onder het
vriespunt in de zomer op de middag én op de evenaar. Op het oppervlak van de zon is het 6000
°C en in de kern niet minder dan 20 miljoen graden. Het is nog veel heter op de grotere sterren en
in de imploderende sterren, de Supernova's, loopt de temperatuur op tot honderden miljarden
graden. Dit is allemaal dode natuur, veruit het grootste deel van het universum. Het bereik van de
temperaturen waar leven kan bestaan en floreren, de levende natuur, is bijzonder beperkt. Binnen
dit smalle interval is biochemie mogelijk: de chemie van de proteïnen, de koolhydraten, de
nucleïnezuren en vooral, niet te vergeten, lignine, één van de vele bouwstenen van hout. Leven is
alleen maar mogelijk tussen enkele graden onder het vriespunt (overleven door rust) tot ongeveer
80°C boven nul waar slechts enkele organismen kunnen leven (bacteriën en wieren in
warmwaterbronnen).
In de levende natuur is er een materiaal dat ontzettend veel voorkomt: hout. Hout is van nature
uit overal aanwezig waar het niet te koud of te droog is. De natuurlijke begroeiing van de evenaar
tot ver boven de arctische poolcirkel is immers bijna uitsluitend bos. Zelfs in de toendra worden
er op beschutte plaatsen nog dwergstruiken gevonden. In de meeste woestijnen zijn er
doornstruiken en in de valleien soms echte bomen, de Acacia's. In al die bossen zijn het bomen en
struiken die veruit de grootste massa vertegenwoordigen. Omdat ze vooral uit hout bestaan, is
hout dan ook het meest voorkomende materiaal in een bos. Bovengronds is er in een gematigd
bos van één ha 260,8 ton biomassa. Hiervan vertegenwoordigen de kruiden slechts 0,7 ton, de
bladeren 3,5 ton, de rest is hout en schors. Dit is niet minder dan 98 %. Zelfs de ondergrondse
biomassa (55,4 ton per ha) is voornamelijk houtig. Omdat bomen massief en groot zijn, zit er in
bossen veel meer massa dan in andere begroeiingen. Niet minder dan 82 % van de fytomassa (de
massa van alle planten samen) bevindt zich in de bossen die nu nog slechts 30 % van de
landoppervlate bezetten. Ook buiten het bos is de hoeveelheid hout niet te onderschatten. De
laan- en fruitbomen in onze streken en de agroforestry (boslandbouw) landschappen in de tropen,
met de typische hagen en bomen op en tussen de akkers, dragen daartoe bij. 50 % van de
bosfytomassa, die dus voor het grootste deel uit hout bestaat, zit geconcentreerd in de tropische
bossen. 20 % zit in de noordelijke bossen, 15 % in de subtropische en nog eens 15 % in de
gematigde. Tropische regenwouden bevatten 440 ton biomassa per ha. Dit is meer dan het
dubbele van een noordelijk bos. Omdat die biomassa vooral uit hout bestaat, zijn tropische
bossen in de eerste plaats een geweldige concentratie van hout. Het is dan ook niet te
verwonderen dat bijna de helft van al het hout van het Afrikaanse continent voorkomt in de
Democratische Republiek Congo. De helft van het Afrikaans regenwoud bevindt zich immers in
Congo en Congo wordt voor de helft bedekt door dicht tropisch bos. De tentoonstelling "Hou't
vast" gaat over, kwantitatief gezien, niet meer en niet minder het belangrijkste organische
materiaal op aarde: hout.
Hout is ook de substantie van veruit het grootste gedeelte van de materiële cultuur. Wereldwijd is
hout altijd de belangrijkste bouwstof geweest, er zijn duizenden verschillende voorwerpen en
regelmatig worden er nieuwe toepassingen toegevoegd aan de lange lijst van meubels, parket,
trappen, gebintes en snijplankjes uit onze dagelijkse leefwereld .

Hiervoor wordt jaarlijks 2 miljard ton hout uit de bossen gehaald (3,3 miljard m³). Hiervan dient
de helft om energie op te wekken en 330 miljoen ton is om papier te maken. In een land als
Congo komt 80 % van de energie die de huishoudens nodig hebben uit hout en houtskool.
Hout is een vertrouwd materiaal. We komen het overal tegen, hoewel we er soms achteloos aan
voorbijlopen. Tegelijk is het zeer complex. Het is opgebouwd uit heel wat verschillende celtypes
en de eigenschappen verschillen sterk naargelang van de zaagrichting. Een optimaal gebruik
veronderstelt dus een grondige kennis. Veel van de bestaande kennis heeft men verworven door
duizenden jaren gissen en missen. Deze kennis vormt de basis van vakmanschap dat niet genoeg
gekoesterd kan worden maar paradoxaal bedreigd wordt.Een optimaal gebruik van dit complexe
materiaal is ook gediend door wetenschappelijke kennis. Een laboratorium voor houtanalyse in
een federale wetenschappelijke instelling heeft hier een niet te onderschatten opdracht.
Hout is niet enkel een zeer complex materiaal, het komt ook uit een complex ecosysteem. Een
verantwoord houtgebruik heeft niet enkel te maken met kennis over de juiste houtkwaliteit voor
de juiste toepassing. Verantwoord houtgebruik heeft ook alles te maken met een
wetenschappelijke kennis van het bos. Hout wordt immers niet gratis aangeboden. Het is de
interest van het boskapitaal. Zonder wetenschappelijke analyse is het niet mogelijk de jaarlijkse
interest of houtaanwas van een bos precies te kennen. Die informatie heeft men nodig om te
weten dat niet meer hout wordt geoogst dan er bijgroeit en om de grenzen te bepalen tussen
verantwoorde exploitatie en roofbouw. Zonder bosbouw, wetenschappelijk gefundeerd
bosbeheer, is er een hoog risico dat houtgebruik niet duurzaam is, dat het ontaardt in roofbouw
en gradueel tot bosvernietiging leidt.
De titel van de tentoonstelling "Hou't vast!" verwijst naar een tweeledige boodschap. Enerzijds
blijft een goed idee om voor hout te kiezen, maar anderzijds dient het te kunnen terugvallen op
een systeem van verantwoord bosbeheer. Enkel dan is er zekerheid over het voortbestaan van de
bossen en tegelijk over de voortdurende, duurzame toevoer van een waardevolle grondstof.
Met de tentoonstelling willen we niet enkel aantonen dat hout een sleutelrol vervult in de levende
natuur én in de materiële cultuur en dat duurzaam houtgebruik mogelijk is. We willen ook niet
nalaten de sfeer van schoonheid op te roepen. De herinnering aan een ideale wereld waar niets
aan veranderd hoeft te worden, niets aan toegevoegd, niets uit weggenomen mag worden. Die
schoonheid vinden we terug in de wilde natuur van de Midden-Afrikaanse bossen. Die
schoonheid vinden we ook terug in het houten snijwerk uit Afrika waarvoor de etnografische
collecties van het KMMA wereldberoemd zijn en waar we dankbaar uit geput hebben. En niet te
vergeten die schoonheid vinden we ook terug in het hout zelf, zowel in de tekening en de kleur als
in de miscroscopische structuurtjes die voor de meesten onder u eerder ongewoon zijn.
We willen met de tentoonstelling een aantal dingen in herinnering brengen. De houtsector
(handel, nijverheid, architecten,…) willen we eraan herinneren dat hout uit het bos komt en dat
houtgebruik alleen maar verantwoord is mits een bosbeheer gericht op duurzaamheid. Tegelijk
willen we de milieubeweging eraan herinneren dat de levende natuur vooral uit hout bestaat en dat
dit een bijzonder waardevol materiaal is met geweldige ecologische troeven.
Tenslotte verwijzen we graag naar één van de stellingen die op een overtuigende manier
onderbouwd werd op de conferentie over de Congolese bossen in het Egmontpaleis een half jaar
geleden: "People are not the problem, people are the solution." In de discussie over bos en hout is er
inderdaad een zeker gevaar dat de mens eenzijdig als natuurverstoorder en bosvernietiger ten
tonele wordt gevoerd. Er is een even groot gevaar dat de natuur omgerekend wordt in
koolstofvoorraad of brandwaarde. De mens vertegenwoordigt, kwantitatief gezien een uiterst

eperkt deel van de biomassa op aarde, maar is wel in staat hout te bewerken, te onderzoeken hoe
een bos beheerd dient te worden, dit bos dan ook te beheren en dit beheer te controleren. Het is
ook diezelfde mens die dingen weet te maken die het leven mogelijk en zinvol maakt.