LINEAIRE RESTRICTIES OP NEGATIEF POLAIRE ...

0. INLEIDING
LINEAIRE RESTRICTIES OP NEGATIEF POLAIRE UITDRUKKINGEN?
Eric Hoekstra, Helen de Hoop en Frans Zwarts*
Het mag genoegzaam bekend worden geacht, dat zich ook in het domein
van de negatieve polariteit zekere asymmetrieen voordoen. Wellicht de
vermaardste daarvan is de tegenstelling tussen subject en object zoals
die zich manifesteert in het contrast tussen de zinnen (1) en (2).
(1) Geen kind zal ook maar iemand ontwaren.
(2) *Ook maar iemand zal geen kind ontwaren.
Kennelijk is de aanwezigheid van het negatieve object geen kind in zin
(2) onvoldoende om het optreden van een negatief polair subject te
bewerkstelligen. Deze stand van zaken heeft men in het verleden op
tweegrlei wijze trachten te verantwoorden. Sommigen doen een beroep op
de bekende c-commandeerrelatie en schrijven de tegenstelling tussen
beide zinnen toe aan het feit dat de negatief polaire expressie ook
maar iemand in (I), maar niet in (2) wordt ge-c-commandeerd door geen
kind.' Anderen daarentegen roepen de semantiek te hulp en wijzen daar-
bij op het gegeven dat het predikaat zal geen kind ontwaren in (2)
krachtens het befaamde Justification Theorem van Keenan and Faltz
(1985) als een additieve uitdrukking moet worden aangemerkt, een
omstandigheid die onmiddellijk verklaart waarom de uitdrukking in
kwestie niet bij machte is het optreden van negatief polaire expres-
sies te legitimeren.2
Tegen beide voorstellingswijzen zijn bezwaren van descriptieve aard
aan te voeren. Zo kost het weinig moeite vast te stellen, dat het
voorkomen van het negatief polaire werkwoord hoeven in (3) niet ge-c-
commandeerd wordt door de ontkennende uitdrukking niemand.
(3)
U hoeft zich tegen niemand te verzetten.
Anderzijds maakt de tegenstelling tussen (4) en (5) duidelijk dat het
anti-additieve karakter van de uitdrukking geen van de kinderen vernam
onvoldoende is om zin (5) voor ongrammaticaliteit te beh~eden.~ Kenne-
lijk leidt topicalisatie van de negatief polaire expressie ook maar

iets tot onwelgevormdheid, ongeacht de semantische eigenschappen van
de omgeving.
(4) Geen van de kinderen vernam ook maar iets.
(5) *Ook maar iets vernam geen van de kinderen.
Veel van dergelijke problemen begrijpen wij vooralsnog in onvoldoende
mate. Daarom volstaan wij in deze bijdrage met het in kaart brengen
van een aantal meer of minder samenhangende feiten, in de hoop dat te
zijner tijd voor elk van deze observaties een theoretisch bevredigende
verklaring zal worden gevonden.
1. TOPICALISATIE EN OVEREENKOMST MET ANAFOREN
In deze sectie gaan we nader in op twee aspecten van de negatief
polaire uitdrukking ook maar N. Ten eerste is het zo dat deze NP een
bepaalde relatie met zijn trigger moet onderhouden. We zeggen dat de
negatief polaire uitdrukking in het bereik van de trigger moet staan.
Deze relatie in het bereik van is vergelijkbaar met de relatie die een
anafoor met zijn antecedent moet onderhouden: hiermee doelen we op de
c-commandeereis. Men kan daarom overwegen de bereiksnotie in termen
van c-commanderen te definieren. Het tweede aspect betreft het gedrag
van ook maar N onder topicalisatie. Dit is nauw gerelateerd aan de
vraag hoe de bereiksnotie gedefinieerd moet worden.
Op het eerste gezicht lijkt de parallel tussen polariteit en vormen
van anafoor-binding evident. Het gaat ons hier niet alleen om lexicale
anaforen zoals zichzelf, maar ook om pronomina die als gebonden varia-
belen kunnen optreden. In een deel van de navolgende voorbeelden
zullen we dan ook het gedrag van de negatief polaire uitdrukking
vergelijken met beide eerder genoemde typen anaforen.
Laten we ons nu tot de feiten wenden. In een simpele bevestigende
zin is de parallel volmaakt:
(6) Niemand heeft zichzelf/zln moeder/ook maar iemand gezien.
Verschillen treden echter op wanneer we het gedrag van deze elementen
onder topicalisatie in ogenschouw nemen:
(7) Zichzelf heeft niemand gezien.

(8)
Z'n moeder heeft niemand gezien4.
(9) *Ook maar iemand heeft niemand gezien.
Dit feit is des te verrassender, aangezien NP's met de functie van
direct object in het algemeen vrijelijk in eerste positie kunnen
voorkomen. Een uitzondering hierop vormen onbeklemtoonde voornaamwoor-
den als 'm en zich. Het zal een ieder echter duidelijk zijn, dat de
we1 degelijk beklemtoonde woordgroep ook maar N bezwaarlijk tot deze
klasse van onbeklemtoonde elementen kan worden gerekend. Een analyse
in termen van klemtoon kan dus het gedrag van de negatief polaire uit-
drukking onder vooropplaatsing niet op een inzichtelijke manier ver-
klaren.
Uit bovenstaande zinnen blijkt, dat de negatief polaire uitdrukking
zich onder topicalisatie niet op dezelfde manier gedraagt als een
anafoor. Merk op dat het hier gaat om vooropplaatsing zonder dat de
negatief polaire uitdrukking van ander materiaal vergezeld gaat. Laten
we nu onderzoeken wat er gebeurt als een constituent waarin de nega-
tie£ polaire uitdrukking (of de anafoor) vervat is, wordt getopicali-
seerd:
(10) Dat ook maar iemand ontslagen zou worden had niemand ver
wacht .
(11) Dat z'n moeder hem zou ontslaan had niemand verwacht.
Het betreft hier topicalisatie van een objectszin. Het geval met
zichzelf geven we hier niet, want zichzelf kan nooit door een element
buiten de dat-zin gebonden worden. Uit bovenstaande zinnen blijkt, dat
de negatief polaire uitdrukking zich weer net als een gebonden varia-
bele gedraagt. En wat nog belangrijker is: de negatief polaire uit-
drukking blijkt nu aan de trigger niemand vooraf te mogen gaan. Dit
was immers niet mogelijk als de expressie in kwestie 'naakt' , d.w.2.
niet vergezeld van ander lexicaal materiaal, werd getopicaliseerd. We
nemen daarom de volgende descriptieve generalisatie in overweging:
(12) Een naakte negatief polaire uitdrukking mag niet aan zijn
trigger voorafgaan.
De volgende feiten ondersteunen deze generalisatie:

(13) ?0ok maar.iemand gezien heeft niemand.
(14) ?Z'n moeder ontslagen heeft niemand.
(15) ?Zichzelf ontslagen heeft niemand.
(16) ?0ok maar iemand teleurstellen wil niemand.
(17) ?Z'n moeder teleurstellen wil niemand.
(18) ?Zichzelf teleurstellen wil niemand.
Hoewel men kan twisten over de grammaticaliteit van met name de zinnen
(13) en (16), zijn ze veel beter dan de corresponderende zinnen waarin
een naakte negatief polaire uitdrukking is getopicaliseerd. Onzes
inziens is het dan ook moeilijk vol te houden dat een negatief polair
element iiberhaupt niet aan zijn trigger vooraf mag gaan. Dit geldt
alleen voor naakte negatief polaire uitdrukkingen.
We hebben het tot nu toe over lineaire restricties gehad. Men kan
zich ook afvragen of grammaticale relaties zoals subject en object een
rol spelen. Bij anaforen is dit buiten kijf. Een en ander lijkt ook
voor negatief polaire uitdrukkingen het geval te zijn, getuige de
ongrammaticaliteit van de volgende zinnen:
(19) *Niets heeft ook maar iemand gezien.
(20) *Niemand heeft zichzelf gezien. (zie noot 4)
Het gaat ons in beide gevallen om de lezing waarin de getopicaliseerde
NP als object fungeert. Merk op dat hier aan de lineariteitseis voor
naakte negatief polaire uitdrukkingen voldaan wordt. De zinnen lijken
erop te duiden dat het direct object geen trigger voor het subject kan
zijn. Zoals we reeds zagen is het omgekeerde we1 mogelijk.
Een getopicaliseerd direct object kan dus geen polariteit op het
subject uitlokken. Er zijn echter ook gevallen waar topicalisatie
(binnen de VP) de zin we1 redt. Het betreft hier zinnen met twee PP's.
Bekijk eerst het volgende voorbeeld:
(21) Ik heb met niemand over ook maar iets gesproken.
De volgorde tussen dit soort PP's is tamelijk vrij. Laten we daarom
testen of de over-PP ook polariteit in de met-PP kan uitlokken:
(22) Ik heb over Jan met Piet gepraat.
(23) *Ik heb over niets met ook maar iemand gesproken.

De tweede zin is duidelijk ~n~rammaticaal.~ Er is dus sprake van een
asymmetrie tussen beide preposities die doet denken aan de subject/ob-
ject-asymmetrie.
Nu zijn we aan het verrassende feit toegekomen:
(24) Ik heb nergens met Jan over gepraat7.
(25) Ik heb nergens met ook maar iemand over gepraat.
VP-interne topicalisatie van het voorzetselvoorwerp bij over zorgt
ervoor dat de zin grammaticaal wordt, zo zou men denken. Aan de linea-
riteitsrestrictie op naakte negatief polaire uitdrukkingen wordt vol-
daan. Hoe kan het nu dat VP-interne topicalisatie van het direct
object polariteit niet redt, terwijl VP-interne topicalisatie van een
voorzetselvoorwerp polariteit we1 redt?
Denk niet dat hiermee de kous af is. Op het eerste gezicht lijkt
dit verschijnsel alleen twee voorzetselvoorwerpen te betreffen. Een
getopicaliseerd voorzetselvoorwerp blijkt echter ook polariteit op een
direct object te kunnen uitlokken, zoals zin (27) aantoont:
(26)*Ik heb ook maar iemand nergens rnee geconfronteerd.
(27) Nergens heb ik ook maar iemand rnee geconfronteerds.
(28) Niemand heb ik ook maar ergens mee geconfronteerd.
Zin (28) belichaamt het normale geval waarin een direct object de
trigger is voor een voorzetselvoorwerp, en dient hier om de ontstane
symmetrie tussen lijdend voorwerp en voorzetselvoorwerp te illustre-
ren.
Niettemin kan een getopicaliseerd voorzetselvoorwerp net zo min als
een getopicaliseerd lijdend voorwerp polariteit op het subject uitlok-
ken :
(29) *Nergens heeft ook maar iemand over gepraat.
De generalisatie lijkt te zijn dat topicalisatie de subject-object
asymmetrie intact laat, maar de asymmetrie tussen direct object en
voorzetselvoorwerp doet verschijnen. Volledigheidshalve willen we erop
wijzen dat deze asymmetrie alleen dan wordt aangetast wanneer het
voorzetselvoorwerp zonder zijn voorzetsel wordt getopicaliseerd. Als
het voorzetsel meegaat, vinden we de ons uit het domein van de anafo-

ie bekende asymmetrie:
(30) Ik heb niemand met ook maar iets geconfronteerd.
(31) *Met niets heb ik ook maar iemand geconfronteerd.
(32) Ik heb niemand met z'n vader geconfronteerd.
(33) *Met niemand heb ik z'n zoon geconfronteerd.
Het lijkt er dus op dat topicalisatie van een naakte negatief polaire
uitdrukking VP-interne asymmetrieen in symmetrieen doet omslaan.
Laten we deze sectie besluiten met enkele onderzoeksvragen, waarmee
we willen terugkeren naar de parallel tussen negatief polaire uitdruk-
kingen en gebonden variabelen. Beschouw de volgende zinnen:
(34) Geen jongen z'n moeder heeft ook maar iets gezien.
(35) Geen jongen z'n moeder heeft hem gekust.
(36) Geen jongen z'n moeder denkt dat ie falen zal.
De negatief polaire uitdrukking staat in (34) in het bereik van geen
jongen z'n moeder, waarvan we dankzij de theorie van Gegeneraliseerde
Quantoren (GQ) weten dat het een trigger vormt voor negatieve polari-
teit. Kunnen we een dergelijke verklaring ook geven voor het feit dat
het object kan fungeren als een variabele die gebonden wordt door geen
jongen? Is dit iiberhaupt wenselijk? De empirische parallel is nogal in
het oog springend. Merk evenwel op dat lexicale anaforen niet meedoen
aan dit verschijnsel:
(37) *Geen jongen z'n moeder heeft zichzelf gekust.
Het gaat hier uiteraard om de lezing waarin geen jongen de anafoor
zichzelf bindt .
Deze voorbeelden wijzen er andermaal op dat negatief polaire uit-
drukkingen meer gemeen hebben met gebonden variabelen dan met lexicale
anaforen. Hetzelfde geldt (in het Nederlands althans) voor locali-
teitseffecten. Negatief polaire uitdrukkingen en gebonden variabelen
vertonen in veel mindere mate localiteitseffecten dan anaforen. Bekijk
de volgende zinnen:
(38) Ik ken niemand die een boek heeft gekocht dat ook maar iemand
kon bekoren.

(39) Ik ken niemand die een boek heeft gekocht dat hem kon
bekoren.
(40) *Ik ken niemand die een boek heeft gekocht dat zichzelf
kon bekoren.
Waar lexicale anaforen aan een duidelijke localiteitseis zijn onder-
worpen, geldt dit niet voor negatief polaire uitdrukkingen en gebonden
variabelen. Wat negatief polaire expressies betreft valt hier in
termen van functie-compositie we1 meer over te zeggen. Zin (38) wordt
namelijk ongrammaticaal als we een boek door het boek vervangen,
terwijl dit in de zin (39) niet het geval is. Deze feiten benadrukken
eens te meer de overeenkomsten en verschillen tussen de negatief
polaire uitdrukking ook maar N en gebonden variabelen.
2. NEGATIEF POLAIRE WERKWOORDEN
In deze sectie zullen we nagaan in hoeverre de negatief polaire NP
ook maar N representatief geacht kan worden voor de klasse van nega-
tie£ polaire uitdrukkingen. Er blijken namelijk verschillen te zijn
met negatief polaire werkwoorden zoals hoeven9.
Allereerst kan ook maar N ingebed worden (we herhalen het voor-
beeld), terwijl hoeven de trigger in de eigen deelzin lijkt te zoeken:
(41) Ik ken niemand die een boek heeft gekocht dat ook maar iemand
kon bekoren.
(42) *Ik ken niemand die een boek heeft gekocht dat schoolkinderen
hoefden te lezen.
Voorzover hoeven we1 in een andere zin dan de trigger kan staan, lijkt
dat verband te houden met de negative-raising-eigenschappen van het
werkwoord (zie Van der Wouden 1985). Zin (43) is daarom veel beter dan
(44) :
(43) Jan dacht niet dat hij hoefde te werken.
(44) *Jan zei niet dat hij hoefde te werken.
Denken is namelijk een negative-raisingwerkwoord, in tegenstelling
tot zeggen. Bij topicalisatie van de objectszin blijft dit contrast
behouden :

(45) ?Dat Jan hoefde te werken, had hij niet gedacht
(46) *Dat Jan hoefde te werken, had hij niet gezegd.
In de vorige sectie werd op basis van het gedrag van ook maar gesteld
dat een naakte negatief polaire uitdrukking niet vooraf mag gaan aan
de trigger. Ter illustratie herhalen we de relevante zinnen:
(47) Niemand heeft ook maar iemand gezien.
(48) *Ook maar iemand heeft niemand gezien.
Zodra we echter het gedrag van negatief polaire werkwoorden in ogen-
schouw nemen, blijkt deze lineariteitsrestrictie niet langer op te
gaan. De onderstaande zinnen zijn alle welgevormd:
(49) Niemand hoeft hem te zien.
(50) Hij hoeft niemand te zien.
(51) Hij hoeft je niet te zien.
In de laatste twee voorbeelden volgt de trigger op het negatief polai-
re werkwoord. In het kader van de regeer- en bindtheorie kunnen deze
feiten probleemloos verklaard worden door als dieptestructuur de
bijzinsvolgorde aan te nemen. Dan is duidelijk dat hoeven in alle
gevallen volgt op zijn trigger. Nemen we verder aan dat hoeven op D-
structuur in de VP staat, dan is ook aan een eventuele c-commandeereis
voor triggers voldaan.
Een dergelijke verklaring gaat natuurlijk niet voor ook maar N op,
zoals we reeds zagen. Evenzo is ook het volgende voorbeeld problema-
tisch, waarin de trigger voor hoeven in een PP vervat is:
(52) Zij hoeft zich door niemand de les te laten lezen.
Volgens de standaardtheorie wordt het negatief polaire element hier
niet gec-commandeerd door zijn trigger. Als we vasthouden aan het
idee dat niemand in dit geval niet de trigger kan zijn vanwege kenne-
lijke schending van de c-commandeereis, dan zou de oplossing wellicht
kunnen zijn dat de gehele PP als trigger fungeert. De PP heeft dan de
triggereigenschappen van niemand overgenomen. lo Dit vermogen om trig-
gereigenschappen over te nemen is niet weggelegd voor alle constituen-

ten. Uit het volgende voorbeeld blijkt dat een zin er niet toe in
staat is:
(53) *Ik hoe£ wat niemand draagt te kopen.
De ongrammaticaliteit van dit voorbeeld is in schril contrast met
gevallen waar de trigger bij hoeven in de hoofdzin staat:
(54) Ik hoe£ wat jij draagt niet te kopen.
In dit opzicht gedraagt hoeven zich trouwens net zo als ook maar N:
(55) *Wie niemand trakteert zal ook maar iets terugkrijgen.
A1 met a1 kan uit deze feiten geconcludeerd worden dat de negatief
polaire uitdrukkingen ook maar N en hoeven, hoewel ze enkele overeen-
komsten vertonen, niet over een kam geschoren mogen worden. Dit geldt
met name voor kwesties die de relatie tussen trigger en negatief
polaire uitdrukking betreffen zoals de lineariteitseis, de c-com-
mandeereis en de localiteitseis.
NOTEN
* Graag willen wij Petra Hendriks, Mark Kas, Wim Kosmeijer en Irma de
Ronde bedanken voor hun opmerkingen. Het onderzoek van de eerste twee
auteurs wordt gesteund door de Stichting Taalwetenschap, die gesubsi-
dieerd wordt door de Nederlandse Organisatie voor Wetenschappelijk
Onderzoek (projectnummers achtereenvolgens 300-163-030 en 300-163-
032) .
1. Men vergelijke Ladusaw (1980, 1983) en de aldaar vermelde auteurs.
2. De notie van een additieve uitdrukking wordt uitvoerig behandeld in
Zwarts (1986b).
3. Men raadplege Zwarts (1986 a,b) voor de definitie van een anti-
additieve uitdrukking.
4. Zoals uit het vervolg zal blijken, is de zin met de gebonden varia-
bele niet analoog aan de zin met de negatief polaire uitdrukking of de
lexicale anafoor. De gebonden anafoor wordt namelijk samen met ander
lexicaal materiaal getopicaliseerd. Indien dit niet het geval was,
zou in termen van de regeer- en bindtheorie een conditie B-schending
optreden. Hier valt meer over te zeggen, maar wij willen er in dit
verband niet nader op ingaan.

5. Men vergelijke in dit verband Hoekstra (1987), waar deze kwestie
voor zogenaamde psychologische werkwoorden werd onderzocht.
6. Merk op dat de vooronderstelling dat de over-PP aan beide zijden
van de met-PP kan voorkomen misschien niet geheel en a1 juist is:
(i) ?? Ik heb over niets/niemand met Jan gesproken.
Als bovenstaande zin grammaticaal wordt geacht, ondersteunt dat de
vooronderstelling. In het omgekeerde geval wordt de ongrammaticaliteit
van de testzin met de negatief polaire uitdrukking minder interessant.
7. Op alternanties van het type met niets/nergens mee willen we hier
niet ingaan, hoewel ze zowel onafhankelijk als in het kader van pola-
riteit zeer zeker nader onderzoek verdienen.
8. Aandachtige lezers merken op dat we hier geen VP-topicalisatie
hebben, maar topicalisatie naar het begin van de zin. De reden is dat
VP-topicalisatie van nergens over een lijdend voonverp heen onafhanke-
lijk van polariteit is uitgesloten:
(i) *Ik heb nergens Jan mee geconfronteerd.
(ii) *Ik heb nergens ook maar iemand mee geconfronteerd.
9. Opmerkelijk is de ongrammaticaliteit van de volgende zin:
(i) *Jan heeft niet ook maar iets gezien.
Een en ander lijkt erop te duiden dat ook maar N in sommige omgevingen
positief polaire eigenschappen ten toon spreidt. Men vergelijke in dit
verband De Hoop (1987, 1988).
10. Deze eigenschap geldt in principe voor elke PP en blijft dus niet
beperkt tot PP's die vast bij een werkwoord horen. Voorbeelden zijn:
(i) Je hoeft achter niemand aan te lopen.
(ii) Je hoeft op geen enkel papier morgen je naam te zetten.

BIBLIOGRAFIE
236
Hoekstra, E. (1987) 'Korte binding en polariteit bij psych-werkwoorden
en ditransitieven'. In: TABU: Bulletin voor Nederlandse Taalkunde
17, 85-95.
Hoop, H. de (1987) Positieve Polariteit. Doctoraalscriptie R.U. Gro-
ningen.
Hoop, H. de (1988) 'Polariteit en superlatieven'. In: TABU: Bulletin
voor Nederlandse Taalwetenschap 18, 114-128.
Keenan, E.L. and L.M. Faltz (1985) Boolean Semantics for Natural
Language. Dordrecht.
Ladusaw, W.A. (1980) Polarity Sensitivity as Inherent Scope Relations.
Doctoral dissertation University of Texas, Austin. Verspreid door
de Indiana University Linguistics Club, Bloomington, Indiana.
Ladusaw, W.A. (1983) 'Logical Form and Conditions on Grammaticality'.
In: Linguistics and Philosophy 6, 273-392.
Wouden, T. van der (1985) Positief Polaire Uitdrukkingen in het Neder-
lands. Doctoraalscriptie R.U. Leiden.
Zwarts, F. (1986a) Categoriale Grammatica en Algebraische Semantiek:
Een Onderzoek naar Negatie en Polariteit in het Nederlands. Disser-
tatie R.U. Groningen.
Zwarts, F. (1986b) 'Polariteit: de reikwijdte van een lexicale eigen-
schap' . In: C. Hoppenbrouwers et al. (red. ) , Syntaxis en Lexicon.
Veertien artikelen bij gelegenheid van het emeritaat van Albert
Sassen. Dordrecht, 157-192.