Untitled - Koninklijke Bibliotheek

79
REDE UITGESPROKEN DOOR DEN ffS> /
RECTOR MAGNIFICUS Dr FRED. MULLER//~ / i
BIJ DE OVERDRACHT VAN HET RECTORAfttfl l
AAN Dr A. W. BYVANCK \ \ $ \
OP 16 SEPTEMBER 1940 *)
Mijne Heren Curatoren, Mevrouw en Mijne Heren Professores
Lectoren, Doctoren en Studenten, voorts Gij allen, die op dezen
dag van Uw belangstelling doet blijken!
Het Academiejaar, dat achter ons ligt, verlatende met dankbaarheid
voor hetgeen het ons bracht of niet ontnam, doch
bovenal voor dit ene, dat het voorbij is, treden wij heden,
niet zonder schroom, een nieuwen cursus binnen. Een sober,
niet een somber verslag van de lotgevallen onzer Universiteit
en pia vota voor haar welstand mogen dezen schroom pogen
tendele te verklaren, tendele op te heffen.
Het jonge jaar was nog geen vier en twintig uren oud,
toen reeds door onze Universiteit een gevoelig verlies geleden
werd: op 19 September 1939 overleed WENSINCK. Een lange ziekte
had het tengere lichaam gesloopt; de krachtige geest, die daarin
woonde, had, na een strijd van maanden, zich gewonnen moeten
geven. Reeds lang wisten wij allen, dat met WENSINCK
een voor onze gemeenschap kostbaar bezit verloren dreigde te
gaan. Een rijk en welgeleed leven ligt thans voor ons, voor de
door hem gediende wetenschap uiterst vruchtbaar, ook voor
het leven onzer Universiteit, vooral door WENSINCK'S toegewijde
zorg voor het Universiteitsfonds, van een omvangrijke betekenis.
Met dankbaarheid denken wij terug aan den man, die in de
zuiverheid van zijn wandel en de stille overgave aan zijn wetenschap
de beste tradities van onze Universiteit belichaamd heeft.
Den 15den Mei 1940 overleed een lid van het Curatorium
onzer Universiteit, mr J. LIMBURG. Sinds 1924 in dit College
zitting hebbende heeft hij aldaar een door hem gezochte gelegenheid
gevonden ook onze Universiteit de vruchten te verzekeren
van zijn vlug en helder verstand, van zijn grote ervaring
op onderwijsgebied, van de vele qualiteiten, waarover deze geest
beschikte; ook hierin werd hij naar Leiden geleid door een trouwe
liefde voor de eigen Alma Mater, die hem tot het laatste toe
3
) Op verzoek van den Rector Magnificus werd dit stuk in de nieuwe spelling
gegeven.

80
dierbaar was gebleven. Weliswaar zal in den kring van het
Curatorium zelf het inzicht helderder zijn in hetgeen LIMBURG
voor Leidens Palladium tot stand bracht of hielp brengen,
doch mij persoonlijk geeft de herinnering aan de diepe en ideële
gehechtheid aan ons onderwijs, zich uitend in de sfeer van het
Nederlandsch Lyceum, dat hij mede hielp stichten en welks President-Curator
hij tot het einde, gedurende meer dan dertig
jaren, gebleven is, de overtuiging, dat hij ook de belangen onzer
Universiteit met toewijding heeft gediend.
Een dag later eiste de dood opnieuw een slachtoffer: op
16 Mei ontviel ons onze oud-collega KAN, die sinds 1907 als
buitengewoon, van 1920 af als gewoon hoogleraar in de keel-,
neus- en oorheelkunde aan onze Universiteit verbonden is geweest.
Sedert jaren had hij zich uit zijn drukke praktijk teruggetrokken,
niet intussen uit den drukken, hem nooit drukkenden
omgang met vrienden en kennissen in Leiden, voor wie zijn
zonnige hartelijkheid een bezit was geworden, waarvan zij geen
afstand konden doen. Onze medische faculteit wist, wat zij aan
haar vroeger medelid verschuldigd was: KAN had hier voor
het hem toevertrouwde klinische onderwijs velerlei baanbrekend
werk moeten verrichten; met de tropen bekend had hij als eigen
werkterrein ter ontginning het Instituut voor Tropische Geneeskunde
gekozen, waarvoor hij in geregelde samenwerking met
zijn vriend en collega FLU den inzet van zijn grote energie
gegeven heeft. Juist dit jaar bestond de gelegenheid hem en
dit zijn werk in dankbaarheid te gedenken. Ook hij Iaat een
goede herinnering na.
Nog andere slachtoffers eiste de dood: bij het onderwijs
betrokken waren dr E. MARX, privaat-docent bij de oogheelkunde
en T. A. KANDOU arts, hoofd-assistent voor de neurologie,
die op 19 Juli overleed. Ook de kring der studenten bleef niet
gespaard: overleden zijn mej. M. VAN GELDEREN, mej. C. A.
JANSSE, J. H. L'ORTYE, DURK ROLLEMA. Is het ieder jaar weer
opnieuw een ontroerend ogenblik, wanneer onze gedachten een
wijle stil staan bij hen, die op jeugdigen leeftijd ons, den ouderen,
zijn voorgegaan naar dat Rijk, waarvan men weet dat niemand
terug kan keren, dit jaar bracht ons het schokkend bericht,
dat de dienst voor het Vaderland ook van zes onzer Studenten
het hoogste offer vroeg, dat een mens kan brengen, het offer
van zijn leven. Met eerbied noem ik U hun namen: het zijn
de namen van J. JULSING, J. A. METZ, P. RINK, J. J. LE ROY,
R. E. VELLEMAN, C. baron DE VOS VAN STEENWIJK. „Het Vader-

,X1
landt ghetrouwe blijf ick tot in den doet": wij peilen plotseling
de diepte, waaruit het Wilhelmus is omhoog gerezen; het is ons
als hadden wij het nooit gehoord, noch zelf gezongen. Moge dan
hun zelf evenals hun naastbestaanden het vast vertrouwen niet
gewankeld hebben, dat ook dit, totale, offer niet vergeefs gebracht
zal blijken!
Een droevig ongeval, een verkeersongeluk overkwam op 31 Mei
den conservator van het Rijksherbarium, dr J. TH. HENRARD,
tengevolge waarvan hij het rechteroog heeft moeten missen.
Minder droevig, slechts weemoedig stemt het, dat twee onzer
collega's bij het bereiken van den 70-jarigen leeftijd door de
„harde wet" gedwongen zouden worden hun ambt neer te leggen,
PH. S. VAN RONKEL en P. C. T. VAN DER HOEVEN. Weliswaar
ontvingen beiden naast de officiële gelukwensen hun door den
Rector uit naam van den Senaat aangeboden zeer vele bewijzen
van persoonlijke genegenheid uit den kring hunner vakgenoten.
Doch dit alles bleef strikt persoonlijk, doordien in de ambtelijke
sfeer de Regering althans op VAN RONKELS vernieuwde krachtsinspanning
een beroep zal moeten doen: de tijdsomstandigheden
een beletsel vormend voor het regelmatig vervullen van de
door zijn heengaan ontstaande vacature, heeft hij zich bereid
verklaard, voorlopig met de uitoefening van zijn ambt voort
te gaan. Onze dank voor deze door hem betoonde bereidwilligheid
is even vanzelfsprekend als onze vreugde, dat zij
beiden, VAN DER HOEVEN na een ambtsvervulling van 37 jaren,
VAN RONKEL na een carrière van 45 jaar, waarvan 20 in de
tropen werden doorgebracht, nog gezond en opgewekt in ons
midden verkeren. Wie VAN DER HOEVEN met de beheersende
rust hem eigen, vroeg of laat, door de woelige Stationsweg
ziet fietsen, houdt de rechtopgaande gestalte, toonbeeld, ook
voor het jongere geslacht, van rechtschapenheid in eigenlijken zin,
in dankbare herinnering vast, beseffend, hoe gezond men zelf
kan blijven, wakend over anderer ziekbed. Mijn opvolger
zal de gelegenheid gaarne aangrijpen op beider Leidse periode
nog terug te komen.
Ook dr W. P. JORISSEN, sinds 1908 lector in de anorganische
en physische scheikunde, bereikte den zeventigjarigen'leeftijd,
die hem tot het neerleggen van zijn ambt noopte. Hem eveneens
heeft het Senaatsbestuur op den bewusten dag met het
bereiken van dezen tegenwoordig niet meer hogen leeftijd
gelukgewenst. Gelijk de beide zo juist genoemde docenten
6

82
verheugt ook JORISSEN zich in het volledig bezit van zijn werkkracht
en gezondheid, zózeer dat voor hem de rust, hem thans
wenkend na een welbesteed leven, wellicht minder aantrekkelijkheid
bezit, dan tijdgenoten zich wel kunnen voorstellen, voor
wie de vervulling van hun taak tot het einde toe het woord tot
werkelijkheid heeft gemaakt, dat de laatste loodjes het zwaarst
wegen.. Onze beste wensen vergezellen hem in deze nieuwe
periode zijns levens.
Wat de dood of de even onverbiddelijke bepaling der wet
ons ontnam, werd ook in den afgelopen cursus met nieuwe
krachten aangevuld.
Niet minder dan zeven hoogleraren gaven door het uitspreken
ener inaugurele oratie op het gewijde uur van den Vrijdagnamiddag
aan het begin van den nieuwen cursus het karakter van
University-extension in den vorm van een monumentaal week-end:
Den reizang opende dr Z. W. SNELLER, vanaf 1922 gewoon
hoogleraar aan de Nederlandsche Economische Hoogeschool
te Rotterdam, sinds 1932 te Leiden belast met het geven van
voordrachten, thans benoemd tot bijzonder hoogleraar in de
economische geschiedenis van wege het Leidsch Universiteitsfonds,
met een oratie op 6 October over „De economische geschiedenis
in hare betrekking tot economie en geschiedenis".
Als leerling en opvolger van DE BLÉCOURT trad den 13den
October op mr W. VAN ITERSON, sprekend over „Willig decreet
in Holland en Zeeland".
Dr A. DE BUCK, die reeds op 9 Mei zijn ambt van eersten
buitengewonen hoogleraar in de Egyptologie aanvaardde, en
den dag daarop dat in de geschiedenis van de antieke godsdiensten,
het laatste als opvolger ten dele van KRISTENSEN,
liet daarop 20 October een inaugurele oratie volgen over: „De
godsdienstige opvatting van den slaap inzonderheid in het
oude Egypte".
Hem volgde in de rij der nieuwe dignitarissen mr C. WEST-
STRATE, den 27en October een rede uitsprekend over „Welvaart
en economie."
Als opvolger van VOGEL trad in onzen kring binnen dr F. B. J.
KUIPER, die 24 November een redevoering hield over „De
Goddelijke Moeder in de Voor-Indische religie".
Na de Kerstvacantie voegde zich bij hen als voortzetter van
HOLLEMAN'S werk dr V. E. KORN; zijn op 19Januari 1940
voorgedragen oratie droeg tot titel: „De wetgeving der Indonesische
volksgemeenschappen".

83
Als laatste der Pleiaden verscheen in den wetenschappelijken
kosmos dr J. H. KRAMERS, sinds 1922 als lector in het Perzisch
en Turksch aan onze Universiteit verbonden, wien wij het na
het aanhoren zijner rede gaarne vergaven, dat hij in strijd met
Leidse mores reeds den dag onmiddellijk volgende op den Diés
oreerde, en wel over: „De Taal van den Koran".
Ook andere academische docenten maakten een aanvang
met hun werkzaamheden: op 19 Januari gaf dr J. POPKEN,
privaat-docent bij de Faculteit der Wis- en Natuurkunde, een
openbare les over „De ontwikkeling van het getalbegrip";
24 Januari verblijdde dr N. TINBERGEN, lector in de experimentele
en propaedeutische dierkunde bij dezelfde Faculteit
ons met het thema „Elk vogeltje zingt zoals het gebekt is";
hen volgde dr E. VAN HINTE, 14 Februari, die als privaatdocent
in de sociale en economische aardrijkskunde bij de
Faculteit der Letteren en Wijsbegeerte een openbare les
wijdde aan de betekenissen dezer vakken. Wij verheugen
ons, wat dezen laatste aangaat, erover, dat nu althans iets
voor de Aardrijkskunde zij het ook slechts in den vorm van
een privaat-docentschap bereikt is; voor een vak als de
Geographie is dit in het tegenwoordig tijdsbestek echter nog
veel te weinig; de toekomst zal ook hierin zeker verandering
moéten brengen!
Tegenover dezen allen stond de heer A. J. LIEVEGOED, die enige
jaren colleges over het dagbladwezen heeft gegeven, aan welke
voordrachten op zijn verzoek thans een einde is gekomen.
Een bijzonder professoraat in de Vondelstudie kwam tot stand,
waarvoor werd aangewezen dr W. J. M. A. ASSELBERGS.
Als opvolger van JORISSEN werd in het lectoraat boven reeds
vermeld inmiddels benoemd dr J. A. A. KETELAAR.
Een nieuw privaat-docentschap werd in het leven geroepen
door de toelating van dr A. A. PRINS, die als zodanig onderwijs
zal geven in de Engelse taalkunde. De elkander thans aanvullende
werkzaamheid van dr D. G. VAN DER VAT en dr PRINS
geeft nu tenminste voor het Engels een grondslag, waarop
spoedig erkenning van dit vak als docendum van Rijkswege
aan de Rijksuniversiteit moge geschonken worden. Van de
drie aangrenzende moderne talen ontbreekt dan nog het Duits:
monendos moneo.
Dr P. A. DIETZ, tot nog toe privaat-docent in de parapsychologie,
verzocht intrekking van zijn venia docendi welke, door
dr K. H. E. DE JONG is aangevraagd en verkregen.

84
Ten aanzien van jubilea in dezen cursus mogen wij hier
volstaan met de korte vermelding, dat onze beide collega's
BLANKSMA en HUIZINGA den dag herdachten, waarop zij 25 jaar
geleden in ons midden hun ambt aanvaardden. Senaat en Faculteit
lieten niet na hun op dien dag een welgemeenden gelukwens
te doen toekomen.
Diezelfde gelegenheid grepen beide instanties gaarne aan,
toen zij JELGERSMA complimenteerden naar aanleiding van
diens tachtigsten verjaardag.
De Rector pleegt bij gouden en diamanten doctoraten aan hen,
die zo hogen leeftijd bereiken, namens den Senaat een gecalligrafeerden
gelukwens te zenden; dit jaar mocht hij dit, wat de
laatste categorie betreft, doen aan mr D. FOCK, mr C. B.
NEDERBURGH, Dr A. PEKELHARING; tot de eerste groep van
doctoren, wien een Viridis Senectus beschoren was behoorden
niet minder dan vijftien oud alumni: het zijn de bezitters
derSummi Honores H. L. BLOEMEN WAANDERS, G. S. BRANTSMA,
J. M. DUTILH, J. VAN DER FEEN, G. L. MENS FIERS SMEDING,
J. VAN DER HOEVEN, I. H. HÖFELT, E. A. KLOBBIE, J. KRUSE-
MAN, H. W. VAN DER MEY, C. M. H. MINDEROP, H. G. F.
MOCK, P. POLVLIET, L. VAN PRAAG, P. YSSEL DE SCHEPPER.
Tot de geschiedenis der Universiteit behoren enkele mutaties,
die kort vermeld mogen zijn:
KROM werd benoemd tot Voorzitter der nieuwe Rijkscommissie
voor het Oudheidkundig bodemonderzoek in Nederland.
Het Oostersch Instituut zag jhr mr A. C. D. DE GRAEFF als
Voorzitter optreden; tevens werd hij Voorzitter van het Leidsch
Universiteitsfonds, het laatste in de plaats van mr P. A. V.
baron VAN HARINXMA THOE SLOOTEN, die vele jaren zich in
dezelfde functie voor dit Fonds uiterst verdienstelijk heeft
gemaakt: een woord van welgemeenden dank is uit dien hoofde
hier zeer zeker op zijn plaats. In den loop van den cursus trad
KROM als Secretaris van den Universiteitsraad op.
Mr F. D. E. VAN OSSENBRUGGEN trad af als Bestuurslid van
het Oostersch Instituut en werd als zodanig vervangen door
dr A. D. A. DE KAT ANGELINO.
Ook in het Bestuur der Adatrechtstichting, waarvan HOLLE­
MAN voorzitter en secretaris was, werd deze als Voorzitter opgevolgd
door collega J. J. SCHRIEKE, als Secretaris door collega
V. E. KORN; HOLLEMAN had zich met de hem eigen toewijding
ook aan dit werk gegeven, waarvoor hem op deze plaats de
dank gebracht moge worden, dien hij heeft verdiend.

85
J. W. MULLER, curator der Bibliotheca Thysiana, nam als
zodanig ontslag; als zijn opvolger werd aangewezen collega
J. DE VRIES. In de daartoe vereiste vergadering van Rector
en Seniores werd den aftredenden Curator door den Rector
onze dank gebracht voor zijn beheer.
In de drie vacatures, die WENSINCK'S overlijden deed ontstaan,
werd voorzien, doordat in de Commissie van Uitvoering van
het Leidsch Universiteitsfonds dr KROM, in de orgelcommissie
dr VAN GRONINGEN, in de de Goeje-stichting dr J. H. KRAMERS
werd benoemd.
!n de reeks personalia moge vermelding vinden, dat de Secretaris
van Curatoren, mr P. J. IDENBURG in de maand December
van een tweede, welgeslaagde buitenlandse reis naar Afrika,
vooral naar Zuid-Afrika terugkeerde, alwaar hij voor het aanknopen
van betrekkingen en steviger bevestigen van reeds
bestaande relaties tussen de stamverwante volken ginds en
in Nederland met voldoening werkzaam was geweest.
Ook voor onze Universiteit belangrijk was de expeditie,
waartoe het Nederlandsch Aardrijkskundig Genootschap het
initiatief nam en waarvoor de steun der Nederlands-Indische
Regering verkregen werd. Voorbereid en geleid is deze reis
naar het bergland van Nieuw-Guinea door den heer C. C. F. M.
LE Roux, Conservator van het Rijksmuseum voor Volkenkunde
alhier; onze collega BOSCHMA trad als zoöloog op, als geoloog
behoorde dr R. IJZERMAN tot den staf. Tussen Juni en
November werden zeer belangrijke resultaten verkregen voor
anthropologie, fauna en flora van dit gebied: het rijke verzamelde
materiaal, door dit Genootschap afgestaan, is voor het
ethnographische gedeelte reeds in het Rijksmuseum voor
Volkenkunde geplaatst, de voor onderzoekingen van zoögeographischen
aard zeldzame verzamelingen op zoölogisch gebied
zullen later volgen. In de zomermaanden gaf een tentoonstelling
in het Rijksmuseum voor Volkenkunde reeds een goeden
indruk van de cultuur dezer nog in het stenen tijdperk levende
Bergpapoea's.
De Vereniging Instituut voor Tropische Geneeskunde zou in
normale omstandigheden op luisterrijke wijze haar 25-jarig bestaan
gevierd hebben; thans konden vergadering en receptie helaas
niet worden gehouden, zodat onzerzijds met een schriftelijken
gelukwens moest worden volstaan. Een monumentaal boekwerk
aan de herdenking van den succesvollen arbeid gewijd kon evenwel
worden uitgegeven; het bewaart en verlevendigt voor beter

86
tijden het werk hier verricht ten bate van de overzeese gewesten
en patria.
Op verschillende wijzen hebben wederom in den afgelopen cursus
Leidse docenten, gevend en ontvangend, ook buiten Leiden,
van het werk en den naam onzer Universiteit doen gewagen.
Op verzoek van prof. GRÉGOIRE te Brussel hield collega
ANTONIADES aldaar in Januari een voordracht over de Griekse
liturgie; BÖHL hield lezingen in Antwerpen en Leuven; de
privaat-docent dr J. B. D. DERKSEN, die terugkeerde van een
zevenmaandse studiereis door de Verenigde Staten, nam aldaar
aan congressen deel en gaf in Colorado Springs en Philadelphia
enkele voordrachten over resultaten van eigen onderzoek;
eveneens in Amerika gaf de privaat-docent H. E. ENTHOVEN
in April een reeks colleges in Minnesota en Minneapolis; ESCHER
hield in Februari een drietal voordrachten te Luik; ook LAM
keerde aan het eind van den vorigen cursus uit Amerika terug,
waar hij instituten bezocht en connecties aanknoopte; VAN WIJK
ontving een uitnodiging de tweede helft van den cursus 1939—40
Slavisch te doceren aan de Columbia University, welke uitnodiging
hij echter niet heeft aangenomen.
Gaan wij thans over tot het tweede punt, tot hen, die van
elders erkenning hunner verdiensten oogstten, dan moge ervan
gewaagd worden, dat CROMMELIN benoemd werd tot lid der Hollandsche
Maatschappij der Wetenschappen te Haarlem; dat
GORTER benoemd werd tot Honorary Fellow of the American
Academy of Pediatrics — GORTER is de eerste als zodanig
benoemd —, tot Buitenlandsch Correspondeerend Lid van de
Koninklijke Vlaamsche Academie voor Geneeskunde en tot
Lid van de Nederlandsche Akademie van Wetenschappen; dat
HUIZINGA benoemd werd tot lid van het Koninklijke Deensche
Gezelschap der Wetenschappen, gelijkstaande met de Akademie,
en tot lid van de Koninklijke Vlaamsche Academie van Wetenschappen
te Brussel; dat J. VAN DER HOEVE benoemd werd tot
Buitenlandsch Lid der Koninklijke Vlaamsche Academie; dat
JORISSEN benoemd werd tot Ridder in de Orde van den Nederlandschen
Leeuw; dat KEESOM werd benoemd tot lid der Koninklijke
Vlaamsche Academie van Wetenschappen, Letteren en
Schoone Kunsten; dat J. DE VRIES benoemd werd tot Corresponderend
Lid van de „Suomalais-Ugrilainen Seura" te Helsinki.
Collega S. E. DE JONGH ontving van de Rockefeller Foundation
een belangrijk stipendium. De hoofdassistent aan het Rijks-

87
herbarium, dr S. J. VAN OOSTSTROOM, werd in het genot gesteld
van een toelage uit het Buitenzorg-fonds.
Aan buitenlandse representatie was dit jaar uit den aard der
zaak armer dan zijn voorgangers. De viering van het 200-jarig
bestaan der Zweedse Academie, da't met groten luister herdacht
zou worden in September 1939, was door den inmiddels ingetreden
oorlogstoestand onmogelijk geworden; in de plaats van een
persoonlijke vertegenwoordiging door den Rector trad thans
een in het Latijn gestelde uitvoerige gelukwens. Hetzelfde gold
van het Congres du monde portugais, op 1 Juli en vlg. te houden,
waarop HUIZINGA zich bereid verklaard had de Leidse
Universiteit te vertegenwoordigen. Het naderende Tweedeeeuwfeest
der University of Pennsylvania in September 1940
geeft al evenmin gelegenheid tot vertegenwoordiging, zodat
men ook hier met een schriftelijken Latijnsen gelukwens heeft
moeten volstaan.
Blijven wij in kleiner kring, met trots mogen wij zeggen, in
eigen kring, dan verdient vermelding, dat wij de herdenking
der geboorte van JOSEPHUS JUSTUS SCALIGER, dien princeps
philologiae et historiae, op 5 Augustus 1540, die wij in September
hadden willen vieren, ook niet konden laten doorgaan, terecht
menende, dat in het kader van dezen tijd zulk een herdenking
kwalijk zou passen.
Daarmede zijn wij in den kring der voordrachten aan deze
Universiteit getreden. Enkele, die rechtstreeks met de studentenmaatschappij
samenhingen, mogen weldra ter sprake komen;
hier bepalen wij ons tot de andere lezingen.
Vanwege het Centraal Bureau voor • de Statistiek werden
wetenschappelijke voordrachten te Leiden georganiseerd.
Bijzondere vermelding verdienen de pogingen van het Leidsch
Universiteitsfonds de voordrachten, door VAN VOLLENHOVEN
in het leven geroepen onder den titel Studium Generale en als
onderdeel van de veelomvattende taak van het Leidsch Universiteitsfonds
georganiseerd, ook in dit jaar te laten houden: in
een drietal lezingen heeft gedurende de maand Februari HUIZINGA
met de qualiteiten die wij van hem kennen „Patriotisme en
Nationalisme in de Europeesche Geschiedenis tot het einde
der 19e Eeuw" behandeld.
Daarmede naderen wij reeds de jongere generatie, die onze
Universiteit bevolkt, die der Studenten. Want hetgeen ik thans te
vermelden heb, de voordrachten door prof. dr H.J. Pos, hoogleraar
aan de Universiteit van Amsterdam, in het Groot Auditorium

SX
gehouden, zijn voor een belangrijk gedeelte aan het initiatief
der studiosi te danken. Reeds bij de Rectoraatsoverdracht in
1938 heeft de toenmalige Rector BARGE trachten weer te geven,
wat in dezen als wensen bij de jongere generatie leefde (Jaarboek
1938 blz. 100 vlg.), daarbij de destijds geuite vraag der studenten
herhalend: „Moet zij, de vakstudie niet aangevuld worden met
inzicht in het onderling verband der verschillende wetenschappen?"
en haar beantwoordend met een uitvoerige verwijzing,
liggend in de richting der philosophie. Na een door de
studenten in den toen volgenden cursus verkeerd aangepakte
poging is thans een betere opzet, in vele opzichten zelfs uitnemend,
geslaagd. Toen na de laatste der vijf boeiende voordrachten
door Pos gehouden in November en December 1939
over „De Filosophie der Wetenschappen" — sindsdien in druk verschenen
— de Rector hem den dank van het steeds talrijker, aandachtig
gehoor bracht, had hij den indruk de tolk te zijn ener
wel zeer zeldzame eensgezindheid ten aanzien van de vraag,
of déze poging geslaagd was en een herhaling, indien mogelijk,
OVERZICHT DER INSCHRIJVINGEN 1939—1940.
totaal der ° r
l
"Je vrouwelijke voor enkele
FACULTEIT ingeschrea
ingeschre- lessen ingevenen
° e n e n venen I schrevenen
Godgeleerdheid 133 34 22 I 1
Rechtsgeleerdheid 346 147 132 9
Geneeskunde 918 174 204 1
Wis- en natuurkunde 351 81 108 4
Letteren en wijsbegeerte...:. 232 82 128 45
Rechten en letteren 244 86 36 1
Tezamen 2224 604 630 61
In den cursus 1938—1939 waren
de totalen j 2417 609 628 59
PROMOTIËN
FACULTEIT | Totaal j M. V.
Godgeleerdheid 4 waaronder 3 1
Rechtsgeleerdheid i 6 „ j 6 (1 c. I.)
Geneeskunde I 12 _ j 10 2
Wis- en natuurkunde.... 17 „ 1 4 3
Letteren en wijsbegeerte.. 1
12 »
1 0
( 4 c
5! 43 8
-
2

89
dan zeer gewenst moest heten. Een woord van hulde worde hier
uitgesproken voor dit heugelijk initiatief, van de studentenfaculteiten
uitgegaan.
Zo vormen tevens deze voordrachten reeds een ongezochten
overgang tot het laatste gedeelte der personalia, de studenten.
De verhouding immers van den Senaat tot het College van
Curatoren geeft den Rector dit jaar geen aanleiding tot bijzondere
opmerkingen.
Vooraf mag met een enkel woord worden vastgesteld, dat de
lessen in de didaktiek zowel in de natuurphilosophische als in de
letterkundige Faculteit nu ook van Rijkswege haar vasten vorm
gekregen hebben. Na jaren langen strijd en veel voorbereiding
is nu eindelijk deze onbegrijpelijke achterstand verdwenen.
Het aantal ingeschrevenen, dit jaar 2222 (tegenover 2417 in
den vorigen, 2460 in den daaraan voorafgaanden cursus) is
evenmin het werkelijke aantal studenten als in vroeger jaren.
Het aantal vrouwelijke is nauwkeurig gelijk gebleven n.1. 628,
het aantal voor de eerste maal ingeschrevenen, 604, is slechts
5 lager dan dat van den vorigen cursus. Het verschil van bijna
200 studenten vindt dus en begrijpelijk zijn oorzaak in de mobilisatie,
die juist reeds aan de Universiteit verbonden studenten
aan hun werk en opleiding heeft onttrokken.
Promoties hadden ook dit jaar, in aanmerking genomen de
bijzonder moeilijke omstandigheden, in bevredigend aantal plaats.
Kon BARGE, ongeëvenaard, als top-scorer der promotie-competitie
met begrijpelijken trots, al bleef dan een century hem ontzegd,
wijzen op 89, met collegiaal medelijden gewagend van zijn voorganger,
die het, alzo sprak hij, „ongunstig aantal" vaii 51 promovendi
onder den hamer bracht, sinds BARGE trad een daling
in, waarvan wij geneigd zijn de oorzaak elders te zoeken dan
in angst der promovendi voor den — al of niet majestueuzen —
Bargiaansen ritus der „Commissie uit den Senaat": rijzend,
zich het hoofd dekkend, ontdekkend en weer omlaag dalend.
Indien ik zelf het, eilacie, dit jaar niet verder bracht dan 51
promotie-runs, ducht ik geen herhaald „ongunstig", oordeel veeleer
dit getal heugelijk in de benarde tijden, die wij beleefden.
Het begin van den cursus kwam ditmaal in tweeërlei opzicht
op gelukkige wijze tot stand. Verschillende Faculteiten hebben
het studiejaar in een gemeenschappelijke bijeenkomst van
studenten met hun hoogleraren geopend, waarin dan een der
Academische docenten ter inleiding een algemene beschouwing
ten beste gaf, waarvoor de studie der studenten in ruimsten zin,

90
ook hun vorming in de Academiejaren, de stof leverde. Mijn
herinnering aan de wijze, waarop in de Faculteit der Letteren
dit geschiedde bij monde van VAN WIJK, èn de berichten, die
mij uit andere Faculteiten bereikten, wettigen mijns inziens
de hoop, dat dit goede gebruik bestendigd zal worden.
Door de studenten werd voorts dé wens uitgesproken, dat
nog tijdens de verschillende novitiaatsperioden een gemeenschappelijke
plechtige Incorporatie — de woordvondst is van
collega KROM — aan hen, die voor de eerste maal werden
ingeschreven, zou worden voltrokken door den Rector Magnificus
in het Groot Auditorium. Een zeker vruchtbare gedachte
werd hiermede voorgedragen, waaraan de Rector gaarne uitvoering
heeft gegeven; de toespraak door hem op 21 September
1939 tot de Eerstejaars-studenten gehouden en met gemeenschappelijken
zang besloten, werd op verzoek vermenigvuldigd
en aan de aanwezigen voor het einde van hun novitiaat namens
den Academischen Senaat ter hand gesteld. Ook deze eerste
poging, waarvoor opnieuw den Studenten de eer en voldoening
toekomt en hier worde toegebracht, zal, indien personen en
omstandigheden dit mogelijk doen schijnen, worden herhaald.
In dit verband moge ook vermelding vinden, dat op initiatief
van het L. S. C. een smakelijk werkje, door Corpsleden
geschreven, werd samengesteld, bestemd allen nieuw-ingeschrevenen
zo spoedig mogelijk die (in)wijding te doen ontvangen
waardoor zij open mogen staan voor de geheime bekoring van
Leiden als studerende en „studente" stad. Met veel probate
middelen in juiste dosering, bijv. de systematische betreding
van Leidens Via Sacra, de Breestraat, wordt hier overtuigend
en vlot gecolporteerd. Het smeue, goed geschreven boekske
zal, weer anders dan dictaat en studiehandboek, ook door de
faculteitsbijdragen der hoogleraren, een „handleiding voor de
eubiotiek" van den Leidsen Student worden.
In het achter ons liggende moeilijke en duistere jaar leefde er
meer nog aan wensen en meer aan initiatief bij de Leidse Studenten.
Versterking van het gevoel van saamhorigheid, verdieping van
individu en groep ten aanzien van nijpende vragen omtrent levenshouding
en wereldbeschouwing, door den oorlog rondom ons
heen gesteld, deden zich als behoeften gelden, die gedurende
twee dagen in December leidden tot de zgn. „Academiedagen".
Na een inleidend woord van den Praeses Collegii BEELAERTS
VAN BLOKLAND heeft de Rector deze bijeenkomst met een
korte rede geopend, waarop prof. mr A. C. JOSEPHUS JITTA

91
sprak over „Het Nederlandsche Volk", mr dr J. VAN WALRÉ
DE BORDES over „De roeping van Nederland in de Volkerengemeenschap",
mr J. LINTHORST HOMAN over „Gemeenschapszin".
Nabesprekingen verhoogden het nuttig effect dezer voordrachten,
die in druk verschenen onder den titel „Nederland in
Oorlogstijd".
Dit jaar bracht voorts niet minder dan drie lustra. De V.V.S.L.,
Nederlands grootste studentenvereniging, sloot haar achtste
Lustrum op eenvoudige wijze af door een herdenking, die beter en
oprechter hulde vormde aan de beste qualiteiten der jonge vrouw,
dan luisterrijker viering in dezen tijd geweest zou zijn. Op de
hoofdplechtigheid dezer herdenking in de kerk volgde een receptie
in het patriciërshuis aan het Rapenburg, die door het wilsheroïsme
der met levensgevaar binnendringenden en met engelengeduld
wachtenden een ontroerend getuigenis aflegde, welk een plaats
de V.V.S.L. in de harten van Leidens burgerij inneemt.
Aan de overzijde van het Rapenburg vierde ook de Unitas
Studiosorum Lugduno-batava haar Lustrum met een programma,
waarin het wetenschappelijk gedeelte en het amusement in
evenwicht waren aangebracht. Hier evenals bij de V.V.S.L.
vonden Rector en Secretaris gelegenheid de goede wensen van
den Academischen Senaat uit te spreken.
Het laatste Lustrum reeds in den zomer, dat waarmede het
L.S.C. pleegt de stichting der Universiteit zelve te herdenken,
moest, na een voorbereiding, die om de figuur van MARNIX VAN
SINT ALDEOONDE gegroepeerd een geslaagde en imposante viering
van den 365sten Diés Natalis onzer Universiteit scheen te beloven,
door de omstandigheden vervallen. Op den bepaalden
wens der studenten werd echter besloten een uitzondering te
maken voor de plechtigheid in de Pieterskerk, die, ook vroeger
reeds tweemaal doch dan des avonds, uit- of inluiding van de feestweek
had gebracht. De bijeenkomst had op 26 Juni, ditmaal des
middags, plaats; na een inleidend woord van den Praeses Collegii,
den heer FABIUS, sprak de Rector Magnificus de herdenkingsrede
uit, waarna de President-Curator de bijeenkomst met een korte
rede sloot. Ook ditmaal verleende het Collegium Musicum
samen met het Studentenzangkoor zijn medewerking. De tijdsomstandigheden
gaven aan deze plechtigheid een reliëf en een
klankbodem, die in meer normale tijden niet in die mate aanwezig
kan zijn. Met juist inzicht had men de organisatie van
deze indrukwekkende Lustrumherdenking voor het eerst in
handen der zes voor ditmaal verenigde Leidse studentencorpo-

92
raties gelegd: een heugelijk feit, dat ook hier vermelding verdient.
De eigenlijke Diés der Universiteit lag reeds onder de opdoemende
schaduw der dingen, die komen zouden. Toch werd
deze dies candidus bij uitstek, zij het ook met enige versobering
en met vermijding van alles, wat bij de huidige omstandigheden
minder paste, op de gebruikelijke wijze gevierd. De Rector
sprak dien dag een rede uit over het „Réveil van Augustus".
Een enkel woord tenslotte over de gebouwen der Universiteit.
De Senaatskamer, in goed Latijn thans Senaculum geheten, werd
verrijkt met de portretten der oud-hoogleraren J. M. JANSE en W.
NOLEN, voor welke schenking den schenkers dank werd betuigd.
In de Bibliotheek kwam het grotere bouwplan, waaraan dr
SEVENSMA zijn bekende stuwkracht verleende, nog niet tot
stand. Wel werd een ingrijpende verandering aangebracht in
het Instituut der Leeskamers, ditmaal voor de Faculteit der
Letteren, nadat in dit opzicht de Theologische Faculteit was
voorgegaan. Concentratie is ook hier het doel en beter samenwerking
der Leeskamers met directie en administratie der
Universiteitsbibliotheek. Verhuizing en eventueel nodige verbouwing
hoopt de Bibliothecaris met den aanvang van den
nieuwen cursus voltooid te hebben, opdat men terstond de regeling
der studiecollecties, zoals wij ons deze thans voorstellen, in de
praktijk zal kunnen toepassen.
Voor de geschiedenis der Universiteit is van belang geweest, dat
de Pedellus Maior, de heer L. TH. DEE, de examenregisters eertijds
door zijn vader bewerkt, aan de Universiteit ten geschenke
heeft gegeven, waarvoor het Senaatsbestuur hem dank bracht.
In de Academie zelve evenals elders, in de Musea en Laboratoria,
voornamelijk, werd veel arbeid verricht ten einde kostbaarheden
en zaken van waarde bijtijds in veiligheid te brengen: de
Senaatskamer, ontluisterd, verloor haar beroemde portretten,
slechts het portret van haar stichter, den Prins, bleef nog lang zijn
eenzame wacht betrekken, totdat ook dit Palladium der Universiteit
naar veiliger oorden de wijk nam. Speciale zorg vereiste ook
het Prentenkabinet: niet slechts werd de kostbare inhoud ook
hier naar een veilige bergruimte overgebracht, doch gedurende
de dagen van 10—15 Mei werd dag en nacht wacht gehouden.
Met grote dankbaarheid vermeldt de Directeur, collega MARTIN,
den groten steun bij een en ander van vrijwilligers ondervonden.
Daarmede zijn wij bij de sombere trias aangekomen: mobilisatie,
oorlog, capitulatie. Mij voornemend dadelijk nog met
enkele woorden hiervan te gewagen, wil ik mij voorlopig be-

93
perken tot de mobilisatie en de gevolgen, die deze had voor de
Universiteit.
Dadelijk na zijn ambtsaanvaarding heeft de Rector zich m
verbinding gesteld met Leidens garnizoenscommandant, van
mening, dat onze Universiteit den ongeschreven plicht had voor
de gemobiliseerden, zowel studenten als niet-studenten, te
doen, al wat slechts in haar vermogen lag. Een commissie kwam
tot stand onder voorzitterschap van den Rector, bestaande
uit den Secretaris van den Senaat, drie officieren en drie Academische
docenten. Drieërlei werd beoogd: A. door korte oriënterende
of samenvattende avondcolleges den gemobiliseerden
studenten het contact met hun studie zo goed mogelijk te verzekeren;
B. door avondvoordrachten te houden door Academische
docenten officieren, kader en meer ontwikkelde manschappen
in bevattelijken vorm met enkele gegevens der wetenschap
in aanraking te brengen; C. voor de militairen in het
verband van den troep voordrachten te geven in het Groot
Auditorium, die er op berekend waren de aandacht van deze
ongewone auditores wakker te roepen en te houden. Een oproep
door den Rector tot de Academische docenten gericht had het
heugelijk gevolg, dat niet minder dan 42 dezer zich bereid verklaarden
een of meer voordrachten te houden. Aldus kwam een serie
lezingen tot stand zowel tot de Kerst- als later voortgezet tot de
Paasvacantie, die voor het merendeel aan het beoogde doel voortreffelijk
beantwoordden. Den dank, dien de militaire autoriteiten
mij bij herhaling mondeling en schriftelijk hebben overgebracht,
wil ik gaarne, bij deze weldoende herinnering een ogenblik
stilstaande, ook van deze plaats nog herhalen: bij al wat wij
te dragen ontvingen stemt het erkentelijk op het hier bereikte
als op een lichtpunt in het afgelopen jaar te kunnen wijzen.
Et haec meminisse iuvabit!
Na het hier geschilderde behoeft het nauwelijks betoogd te
worden, dat onzerzijds ook na 15 Mei al spoedig pogingen werden
gedaan in het lot der gcdemobiliseerden verbetering aan te
brengen of hun bij hun pogingen het contact met hun studie
te herstellen, zo ver dat in onze macht lag, de hand te reiken.
Deze vrijwillige taak werd ook in de zomervacantie vervuld;
de Juridische Faculteit heeft zelfs wekelijkse colleges gegeven,
ook voor niet-gedemobiliseerden toegankelijk!
Ook het deftige Rectorencollege, dat niet zo licht tot grote
activiteit pleegt te komen, heeft voor deze en dergelijke studieen
studentenbelangen in het afgelopen jaar meer daii eens zijn

94
invloed aangewend. Een grote vergadering met een belangrijke
agenda, uitgeschreven tegen 14 Mei, had, evenals zoveel in die
dagen, geen voortgang. In den zomer zocht de Rector met de
Rectores der beide andere Rijksuniversiteiten opnieuw contact
ter bespreking van dezen drie Universiteiten gemeenschappelijke
belangen. Dit Leidse initiatief leidde tot een voorlopige regeling,
die wellicht in de toekomst nog practisch bruikbaar zal blijken.
Op één punt moge ik tenslotte wijzen.
Na 15 Mei bleken zich voor vele studenten grote moeilijkheden,
niet uitsluitend van economischen aard, voor te doen.
Een regeling werd ontworpen om deze bezwaren te onderkennen
en zo mogelijk op te heffen. In het bijzonder heeft naast enkele
collega's de Secretaris van Curatoren, mr IDENBURO, zich hiervoor
grote moeite getroost. Ook voor de voeding der studenten,
die in het aanstaande jaar nog veel meer en zwaarder problemen
aan de orde zal stellen, werd een wellicht vruchtbaar initiatief
door den Rector genomen: een drietal pogingen werd gedaan
om tot een zgn. mensa academica te komen. Verschillende kanten
van deze zaak zullen nog nader onder het oog gezien moeten
worden, velerlei zal in den voorlopigen opzet moeten worden
aangevuld of gewijzigd; toch was het aanvankelijke resultaat
van dien aard, dat men, met de thans reeds verworven ervaring
zijn voordeel doende, op den ingeslagen weg zal kunnen voortgaan.
Behoef ik U tenslotte te zeggen, dat de alom aangeheven
kreet van dezen tijd, de kreet om concentratie, ook in de studentenmaatschappij
weerklonk en tot de ook van elders bekende
verschijnselen geleid heeft, die tenslotte weer één vraag duidelijk
hoorbaar maakten: hoe veel zal nog moeten gebeuren, meer blijkbaar
dan reeds geschiedde, vóórdat een waarachtige overwinning
op den zelfstandigheidscultus en de daaruit geboren versplintering
en verdeling van hetgeen door gemeenschappelijke
belangen eigenlijk bij elkander behoorde, zal zijn behaald? Zal
inderdaad de N(ederlandsche) S(tudenten) F(ederatie) over
voldoende kracht, moed, enthousiasme, en ook tact beschikken
om het hoge, ongenaakbare doel te naderen? Wij hopen het
van ganser harte.
Na deze vragen, die niet op antwoord wachten, moge een
slotbeschouwing het beeld, dat ik U naar beste weten gaf,
afsluiten.

95
De „Fata" der Universiteit doorliep ik met U. Zijn wij daarmede
aan het van verre zichtbare einde van onzen tocht gekomen?
Wie zou het durven bevestigen? De „Fata"! Merkwaardig
kernbegrip van een oud verleden: het „gesprokene". Door wie
gesproken? De Romeinen, die het woord bezigden, wisten het
niet meer; hoger macht sprak het uit, wat in vervulling
moest gaan, aanstonds: een onafwijsbare macht. Zo geviel het,
dat fata gelijkluidend werd met „gebeurtenissen". Het Latijn
helpt ons verder. Wat nog gebeuren moet èn geschieden zal, het zijn
de „fanda", al wat nog door die Macht „te spreken is, opdat het
zich voltrekke". Is niet, zo luidt de vraag die bij ons opkomt,
is niet het „toekomst-spreken", opdat daardoor die toekomst
héden worde, uitsluitend recht en taak dier Hogere Macht, zijn
niet Haar fanda voor ons „infanda", „onuitspreekbare" zaken,
toekomstbeelden, die men als nog vage schimmen uit de gedachte
weert, ja die velen niet als infanda, doch als nefanda,
als huiveringwekkend, als angstaanjagend, kortom als slechtweg
„b o o s zien en schuwen?
1940 Annus Fatalis! De Bloeimaand van dit jaar met haarschrijnend
gouden Meidagen, met haar ogen wijd open voor het leed,
de ellende, de vertwijfeling, met haar volle licht op dat spectrum
doorlopend van teleurstelling tot beschaming en wat nog verder
ligt! Onze Universiteit, geboren uit den strijd voor de vrijheid,
stichting van den stichter onzer Dynastie, vaak aangeduid als
„propugnaculum libertatis", als Bolwerk der Vrijheid, ook Zij
geplaatst te midden van dit alles, wat ons te dragen, en —
zwaarder taak! — wat ons te verwerken werd gegeven: wie
haar Fata in dézen jaarkring vast moet leggen, hij mag aan dit alles
noch voorbijgaan, noch kan hij er rustig stil bij staan; daarover
spreken is bijkans even ondoenlijk als er het zwijgen toe te doen.
Eén ding staat bij U en bij mij onwrikbaar vast, het enige wellicht
bij allen en onvoorwaardelijk: zoals het was bij de hervatting onzer
colleges in Mei, zo zij het, dat ook hier in dit groots verband ons
eerste woord hun geldt, onze eerste gedachte bij hen verwijlt, die
enkelen, die voor ons volk en vaderland hun laatste en hoogste
offer brachten! Op groten afstand volgen hen die talrijken,
studenten en oud-alumni, die gespaard weliswaar, eerst aan
het einde met levensgevaar, doch daarvóór maandenlang hun
burgerschap met een zwaar persoonlijk offer betaald hebben,
dat het vaderland hun oplegde. Eerbied voor hetgeen de eersten
leden is ons aller ereplicht; erkenning van en erkentelijkheid voor
wat de laatsten deden zij en blijve hun geschonken, ook door ons.

9(5
Is daarmede alles gezegd, wat door den Rector Magnificus
dezer Universiteit op dezen dag, van deze plaats gezegd en getuigd
mag èn moet worden? ja, als men hem gebonden acht
te zeggen, wat in ons allen leeft; neen, indien zijn opdracht
voor dit uur verder gaat of elders ligt! Zelfs wat ons allen binnen
en buiten deze muren verenigt, de liefde tot ons volk en Vaderland,
de aanhankelijkheid aan beider verleden, de zorg en,
haar stiefdochter, de bezorgdheid voor hun toekomst, zelfs dat
bedekt, in hetzelfde woord „Vaderlandsliefde" samengevat, ook
in ons midden een verscheidenheid van inhoud bijkans zo groot
als het aantal vaderlanders is: quot capita, tot sententiae! Zelfs
indien we in dit uur, zoals past, onze aandacht beperken tot
de vraag, wat de huidige tijd betekent voor het Hoger Onderwijs
aan onze Universiteit, zelfs dan zal men in onzen Senaat
een grote verscheidenheid van meningen aantreffen. Indien
ik derhalve het thans volgende uitspreek, acht ik dit den
plicht van den man, die een jaar lang, een lang jaar vol van
bewogenheid en ongedachte vragen, aan het hoofd van den
Academischen Senaat heeft gestaan, acht ik dit tot op zekere
hoogte het recht van den man, die uit hoofde van dit zijn ambt
tal van malen op ongezochte wijze de gelegenheid kreeg kennis
te nemen van hetgeen in studenten en docenten onzer dagen
leeft aan angsten en wensen, aan traditieverknochtheid, aan experimenteerlust
en vernieuwingsmoed.
Welnu, de aangrijpendheid van het afgelopen jaar en van
zeer, zeer veel, dat aan dit jaar voorafging, is dusdanig, het
aantal daardoor uit den sluimer gewekte vragen is zo verbijsterend
groot, dat men moét vereenvoudigen; en het merkwaardige
is tevens, dat men kan vereenvoudigen zo sterk en nijpend,
dat dit alles zich tot één, alles beheersende vraag laat terugbrengen.
Deze vraag luidt: Vita Nuova? Is er hier in dit alles
sprake van werkelijk nieuw leven, ja of neen? Staan wij, ook
wij, ook hier in Nederland, ook in het Universitaire
leven, zelfs in Leiden, gehecht aan oude tradities,
voor de geboorte van iets nieuws?
Wie ook elders in dit leven van iets nieuws waagt te gewagen,
weet terdege, dat hij in het jonge voorjaar niet slechts de lentegeuren
opsnuift, doch ook de lentestormen duchten moet; wie van
de geboorte van een jong wezen rept, beseft diep, dat smart
en barensweeën van deze geboorte onafscheidelijk zijn geweest,
zolang de mensheid leeft. De gelukkigsten en de ervarensten
ook in dezen thans binnen de vier muren van Leidens Groot

97
Auditorium geborgen kring zijn zij, die in eigen gezin zowel
het lijden als ook de zaligheid van zulk een nieuwe geboorte
hebben geproefd en die daardoor den wiegedruk van dit gebeuren
ener „Vita Nuova" als voor het leven onuitwisbaren indruk
in hun ziel mede dragen. „Toen ik een kind was. . . sprak ik
als een kind" . ..; wij, kinderen, spraken indertijd, en speelden
— ten onrechte! — het spel van „ja, neen en betrekkelijk": het
was, en later zagen we het duidelijker in, een echt oude-mensen
spel met zijn geresigneerd „betrekkelijk"! Tijden als die wij
thans beleven, hebben in al hun hardheid, ja wreedheid iets van
juist de wreedheid en de absoluutheid van den kinderleeftijd:
zij kennen uit eigen aandrift slechts het „ja" en het „neen":
zij zien niet in nuances en tinten, zij zetten hele kleuren op,
zij erkennen uitsluitend het „pro" en het „contra": wie niet voor
mij is, is tegen mij!
Het lijkt dwaas, ja erger dan dwaas, het gruwelijk spel van
den oorlog, de ontzindheid van schijnbaar doelloze verwoesting
en dood, èn de — althans voor ons oog — als in de achterhoede
medetrekkende bezetenheid van wederopbouw en vernieuwing
volgend op de verbrijzelingen verguizing van het oude, dat verdween,
met... het kind te vergelijken! Doch terstond reeds!
Was het eigenlijk wel in de achterhoede en als gevolg, dat
deze vernieuwingsdrift mee optrok; stormde hij niet, aan de
spits marcherend, vooruit, in de voorhoede veeleer; was hij
niet — kort gezegd — oorzaak meer nog dan gevolg, was het
jonge leven van een nieuwen tijd ook hier niet primum movens?
Gaan we daarom nog een stap verder terug, naar het allereerste,
onbesproken begin, naar het onbeperkte geluk van den boreling:
een en al toekomst, hoop, vertrouwen, alles mogelijkheid in een
nieuw, teer wezentje; veel, het meeste, welhaast alles, — de
ouders, ook de moeder, zullen het ervaren — van wat hier sluimert
in „Vita Nuova", zal niet of slechts tendele tot rijpe vervulling
ontwaken; en toch, hiér is geen plaats voor „betrekkelijk", voor
„tendele"; hier heerst nog het absolute, „alles of niets", „ja"
of „neen", en dus, hier: „ja, alles"!
Deze doorbraak van het nieuwe, het losscheuren van wat jong
is uit de beschuttende doch ook beknellende omhulling van het
oude, van het verleden, het gaat bij gemeenschap en individu
met lijden gepaard, met vernietiging van een deel van het oude,
waaraan wij vastgehecht blijken met nu folterende hechting.
Is het wonder, dat wij, lettend op de pijn, op de smart, die het
open-breken van nieuw leven als eerste voorwaarde stelt, aan-
7

98
stonds, in geheel onze ziel van deze pijn vervuld, daarheen
getrokken worden, waar het oude lag, dat eens ook wij zelf
geweest zijn; is het niet veeleer begrijpelijk, dat wij, oog noch
oor hebbend voor het jonge, dat zich door die pijnen heen
baan breekt, voor den aanblik terugdeinzen, ons hullend in wat
wij gaarne zien als trouw, trouw aan dat oude, dat vergaat?
En toch, neen juist, in de pijn en de verbrijzeling jong leven
Vita Nuova? Inderdaad! Ook hier, zelfs hier. De mensen die'
thans leven, zullen, zo geloven wij, noch vóór dezen noch na
dezen zo eindeloos hoog en peilloos diep, in hoop en angst,
zich meegevoerd weten op de kolkende deining van het leven'
als thans het geval is.
Laten we alvorens moedeloos te worden door de overweging
hoevele vragen onze Academische rust kwamen bestormen, ons
er opnieuw rekenschap van geven, dat het hoofdcriterium der
intelligentie door de huidige psychologie daar wordt aangelegd,
waar de vraag beantwoord wordt, of een mens zich al dan niet snel
in een nieuwe situatie kan oriënteren en zich daaraan vervolgens
weet aan te passen. Tot deze oriëntering en aanpassing moeten zeer
zeker dan oudere en jongere cives academici in staat worden geacht,
indien althans de Universiteiten nog zelfs maar tendele zijn
wat zij behoren te wezen. Reeds voor den wetenschapsman,
staande tegenover zijn eigen-aardige taak, geldt dit. „De tegenwoordige
beoefening der wetenschap", aldus Pos in de eerste
zijner voordrachten, die ik zoeven mocht vermelden, „heeft
minder dan die van vroeger eeuwen het karakter van vaste
inhouden van kennis te willen overleveren" (blz. 13). De taak
van den academischen docent richt zich intussen op een dubbel
object, niet slechts op dien inhoud der kennis, waarover Pos
sprak, doch ook op den nieuwen houder van kennis. Ook hier
drukt het Latijn dit tweezijdige karakter van het docere bondig
uit door dit Latijnse werkwoord met een dubbel object te verbinden:
docere aliquem, „iemand-" evengoed als docere aliquid „iets
doen opnemen". Juist de korte Latijnse formulering geeft ons gelegenheid
een van de pia vota voor ons Hoger Onderwijs in koristen
vorm weer te geven, aldus: het docere aliquem is, en zij dus ook, gewichtiger
dan het docere aliquid; het levend object van het onderwijs
is voor de levende gemeenschap, waaruit alleen waarachtig
levend onderwijs kan voortkomen, belangrijker dan het zakelijk
object. Men mag nog verder gaan en vastleggen: belangrijker dan
beide, persoonlijk en zakelijk object van hoger onderwijs, is het
subject. Wij betreden hier onmiddellijk van uit de problemen van

onzen eigen tijd klassieken bodem. In de verhouding van Socrates
tot Plato zien wij voor het ook onzen tijd centraal beheersende
vraagstuk van opvoeding en opleiding, als eenheid
beleefd, bovenal de alles overheersende waarde van het
subject, van de levenwekkende persoonlijkheid voor de
beschaving van Europa, onweerlegbaar èn proefondervindelijk
gedemonstreerd. Men veroorlove mij een citaat uit het voorname
boek van JULIUS STENZEL „Platon der Erzieher", bij wien
het hier betoogde wel zeer overtuigend op den voorgrond treedt:
„Deze eigen aard van Socrates kan niet korter worden aangeduid
dan aldus: door zijn werk en invloed staan alle philosophische
vraagstukken op het leren betrekking hebbende plastisch en
in zijn persoon (be)grijpbaar als uitgebeeld; hij ook heeft bewust
deze problemen tot 's mensen hoogste aangelegenheid geadeld . . .
Daar Plato verder den eis van het gevormd worden en de kunst van
het vormen leerde kennen uit de scheppende macht van een grote
persoonlijkheid (Socrates) en daardoor met zich mede nam, daardoor
heeft hij het leren nooit ook maar één ogenblik als een zaak
van het verstand alleen opgevat, doch als volledigen en alzijdigen
in vloed van mens op mens, als ontwikkeling in allerhoogsten
zin, als het ontplooid en gevormd worden door de meest innige verbinding
en gemeenschap met een medemens. „Und mit Socrates"
zegt STENZEL „tritt die Persönlichkeit in so grosser Scharfe und
Reinheit in die Geschichte des Geistes ein, dass sofort ihre
Kehrseite, die leere blosse Individualitat an ihr in unvergleichlicher
Deutlichkeit begriffen werden muss. Sokrates zeigt
uns in jeder seiner Ausserungen, dass blosse Individualitat
des M e n s c h e n n i c h t s, g a r nicht
das geringste w e r t is t". — Men kan het niet beter
zeggen, wat ook voor dezen tijd het centrale probleem is: de
p e r s o o n 1 ij k h e i d in praegnanten zin, de mens met auctoritas
in deze haar zuiverste betekenis, n.1. van wekkende, verwekkende,
levenwekkende kracht. Dit wekkende, ontstekende
van de leidende persoonlijkheid, van den leraar in hoogsten zin,
overspringend op en voortlevend in zijn object, den leerling, het
is de, hier in Socrates-Plato voldragen verwezenlijkte, kiemcel
der gemeenschap. Terecht spreekt STENZEL hier van dezen opbouw
der Socrates-figuur door Plato als van een dramatisch meesterstuk,
dat aan het wonder grenst. Want deze primair belangrijke
centrale figuur van den leraar en vormer, kortom deze persoonlijkheid,
zich voortzettende en doorlevende in den
leerling, eerst daardoor samen met dezen bouwende die gemeen-

100
schap, die in een levende volksgemeenschap haar hoogste manifestatie
beleeft en voortbrengt, verdwijnt niet in die gemeenschap,
gaat niet in haar op en onder, maar blijft voortdurend
in haar voortleven, blijft herkenbaar, ja blijkt het eigenlijke
voedingsorgaan, waaruit de gemeenschap zich zonder ophouden
weder vernieuwt en verjongt. In deze synthese ligt inderdaad het
hoogste waartoe het staatkundige, het collectieve denken en
voelen der Oudheid is opgeklommen: de onschatbare waarde der
leidende persoonlijkheid als draagster der auctoritas,
der „vermeerderend e", uitbreidende, levenwekkende
kracht, haar uitzonderlijke en onmisbare creatieve betekenis
voor het tot stand komen ener ware gemeenschap.
Gemeenschap! De gemeenschap der Univers'iteït een deiorganen
van een levende volksgemeenschap? Wie zich in dit
gegeven, postulaat of utopie, verdiept, bespeurt terstond, hoeveel
ook aan deze Universiteit nog tot ontwikkeling zal moeten
komen, voordat werkelijk onderwijs totopvoeding zal zijn
uitgegroeid, het eenzijdig intellectuele zal hebben plaats gemaakt
voor een veelzijdigheid, waaraan naast kennis ook wilsvorming,
karakter, gemeenschapszin te onderscheiden vallen,
kortom het Universitair onderwijs, als orgaan der volksgemeenschap,
in duidelijk waarneembaar organisch verband met deze
zal zijn verankerd. Helder staat het mij voor den geest, hoezeer
sinds mijn studententijd dit vraagstuk betreffende de verhouding
van ook een theoretische studie als die der philologie
tot de gemeenschap, die haar droeg en voortbracht, mij niet
met rust heeft gelaten. Thans heeft het probleem deze scherpere
omlijning ontvangen: de morphologie van persoonlijkheid
en gezag tegenover de amorphie van het individu, en
de atrophie van het individualisme.
Ook in dit opzicht is in het leven der Civitas Academica nog
veel temporis praeteriti. . . semperque futuri, „van een tijd
die voorbij ging doch die altijd weer terug zal komen". Eén
voorbeeld, waarbij ik mij bepaal tot de eigen functie van het
Rectoraat, tot het gezag daarvan. Gesteld: de Rector wenst met
een student, met een groep studenten, met een vertegenwoordiger
van een studentenvereniging iets te bespreken, dat met studeren,
in het algemeen met belangen van deze Universiteit verband
houdt. Ge meent, dat de Rector Magnificus, omtrent wiens
waardigheid SCHOTEL in zijn geschiedenis der Leidse Universiteit
uit vroeger eeuwen de vox populi aanhaalt: Rector est rex
universitatis, habet officium regium, sceptrum gerit!, ge meent,

lül
dat deze koninklijke dignitaris het recht heeft dezen een- of
meervoudigen student op te roepen om voor hem te verschijnen?
Indien gij zulks meent, dan vergist ge U. Hij mag... een
daartoe strekkende uitnodiging den student doen toekomen;
deze zal, men twijfele daaraan niet, de uitnodiging aannemen;
dezelve kan haar echter ook niet-aannemen; eveneens kan hij
de uitnodiging onbeantwoord laten: weliswaar zouden de beide
laatstgenoemde handelwijzen niet beleefd zijn, en aangezien
Leidse studenten steeds beleefd zijn, is dit een casus non dabilis.
Aldus de officiële interpretatie van bevoegde zijde van hetgeen
niet uit enige bepaling blijkt, doch in mos of traditie werd
vastgelegd. Daar zijn ze opeens weer, die rustverstorende vragen:
gezag? organische eenheid? gemeenschap? leiding geven en...
gehoorzamen?
Vindt U ook niet, we zullen ze maar wegjagen, die lastige
vragers! Het zijn net Leidse straatjongens, die zich in mijn
jeugd onledig hielden met belletje trekken; joeg men ze weg,
dan kwamen ze zeker weer terug! „Het is toch wat, hierin Leiden!"
zei men dan. De electrische huisbel heeft er voor gezorgd, dat
wij wel de straatjongens kwijt zijn geraakt, maar niet onze
aanbellende vragen. Misschien is het toch ook wel goed, dat we
niet zo gemakkelijk van die ene vraag afkomen, die met gezag
en gehoorzamen is aangeduid. Indien het n.1. waar is,
wat KIERKEGAARD zegt, dat de waarachtige gehoorzaamheid
slechts door het lijden geleerd kan worden, waarop hij dan voortgaat
aldus samenvattend: „de gehoorzaamheid bestaat niet buiten
het lijden, het geloof niet buiten de gehoorzaamheid, de Eeuwigheid
niet buiten het geloof", dan, ja dan beseffen wij vagelijk,
waarom deze vraag evenmin aflaat na de laatste honderd jaren
van deze onze eigen, Vaderlandse Geschiedenis, evenmin als de
bloedzuiger uit Horatius' Ars Poëtica, die eerst aflaat, nadat
hij zich volgezogen heeft aan ons hartebloed.
Een trits van vragen is het n.1., die deze tijd ons stelt.
De eerste: persoonl ij kheids gezag en gemeenschap,
diende zich reeds aan; zij had ook haar klassieke
resonantie in de stemmen uit den kring van Socrates—Plato gelijk
wij zagen. Dit geldt ook van de tweede vraag, naar de
betekenis, die systematische lichaamsoefening
heeft in en voor het organisch verband van die zelfde gemeenschap,
hier voor de Universiteit. Dit geldt — merkwaardig
genoeg —, niet voor de derde, die inderdaad een vraag
eerst van den modernen tijd is, de vraag naar de waarde van

in­
den arbeid, g e e s t e I ij k e n è n lichamelijker! arbeid
beide, ook hier weer voor deze zelfde gemeenschap,
ook hier voor de Universitaire bevolking. De kwade ervaring
met die eerste importune vraag opgedaan wekt reeds het boze
vermoeden, dat de Civitas Academica Lugduno-batava ook
deze rustverstoorders, helaas!, niet zonder meer de deur zal
kunnen wijzen. Zullen we ook hier het probate middel toepassen,
dat steeds in dergelijke omstandigheden onze vrijheid van
handelen redde? Proberen we het nog een keer: we laten ze
noch binnen, noch buiten staan: ze blijven „op de mat", al
komen ze dan ook aan het hoofdcriterium der toelaatbaarheid,
het voetenvegen niet toe?
Lichaamsbeweging, juister: lichaams-o e f e n i n g, nog beter:
daardoor lichamelijke opvoeding, d. i. opvoeding ook door het
dienst-vaardig maken en houden van ons lichaam! Inderdaad,
men zou elkander in den huidigen tijd plaatsen en gelegenheden geschikt
dit hoge belang te verwerkelijken, kunnen noemen, waar
men zich verplaatst waant in de Oudheid: de palaestra, de
Thermen, slechts groter, eenvoudiger, doelmatiger, aangepast aan
het Noordelijk klimaat, dat de zon zoekt, waar het Zuiden de overmaat
van straling schuwt. Wie hiermede in aanraking komt
en zich voor hetgeen hier geschiedt open stelt, hem wordt het
steeds duidelijker, dat de eindelijk hiermede gegeven juiste
verklaring van JUVENALIS' tot vervelens toe herhaalde doch
nooit begrepen woord: mens sana in corpore sano een klassieke
èn een moderne kernspreuk mag heten, die van alle tijden is
en zal moeten zijn.
Ziellier, wat de Romeinse satiricus van de 2e eeuw ook tot
de 20ste eeuw te zeggen heeft. Zijn gehele tiende Satire is
vervuld van de verkeerdheid van menselijke wensen. „Mogen",
zo voegt men hem toe, „de mensen dan niets meer aan de
Godheid vragen?" — „Wilt ge mijn advies", antwoordt
JUVENALIS, „dan laat ge de bedéling van wat goed voor U is
aan de Godheid over. Zij zal U in plaats van wat U genieten
doet, geven wat U deugd doet: waarlijk, de Godheid heeft den
mens meer lief, dan de mens zich zelf. Doch wilt ge toch
in Uw gebed een wens uitspreken, bid dan aldus: dat een
gezonde geest moge wonen in een gezond
lichaam (v. 356); bid dringend om een zielskracht, in
staat den doodsangst te bannen!... Gij, Vrouw Fortuna
(godin van het Nood-Lot), bezit geen godsmacht, indien
slechts de mensen voorzienig waren; wij, wij zélf maken U

103
tot Godheid en plaatsen U in den hemel". De interpretatiefout,
die JUVENALIS' hoorders vervolgde, vervolgt velen ook
in het heden: „lichaamscultuur?? neen, lichaamscultus!"
wordt geroepen, „wel foei: overheersing van brute
lichaamskracht, verruwing en vergroving der zeden!" En wat
daar verder komt, vers 3 en vlg„ da capo ad infinitum.Eiüeve, ook
bij JUVENALIS, wij hoorden het, overweegt het geestelijke; om
v i r t u s, d. i. deugd en deugdelijkheid, leert hij bidden, om
Godsvertrouwen en om het complement daarvan: angsteloosheid;
om soberheid en zelfbedwang, om tucht, om discipline.,
d.w.z. om systematisch verworven, door opoffering moeizaam
gewonnen zelfbeheersing. Het is niet zó, dat toentertijd dit beroemde
woord voor een reeds gezonden geest alléén een
gezond lichaam als woning aanwees en mitsdien tot het
aankweken van zulk een corpus sanum ried; het is veeleer zo,
dat ook hier slechts de beroemde wisselwerking als reëel werd
erkend en derhalve gezegd wordt: „maak Uw geest gezond, opdat
ook Uw lichaam gezond zij; geef gezondheid ook aan Uw lichaam,
opdat het willig een gezonden geest drage en gehoorzame".
Van de onschatbare en onberekenbare waarde, die van een
dergelijke lichaamsoefening kan uitgaan, doch dan systematisch
beoefend én in groter verband,
heeft men zich ten onzent veel te weinig rekenschap gegeven;
uit de praktijk ook van het Voorbereidend Hoger Onderwijs
zou ik daarvan leerzame gegevens kunnen mededelen, doch
bij het Hoger Onderwijs ontbreekt ten dezen in één woord nog
alles. En toch, toch is er vermoedelijk niets in heilzaamheid te
vergelijken met dit hier aangeduide in groepsverband toegepaste
middel, indien men zich als doel voor ogen stelt, dat, zoals in den
engen kring der Universiteit, zo ook zonder beperking ons Nederlandse
volk eindelijk aan tucht gewend wordt, dat het
leert gehoorzamen, kortom, dat het het geheel weer
leert zien, en daardoor gaat, beseffen, diep en onuitroeibaar, dat er
verband is, een hoger verband, waarin de enkeling heeft
op te gaan, ook om zijnentwille, niet passief en morrend, maar
actief en met vertrouwen. Ook hier gaat het om het heilbrengend
inzicht, dat het geheel meer is dan de som der delen, der individucomponenten,
dat de eenheid dientengevolge hoger staat en
groter waarde heeft dan een meervoud verbandschuwe eenlingen.
Men ontmoet, ook den laatsten tijd nog, vaak in ons land,
wanneer dergelijke zaken ter sprake komen, een misvatting,
alsof libertas en licentia met elkander verward en verwisseld

104
zouden kunnen worden, alsof persoonlijke vrijheid zou gelijk
staan met gelegenheid, macht of zelfs recht te doen,
te zeggen of te denken, wat een mens pleegt in den zin
te komen. En wie zich dan in staat en bereid verklaart,
dikwijls als benefice ener verregaande concessie, in tucht
en gehoorzaamheid voor bepaalde gevallen ook wel iets goeds
te zien, hij neemt vaak schielijk met de andere hand terug,
hetgeen hij reeds grootmoedig gaf, door er aan toe te
voegen, dat, somtijds en desnoods, tucht en gehoorzaamheid
als — helaas! — onmisbaar te erkennen zijn, doch toelaatbaar
slechts als iets voorlopigs, dat heeft te verdwijnen, zodra de
mens gekomen is tot zijn einddoel en eigenlijke bestemming,
de veelgeprezen zelfstandigheid. IJdele waan, tevens overschatting
van het eigen individu, dat buitendien zijn „zelfgenoegzaamheid"
koopt en betaalt met de opheffing van het geheel,
dat immers uitsluitend bij een actief en stuwend verbandsgevoel
waarachtig levend blijven kan.
Werkelijk, het gaat ook voor het Hoger Onderwijs niet in
de eerste plaats om topprestaties, evenmin als het voor het
Nederlandse volk gaat om de enkele, uitzonderlijke records
bijv. van onze zwemsters; op beide gebieden is het juist te
doen om het gemiddelde ener algemene, dus in
groter en steeds voelbaar verband verrichte lichaamsoefening
en wilsstaling. Er is hier ontzaglijk veel te bereiken en in te
halen, ook binnen het Universitaire leven onzer manlijke en
vrouwelijke studenten. Slaagt men hierin, dan bereikt men
automatisch na verloop van tijd ook de Academische docenten,
die voorlopig, op zijn best na een echt Nederlandse sympathiebetuiging,
verstek zullen laten gaan, als weleer de rustende
schutterij! „Iuniores ad I a b o r e s" Zal men zeggen.
Daarmede zijn wij bij het derde punt aangeland: 1 a b o r,
arbeid, geestelijk en lichamelijk, ook handenarbeid dus.
Wij zagen het reeds: hier ligt een punt ter bespreking, dat
zowel in de Oudheid als daarna anders gewaardeerd werd dan
in onzen tijd het geval is. De gegevens zijn welbekend, waaruit
blijkt, dat in de Oudheid de arbeid als een kwaad, hoogstens
als een onvermijdbaar kwaad beschouwd werd, doch als een
zegen op zich zelf, — afgezien natuurlijk van het daarmede
verdiende loon —, bovenal met het overal doorstralend en
sterkend gevoel te arbeiden ook hier in het groter verband,
ten bate van het geheel, in dienst van het volk, dat nimmer!
Is het thans veel beter hiermede gesteld? Velen in onze

105
omgeving kunnen de ogen hiervoor slechts moeizaam openen. Wat
zich, naar mij gebleken is, in andere kringen der maatschappij
voor het onderhavige aspect reeds de laatste decenniën langzaam
aan baan brak, zal in het universitaire leven, sterk aan
de traditie als het is gebonden, eerst schoorvoetend toegang
vinden.
Doch ook hier: wie werkkampen en volkshogeschool noemt,
geeft wederom blijk van de behoefte en van het vermogen, reeds
in de aan 1940 voorafgaande jaren lichtpunten aan te duiden,
die wijzen op continuïteit van ons verleden en dit heden, dat
slechts overgang is naar een toekomst, waarvan de trekken in
nog onvast getrokken lijnen zich beginnen af te tekenen. Zeker,
de tekenen waren aanwezig, dat met een onhoorbaar voortschuifelen
als van een gletscher naderde, wat thans als met
een stroomversnelling velen onzer kwam overrompelen.
Zie ik juist, dan is de hoofdzaak, waar het hier om gaat, de
volgende. Niet, of studenten ook aan de Universiteiten — diegenen
werkzaam aan de Technische Hogeschool zijn in dezen
in beter omstandigheden en staan dichter bij hetgeen hier
betoogd wordt — terstond èn allen èn in belangrijke mate ook
met praktischen arbeid, met handenarbeid in aanraking zullen
worden gebracht, is de kernvraag. Deze luidt veeleer aldus:
zal ook in de zgn. intellectuele kringen een zowel
breder als dieper waardering van den arbeid in ruimsten zin ingang
vinden? — en dan: wat is de kortste en meest effectieve weg om
tot dit hoge doel te naderen? Ik hield en houd mij overtuigd, — en
duidelijke ervaringen en belevenissen uit eigen militairen dienst in
vroeger jaren wijzen onmiskenbaar in deze richting, — dat op den
langen duur niets zo veel baat zal kunnen afwerpen voor allen, als
dit,dat in lichaamsoefening—het tweede boven aangeduide punt—
en in, ook lichamelijken, arbeid — het thans aan de orde zijnde —
het gezegende middel worde gezocht en gevonden om het tweeledige
doel te bereiken, dat hier voor ogen zweeft: ten eerste,
het studentenleven geestelijk en lichamelijk gezonder te
maken, doordien het niet langer zijn eenzijdige beperktintellectuele
instelling kan handhaven; ten tweede, Universiteit,
studie en studenten te bevrijden uit hun isolement en daardoor
aan dezen hun plaats aan te wijzen in de opvoeding
veeleer dan in de opleiding van ons volk. Door beide
zal de sociale factor in allerbesten zin meer dan tot
nog toe tot zijn recht komen, zal de cohaesie in ons volk bevorderd
worden, zal er op den langen duur inderdaad één „Volk van Neder-

106
land" zijn. De Universiteit zal in dit proces een bijdrage van betekenis
kunnen en moeten geven, ja zij zal, evenals een deiorganen
in het lichaam, blijken onmisbaar te zijn in dat geheel,
waartoe zij zelve, mits van juist begrip doordrongen en
met eerlijk vertrouwen aan het werk gaande, zal blijven behoren,
tot welks voortbestaan ook zij dan zal mogen medewerken.
Nu reeds kan men met volkomen zekerheid uitspreken,
— is het niet kostbaar en kostelijk, te midden van de ons
alom als in den nacht omringende schijnbare onzekerheden, van
een zekerheid te mogen gewagen? — dat bij deze pogingen
in de allereerste plaats geduld en wederzijds vertrouwen van
leiders en geleiden bij opleiding en opvoeding zal
nodig wezen, en dit ondanks het feit, dat, zoals steeds, ook
hier fouten, zelfs grote en nadelige fouten gemaakt zullen
moeten worden. Men zou kinderlijk naief moeten zijn, ja, men
zou de waarde van het aangegeven doel en zijn daarmede
oorzakelijk en onafscheidelijk verbonden problematischen aard
en aanvechtbaarheid ten enenmale ontkennen, indien men zich
aan den waan zou overgeven, dat van beide kanten te verwachten
misverstanden en tekorten hiér zouden uitblijven. Ook in
dat geval kan men zich slechts dit voornemen: zich zelf te
pantseren in het harnas van geduld, lijdzaamheid en goeden wil.
Zo zij het, met den nadruk op het eerste woord: „orandum est,
ut sit mens sana in corpore sano". Et. . . laborandum!
Met een beeld willen wij besluiten, verbeelding van ons aller
geestelijk Vaderland, hoger en eendrachtiger dan de concordia
discors, de verscheuring, waarvan wij thans maar al te vaak
getuige waren in den strijd der meningen.
Bij het samenlezen der Fata onzer Universiteit werden mijn
gedachten, juist door de herinnering aan dien spot der zonnedagen
van Mei j.1., met hun firmament gelijk een oog wijd opengespreid
als het ruimste diaphragma van een wereldlens, zachtjes
aan weggevoerd, antithetisch wegdrijvend naareen ander herinneringsbeeld,
vijftien jaren oud of daaromtrent. De hei van Drente
lag weer voor mij en om mij heen: het was geweest aan het slot
ener internationale conferentie van den V.C.S.B., waar Duitsers en
Engelsen, — thans voor het eerst mogen de namen van Europese
volken hier uitgesproken zijn — samen met Nederlanders verkeerd
hadden in ware werkgemeenschap onder de waarachtige en zuive-

107
rende leiding van wijlen ROESSINOH: middernacht kwam aan, de
gloed van het kampvuur, dat even het wit van de berkenstammen
had aangetrokken, begon te luwen; het was reeds na middernacht,
als er stilte zonk: de roereloze majesteit uit een even
stralend, nu duizendogig hemelgewelf daalde op ons neer. Uit deze
„Feldeinsamkeit", uit deze peilloze stilte, die als vereeuwigd
leek — wij stonden om het stervend vuur, jongeren en ouderen,
in één kring, door de aaneengesloten handen tot een eindelozen
machtcirkel verenigd — klom toen tot „boven de sterren" het
lied omhoog, door Pastor DONNDORFF ingeleid, door een der
Duitse studenten ons voorgezongen, door allen herhaald, een
reeds eeuwenoud lied, zoals het door den torenwachter over het
slapende Hamburg uitgestrooid werd, wegdwarrelend, uiteenstuivend
en toch de eeuwigheid en de Eenheid naderend, die
onontvluchtbaar, onverwoestbaar allen bindt. De simpele
antiphoon, waarin de jonge stem den uurwijzer volgde, en wij,
het koor, antwoordden, raakte in ons niet uitgeklonken: tien
uur — de tien geboden brachten de gehoorzaamheid,
elf uur — de elf apostelen gaven de menselijke trouw;
„urn Mitternacht" klonk het ook toen:
Herren, hört und lasst euch sagen,
Uns're Glock' hat zwölf geschlagen,
Zwölf das ist das Ziel der Zeit,
Mensch, bedenk die Ewigkeit.
Eindelijk... van Eeuwigheid tot Eenheid, en daarin het einde
van den nacht en het komen van den dag, die roept tot den
arbeid, welke alle mensen verenigen moet en slechts in den
arbeid dien vrede brengen kan, waarvan de nacht beter getuige
was dan de stralende Meidag:
Uns're Glock hat eins geschlagen,
Eins ist allein der einz'ge Gott,
Der uns führt durch Not und Tod.
En het koor, en wij, voor wie van tien tot twaalf uur had
vastgestaan:
Menschenwache kann nicht nützen,
Gott muss wachen, Gott muss schützen,

108
wij sluiten nu af, het laatste woord sprekend, evenals in het klassieke
en Middeleeuwse drama:
Alle Stirnlein mussen schwinden,
Und der Tag muss sich einfinden:
Danket Gott, der uns die Nacht
Hat so vaterlich bewacht.
* *
De gevaren van den nacht, ook wij kennen ze thans; de gevaren
van den dag, we kennen ze beter dan vroeger, juist te midden
van deze manende stemmen is ook in ons, ook voor onze Universiteit,
de stuwing waarneembaar, die dringt en dwingt
tot arbeiden, onvertraagd en onversaagd. In dien arbeid kan de
eenheid herboren worden, ook voor ons Volk en Vaderland
— „Vita Nuova" vol pijn en angst —, ook voor onze Universiteit,
haar jongeren en ouderen, als onmisbaar deel van dit
Volk van Nederland. Zal deze eenheid komen? Ja, doch slechts
in het gevolg van een gehoorzaamheid en tucht, van
een trouw aan het gemeenschapswerk, dus van een
zich bukken en ondergeschikt maken, kortom van een dienen,
onvoorwaardelijk en volledig, dat, voor een deel verloren gegaan
en dus nieuw, zal doen beseffen, dat Vrijheid niet een vanzelfsprekend
uitgangspunt is, doch louter een tot steeds hoger
en offervaardiger dienen wekkend, slechts benaderd, nimmer
bereikt eindpunt.
De geest van Leidens Universiteit, haar studenten, docenten
en verzorgers, niet langer propugnaculum Libertatis, doch dux
et auctor Libertatis, niet d i e n e r van reeds verworven vrijheid,
doch als „gids den beteren weg wijzend" en daardoor verdiener
en veroveraar van een Vrijheid, die de moeden tot moed, vaak
tot het harde moeten mobiliseert: eerst deze geest is het waarlijk,
waartoe de huidige tijd „durch Not und Tod" roept. De oude
APPIUS CLAUDIUS wist het reeds, wat later, gelijk we zagen,
JuvEXAbs uitsprak over het daemonisch „Lot": faber suae
quisque]ortunae „iedereen is de smid van zijn eigen lot". Smeden
echter is een moeizaam werk, bovendien slechts mogelijk voor
wie smeedt,... als het ijzer heet is.
„Ja" óf „neen" zullen wij moeten zeggen, als ook ons oor
dit geluid bereikt: tertium non datur, „betrekkelijk" is geen
antwoord meer. Heb ik U duidelijk genoeg gezegd te weten,
dat velen, zeer velen andere geluiden zullen gehoord hebben

109
en diensvolgens anders zullen antwoorden? Hoe gaarne zou ik,
indien ik waarlijk in dit opzicht duidelijk genoeg geweest ben,
dat oude simpele „Wachterlied" als slotwoord willen nemen, het
persoonlijke gevend, doch het opheffend tot het Onpersoonlijke,
dat allen verenigt!
Dit mag echter niet zo zijn.
Mijn allerlaatste woord gaat van persoon tot persoon, waarde
BYVANCK, beste Vriend, nu ik op Uw schouders den honor
mustus leggen mag, dien het Rectoraat onzer Universiteit brengt
aan wie dit ereambt draagt en er door gedragen wordt. „Geen
betrekking", zegt SCHOTEL „was weleer zoo luisterrijk en eervol
als die van Rector eener Universiteit"; en wij zeiden het hem
reeds na: een koninklijke waardigheid! Weleer wellicht! Heden
ten dage verbergt de titel een slecht omschreven functie, bijkans
zonder continuïteit, met veel „autoriteit", met weinig echt
gezag of auctoritas, wij zagen het: in dezen tijd, die vecht voor
een waarachtig levend en levenwekkend gezagsbegrip, een
hachelijke zaak, zodanig ambt te bekleden! Voor de continuïteit
is, zij het ook zeer laat, iets gedaan: ook Gij immers zult de
steeds geduldige, altijd bereidvaardige, volop deskundige, rustigovertuigde
hulp en steun naast U vinden van onzen onvolprezen
Prosecretaris, KROM, tot wien ook ik hier nog een woord
van hartelijken dank wil richten. Doch voor het overige zijt
Gij op eigen krachten aangewezen.
Weer andere dan in het nu afgelopen Academie-jaar kunnen
de moeilijkheden zijn, die een oplossing zullen eisen of zullen vragen.
Vele eigenschappen bezit Ge, die U bij het verwezenlijken van Uw
zeker goede bedoelingen zullen te stade komen; ook hier is de
meeste van deze de Liefde, die Gij gevoelt en thans tonen
moogt voor de Universiteit, waar Ge zelf in het rustiger begin
van deze eeuw gestudeerd hebt, om er, na een kort verblijf
in het Oosterland, reeds spoedig terug te keren en te blijven.
Ook geestelijke gezondheid zult ge behoeven. Zo weet ik dan te
spreken namens alle leden van den Senaat, wanneer ik U mijn
door geen overdrachtelijk teken onderscheiden waardigheid
onzichtbaar overdraag en opleg, dit doende met de eerwaarde,
oude, ditmaal herhaalde, acclamatio: „Wees gezegend als
leider van onzen Senaat":
Salve, Rector, iterumque salve! s^^nn**'