Inhoud

Inhoud
Inhoud ................................................................................................. 3
1. Voorwoord ....................................................................................... 11
2. Wat moeten we bereiken? ................................................................ 13
2.1 Het ‘vak’ PAV: een kort vakdidactisch kader ............................................ 13
2.1.1 Wat is het doel? .............................................................................. 13
2.1.2 Hoe wordt het doel bereikt? ............................................................ 14
A. Pijler 1: thematisch werken ............................................................... 15
B. Pijler 2: geïntegreerd werken ............................................................. 15
C. Pijler 3: actief en afwisselend werken ................................................. 16
D. Pijler 4: aanpassing aan het niveau .................................................... 16
2.1.3 Van theorie naar praktijk ................................................................. 17
3. Hoe kunnen we dat bereiken? ........................................................... 19
3.1 Functionele taalvaardigheden ................................................................ 19
3.1.1 Werkwijzers voor de leerlingen ......................................................... 19
A De opbouw van de werkwijzers ‘Functionele taalvaardigheid’ .................. 20
B Toelichting en leerlijnen bij de werkwijzers ‘Taalvaardigheid’ ................. 20
B.1 Leesvaardigheid ............................................................................. 20
B.2 Luistervaardigheid ......................................................................... 31
B.3 Schrijfvaardigheid .......................................................................... 36
B.4 Spreek- en gespreksvaardigheid ....................................................... 41
B.5 Spelling ........................................................................................ 46
3.1.2 Suggesties voor de leerkracht .......................................................... 48
A. Een les moet taal ademen .................................................................. 48
A.1 Taalrijke lessen? ............................................................................ 48
A.2 Concrete tips ................................................................................. 49
A.2.1 Tips voor fase 1 ‘voorbewerken’ .................................................. 49
a. Fotospel .................................................................................... 49
b. Kruiswoordraadsel maken ............................................................ 50
c. Werken met citaten..................................................................... 51
d. Elfje schrijven ............................................................................ 52
A.2.2 Tips voor fase 2 ‘semantiseren’ .................................................. 52
a. Opzoeken in een woordenboek .................................................... 52
b. Een klaswoordenboek ................................................................. 53
c. Woordenposter ........................................................................... 54
A.2.3 Tips bij fase 3 ‘consolideren’ ...................................................... 54
a. Aanvullen van het klaswoordenboek of de woordenposter .............. 54
b. Strips schrijven .......................................................................... 55
INHOUD 3

INHOUD
4
c. Omgekeerd kruiswoordraadsel ...................................................... 56
d. Zoek de verschillen ..................................................................... 57
e. Omgekeerde brainstorm .............................................................. 57
A.2.4 Tips voor fase 4 ‘controleren’........................................................ 58
B. Leesplezier met behulp van strips ...................................................... 59
B.1 Leesplezier voor de bso-leerlingen .................................................... 59
B.1.1 Stichting Lezen presenteert Fahrenheit451: eerste hulp bij
aarzelende lezers ...................................................................... 59
B.2 Leesplezier met behulp van strips .................................................... 59
B.2.1 Strips in het onderwijs? ............................................................ 59
B.2.2 Strips voor PAV? ....................................................................... 60
a. Strips bevorderen de oriëntatie in tijd en ruimte .......................... 60
b. Strips bevorderen de taalvaardigheden ......................................... 61
c. Strips motiveren ......................................................................... 62
d. Strips openen ernstige thema’s op een toegankelijke manier ......... 63
e. Remediëring .............................................................................. 64
B.2.3 Wat doen met strips? ................................................................ 64
a. Inhoudsgerichte activiteiten ....................................................... 64
b. Taalgerichte activiteiten ............................................................. 73
C. Functioneel lezen .............................................................................. 82
C.1 Het leesproces ............................................................................... 82
C.2 Vragen bij een leestekst .................................................................. 82
C.2.1 Vragen die de leesstrategieën bevorderen ................................... 82
C.2.2 Vragen die het tekstbegrip testen ............................................... 88
C.3 Creatieve tips om begrijpend lezen te bevorderen .............................. 89
C.3.1 Informatie omvormen................................................................ 90
C.3.2 Dobbelen ................................................................................. 91
C.3.3 Schemapuzzel ........................................................................... 92
C.3.4 De kortste quiz ......................................................................... 93
C.3.5 Tomtesterom ............................................................................ 93
C.4 Bijlage .......................................................................................... 94
D. Spreekvaardigheid ............................................................................. 96
D.1 Algemeen ..................................................................................... 96
D.2 Gespreks- en discussiewerkvormen ................................................... 96
D.2.1 Ik dacht – ik weet – ik denk ...................................................... 96
D.2.2 Discussie op een touw ..............................................................101
D.2.3 Stille wanddiscussie .................................................................101
D.2.4 Discussie met een lege stoel .....................................................102
D.2.5 Wat zou er gebeuren als? .........................................................102
D.2.6 Engel en de duivel ...................................................................103
D.2.7 Lucifergesprek .........................................................................104
D.2.8 Citatenboom ...........................................................................104
D.2.9 Ik spreek, jij luistert ................................................................106
E. Schrijfopdrachten .............................................................................107
E.1 Schrijven ......................................................................................107
E.2 Kenmerken van een goede schrijfopdracht ........................................107
E.2.1 Functionaliteit ........................................................................107
E.2.2 Criteria en leerlijnen ................................................................108
E.2.3 Ondersteuning van het schrijfproces ...........................................111
a. Heuristieken .............................................................................111

. Schrijfkaders .............................................................................112
c. Algoritmen ................................................................................117
E.2.4 Taalgebruik .............................................................................117
E.3 Voorbeelden .................................................................................117
E.3.1 Een informatieve schrijfoefening ...............................................118
E.3.2 Een creatieve schrijfoefening .....................................................120
E.3.3 Tien inspirerende schrijfopdrachten ...........................................123
a. Een klasverhaal .........................................................................123
b. Een poppenkastverhaal ..............................................................124
c. Een verhaal met foto’s ................................................................125
d. Een sportverslag ........................................................................126
e. Een synopsis van een fi lm ..........................................................127
f. Een stadslegende .......................................................................128
g. Het verhaal achter een zoekertje ................................................129
h. Een verhaal met opgegeven woorden ...........................................129
i. Het beantwoorden van een lezersbrief .........................................130
j. De duizend woorden achter een beeld ..........................................130
3.2 Functionele rekenvaardigheden ............................................................133
3.2.1 Werkwijzers voor de leerlingen ........................................................133
A De opbouw van de werkwijzers ‘Functionele rekenvaardigheid’ ..............134
B Toelichting en leerlijnen bij de werkwijzers ‘Rekenvaardigheid’ .............134
B.1 Getallenkennis ..............................................................................134
B.2 Rekenen .......................................................................................135
B.3 Meten ..........................................................................................148
B.4 Grafi sche voorstellingen .................................................................158
3.2.2 Toegankelijk en realistisch rekenonderwijs ......................................163
A. Maak rekenen toegankelijk! ..............................................................163
A.1 Voorbeeld 1: een staafdiagram met post-its ....................................163
A.2 Voorbeeld 2: budgetteren en procenten berekenen ............................164
B. Maak rekenen realistisch! .................................................................166
B.1 Geplukt uit de dagdagelijkse werkelijkheid ......................................166
B.1.1 Voorbeeld 1: budgetteren en schatten aan de hand van een
sociale actie ...........................................................................166
B.1.2 Voorbeeld 2: schatten, meten en grafi eken tekenen aan de hand
van de remafstand ..................................................................168
B.1.3 Voorbeeld 3: meten en procenten berekenen in een cd-winkel .......169
B.1.4 Voorbeeld 4: de regel van drie en meten op een receptie ..............170
B.2 Geplukt uit het vakgebied..............................................................172
B.2.1 Voorbeeld: een actualiteitspilaar voor de PAV-klas ......................172
B.3 Een rekenkundig uitsmijtertje ........................................................172
3.3 Informatievaardigheden .......................................................................175
3.3.1 Werkwijzers voor de leerlingen ........................................................175
A De opbouw van de werkwijzers ‘Informatieverwerving en -verwerking’ ...176
B Toelichting en leerlijnen bij de werkwijzers ‘Informatieverwerving
en -verwerking’ ....................................................................................176
B.1 Informatieverwerving ....................................................................176
B.2 Informatieverwerking ....................................................................186
B.3 Informatievaardigheden: veiligheid en gezondheid ...........................193
INHOUD 5

INHOUD
6
3.3.2 Suggesties voor de leerkracht .........................................................193
A. ICT in de PAV-les ..............................................................................194
A.1 ICT-vaardigheden in PAV ................................................................194
A.2 Het constructief inzetten van computers in de lessen PAV .................194
A.2.1 Modellen in de digitale didactiek ..............................................194
A.2.2 De leerlijnen in ICT-toepassingen ..............................................196
A.3 Tot slot .......................................................................................197
B. Weblogs ...........................................................................................198
B.1 Wat is een Weblog? .......................................................................198
B.2 De leerkrachtenblog ......................................................................198
B.3 De individuele leerlingenblog .........................................................203
B.4 De groepsblog ...............................................................................206
C. Wiki ................................................................................................209
C.1 Wat is een Wiki? ...........................................................................209
C.2 Model ..........................................................................................210
D. WebQuest ........................................................................................214
D.1 Wat is een WebQuest? ...................................................................214
D.2 Model ..........................................................................................214
D.3 De onderdelen van een WebQuest....................................................214
D.3.1 De inleiding ............................................................................214
D.3.2 De opdracht ............................................................................215
D.3.3 De verwerking .........................................................................215
D.3.4 De infobronnen .......................................................................216
D.3.5 De evaluatie ...........................................................................216
D.3.6 De afsluiter ............................................................................217
D.3.7 De leerkracht ..........................................................................217
D.4 Het stappenplan als basismethodiek ...............................................218
D.4.1 Kortdurende en langdurende webQuests .....................................218
D.4.2 Leerlijnen in WebQuests ...........................................................219
D.4.3 Zelf een WebQuest maken .........................................................223
E. Andere ICT-tools ...............................................................................224
E.1 Instructiefi lmpjes .........................................................................224
E.2 Digitale tijdlijnen .........................................................................224
E.3 Symbaloo .....................................................................................225
E.4 Fotoverhalen ................................................................................227
E.5 Digitale strips ..............................................................................228
3.4 Organisatievaardigheden ......................................................................231
3.4.1 Werkwijzers voor de leerlingen ........................................................231
A De opbouw van de werkwijzers ‘Organisatorische vaardigheden’ ............232
B Toelichtingen en leerlijnen bij de werkwijzers
‘Organisatiebekwaamheid’ ..................................................................232
B.1 Het dagelijkse leven leren organiseren .............................................232
B.2 Geld beheren ................................................................................245
B.3 Zich verplaatsen (met het openbaar vervoer) ..................................251
3.4.2 Suggesties voor de leerkracht .........................................................255
A. Contractwerk: een interessante organisatievorm voor PAV ....................255
A.1 Wat is contractwerk? ....................................................................255
A.2 Wat doen de leerlingen in een contractwerk? ...................................255
A.3 Welke materialen zijn er nodig voor een contractwerk? .....................256

A.4 Hoe wordt een contractwerk begeleid? ............................................258
A.5 Hoe evalueer je een contractwerk? ..................................................259
A.6 Concrete voorbeelden ...................................................................260
A.6.1 Het leescontractwerk ...............................................................260
A.6.2 Het contractwerk ‘Kies doordacht!’ ............................................261
B. Coöperatieve werkvormen: leer de leerlingen samenwerken! ................263
B.1 Algemeen .....................................................................................263
B.2 Tien coöperatieve werkvormen ........................................................264
B.2.1 Schoudermaatje – oogmaatje ...................................................265
B.2.2 Coach een medeleerling ............................................................265
B.2.3 Waar of niet waar? ..................................................................265
B.2.4 Groepsrollen ............................................................................265
B.2.5 Genummerde hoofden ...............................................................267
B.2.6 Placemat ................................................................................267
B.2.7 Gedeelde informatie ................................................................267
B.2.8 Jigsaw ...................................................................................268
B.2.9 Denken, delen, uitwisselen .......................................................268
B.2.10 Bekend, benieuwd, bewaard ....................................................269
B.3 Het evalueren van coöperatieve werkvormen ....................................269
C. Werken met projecten .......................................................................270
C.1 Wat is projectmatig werken? ..........................................................270
C.2 Inspirerende projectvoorbeelden uit de praktijk ................................271
C.2.1 Witte raven ............................................................................271
C.2.2 Het leven zoals het was ............................................................273
C.2.3 Ken de wereld door cultuur! ......................................................274
C.2.4 Asielproject .............................................................................279
C.2.5 Protestsong .............................................................................280
C.2.6 Radio .....................................................................................281
3.5 Tijd- en ruimtebewustzijn ....................................................................283
3.5.1 Werkwijzers voor de leerlingen ........................................................283
A De opbouw van de werkwijzers ‘Tijd- en ruimtebewustzijn’ ...................284
B Toelichting en leerlijnen bij de werkwijzers ‘Tijd- en ruimtebewustzijn’ .284
B.1 Werken met tijd ............................................................................284
B.2 Werken met ruimte .......................................................................289
B.3 Pictogrammen ..............................................................................294
3.5.2 Suggesties voor de leerkracht .........................................................299
A. Cartoons analyseren .........................................................................299
A.1 Het selecteren van cartoons ...........................................................299
A.2 Het analyseren van cartoons ..........................................................301
A.3 KIAM als basismethodiek ...............................................................303
A.3.1 Leerlijnen in KIAM ...................................................................304
A.3.2 Variaties op KIAM ....................................................................305
a. Cartoons vergelijken ..................................................................305
b. Collage .....................................................................................306
A.4 KIAM en kunst ..............................................................................307
A.5 Voorbeelden .................................................................................309
A.5.1 Werkblad op niveau 1 ..............................................................309
A.5.2 Werkblad op niveau 1 en 2 .......................................................314
INHOUD 7

INHOUD
8
A.5.3 Werkblad op niveau 1 ..............................................................318
A.5.4 Sjabloon voor een collage .........................................................323
B. Werken met protestsongs ..................................................................324
B.1 Het analyseren van bestaande protestsongs .....................................324
B.1.1 Het selecteren van een protestsong ............................................324
B.1.2 Het analyseren van een protestsong ...........................................325
B.1.3 LIAM als basismethodiek ............................................................327
B.2 Het schrijven van een eigen protestsong ..........................................329
B.3 Voorbeelden .................................................................................332
B.3.1 Werkblad ‘De speeltuin’ ............................................................332
B.3.2 Werkblad ‘Amerika’ ..................................................................336
B.3.3 Werkblad ‘Strange Fruit’ ...........................................................343
3.6 Maatschappelijk bewustzijn, zelfstandigheid en weerbaarheid ................349
3.6.1 Werkwijzers voor de leerlingen ........................................................349
A De opbouw van de werkwijzers maatschappelijk bewustzijn,
zelfstandigheid en weerbaarheid ........................................................349
B Toelichting en leerlijnen bij de werkwijzers ‘Maatschappelijk
bewustzijn, zelfstandigheid en weerbaarheid’ .....................................350
B.1 Ik + de groep + de maatschappij ....................................................350
B.2 Politiek .......................................................................................362
B.3 Verkeer ........................................................................................367
B.4 Diensten ......................................................................................371
B.5 Wonen .........................................................................................372
B.6 Arbeid en werk .............................................................................374
B.7 Gezondheid ..................................................................................379
B.8 Duurzaamheid en milieu ................................................................384
3.6.2 Suggesties voor de leerkracht .........................................................388
A. Werken met casussen .......................................................................388
A.1 Wat zijn casussen? ........................................................................388
A.2 Waarom casussen in PAV? ..............................................................390
A.3 Hoe omgaan met casussen in de lessen PAV? ....................................391
A.3.1 Methode 1: eerst de leerinhoud, dan de casus .............................391
A.3.2 Methode 2: eerst de casus, dan de leerinhoud .............................391
4. De kroon op het werk: evalueren in PAV ........................................... 399
4.1 Evaluatie in PAV: niet altijd even gemakkelijk! ......................................399
4.2 Vaak voorkomende problemen bij de evaluatie in PAV ............................401
4.2.1 Probleem 1: de functionaliteits- en competentiegedachte moet
worden doorgetrokken in de evaluatie ......................................................401
A. Voorbeeld 1: het werken met vaardigheidstaken .................................401
B. Voorbeeld 2: het logboek ..................................................................402
C. Voorbeeld 3: het portfolio .................................................................404
4.2.2 Probleem 2: het observeren van de competenties moet objectief
gebeuren ......................................................................................407
4.2.3 Probleem 3: de leerlingen moeten zichzelf en elkaar leren beoordelen ...412

A. Voorbeeld 1: peerevaluatie van het werken in groep ............................412
B. Voorbeeld 2: peerevaluatie ................................................................413
C. Voorbeeld 3: zelfevaluatie voor een individuele opdracht .....................414
D. Voorbeeld 4: peerevaluatie van het werken in groep ............................415
E. Voorbeeld 5: peer- en zelfevaluatie van het werken in groep en het
groepsproduct ..................................................................................415
F. Voorbeeld 6: zelfevaluatie van een thema of project ............................418
G. Voorbeeld 7: peerevaluatie van een presentatie ..................................418
H. Voorbeeld 8: co-evaluatie van de luistervaardigheid ............................420
4.2.4 Probleem 4: de evaluatie moet ook in het teken staan van remediëring .421
4.2.5 Probleem 5: moet er een examen zijn voor PAV? ...............................423
5. De werking van de vakgroep PAV ..................................................... 425
5.1 Pijlers van een goede vakgroepwerking voor PAV ....................................425
5.2 Vergadertechnieken .............................................................................426
5.3 De vakbibliotheek PAV .........................................................................426
5.4 Het PAV-vademecum ............................................................................427
5.5 De vakgroepwerking: het nuttige aan het aangename koppelen ...............430
INHOUD 9