Titelpagina

Titelpagina

2
Colofon

Woord vooraf voor de leerling
Waarover gaat dit leerboek?
BIOgenie+ 2 is opgebouwd uit 3 delen die uit meerdere thema’s zijn samengesteld.
In deel 1 besteden we ruime aandacht aan de voedselrelaties binnen een levensgemeenschap.
Ook het belang van de biodiversiteit en hoe de mens die verscheidenheid
aan leven beïnvloedt, komen hier aan bod.
We bespreken niet alleen hoe dieren zich voeden, maar ook de manier waarop
planten aan hun voedingsstoffen geraken.
In deel 2 komt de voortplanting bij bloemplanten en bij de mens aan bod.
In deel 3 gaan we na hoe de mens gebruikmaakt van wetenschappelijke principes om
te voorzien in zijn behoeften. Zo kan hij door stofomzettingen kunststoffen maken die
in heel wat toepassingsgebieden worden gebruikt.
Uit experimentele waarnemingen leiden we het bestaan van verschillende soorten
krachten af. We gaan op zoek naar technische toepassingen waarbij de werking
van krachten een rol speelt.
Aansluitend op wat we in BIOgenie+ 1 hebben geleerd over energieomzettingen, staan
we stil bij energieomzettingen in technische toepassingen en de manieren
waarop warmte-energie wordt getransporteerd.
Tot slot leer je meer over zichtbare en onzichtbare straling en het aanwenden ervan
in het dagelijkse leven.
Hoe werk je met het leerboek?
• In de negen thema’s van het leerboek vind je op de bladzijden met een witte achtergrond
de basisleerstof. De titels vormen het uitgangspunt voor de vragen op een
toets of een examen.
• De teksten op een gekleurde achtergrond, die aangekondigd worden door het mannetje
met een loep, geven extra informatie over een bepaald onderwerp. Het zijn
boeiende weetjes, maar ze vormen geen basisleerstof.
• De uitbreidingsleerstof wordt aangeduid met de letter U. De leerkracht kan via de
inhoudstafel van het thema in het werkboek laten aanduiden wat van deze uitbreiding
moet gekend zijn voor het examen.
Enkele tips bij het studeren in het leerboek
• Lees aandachtig de tekst en concentreer je op de foto’s en tekeningen. Besteed
daarbij de nodige aandacht aan de onderschriften. Probeer eens de leerstof na te
vertellen aan de hand van de titels en de figuren.
• Richt je aandacht vooral op de vetgedrukte woorden. Gebruik ze om de leerstof
te verwoorden.
• In de samenvatting vind je de belangrijkste inhouden van het thema beknopt terug.
De samenvatting helpt je het overzicht te behouden bij het studeren. Zorg ervoor dat
je alle begrippen die hierin zijn opgenomen, kunt omschrijven.
• Achteraan het boek vind je een begrippenlijst per thema. Ook dat kan een handig
werkinstrument zijn bij het herhalen van de leerstof. Ofwel vertrek je van het begrip
en formuleer je zelf de omschrijving, ofwel lees je de omschrijving en zoek je zelf het
bijbehorende begrip.
• De belangrijkste begrippen vind je in het register. Zo kun je gemakkelijk en snel de
betekenis van een begrip opsporen in het thema. De vetgedrukte cijfers in het register
verwijzen naar de plaats in de begrippenlijst waar je de omschrijving van het begrip
kunt vinden.
• De opdrachten in het werkboek zullen je zeker helpen bij het evalueren van je
kennis over de leerstof.
We wensen je een boeiend leerjaar. Veel succes!
De auteurs
3

4
Inhoud
Deel 1 Organismen vormen een levensgemeenschap 8
Thema 1 Voedselrelaties 8
1 Relaties in een levensgemeenschap 10
2 Van voedselketen tot voedselweb 14
3 Voedselkringloop 16
3.1 Wat is een voedselkringloop? 16
3.2 Rol van producenten, consumenten en opruimers in een voedselkringloop 17
3.2.1 Producenten 17
3.2.2 Consumenten 17
3.2.3 Opruimers 17
4 Belang van biodiversiteit 18
4.1 Wat betekent biodiversiteit? 18
4.2 Belang van biodiversiteit voor het in stand houden van het ecologisch evenwicht 19
4.3 Belang van verscheidenheid binnen de soort 21
4.4 Belang van biodiversiteit voor de mens 22
4.5 Negatieve invloeden van de mens op de biodiversiteit 23
4.5.1 Overbevissing 23
4.5.2 Ontbossing 24
4.5.3 Bodem-, water- en luchtvervuiling 25
4.5.4 Klimaatveranderingen 27
4.5.5 Versnippering van leefgebieden 28
4.5.6 Exoten invoeren 28
4.6 Positieve invloeden van de mens op de biodiversiteit 29
4.6.1 Natuurbehoud en natuurbeheer 29
4.6.2 Behoud van kleine landschapselementen 29
4.6.3 Exoten bestrijden 30
Samenvatting 31
Thema 2 Producenten doen aan fotosynthese 32
1 Belang van voeding voor consumenten 34
2 Hoe voeden producenten zich? 34
2.1 Producenten nemen water en mineralen op uit de bodem 34
2.1.1 Belang van mineralen vaststellen 34
2.1.2 Waarom bemesten? 35
2.2 Producenten maken hun energierijke stoffen zelf 38
3 Belang van lichtenergie 39
3.1 In het donker kunnen planten niet normaal groeien 39
3.2 Met lichtenergie suikers maken: fotosynthese 40
4 Belang van bladgroenkorrels 41
5 Belang van koolstofdioxide 42
6 Ook vorming van zuurstofgas tijdens de fotosynthese 43
7 Globaal overzicht van het fotosyntheseproces 43
7.1 Voorwaarden voor fotosynthese 43
7.2 Resultaat van de fotosynthese 43
7.3 Stof- en energieomzettingen tijdens de fotosynthese 44
8 Van suikers naar andere stoffen 45
9 Belang van fotosynthese 45
Samenvatting 47

Deel 2 Organismen planten zich voort 48
Thema 3 Voortplanting bij bloemplanten 48
1 Geslachtelijke voortplanting in het algemeen 50
2 Geslachtelijke voortplanting bij bloemplanten 50
2.1 Bouw en functie van de bloemdelen 50
2.1.1 Bloembodem 50
2.1.2 Kelkbladeren 51
2.1.3 Kroonbladeren 51
2.1.4 Meeldraden 52
2.1.5 Stamper 52
2.1.6 Tweeslachtige en eenslachtige bloemen 53
2.1.7 Bloemdiagram en bloemformule (U) 53
2.2 Bestuiving 55
2.2.1 Insectenbestuiving 56
2.2.2 Aanpassingen van bloemen aan insectenbestuiving 58
2.2.3 Windbestuiving 59
2.2.4 Aanpassingen van bloemen aan windbestuiving 59
2.2.5 Zelf-, buur- en kruisbestuiving (U) 61
2.3 B evruchting 62
2.4 Zaad- en vruchtvorming 62
2.4.1 Zaadvorming 62
2.4.2 Uitwendige bouw van een boonzaad 63
2.4.3 Inwendige bouw van een boonzaad 63
2.4.4 Vruchtvorming 64
2.5 Kieming van een zaad 65
2.6 Levenscyclus van een bloemplant 66
3 Vegetatieve vermenigvuldiging 67
3.1 Wat is vegetatieve vermenigvuldiging? 67
3.2 Vegetatieve vermenigvuldiging op natuurlijke wijze 67
3.3 Vegetatieve vermenigvuldiging op kunstmatige wijze 69
Samenvatting 70
Thema 4 Voortplanting bij de mens 72
1 Bouw en functie van de voortplantingsorganen 74
1.1 De mannelijke voortplantingsorganen 74
1.2 De vrouwelijke voortplantingsorganen 76
2 De puberteit 78
2.1 Lichamelijke veranderingen vanaf de puberteit 79
2.1.1 Ontwikkeling van secundaire geslachtskenmerken bij jongens en meisjes 79
2.1.2 De eerste zaadlozing 79
2.1.3 De eerste menstruatie 79
2.1.4 Fasen van de menstruatiecyclus 80
2.1.5 Invloed van de eierstok op het baarmoederslijmvlies 81
2.2 Veranderingen in gedrag vanaf de puberteit 82
3 Zwangerschap 83
3.1 Coïtus 83
3.2 Bevruchting 83
3.3 De innesteling van het embryo 84
3.4 De embryonale ontwikkeling 85
3.5 De foetale groei 85
3.6 Functies van de placenta of moederkoek 86
4 De geboorte 87
5 Middelen om zwangerschap en soa’s te voorkomen 88
5.1 Voorbeelden van anticonceptiemiddelen 88
5.1.1 Het mannencondoom 88
5.1.2 Het vrouwencondoom 88
5.1.3 Hormonale anticonceptie 89
5.1.4 Spermadodende crèmes 90
5.1.5 Het spiraaltje 90
5.2 Het condoom als bescherming tegen soa’s 90
Samenvatting 92
5

6
Deel 3 Van wetenschap naar technische toepassingen 94
Thema 5 Door stofomzettingen nieuwe moleculen maken 94
1 Nood aan nieuwe stoffen 96
2 Kunststoffen 97
2.1 Wat zijn kunststoffen? 97
2.1.1 Wetenschappelijke omschrijving 97
2.1.2 Omschrijving vanuit het oogpunt van de kunststofindustrie 97
2.2 Kunststoffen in het dagelijkse leven 98
2.2.1 Toepassingsgebieden 98
2.2.2 Kunststoffen herkennen 98
2.2.3 Voorbeelden van toepassingen van kunststoffen 99
Samenvatting 105
Thema 6 Krachten en hun effecten 106
1 Het begrip kracht 108
2 Kracht als oorzaak van vervorming 109
2.1 Verband tussen kracht en vervorming onderzoeken 109
2.2 Krachten meten 109
2.3 Enkele technische toepassingen 110
2.3.1 Schokdemper 110
2.3.2 Schrootpers 111
2.3.3 Veiligheidstoepassingen in het verkeer 112
3 Kracht als oorzaak van snelheidsverandering 115
3.1 Het begrip snelheid 115
3.2 Snelheidsverandering 115
3.3 Verband tussen kracht en snelheidsverandering onderzoeken 116
4 Verschillende soorten krachten 117
4.1 Zwaartekracht 117
4.1.1 Bestaan van de zwaartekracht 117
4.1.2 Technische toepassing 117
4.2 Elektrostatische kracht 118
4.2.1 Bestaan van de elektrostatische kracht 118
4.2.2 Kracht tussen ladingen 119
4.2.3 Technische toepassingen 120
4.3 Magnetische kracht 120
4.3.1 Bestaan van de magnetische kracht 120
4.3.2 Kracht tussen permanente magneten 121
4.3.3 Gebruik van elektromagneten 122
4.4 Machines vervangen spierkracht 123
Samenvatting 124
Thema 7 Energieomzettingen in technische toepassingen 126
1 Machines zetten energie om in bewegingsenergie 128
1.1 Molens 128
1.2 Verbrandingsmotoren 129
1.3 Elektrische motoren 129
2 Energieomzettingen in verschillende technische toepassingen 130
2.1 Elektrische energie geleverd door batterijen 131
2.1.1 Energieomzettingen in batterijen 131
2.1.2 Batterijen in allerlei toestellen 132
2.2 Elektrische energie geleverd door het net 133
2.2.1 Waarom elektriciteit produceren? 133
2.2.2 Hoe elektriciteit produceren in een elektrische centrale? 133
2.2.3 Uit welke andere energiebronnen elektriciteit produceren? 135
3 Bij energieomzettingen wordt restwarmte geproduceerd 136
Samenvatting 137

Thema 8 Transport van warmte-energie 138
1 Transport van warmte-energie door geleiding 140
1.1 Experimentele waarnemingen 140
1.2 Geleiding verklaren met het deeltjesmodel 141
1.2.1 Warmtegeleiding in vaste stoffen 141
1.2.2 Warmtegeleiding in vloeistoffen en gassen 141
2 Transport van warmte-energie door convectie 142
2.1 Experimentele waarnemingen 142
2.2 Convectie verklaren met het deeltjesmodel 143
3 Transport van warmte-energie door straling 144
3.1 Experimentele waarnemingen 144
3.2 Straling verklaren 145
4 Toepassingen op het transport van warmte-energie 145
4.1 Kookpot 145
4.2 Thermoskan en koelbox 146
4.3 Aluminiumfolie 146
4.4 Centrale verwarming 147
4.5 Vloerverwarming 147
4.6 Straalkachels 148
4.7 Warmteverliezen vermijden: isolatie van de woning 148
4.8 Zweefvliegen 148
Samenvatting 149
Thema 9 Zichtbare en onzichtbare straling 150
1 Het begrip straling 152
2 Eigenschappen van straling 153
3 Zichtbare straling 153
3.1 Wat is zichtbare straling? 153
3.2 De golflengte van zichtbaar licht 153
3.3 Zonlicht bestaat uit verschillende kleuren 154
3.4 Licht en kleur, zonder licht is er geen kleur 154
3.4.1 De kleur van voorwerpen 154
3.4.2 De kleur van straatverlichting 154
4 Onzichtbare straling 155
4.1 Wat is onzichtbare straling? 155
4.2 Infrarode straling 155
4.3 Microgolven 157
4.4 Radiogolven 158
4.5 Ultraviolette straling 160
4.5.1 Negatief effect van uv-straling op de huid 160
4.5.2 Positief effect van uv-straling op de huid 160
4.6 Röntgenstraling en gammastraling 161
Samenvatting 162
Begrippenlijst 163
Register 171
7