De Hessenberg - Regionaal Archief Nijmegen - Gemeente Nijmegen

Geschiedkundig onderzoek
naar
De Hessenberg
Door de eeuwen heen
Door:
S. Twisk & C.L. Mariën
Begeleid door:
Drs. L. Janssen
Nijmegen
2011 - 2012
VWO 6
1

Inhoudsopgave
Titelblad 1
Inhoudsopgave 2
Algemene inleiding 3
De methode 4
De Hessenberg anno Nu 6
Tijdvak 1: Romeinse tijd 7
Inleiding Romeinse tijd in Nijmegen 8
Hessenberg in de Romeinse tijd 10
Tijdvak 2: Middeleeuwen 13
Inleiding Middeleeuwen in Nijmegen 14
Hessenberg in de Middeleeuwen 15
Tijdvak 3: Modernisering 17
Inleiding Modernisering in Nijmegen 18
Hessenberg in de Modernisering 20
Tijdvak 4: Naoorlogs 24
Inleiding Nijmegen na de Tweede Wereldoorlog 25
Hessenberg na de Tweede Wereldoorlog 26
Nawoord 28
Bijlagen 29
Bronnenlijst 30
Dankbetuiging 31
2

Algemene inleiding
Voor ons profielwerkstuk wilden wij een onderzoek doen naar iets waar nog niet alles
over bekend was. Geheimen onthullen, dat was ons doel. En aangezien we allebei
het vak geschiedenis volgen, kwamen al snel met de beslissing dat het een historisch
onderzoek moest gaan worden. Maar in welke vorm van een historisch onderzoek
vindt je nou dingen die nog niemand wist, of althans dingen die nog niet bekend
waren? Dan moest het minstens een minder bekend onderwerp krijgen, of in ieder
geval een onderwerp wat voorheen gezien werd als niet interessant genoeg om
dieper op in te gaan. Maar dan komen we in een heel groot gebied. Want wanneer
wordt iets als niet interessant gezien, als er weinig tot niets over bekend is. Dat is
dan ook precies het punt waar wij een zwakke plek in zagen. Want als wij nou eens
onderzoek gingen doen naar een bepaald historisch onderwerp waar voorheen niet
veel over bekend was, zou dat al snel mooie onderzoeksresultaten opleveren. Zo
kwamen we op het idee het historisch aspect te onderzoeken van een bepaalde
‘oninteressante’ plek. En eigenlijk is bijna elke plek ter wereld geschikt voor zo’n
onderzoek als het onze. In de periode dat wij ons onderwerp moesten kiezen, was
net het nieuwbouwproject ‘op de hessenberg’ opgeleverd, en won het meerdere
prijzen voor zowel de architectuur als wel de planmatige opzet, waar het historisch
aspect van het stukje stad goed in terug te zien was. Het had dus een degelijk
verleden, en lag ook nog eens in onze eigen stad, namelijk Nijmegen. Kortom, een
perfect geschikte plek voor een interessant onderzoek.
Ons onderzoeksgebied betreft dus de ‘Hessenberg’, een gebied van een paar straten
in het oude stadscentrum van Nijmegen. Ons onderzoek bestaat uit twee delen. Ten
eerste hebben wij een methode ontwikkeld die toepasbaar is bij geschiedkundig
onderzoek naar de ontwikkeling van een bepaald gebied. Deze methode kan een
handleiding zijn voor het maken van soortgelijk geschiedkundig onderzoek, en is dus
toe te passen op elke plek in Nederland. Deze methode hebben wij ontwikkeld om
hem vervolgens toe te passen voor ons eigen onderzoek naar de Hessenberg, dit
betreft het tweede deel van ons profielwerkstuk. We hebben aan de hand van vier
perioden in de geschiedenis onderzocht wat de Hessenberg in die perioden
voorstelde. De hoofdvraag is: Hoe heeft de wijk de Hessenberg zich ontwikkeld in
2000 jaar? Hierbij kijken we dus niet alleen naar uiterlijk vertoon zoals bebouwing,
stratenpatroon etc. maar ook naar de cultuur van de Hessenberg in die periode en de
relatie tussen de Hessenberg en de rest van de stad. We hebben gekozen voor de
achtereenvolgende periodes: de Romeinse tijd (200 na Chr.), de late Middeleeuwen
(1450), de modernisering (1912) en de naoorlogse periode (1957). Aan de hand van
drie vaste deelvragen onderzoeken we verschillende aspecten van deze periodes.
Deze deelvragen zijn:
• Hoe zag de Hessenberg eruit? (visueel).
• Wie leefden er op de Hessenberg? (cultureel)
• Wat was de relatie tussen de Hessenberg en zijn omgeving? (sociaaleconomisch)
Per periode werken we deze drie deelvragen uit. Aan de hand van de beantwoorde
deelvragen kunnen we een globaal antwoord schetsen op de hoofdvraag. De verdere
toelichting over de aanpak van ons onderzoek beschrijven wij in 'de methode'.
3

De methode
Het is niet alleen onze bedoeling om een goed werkstuk te maken over de
ontwikkeling van de Hessenberg, maar ook om een onderzoeksmethode te
ontwikkelen die algemeen
toegepast zou kunnen worden
door iedereen en op iedere wijk,
stad, straat, dorp, straat of enkel
huis. Ons profielwerkstuk heeft
dus twee doelen: Ten eerste het
zo gedetailleerd mogelijk
beschrijven hoe de wijk de
Hessenberg zich in 2000 jaar
heeft ontwikkeld, zowel op
sociaal, economisch als op
esthetisch/bouwkundig gebied.
Ten tweede stellen wij een
methode op die voorschrijft hoe je
een vergelijkbaar onderzoek
opstelt. Onze methode zou een
gebruiksaanwijzing moeten zijn voor vergelijkbaar onderzoek.
Foto van de Hessenberg met daarin geanimeerde nieuwbouw
We hebben veel tijd genomen om de juiste manier van onderzoeken vast te stellen.
Wanneer je blindelings begint met onderzoeken is de kans groot dat je onderzoek
onzorgvuldig en onduidelijk wordt. Onze methode heeft als doel om je door middel
van een systematisch vijfstappenplan aan een gestructureerd onderzoek te helpen.
Daarom hebben we lang getwist over wat de beste manier van onderzoeken is.
Uiteindelijk zijn we toch tot een goede methode gekomen die wij zelf hebben
toegepast op ons onderzoeksgebied de Hessenberg. Het onderzoek begint met het
vaststellen van de locatie. Welke straten neem je wel mee in je onderzoek en welke
niet. Valt dat ene huis nog binnen je onderzoeksgebied of valt het er net buiten?
Wanneer je precies hebt vastgesteld wat je exacte onderzoeksgebied is kan je pas
aan de slag. Het is het makkelijkst is om dit onderzoeksgebied op een kaart uit te
tekenen. Het is erg belangrijk om secuur vast te stellen welk gebied wel binnen je
onderzoek valt en welk gebied wordt uitgesloten van het onderzoek. Doe je dit niet
dan bestaat de kans dat je in je onderzoek selectief en dus niet meer objectief
bepaalde delen rondom je onderzoeksgebied weglaat of juist bij je onderzoek voegt.
De tweede stap in de methode is het vaststellen van de onderzoeksperiode. De
ontwikkeling tussen welke periodes wil je onderzoeken? Het beste is om te kiezen
voor exacte jaartallen en niet voor een periode. Wanneer je kiest voor het jaar 1890
kan je vertellen hoe je onderzoeksgebied er op dat moment uitzag. Je kunt vertellen
welke gebouwen er toen stonden en wie er toen in leefden.. Wanneer je kiest voor de
periode ‘eind 19 e eeuw’ schets je alleen maar een beeld van welke gebouwen er
stonden en wat voor soort huizen er stonden in die periode. Het kiezen voor exacte
jaartallen zorgt dus voor een meer realistisch beeld van je onderzoeksgebied.
Je zou kunnen kiezen voor 400 jaar geschiedenis waarin je 4 exacte jaartallen
uitkiest. Wanneer je je onderzoeksgebied en onderzoeksperiode hebt vastgesteld
kan je beginnen met het opstellen van je onderzoeksvraag/onderzoeksvragen.
4

Voorbeelden van onderzoeksvragen zijn: Wat voor bebouwing was er? Wat was de
verhouding tussen jouw onderzoeksgebied en zijn omgeving? Wat voor cultuur was
er in je onderzoeksgebied? Deze deelvragen stel je per gekozen jaartal telkens weer.
Op deze manier krijg je per jaartal een antwoord op steeds dezelfde deelvragen. De
antwoorden op deze deelvragen kan je vervolgens met elkaar vergelijken, op die
manier zal je een goed beeld kunnen schetsen van de ontwikkeling in de gekozen
jaartallen.
Dan begint het echte onderzoek, het verzamelen van informatie aan de hand van
verschillende bronnen. Voorbeelden van bronnen zijn: Het regionaal archief, de
bibliotheek, ooggetuigen (zo mogelijk), geschiedkundig specialisten etc. Het beste is
om directe bronnen te gebruiken, bronnen uit de eerste hand. Dit houdt in dat je niet
de informatie uit boeken haalt, maar zelf op zoek moet gaan naar informatie,
bijvoorbeeld door zelf naar je onderzoeksgebied te gaan en zelf te beschrijven wat je
ziet. Het beste zou zijn als je doormiddel van grondonderzoek, zelf de schep in het
zand steken, tot de informatie komt die nodig is om je onderzoeksvragen te
beantwoorden omdat de informatie dan niet beïnvloed is door anderen.
Met de verzamelde informatie kan je de onderzoeksvragen beantwoorden en een
conclusie opstellen, dit is de laatste stap in de methode.Het opstellen van de
conclusie is misschien wel het meest lastige onderdeel van het onderzoek. Het is niet
eenvoudig om een concreet antwoord te geven op een veelomvattende
onderzoeksvraag als: ‘Hoe was de relatie van je onderzoeksgebied met de rest van
de stad?’. Wat wel mogelijk is, is een beeld te schetsen van hoe de relatie van jouw
onderzoeksgebied met de rest van de stad ongeveer was. Hieronder staat de
methode nogmaals schematisch uitgewerkt.
Schematische uitwerking
1. Onderzoeksgebied vaststellen (dorp,
wijk, straat etc.)
2. Onderzoeksperiode vaststellen (van
1800 tot nu, 2 tijdvakken etc.)
3. Onderzoeksvragen opstellen (wie
woonden er?)
4. Onderzoek/informatie verschaffing
(a.d.h.v. bronnen zoals stadsarchief,
geschiedkundige etc.)
5. Conclusie opstellen (antwoord op
hoofd en deelvragen)
5
demarcatie in plaats
demarcatie in tijd
demarcatie in onderwerp
informatie verzamelen
conclusie

De Hessenberg anno Nu
De Hessenberg is een klein wijkje aan de rand van de Lange Hezelstraat, in de
benedenstad van de historische stad Nijmegen. Naast de Lange Hezelstraat wordt
het begrenst door de Kroonstraat, de Pijkestraat, en de Houtstraat. Verder zijn de
straten de Hessenberg en de Jodenberg belangrijke aderen van de wijk. Nabij zijn
onder andere het Kronenburgerpark, De St. Stevenskerk, en de Mariënburg. De
Hessenberg anno nu is sinds voorjaar 2010 een nieuwbouwcomplex met huur- en
koopappartementen, en een aantal stadswoningen (koop). Het doel: meer
woongelegenheid creëren in het oude centrum, voor verschillende bevolkingslagen.
Dit is dan ook duidelijk te zien aan de combinatie van koop en huur, en aan de
variatie in prijs. Deze variëren van ruim €200.000,- tot €600.000,- in koop, en
huurwoningen vanaf €739,- p.m. het zijn ruime moderne appartementen, met onder
andere een privéparkeerplaats.
In het stedenbouwkundig plan is vooral rekening gehouden met het historische
karakter van de plek, en de hoogteverschillen tussen met name de Kroonstraat en de
Hessenberg. Deze niveaus worden verbonden met een tussenniveau in bouw, en
verscheidene trappen verwerkt in het stratenplan. Het historisch aspect van de plek
is intact gehouden door hoofdstraten te variëren met kleinere straatjes. Ook zijn de
verschillende kleine pleinen vormgegeven aan de hand van de contouren van
vroegere bouwwerken die er gestaan hebben. Daarnaast is er bij de bouw gebruik
gemaakt van materialen die het historische aspect versterken, zoals bakstenen en
stucwerk.
De enige twee overgebleven oude gebouwen in de wijk zijn het Rooms Katholiek
Weeshuis, en de Titus Brandsmakapel. De Titus Brandsmakapel was voor de bouw
al een kerk voor daklozen, en heeft deze functie behouden. Oorspronkelijk was er
voor het Weeshuis wel een bestemmingsplan gemaakt, maar omdat het moest
fungeren als een publiek toegankelijke ruimte, en er dus geen winst uitgehaald kon
worden, kon het plan niet bekostigd worden. Het gebouw blijft dus voorlopig in zijn
oude staat.
Eventuele toekomst plannen voor de wijk zijn niet van toepassing.
6

Tijdvak 1
Romeinse tijd
Ulpia Noviomagus circa. 200
na Chr.
7

Inleiding Romeinse tijd in Nijmegen
Nijmegen is gelegen op een stuwwal die door de laatste ijstijd is ontstaan. Wanneer
je op deze stuwwal staat heb je uitzicht over een uitgestrekt gebied. Ook ligt
Nijmegen aan de rivier de Waal, die uitmondt in zee en ontspringt in het binnenland
van Europa. De Waal vormt als verlengstuk van de Rijn, samen met de Rijn zelf, dé
belangrijkste rivier van Europa. Daarom is het al duizenden jaren een aantrekkelijk
gebied om te wonen. Enkele duizenden jaren voordat de Romeinen hun oog op het
Nijmeegse grondgebied lieten vallen, vonden boerengemeenschappen hier al een
bestaan. In de prehistorie waren het boerengemeenschappen die zich vestigden op
de noordrand van de stuwwal. Zij vestigden zich van het Kops Plateau tot aan het
Valkhof. De grafheuvels van deze bewoners zijn daar nog te vinden. Ook in
Nijmegen-Noord zijn sporen van prehistorisch leven gevonden. Er zijn twee
grafvelden gevonden die in gebruik waren tussen ±450 en 700 voor Chr.
Rond 5500 voor Chr. sloegen jagers en verzamelaars een kampement op langs een
brede geul onder het huidige Keizer Augustusplein in Nijmegen-Noord. Aan de
zuidzijde van de Waal zijn hier en daar losse vuurstenen werktuigen gevonden die
zeker tienduizenden jaren oud zijn. Rond 3700 voor Chr., in de nieuwe steentijd,
vestigden zich aan de noordzijde van de Waal, nabij de huidige Griftdijk, de eerste
boeren die uit de oostelijke Betuwe bekend zijn. In de vijfde en vierde eeuw voor Chr.
was het gebied aan de zuidzijde van de Waal bewoond door krijgshaftige lieden. Er
zijn sporen gevonden van wapens, vooral speerpunten. Ook is er een graf gevonden
van een krijgsheer die begraven is met zijn strijdwagen. Het moet hier zijn gegaan
om een krijgsheer van groots aanzien onder zijn bevolking, een alleenheerser over
de stuwwal van Nijmegen. Ook de Bataven hebben gedurende honderden jaren in de
Rijndelta in Nederland geleefd en dus ook in de streken in en rondom Nijmegen.
Rond het begin van de huidige jaartelling veroverden de Romeinen grote delen van
Europa, Afrika en Azië. Het Romeinse rijk was in 117 na Chr. op haar grootst. Ook
Nijmegen viel onder Romeins bewind. De Romeinse legeraanvoerder Drusus was de
eerste Romein die zich met zijn manschappen vestigde in Nijmegen. Drusus streek
met zijn 12.000 manschappen neer in een legioenvesting op de Hunerberg. In eerste
instantie diende Nijmegen voornamelijk als militaire rugdekking en logistieke basis
voor de oprukkende Romeinse legers.
Nijmegen lag op de noordgrens van het Romeinse Rijk, deze grens heette de Limes.
Deze grens liep van Katwijk aan Zee langs de Rijn en Donau naar de Zwarte Zee.
Nederland werd door de Limes in tweeën gedeeld. Noord-Nederland werd bewoond
door tribale volken. Zuid-Nederland werd door de Romeinen bestuurd. De Limes
werd verdedigd door een gordel van verdedigingstorens, kampen voor hulptroepen
(castella) en legioensbases (castra).
Nijmegen was een verzamelpunt, waar legionairs gedurende korte tijd verbleven,
voordat zij ten strijde trokken tegen de Germaanse stammen die zich ophielden aan
de noordzijde van de Waal. Tussen 20 en 10 voor Chr. verrees op de Nijmeegse
Hunerberg een met houten palissades en aarden wallen omringde vesting, groot
genoeg voor twee legioenen (12.000 man). Enkele jaren later verscheen op het Kops
Plateau, direct ten oosten van de Hunerberg, een klein fort en in de eerste decennia
na Chr. een versterking bij het Trajanusplein. Rond de vesting lag de canabae: het
8

kampdorp. In deze canabae stonden woonhuizen, werkplaatsen, een markthal en er
is zelfs een amfitheater geweest. In de eerste eeuw na Chr. was Nijmegen de
grootste stad van Nederland. Nijmegen was een smeltkroes waar Romeinen,
Galliërs, Germanen en waarschijnlijk zelfs Grieken hebben gewoond. Het kampdorp
maakte Nijmegen tot een welvarende handelsplaats. Deze periode van Romeinse
overheersing in Nijmegen wordt de vroeg-Romeinse-periode genoemd en verliep van
± 20 voor Chr. tot 70 na Chr.
Tussen 69 en 70 na Chr. vond de Bataafse opstand plaats tegen de gevestigde
Romeinse legioenen in de regio. In eerste instantie was deze opstand een succes
voor de Bataven, maar uiteindelijk wisten de Romeinen de opstand neer te slaan.
Direct na de Bataafse Opstand herbouwden de Romeinen het legerkamp op de
Hunerberg in steen om zo vijanden beter buiten de deur te kunnen houden. Ook
verrees na de Bataafse opstand op de plaats van het huidige Waterkwartier een
nieuwe nederzetting: Ulpia Noviomagus Batavorum. Deze vesting/stad kreeg in het
jaar 98 na Chr. officiële stadsrechten en is daarmee met afstand de eerste en oudste
stad van Nederland. Aan de Waalkade beneden het Valkhof lag in deze periode een
kleine handelsnederzetting. Deze periode wordt de midden-Romeinse-periode
genoemd die duurde van ± 70 tot 270 na Chr. Het Romeinse rijk raakt langzaamaan
in verval. In ± 270 na Chr. wordt Ulpia Noviomagus Batavorum verlaten.
9

De Hessenberg in de Romeinse tijd
In de Romeinse tijd heeft de Hessenberg gedurende twee periodes als grafveld
gediend. De eerste periode is de periode waarin de Romeinen zich vestigen in een
nederzetting op de Hunerberg, Kops Plateau en Valkhof. De tweede periode waarbij
de Hessenberg als grafveld diende, is de periode waarin de Romeinen zich hebben
gevestigd in Ulpia Noviomagus Batavorum, ten westen van het station.
Als uitgangspunt nemen we het jaar 200 na Chr. voor onderzoek naar de
Hessenberg in de Romeinse tijd. De Hessenberg was voor beide periodes gelegen
aan een uitvalsweg vanuit de Romeinse nederzettingen. Wanneer een Romein of
andere inwoner van Ulpia Noviomagus Batavorum of de legerplaats van het tiende
legioen op de Hunerberg over de weg langs de Hessenberg liep zag hij op de
Hessenberg een veld met graven. Naast geschonden graven zijn er een twintigtal
min of meer ongeschonden graven gevonden. Naast vele grafvondsten zijn er ook
vier stenen kisten gevonden, waarvan er twee konden worden geborgen. In het
noordelijke deel van het grafveld (wat al niet meer valt onder ons onderzoeksgebied
de Hessenberg) hebben vier ommuurde begraafplaatsen gestaan. De afmetingen
van deze grafommuringen zijn ongeveer 38 x 38 meter.
Hoe elk graf eruit zag en wie er in deze graven lagen is
niet helemaal bekend. Wel is bekend hoe de Romeinse
grafvelden er in deze periode in de omgeving van
Nijmegen uit hebben moeten zien. Vooral van de
grafvelden gevonden in Nijmegen-Oost en in Nijmegenwest
zijn gedetailleerde verslagen gemaakt. Het
grafveld op de Hessenberg valt in beide onderzoeken
net buiten de boot. We nemen aan dat het grafveld dat
op de Hessenberg lag er ongeveer het zelfde uitzag en
dat de graven ongeveer de zelfde inhoud hadden als
de gevonden graven in Nijmegen-Oost.
Aan de hand van het uiterlijk van een graf en de inhoud
van een graf kan je veel afleiden over de persoon die
daar begraven is. Aan een graf kan je zien wat de
financiële en de maatschappelijke klasse van de
overledene was. Aan de kwaliteit, hoeveelheid en aard
van de voorwerpen die in het graf aanwezig zijn kan je
afleiden welke sociale rang de overledene had: arm, rijk, burger, soldaat, man,
vrouw.
De Romeinse graven waren meestal kleine heuveltjes. De oorzaak hiervan is dat er
nieuwe overledenen werden begraven op plekken waar al eerder overledenen waren
begraven. Om de oude graven niet aan te tasten werd het nieuwe graf zo dicht
mogelijk aan het oppervlak gegraven. Hierdoor ontstaan de heuveltjes. De doden
werden bij de Romeinen gecremeerd, dit was de gangbare methode. Verreweg de
meeste doden werden gecremeerd. Pas in de loop van de Romeinse deed het
begraven van de doden zijn intrede. Meestal vonden crematie en begraving op
verschillende plekken plaats. Op de Hessenberg zijn geen sporen gevonden van
crematie wat er op wijst dat er een andere locatie moet zijn geweest waar de doden
werden gecremeerd. Op het graf stond soms een houten grafteken, een grafsteen of
10

een gebeeldhouwd stenen grafmonument. Sommige graven zijn omsloten door een
greppel. De stenen grafmonumenten zijn in de Italiaans-Romeinse graftraditie. De
graven van welgestelde personen hadden ook grafinscripties met daarop vermeld:
naam, familie, leeftijd, afkomst, beroep en maatschappelijke positie van de
overledene. In de traditie van het Italiaans-Romeinse begraven hadden lampen,
munten, godenbeeldjes, glazen flesjes met parfum en oliën een bijzondere
betekenis. Voor het
hiernamaals zouden deze
voorwerpen van betekenis
kunnen zijn, omdat men
geloofde dat de overledene
door zou leven in het
hiernamaals. De grafvelden
werden geplaatst aan
weerszijden van uitgangswegen
vanuit de nederzetting. Zo ook
het grafveld op de Hessenberg.
Zoals in de hele oudheid de
traditie was om de doden buiten
de stad te begraven, zo
gebeurde dat ook in Ulpia
Noviomagus Batavorum. De
Romeinen waren zich zeer
bewust van het belang van
goede hygiëne in de stad. Lijken zijn een bron van ziektes. Daarom werden deze
lijken buiten de stad begraven. Ver genoeg van de stad om het ontstaan van ziektes
te weren en dichtbij genoeg om de overledenen te kunnen bezoeken.
Hiernaast een impressie van een ommuurd Romeins grafveld. Dit is een afbeelding
van een grafveld dat gevonden is ten zuiden van Ulpia Noviomagus Batavorum. Het
grafveld op de Hessenberg is een vergelijkbaar grafveld.
In de Romeinse tijd in het jaar
200 na Chr. ‘leefde’ er nog
niemand op de Hessenberg. Er
was geen bebouwing op de
Een impressie van een vergelijkbaar grafveld gevonden ten
zuiden van Ulpia Noviomagus Batavorum.
Hessenberg waar mensen in konden wonen of werken. Wel was er een grafveld. In
de Romeinse stad Ulpia Noviomagus Batavorum woonden niet alleen Romeinen. De
stad was een smeltkroes van verschillende soorten bewoners. Van Bataven tot
Kelten, van Joden tot Grieken. Het grafveld op de Hessenberg was geen
begraafplaats voor alleen een bepaald soort bewoners. Er zijn resten gevonden van
allerlei bewoners van alle soorten, klassen en standen. De term ‘leefde’ doet geen
eer aan een grafveld, maar je kunt zeggen dat er een veelvoud van verschillende
soorten mensen lagen begraven.
Ook liep er een weg langs de Hessenberg. Deze weg liep ongeveer hetzelfde als de
Lange Hezelstraat nu liep. Deze Romeinse weg werd door veel mensen gebruikt. De
weg loopt tussen de Romeinse stad Ulpia Noviomagus Batavorum en het castellum
op de Hunerberg. Al het verkeer tussen deze twee plaatsen kwam dus langs de
Hessenberg.
11

De Hessenberg had op twee manieren een relatie met zijn omgeving. Ten eerste lag
de Hessenberg aan een weg die tussen de Romeinse stad Ulpia Noviomagus
Batavorum en het castellum op de Hunerberg loopt. Reizigers trokken over de
Romeinse weg langs de Hessenberg. Op de Hessenberg zelf lag een grafveld. De
tweede relatie die de Hessenberg had met zijn omgeving was de relatie met de stad
Ulpia Noviomagus Batavorum als begraafplaats zijnde voor de inwoners van deze
stad. In 200 na Chr. was de Hessenberg één van de begraafplaatsen van de
Romeinse stad Ulpia Noviomagus Batavorum.
Het grafveld op de Hessenberg had als functie om daar alle soorten burgers te
begraven, van rijk tot arm van Romein tot Bataaf. Het grafveld op de Hessenberg
was niet de enige plek waar de bewoners van Ulpia Noviomagus Batavorum werden
begraven. Er was een groter grafveld ten zuiden van de stad. Het grafveld op de
Hessenberg had dus niet als functie de hele stad te voorzien van een laatste
rustplaats. Romeinen eerden hun overledenen nog nadat ze begraven waren. Het
grafveld werd dus ook bezocht door de bewoners/nabestaande van de overledenen.
De Hessenberg had dus ook een sociale functie. Ook had dit grafveld op de
Hessenberg een economische functie. Sommige bewoners van Ulpia Noviomagus
Batavorum maakten voor hun overledenen stenen grafkisten en houten of stenen
gedenkstenen. Er moet dus een kleine begrafenisindustrie zijn geweest. Een
steenhouwer die gedenkstenen maakte, een timmerman en een houthakker die
houten gedenktekens maakten, een persoon die de crematie verzorgde etc.
12

Tijdvak 2
Middeleeuwen
Nijmegen anno 1450
13

Inleiding middeleeuwen in Nijmegen
Wanneer de Romeinen de grip op hun grenzen kwijt raken, wordt in 270 na Chr. ook
Ulpia Noviomagus Bataforum verlaten. Er blijft slechts een kleine
handelsnederzetting (op de plek van het tegenwoordige casino) over. In de 4 e eeuw
weet de Romeinse Keizer Constantijn de Grote een tijdelijk einde te maken aan de
chaos aan de grenzen van zijn rijk. In Nijmegen wordt in dit kader het Castellum
gebouwd, een klein fort, wat later uitgroeit tot het Valkhof. Hier worden nog enige tijd
Romeinse soldaten gelegerd, maar als in de 5 e eeuw de Romeinse rijksgrenzen
definitief bezwijken onder de Germaanse invallen verdwijnen ook deze geruisloos
van het Nijmeegse toneel.
De stad Nijmegen bleef echter wel bewoond, aangetoond door grafvondsten in de
omgeving van de Mariënburg. Dit is dan ook de reden dat rond 500 het castellum
betrokken wordt door de Franken, een van de Germaanse stammen waar het
Romeinse rijk haar ondergang aan te danken heeft. Dit betekende grotendeels een
terugval in beschaving. Van deze periode is dan ook erg weinig bekend omdat er
vrijwel niets op schrift werd gesteld. Pas rond de 8 e eeuw komt er weer een opleving
in de beschaving, als Karel de Grote de nieuwe Frankische koning wordt en
‘Numaga’ , zoals Nijmegen toen heette, binnen zijn rijk valt. Nijmegen ligt aan de
rand van zijn rijk, waardoor het belangrijk geacht wordt in de verdediging hiervan.
Waar ooit het oude Castellum lag laat hij een palts (burcht) bouwen, en brengt hier
meerdere malen een bezoek aan.
Ook na de dood van Karel de Grote blijft Nijmegen nog enige tijd in de handen van
de Franken, tot dat de Noormannen uit Scandinavië via de Waal Nijmegen
tegenkomen en de palts betrekken. Wanneer de Noormannen na velen pogingen
verdreven worden uit Nijmegen, komt de stad onder het Heilige Roomse Rijk komt te
vallen. Dit rijk besloeg grote delen van West en Midden Europa, en zag zich als de
voortzetting van het Romeinse Rijk. Het werd bestuurd door Duitse Keizers. Intussen
is de Rijksstad uitgegroeid tot een welvarend handels en economisch centrum. Dit
heeft zij vooral te danken aan haar gunstige hoge ligging bij kruisingen van land- en
waterwegen. Bovendien werd zij omringd door vruchtbare rivierklei, waardoor de
landbouw genoeg voedsel kon leveren voor de groeiende bevolking. Wanneer het
Heilig Roomse rijk in de 13 e eeuw langzaam uiteen begint te vallen in hertogdommen
en graafschappen, begint, ook in Nijmegen, de macht van de Keizer af te nemen.
Hierdoor krijgt Nijmegen 1230 van Rooms-koning Hendrik VII dezelfde stadrechten
als Aken. De Waalstad wordt dan een vrije Rijksstad met een eigen bestuur en een
eigen rechtspraak, rechtstreeks vallend onder het gezag van de Keizer. Kort daarna
in 1247, komt de stad in Gelderse handen, onder de Gelderse graaf Otto II, die haar
als onderpand krijgt van de Rooms-koning Willem II. Otto II weet Nijmegen tot grote
ontwikkeling te brengen. Zo vind de eerste omwalling plaats, wordt de Valkhofburcht
versterkt (die inmiddels alweer een aantal malen was veranderd na de bouw van de
palts), en verrijst er een nieuwe kerk op de Hundisberg, de St. Stevenskerk. Eind 13 e
eeuw bezit Nijmegen een sterke burcht, stadswallen, een grote parochiekerk,
verschillende kloosters, en een haven met pakhuizen. Via de kooplieden die deze
haven aantrok stond Nijmegen in verbinding met onder andere Parijs en Vlaamse
steden, destijds de economische centra van de wereld. Nadat Nijmegen in 1402 zich
had aangesloten tot de Hanze, steeg de welvaart ook gestaag.
14

Hessenberg in de middeleeuwen
Anno 1450
De Hessenberg lag aan de rand van de stad, en grensde met haar zuidelijke kant
dan ook aan de ommuring. Volgens F. Gorissen bestond deze omwalling uit een
aarden wal met een stadsgracht, maar archeologische vondsten wijzen mogelijk op
een stadsmuur i.p.v. een stadswal. Het terrein was vrij oplopend met de Lange
Hezelstraat als laagste punt, naar de stadsmuur als hoogste punt. De wijk lag vrij
geïsoleerd en was uitsluitend bereikbaar vanuit het noorden via enkele stegen en
gassen vanuit de Lange Hezelstraat. Het stuk tussen de Hezelstraat en de
Hessenbergse gas bestond uit kavels van panden aan de Hezelstraat, en waren
allen redelijk vol bebouwd. Het stuk van de Hessenbergse gas tot aan het steil
oplopende stuk naar de omwalling was ruimer opgezet, en bestond dan ook uit
enkele grotere hoge gebouwen, met ruime open ruimtes ertussen, die fungeerden als
tuinen, bomenperken en bleekvelden. Dit is duidelijk te zien op de plattegrond hier
onder.
De grotere hoge gebouwen op het ruimer opgezette stuk waren allen religieuze
complexen. De oudste van deze gebouwen was het klooster Hessenberg zelf, dat
omstreeks 1380 was gebouwd op één van de heuvels buiten de stad. Omdat dit
gebied toentertijd gerekend werd tot het gebied van Hees, werd deze heuvel
simpelweg ‘de Hezeschenberg’ genoemd. Het klooster werd dan ook hiernaar
vernoemd. Toen het complex later binnen de muren kwam te liggen heeft het deze
naam gehouden. Ook dit klooster werd oorspronkelijk bewoond door begijnen,
ongehuwde vrouwen die hun leven aan god wijden en samenwonen in een soort
kloostergemeenschap. In tegenstelling tot de echte kloosters, mochten begijnen wel
eigen bezittingen hebben. Zo hadden op de Hessenberg bijvoorbeeld sommige
vrouwen een eigen tuintje. Het klooster was rond 1450 zeker het grootste, en een
van de rijkste kloosters van Nijmegen. Dit is ook de reden dat het rond 1420 een
kapel in haar bezit kreeg. Deze kapel heeft vermoedelijk veel geleken op de
Mariënburgkapel. Deze staat vandaag de dag nog overeind in hartje Nijmegen.
Het andere begijnhuis op de Hessenberg, begijnhuis Bethlehem, dat oorspronkelijk
een woonhuis was, werd pas later omgevormd tot een gemeenschappelijk huis. In
1410 had Margaretha van Mekeren haar huis buiten de muren beschikbaar gesteld
voor begijnen, dat dus ook na de uitbreiding van de stad binnen de muren kwam te
liggen.
Rood: bebouwing Hessenberg 1450 ; dikke zwarte lijn: stadsmuur Overige lijnen: kadastrale kaart eind
20e eeuw,gebruikt als basis. 1: klooster Hessenberg; 2: 15 Kapel; 3: Sprongshof; 4: Begijnhuis betlehem;
5: Lollardenhuis/ cellebroedershuis.

Over de overige twee kloosters op de Hessenberg is minder bekend. Het Spronghof
werd begin 15 e eeuw gesticht door Elisabeth Sprong als begijnhuis. In een
scheepsprotocol uit 1456 wordt gesproken over ‘sorores in Spronxhuys.’het woord
‘sorores’, dat zusters betekent, doet vermoeden dat de gemeenschap rond 1450 een
regel heeft aangenomen. Welke regel dit betrof is niet bekend. Later voegde het
Spronghof zich samen met het klooster Betlehem. Het enige wat we weten van het
Cellebroedershuis is waar het gestaan heeft, en dat er Cellebroeders woonden. De
naam Cellebroeders slaat op de gebrekkige huizen waarin zij woonden.
Waarschijnlijk was dit dus in Nijmegen ook het geval. Cellebroeders verzorgden
zieken en krankzinnigen, en speelden dan ook een belangrijke rol in tijd van de
pestepidemieën. Of dit in Nijmegen ook het geval is geweest, is niet bekend.
Aan de randen van de Hessenberg, met name aan de Jodenberg, lagen enkele
kleinere woonhuizen.
De Hessenberg werd, aangezien alle bebouwingen religieuze doeleinden hadden,
enkel bewoond door geestelijken. Alleen al klooster Hessenberg telde zo’n 90
zusters. Deze namen na de overgang van begijnhuis naar klooster tussen 1442 en
1450 hoogstwaarschijnlijk de derde regel van St. Franciscus aan. Hoewel de stad
Nijmegen rond deze tijd bewoond werd door verschillende religieuze
bevolkingsgroepen, zoals katholieken en joden, was de Hessenberg overtuigend
katholiek. Alle religieuze gebouwen werden dan ook bewoond door katholieke
geestelijken. Er is één straat aan de rand van de Hessenberg die anders zou doen
vermoeden, namelijk de Jodenberg, maar ook deze straat werd uitsluitend bewoond
door katholieken. In meerdere oude geschriften wordt verwezen naar een ‘straat van
de joden’. Echter werd hier niet de Jodenberg mee bedoeld, maar de Jodengas, die
slechts een huizenblok verderop lag. Deze had in verscheidene perioden in de
Nijmeegse geschiedenis wel grotendeels joodse bewoners.
Zoals dat in elke wijk gebeurde, en nog gebeurt, werd de status van de Hessenberg
sterk beïnvloed door de mensen die er woonden. De Hessenberg werd vrijwel
uitsluitend bewoond door geestelijken, en had dus een goede status in de stad. Het
geloof speelde rond 1450 nog een grote rol in bijna ieders leven, en de mensen die
hier hun beroep van hadden gemaakt genoten dan ook van enig aanzien. Hoewel de
Hessenberg niet bewoond werd door geestelijken in erg hoge rang, gold dit ook voor
de geestelijken op de Hessenberg. Echter werd de wijk waarschijnlijk niet als erg
belangrijk geacht binnen de stad, omdat vrijwel niemand iets te maken had met de
Hessenberg, en er dus ook niets te zoeken had. Ook is het zo dat de geestelijken
zelf trachten een plek te hebben die een beetje onttrokken was van de samenleving,
om zich zo optimaal tot het geloof te kunnen wenden. Naast de wat achteraf gelegen
ligging, was de wijk rond 1450 ook grotendeels zelfvoorzienend, en hadden de
inwoners zelf ook vrij weinig zaken buiten de wijk. Er waren binnen het complex
moestuinen, er was een kapel, en op het terrein waren verschillende waterputten,
waardoor de Hessenberg een soort van stadje was binnen een stad.
16

Tijdvak 3
Modernisering
Nijmegen anno 1912
17

Inleiding modernisering in Nijmegen
Na de middeleeuwen gebeurde er veel in Nijmegen. Het hertogdom van Gelre werd
in 1543 opgenomen in het Habsburgse keizerrijk onder leiding van Karel V. Nijmegen
en de overige Nederlandse gewesten vielen voortaan onder Spaans-Habsburgs
bestuur. In deze periode komt het protestantisme op in Nederland, zo ook in
Nijmegen, daarop volgde in heel Nederland de Beeldenstorm in 1566/1567.
Nijmegen was onder streng Spaans en dus katholiek bewind die de protestantse
ketters niet dulden. In 1591 veroverde Maurits van Nassau Nijmegen op de
katholieke Spaanse koning. Hiermee was de protestantering en de inlijving van
Nijmegen bij de Republiek der Verenigde Nederlanden een feit. Deze zogenoemde
Reductie van Nijmegen betekende een fundamentele wijziging in de politieke en
godsdienstige verhoudingen in de stad. De Hollandse steden gingen zich steeds
meer bezighouden met de handel met Oost-Indië. Door de vele oorlogsjaren waren
de contacten met het achterland sterk verminderd en was de handel in Nijmegen op
een laag pitje komen te staan. In 1635 raakte Nijmegen, net als de rest van Europa,
besmet met de pest wat nog een extra klap was voor de al verslechterde
economische positie van Nijmegen. De volgende bezetter diende zich aan in 1672
toen de Fransen besloten om samen met Engeland de Republiek aan te vallen.
Nijmegen werd ingenomen door het Franse leger van Lodewijk XIV. Lodewijk moest
zich echter in 1674 weer terugtrekken uit Nijmegen omdat de Republiek werd
bijgestaan door hulp van de Duitse keizer, Denemarken en enkele Duitse staten. Ook
sloot de Republiek een vredesverdrag met Engeland. Nijmegen was vrijgesteld van
de Franse bezetter en maakte weer deel uit van de Republiek. In 1678 werd een
reeks internationale vredesverdragen getekend onder de naam: ‘De Vrede van
Nijmegen’. In 1700 en 1702 verrees er rondom de stadsmuren een aantal
buitenwerken ter verdediging van de stad. In 1702 konden deze verdedigingswerken
een nieuwe aanval van Lodewijk tegenhouden. Nijmegen stond in 1794 voor de
laatste belegering in de geschiedenis van de oude vestingwerken. De Franse
revolutietroepen, veroverden de stad binnen 14 dagen en richten met hun
bombardementen enorme schade aan. Tussen 1794 en 1800 maakte Nijmegen een
depressie door en leefden veel Nijmegenaren in bittere armoede. Toen in 1814/1815
het nieuwe Koninkrijk der Nederlanden werd gesticht door de overwinnaars van
Napoleon, werd ook Nijmegen hierbij ingelijfd. In het midden van de 19e eeuw
groeide het inwoneraantal van Nijmegen tot ruimt 20.000. Rond 1850 zag de stad
Nijmegen de eerste tekenen van vernieuwing en modernisering. Gasverlichting werd
aangelegd in de stad en met de ingebruikname van de Nieuwe Haven werd er
nieuwe industrie en nijverheid aangetrokken. De korte spoorlijn tussen Nijmegen en
Kleef werd in 1865 in gebruik genomen
Met het begin van de sloop van de vestingwerken begint de modernisering in
Nijmegen pas echt. Met de ’modernisering’ wordt de reeks van maatschappelijke
ontwikkelingen bedoeld die zich hebben voorgedaan vanaf de industriële revolutie.
Deze veranderingen hebben een overgang tot stand gebracht van de traditionele
standenmaatschappij naar de moderne samenleving, ofwel de moderniteit. In de rest
van Nederland was de modernisering al eerder op gang gekomen. In Nijmegen
echter werd deze modernisering gehinderd door het ontbreken van
uitbreidingsmogelijkheden voor de stad. Nijmegen was van oudsher een vestingstad.
Aan het eind van de 19e eeuw was Nijmegen nog steeds omringd met middeleeuwse
vestingwerken en dit verhinderde de mogelijkheid tot uitbreiding van de stad. In 1874
18

werd bepaald door de Nederlandse overheid met de ‘Vestingwet’, dat de
vestingwerken rond Nijmegen gesloopt mochten worden. Een paar gedeelten van de
vestingwerken werden gespaard om het mooie aanzien van de stad te behouden: de
Belvedère, de Kronenburgertoren, de Roomse Voet, de Sint-Jacobstoren, enkele
walfragmenten en twee kleine poorten. De sloop begint bij de afbraak van de
Hezelpoort op 26 januari 1876. Het slopen van de vestingwerken duurde zes jaar.
Nijmegen kon zich opmaken voor een nieuwe toekomst waarin de stedelijke
expansie en ontplooiing vooropstonden. Het oppervlak van de gemeente Nijmegen
groeide van 54 hectare naar 299 hectare. Juist door de hinder van de vestingwerken,
die de stad jarenlang ondervond, kon nu gewerkt worden aan een totaalplan, waarbij
de stad in één keer een grote stap voorwaarts kon maken. Het overkoepelende plan
om Nijmegen te moderniseren werd ‘Nieuw-Nijmegen’ genoemd. De opzet van dit
plan was om moderne woningbouw te creëren en een concept te ontwikkelen voor
singels, ruime straten, pleinen en parken. De stijl van deze stadsmodernisering was
geïnspireerd op Franse steden zoals Parijs.
Grote aantallen arbeiders, afkomstig van het platteland, kwamen op de groeiende
werkgelegenheid in de stad af. Het Kronenburgerpark, de buitensociëteit ‘De
Vereeniging’, verscheidene kerken, het nieuwe Sint-Canisiusziekenhuis aan de
Houtstraat en het stationsgebouw zijn toonaangevende projecten die kort na de
sloop van de vestingwerken zijn gebouwd. Ook de komst van de spoorlijn die
Nijmegen moest gaan verbinden met Arnhem en ’s Hertogenbosch zorgde voor een
stroomversnelling in de ontwikkeling van de stad Nijmegen op sociaal en economisch
gebied. Deze spoorweg was al in het jaar 1877 voltooid. Al deze vernieuwingen
zouden nooit hebben kunnen plaatsvinden zonder de komst van de industrialisatie.
Met aan het begin de uitvinding van de stoommachine in de 18e eeuw ontstond een
opmars van nieuwe vormen van techniek, bouw en wetenschap. Dit noemt men de
industriële revolutie. De industrialisatie is de omschakeling van handmatig naar
machinaal vervaardigde goederen. Deze veranderingen hebben een overgang tot
stand gebracht van de traditionele standenmaatschappij naar de moderne
samenleving, ofwel de moderniteit.
19

De Hessenberg in de modernisering
Anno 1912
Plattegrond van situatie R.K. Weeshuis anno 1912
zoals die is ontstaan na de verbouwing in 1878. 1.
Verbouwde oostelijke vleugel 2. Regentenkamer 3.
Middeleeuwse kern 4. Jongensgebouw 5. Kleine
jongensgebouw 6. Kleine jongensspeelplaats.
20
In het jaar 1912 werd ons
onderzoeksgebied bijna geheel
in beslag genomen door een
weeshuis. Behalve het weeshuis
stonden in 1912 alleen aan de
Lange Hezelstraat en aan de
Jodenberg enkele woonhuizen.
De verschillende geestelijke
gebouwen die in de
middeleeuwen op de
Hessenberg stonden voegden in
de loop der jaren samen tot één
klooster. In 1638 overleed de
laatste non van het klooster en
werd er een weeshuis gevestigd
in het voormalige klooster. De
kern van het Rooms-Katholieke
Weeshuis werd gevormd door
het klooster Hessenberg.
Rond 1845 werd het ‘Roomsch
Katholyke Weeshuis’, zoals het
toen heette, uitgebreid en
verbouwd door Pieter van der
Kemp, waardoor het weeshuis zijn typisch 19de-eeuwse uiterlijk kreeg. Ook in 1878
vond een uitbreiding plaats, waaraan een gedenksteen in de muur nog herinnert.
Sinds de verbouwing van het weeshuiscomplex in 1878 is het uiterlijk van het
weeshuis niet veel veranderd (behalve dan de uitbreiding in 1887 en 1900). In 1878
verbouwde Pieter van der Kemp de oostvleugel op het grondgebied van het
voormalige klooster Bethlehem. De oostelijke vleugel omsloot samen met de
regentenkamer en de middeleeuwse kern de speelplaats. Vanaf 1870 was het
gehele complex van de Hessenberg omringd met een hoge stenen muur. De
Hessenberg is altijd een moeilijk bereikbare locatie geweest in de Nijmeegse
binnenstad. De ingang van het weeshuis lag aan de Doddendaal, toenmalig nummer
150. Dit was de makkelijkste manier om het gebied de Hessenberg te bereiken.
Toentertijd liepen aan de noordzijde van de Hessenberg alleen wat kleine gassen
vanuit de Houtstraat en de Lange Hezelstraat richting de Hessenberg.
.
Rond de eeuwwisseling breidde het weeshuis twee keer uit. De eerste uitbreiding
was in 1887, toen werd aan het Pijkegas een afzonderlijk gebouw voor de grote
jongens gebouwd. In 1900 maakten de opslagruimten aan de Hessenberggas plaats

voor een afzonderlijke afdeling voor de kleine jongens. Het 'kleine jongenshuis' werd
ontworpen door A. van den Bogaard en faciliteerde huisvesting voor ongeveer 30
jonge wezen. De kleine jongensspeelplaats nam de plek in van de kapel, die was
gesloopt. Het inwoneraantal van Nijmegen groeide in die jaren aanzienlijk en met
deze twee nieuwe uitbreidingen werd de capaciteit van het weeshuis een stuk groter.
Buiten waren drie speelplaatsen voor de wezen. Er was een meisjesspeelplaats ten
westen van het weeshuis. Voor de kleine jongens en de grote jongens waren er twee
afzonderlijke speelplaatsen ten oosten van het weeshuis, die gescheiden werden
door een muur.
Op de plattegrond uit 1912 is de interne indeling te zien die door de verbouwing in
1878 is ontstaan. Met de twee uitbreidingen in 1887 en 1900.
1. Verbouwde oostelijke vleugel
2. Regentenkamer
3. Middeleeuwse kern
4. Jongensgebouw
5. Kleine jongensgebouw
6. Kleine jongensspeelplaats.
Aan het gedeelte Lange Hezelstraat en Jodenberg dat nog onder ons
onderzoeksgebied valt, staan woonhuizen. Deze woonhuizen staan er nog steeds, in
dezelfde staat als in 1912. De huizen aan de Lange Hezelstraat hadden een
woongedeelte op de 1 e en 2 e verdieping en een ruimte voor een winkel of bedrijf op
de begane grond. De huizen op de Jodenberg werden uitsluitend gebruikt voor
bewoning op alle verdiepingen.
In 1818 veranderde het Arme Kinderen Huis in het Roomsch Katholiek Weeshuis,
voluit het Roomsch Katholieke Weeshuis Broeders van Onze Lieve Vrouw van Zeven
Smarten. Daarin zouden worden opgenomen: alle ouderloze, verlatene of te
vondeling gelegde kinderen van Rooms Katholieke ouders, die binnen deze stad zijn
overleden of woonachtig zijn geweest. Hoe men bepaalde wat de afkomst en het
geloof van de ouders was is niet duidelijk. Het weeshuis was uitsluitend voor wezen
van Nijmeegse burgers.
In het weeshuis werden zowel
jongens als meisjes opgevangen en
gehuisvest. Er werd in het weeshuis
een onderscheid gemaakt tussen de
‘kleine jongens’ en de ‘grote
jongens’. De grote jongens
verbleven in het weeshuis tot ze
maximaal 21 jaar oud waren. Bij
welke leeftijd de scheiding ligt tussen
de kleine jongens en de grote
jongens is niet bekend. Voor beide
categorieën waren speciale
gebouwen, slaapzalen en
speelplaatsen. De leeftijdsgroepen
leefden dus gescheiden. Het
foto van wezen. Omstreeks 1920/1930
weeshuis werd geleid door broeders.
Deze broeders zorgden ook voor het onderwijs aan de wezen.
21

De straat de Jodenberg doet verwachten dat er aan de straat Joden wonen of
hebben gewoond. Echter is deze straat vernoemd naar een oud Gelderse adellijke
familie, het geslacht Jode (Joede). Toch blijft het vermoeden bestaan dat deze
straatnaam een verbastering van Joedenbergh naar Jodenberg niet geheel toevallig
is. Aangezien er veel joden aan of in de buurt van de Jodenberg leefden. Na de
beruchte bloedbeschuldiging van 1716 waarin meerdere Joden terecht werden
gesteld leek Nijmegen een stad te worden die Joden minder zou gaan accepteren.
Toch trok Nijmegen in het begin van de 20e eeuw weer Joden aan. Aan het begin
van de negentiende eeuw was het merendeel van de joodse inwoners van Nijmegen
armlastig. Zij hielden zich vooral bezig met straathandel en handel in tweedehands
goederen. Aan het einde van de eeuw verbeterde de economische situatie. Zo werd
het wonen in Nijmegen in het begin van de twintigste eeuw weer aantrekkelijker voor
Joden. In 1929 woonden er 471 geregistreerde Joden in Nijmegen. De Joodse
gemeenschap in Nijmegen was één van de belangrijkste in Nederland mede dankzij
het tolerante klimaat van de stad. Vele Joodse winkels en bedrijven vestigden zich
omstreeks 1900 t/m 1945 in de buurt van de Hessenberg. Hieronder volgt een lijst
met Joodse winkels die tussen 1900 en 1945 in Nijmegen waren gevestigd:
* Van Buren, slagerij, Ganzenheuvel
* Glaser, Galanteriezaak, hoek Houtstraat/Hezelstraat
* Glaser, juwelier, Hezelstraat
* Israëls slagerij, Ganzenheuvel
* Bakkerij, De Vries, Houtstraat
* Wolff Bella, slagerij, Ganzenheuvel
* Zodick, stoffenwinkel, Houtstraat.
Het is dus goed mogelijk dat aan de Lange Hezelstraat en aan de Jodenberg Joden
hebben gewoond, aangezien de buurt bekend stond om de aanwezigheid van Joden,
Joodse winkels en zelfs een geïmproviseerde synagoge in een woonhuis aan het
Hessenberggas (vroegere gas tussen de Houtstraat en de Stikke Hezelstraat. Echter
valt dit niet met bronnen aan te tonen.
Aan het gedeelte van de Lange Hezelstraat dat nog in ons onderzoeksgebied valt
waren woonhuizen die een functie hadden tot huisvesting maar ook tot bedrijvigheid.
Op de begane grond was in elk huis een winkel of bedrijf gevestigd. De Lange
Hezelstraat is de oudste winkelstraat van Nederland en al eeuwen dé winkelstraat
van Nijmegen. De burgers die hier woonden hadden het relatief breed. De Lange
Hezelstraat zorgde dus voor werkgelegenheid. De huizen aan de Jodenberg stonden
in een smal gas en waren in vergelijking tot de huizen aan de Lange Hezelstraat
minder hoogstaand.
Voor de wezen en de broeders van het weeshuis had de Hessenberg een functie tot
huisvesting. De wezen die gehuisvest waren op de Hessenberg verbleven daar tot
hun 21 e .
Ook kan je stellen dat de Hessenberg een verzorgende taak had in verhouding tot de
rest van de stad. De broeders van het weeshuis zorgden ervoor dat de wezen van
Nijmeegse burgers van de straat werden gehouden en opgevoed, geschoold en
verzorgd werden. De wezen waren direct afhankelijk van de liefdadigheid van de
broeders om te voorzien in hun levensonderhoud. Wezen hadden nooit een goede
naam in de stad. Het waren kinderen die niet voor niets ten vondeling waren gelegd
of wiens ouders leven door God was weggenomen. Je liet je eigen kinderen niet met
22

of in de buurt van wezen spelen. Het is niet voor niets dat de wezen een eigen
school en speelplaats hadden, zodat zij afgezonderd van andere kinderen uit de stad
opgroeide. De Hessenberg lag achteraf, vanaf de drukke straten niet te zien. Als stad
zijnde was men niet trots op het weeshuis, het was een kant van de stad die men niet
graag zag. Daarom kan je wel stellen dat de Hessenberg een gebied was dat los
stond van de rest van de stad.
23

Tijdvak 4
Naoorlogs
Nijmegen anno 1957
24

Inleiding Nijmegen na de Tweede Wereldoorlog
Door de industrialisatie en modernisering van de vorige eeuw was Nijmegen rond
1900 een moderne stad geworden. Ze had spoorwegen, een tram, straatverlichting,
een kanaal en zelfs enige fabrieken. De werkgelegenheid was inmiddels erg
toegenomen en daardoor de welvaart. Echter zag Nijmegen zich niet langer als
industriestad, het richtte zich dan ook vooral op onderwijs en dienstverlening. Dit
werd benadrukt doordat de stad in 1923 een universiteit kreeg. De zwakke
economische positie van de stad maakte haar nog extra kwetsbaar toen in 1929
wereldwijd de crisis uitbrak. In het kader van de werkverschaffing werd met behulp
van 163 man het Goffertpark aangelegd. In deze periode breidde Nijmegen zich
enorm uit, maar de vele nieuwbouw deed het oude niet vergeten: de Belvedère, het
raadshuis, de Waag en de St. Stevenskerk werden eind 19 e eeuw grondig
gerestaureerd en boden de stad historische waarde. Wel verplaatste het nieuwe
Nijmegen zich steeds meer naar de bovenstad, waardoor de benedenstad in verval
raakte. Dit werd versterkt met de komst van de Waalbrug in 1936.
Het centrum van Nijmegen net na de
bombardementen van februari 1944
Maar als in 1940 de Duitsers binnenvallen
wordt deze door de Nederlandse genie
onbruikbaar gemaakt om de opmars van
Hitlers troepen te vertragen. Helaas heeft dit
weinig effect, want op dezelfde dag capituleert
Nederland, en valt ook Nijmegen onder Duits
bezit. Echter is er in Nijmegen niet veel van
de bezetting te merken, met uitzondering van
de joden, tot 22 februari 1944, wanneer de
geallieerden met bommenwerpers een groot
deel van de stad verwoesten. Hierbij vallen er
bijna 800 doden en minstens 1000 doden. De
schade is erg groot, met name in het oude
centrum van Nijmegen. In september van dat
jaar werd Nederland bevrijd door middel van
de operatie Market Garden, maar de stad zou nog een half jaar deel uitmaken van de
frontlinie. Ook hierbij vielen er nog velen doden en was er veel materiële schade.
De wederopbouw die hierop volgde kwam erg traag op gang. Als eerst werden er
noodwoningen en noodwinkels gebouwd. Vervolgens werd de verwoeste bovenstad
geheel herbouwd en vernieuwd. Straten werden verbreedt en rechtgetrokken, en
Nijmegen kreeg er een plein bij, namelijk het Plein 1944. Ook de historische
elementen van de stad werden gerenoveerd. Zo werd onder andere de toren van de
St. Stevenskerk gerepareerd en werd het stadhuis in oude glorie hersteld. De eerst
fase van de wederopbouw werd rond 1956 voltooid. Na de oorlog kreeg Nijmegen
ook te kampen met een enorme woningnood en ging dan ook enorm uitbreiden aan
de randen van de stad. Dit vond met name plaats aan de Zuid- en Westkant van de
stad.
Van deze wederopbouw is nog steeds veel terug te zien in de stad. Vooral de
winkelpanden aan de Burchtstraat, de Molenstraatkerk, het stationsgebouw en de
schouwburg zijn hier goede voorbeelden van.
25

De Hessenberg na de Tweede Wereldoorlog
Anno 1957
De door het bombardement verwoeste
Rooms Katholieke Weeshuis.
Na de bombardementen van 22 februari
1944 was het centrum van Nijmegen
vrijwel geheel verwoest. Ook de
Hessenberg had ernstige schade
opgelopen, en dan met name het (kleine)
jongenshuis en de school van het RK
weeshuis. Zo wordt in een document van
de overheid over de defensie en
oorlogsschade in de periode 1939 – 1945
vermeld: ‘RK Weeshuis aan de
Hessenberg ernstig beschadigd
(Lammerts van Buren 72)’. Ook op het
kaartje op de volgende pagina en de foto
hiernaast is goed te zien dat het weeshuis
bijna een voltreffer heeft gehad, waardoor meer dan de helft van het klooster is
weggevaagd.
In 1954 wordt het complex opgekocht door het Gemeenschappelijk
Administratiekantoor, en wordt het flink verbouwd en gerestaureerd onder leiding van
architect Deur. Hij drukt flink zijn eigen stempel op het gebouw (met name d.m.v. de
vervanging van veel hout door staal) en tast de architectuurhistorische waarde dan
ook flink aan. Later (rond 1960) gaan delen hiervan ook weer plat om plaats te
maken voor uitbreidingen van het kantoor van de Gelderlander. Nog weer later (maar
dan praten we over eind jaren ’90 van de 20 ste eeuw) gingen zelfs alle resten van het
weeshuis tegen de vlakte, en bleef alleen het toegangspoortje nog intact.
Het oorspronkelijke gebouw van de Gelderlander was echter veel minder beschadigd
door de bombardementen, en had, na de papierschaarste van de oorlog, zelfs zijn
functie weer teruggekregen. Een oud, persoonlijk document bewijst zelfs dat de
kelders van het gebouw van de Gelderlander in de oorlog functioneerde als
geïmproviseerde schuilkelder voor de in- en omwonenden van de wijk (voor het
volledige document, zie bijlage). Nadat rond 1960 delen van het oude RK Weeshuis
waren gesloopt was er plek voor uitbreiding van het kantoor. Dit werd typerende snel
opgezette naoorlogse bouw (dat twintig jaar later weer tegen de vlakte zou gaan).
26

Het is moeilijk na te gaan wie er na het bombardement op Nijmegen nog op de
Hessenberg is blijven wonen, omdat
het nogal een chaotische periode was
qua woonruimte. Wat we wel weten is
dat na het bombardement, en dus na
de verwoesting van het RK Weeshuis,
er geen katholieke wezen meer hebben
gewoond op de Hessenberg, ook al is
het grootste deel hiervan na de oorlog
gerestaureerd. Ook weten we dat er na
de oorlog geen joden meer hebben
gewoond in de wijk. Of er tijdens de
bezetting nog wel joden woonden, en
zo ja, wat daarmee gebeurd is, is niet
zo te zeggen. Het zou dan ook een
heel onderzoek apart zijn om te
achterhalen wat er met de joden die er
Kaartje Hessenberg 1944: oorlogsschade.
Rood: verwoest; Gelig: onbeschadigd/licht
beschadigd
27
eventueel gewoond hebben is gebeurd
tijdens de oorlog. Wel is het opvallend
dat er rond 1912 nog wel een aantal
joden in en rondom de wijk wonen, en
in 1950 niet meer. Het is dus meer dan
aannemelijk dat de bezetting iets te maken heeft met deze extreme afname. Na de
oorlog hebben sommige gebouwen op het terrein ook nog een tijd gefungeerd als
geïmproviseerde studentenhuizen. Dit was echter een noodoplossing, en heeft dan
ook niet lang geduurd.
Na de oorlog was de status van de wijk ook drastisch veranderd. Het was vrijwel al
zijn religieuze bebouwingen kwijt geraakt,
of in ieder geval waren deze gebouwen
hun religieuze functie en status verloren.
De afgezonderde ligging ten opzichte van
de rest van de stad behield de wijk echter
wel, waardoor het geheel een beetje een
verborgen en achterliggend karakter
kreeg. Ook al lag hoorde de wijk officieel
bij het oude centrum van de stad, had het
geen hoge prioriteit gekregen bij het
wederopbouwings- en herintergratieplan
van het oude centrum. Er stonden dus
wel verschillende gebouwen, maar het
oogde niet bepaald onderhouden, en alles
bij elkaar was het een beetje een
rommeltje. Hierdoor werd de wijk door
veel Nijmegenaren in deze tijd gezien als
een soort onbelangrijk, vergeten wijkje
waar je niet hoefde te komen, en zeker
niet hoefde te wonen.
Bewoners Hessenberg zitten buiten

Nawoord
Aan de hand van de strikte structuur en opbouw die onze methode voorschrijft
hebben wij ons onderzoek uitgevoerd. De methode, die de basis was voor onze
manier van onderzoeken, heeft een grote bijdrage geleverd voor het slagen van ons
onderzoek. Natuurlijk zijn we tijdens ons onderzoek tegen problemen aangelopen,
maar geen van deze problemen waren te wijten aan de methode. Één onderzoek
bewijst niet de bruikbaarheid van de ontwikkelde methode, maar ons onderzoek kan
wel als voorbeeld dienen om te laten zien wat het resultaat kan zijn van de methode.
Wanneer onze onderzoeksmethode op grotere schaal wordt toegepast bij
geschiedkundig onderzoek kan de bruikbaarheid ervan worden aangetoond.
Wanneer er in onze methode gebreken worden geconstateerd, hopen wij dat deze
worden aangepast. Op deze manier kan onze methode zich nog verder ontwikkelen.
Geschiedkundig onderzoek is en blijft altijd een reflectie van de werkelijkheid zoals
deze is geweest. Deze werkelijkheid is alweer veranderd voor je het hebt kunnen
vastleggen op papier. Terugblikkend op het onderzoek kun je stellen dat de
Hessenberg een wijk is die erg veel ontwikkeling heeft doorgemaakt. Het heeft een
lange geschiedenis, waarin het veel verschillende functies, gebouwen, en bewoners
heeft gehad. Het begon als een grafveld, waar inwoners van Ulpia Noviomagus
Batavorum werden begraven. Daarna werd het omgevormd tot een kloostercomplex,
waar vooral begijnen onderdak vonden. Het kloostercomplex kreeg uiteindelijk de
functie als weeshuis, maar na het bombardement van 1944 raakte de wijk enigszins
in verval. De Gelderlander had er nog lange tijd zijn hoofdkwartier, totdat de
nieuwbouw plannen op tafel kwamen. Niet zomaar een ontwerp, maar een complex
waar het historische aspect van de wijk sprekend naar voren komt. Kortom, een wijk
met een rijke geschiedenis. Er zal ongetwijfeld veel verloren zijn gegaan door de
eeuwen heen, maar met dit onderzoek is met de kennis die nog bestond, een
overzichtelijk geheel gecreëerd.
Als wij terugkijken op de onderzoeksperiode, zijn we erg tevreden. We hebben veel
geleerd van het onderzoek, zowel op geschiedkundig gebied, als op
onderzoekkundig gebied. We hebben geleerd dat niet alle informatie zomaar voor het
grijpen ligt, maar dat je hier soms uren voor moet spitten in het archief, of zelfs bij
mensen langs moet gaan die er verstand van hebben. Dit vonden wij achteraf gezien
misschien juist wel het leukste deel van het onderzoek. Vooral het gevoel van
ontdekkingen doen, die maar weinig mensen eerder hebben gedaan. Maar dit
leverde soms juist ook stress op, omdat het soms veel langer duurt om bepaalde
informatie te vinden dan je van tevoren dacht. Maar toch voelde het vaak als een
soort jongensdroom om op zoek te gaan naar schatten. En als we terug kijken vinden
we dat we die zeker hebben gevonden.
Het was een interessant en fascinerend onderzoek om te doen, en we hebben er dan
ook zeker van genoten. Nu is het hopen dat ons onderzoek over een jaar of honderd
weer tevoorschijn komt, en aangevuld wordt met de veranderingen die tegen die tijd
alweer tot de geschiedenis behoren. Want zo zien wij het, dit onderzoek is eigenlijk
nooit af.
28

Litertuur:
Bronnenlijst
De 20 dagen van Nijmegen – Camps, R. , Krul, S. , Lemmens, G. , Meerkerk, E.M.
van. , Peterse, H. , Roeloffs, R.J.A. (serie)
Cultuur histories profiel –Hövel, A. van (archief: Br 6141)
Nijmegen in kaart gebracht 12 – Giesbertz, H.(archief: STZ D1/3/12)
Romeins Nijmegen –Willems, W.J.H
Nijmegen, geschiedenis van de oudste stad van Nederland – Bots, J.A.H. , Brabers,
J.B.A.M. , Klep, P.M.M. , Kuijs, J.A.E. , Willems, W. , (3 delig)
Historische Atlas van Nijmegen –Gunterman, B.
Oud Nijmegen, Kerken en kloosters – onbekend (archief: A707)
Sites:
www.dehessenberg.nl
www.nijmegen.nl/archief
http://www.nijmegencity.nl/diversen/historie/joodse-gemeenschap.htm
http://www2.nijmegen.nl/wonen/projecten/in_en_om_het_centrum/Hessenberg
http://www2.nijmegen.nl/wonen/oudste_stad/historienijmegen
http://www.bertsgeschiedenissite.nl/middeleeuwen/eeuw6/eeuw6nijmegen.htm
http://145.11.60.41/IMAP/meta/Alg_gesch_Nijm.pdf
http://www.huisvandenijmeegsegeschiedenis.nl/info/Klooster_Hessenberg
http://www.voorouderslimburg.nl/maastricht/klooster-cellebroeders.htm
http://www.benedenstad.info/site/blogs/media/blogs/bsn/historie/Rapport%20inventari
satie%20wederopbouw%20Nijmegen%20centrum.pdf
http://issuu.com/co.creatie/docs/hessenberg_deel1_
http://albany.instantsites.nl/servlet/com.cubicinternational.site.manager.ShowPhotoAl
bumPage?customerID=nationaltrading/isite&language=&type=page35
www2.nijmegen.nl/mmbase/attachments/850713/gb08061.pdf
http://www2.nijmegen.nl/bezoek/cultuur_bezienswaardigheden/kijkennaarkunst/kunst_op_ko
mst/op_de_hessenberg
29

Bijlage
Persoonlijk document
30

Dankbetuiging
Binnen dit onderzoek hebben wij ondersteuning gekregen van verschillende mensen
en instanties. Deze willen wij hierbij bedanken voor hun bijdrage aan dit onderzoek.
Loek Janssen
Voor de goede en sturende begeleiding.
Ben Luderer
Voor zijn hulp met de oriëntatie, en zijn toevoegende kennis.
Regionaal Archief Nijmegen
Voor de hulp bij het zoeken naar informatie, en het leveren van verscheidene
documenten.
31