1962 BRABANTS HEEM JAARGANG 14 (XIV) - Hops

HET BOERENHUISONDERZOEK IN NEDERLAND
De belangstelling voor de boerderij als woonhuis en bedrijfsgebouw is
van vrij oude datum. Reeds a.nderhalve eeuw geleden werd een aantal
documentaire tekeningen van boerenhuizen vervaardigd. Deze opmetingen
werden uiteraard niet verricht om een bijdrage te leveren voor het historisch
boerenhuisonderzoek in de moderne wetenschappelijke betekenis van het
woord. Zij waren een indirekï uitvloeisel van de benarde economische
positie van ons land in de Bataafse tijd. In deze donkere periode van onze
geschiedenis ontstond - evenals gedurende de tweede wereldoorlog - een
meer algemene belangstelling voor de landbouw, die ingegeven werd door
het spook van de honger.
Men wist niet of ons land - eens de graanschuur van Europa dank zij de
graanimporten uit de Oostzeelaniden - voldoende voedsel voor eigen gebruik
kon produceren. De overheid was volkomen onkundig van het potentieel
van de vaderlandse landbouw en nijverheid en trachtte nu de economie van
het eigen land beter te leren kennen. De talrijke "Statistieke beschrijvingen"
uit die dagen moeten voor het merendeel hieruit verklaard worden. Dat de
landbouw in deze beschrijvingen een belangrijke plaats innam, behoeft na
het bovenstaande geen betoog meer. En evenmin behoeft het ons te verbazen,
dat de oudste tot dusver bekende opmeting en beschrijving van een
boerderij in 1807 gepubliceerd werd in het Magazijn van Vaderlandschen
Landbouw., het eerste Nederlandse landbouwtijdschrift (dl. III, pp. 134-158).
Het is een getrouwe beschrijving van een "veeboerenplaats van 68 pondematen
in Vriesland". Veel gedetailleerder opmetingen treft men aan in het:
bekende werk van J. Ie Francq van Berkhey, Natuurlijke historie van het
rundvee van Holland. In het zesde deel van dit werk, dat in 1811 verscheen, zijn
een aantal plattegronden, doorsneden en opstanden opgenomen van enige
Hollandse boerderijen (pp. 21-58). Het feit, dat Le Francq van Berkhey
de uitvoerige beschrijving, de tekeningen en dé vermelding van de vele
dialektwoorden ontving van "den ervaren Meester Timmerman Cornelis
Geestdorp" is een betere waarborg voor de betrouwbaarheid van de
tekeningen dan wanneer Le Francq van Berkhey zelf meetgerei en tekenschrift
ter hand genomen had. Weliswaar ken ik Cornelis Geestdorp niet,
maar de lector in de medicijnen Le Francq van Berkhey ken ik goed genoeg
om te weten, dat hij wel eens aan het fantaseren sloeg, wanneer het technische
kwesties betrof.!
Uit de jaren 1814. en 1815 stsimt een hele serie opmetingen die werden
samengebracht op initiatief van Jan Kops. Kops was een predikant, die al
spoedig de houten broek verwisselde voor de ploeg, zij het dan met deze
beperking, dat hij geen voren over de akker trok, maar op papier. Maar dat
deed hij dan ook met zo'n ijver, dat met het papier dat hij nagelaten heeft
zeker wel een hectare bouwland bedekt zou kunnen worden. Hij werd nl.
92

in 1800 benoemd tot commissaris tot de zaken van den landbouw, een
funktie die te vergelijken is met die van de huidige directeur-generaal van de
landbouw.
De problemen, die Kops te behandelen kreeg, waren betrekkelijk ongecompliceerd
en het ambtelijke apparaat, waarover hij beschikken kon, was
dan ook minimaal klein. Dat Kops dus niet minder dan zijn huidige opvolger
de handen uit zijn lakense mouwen moest steken, laat zich begrijpen
en verklaart zijn grote schriftelijke nalatenschap.
Een van de produkten van Kops' vlijt was het Kabinet vanLandbouwwerktuigen
te Utrecht, een verzameling van alle mogelijke en onmogelijke
apparaten waarvan de boeren in de verschillende delen van het land zich
bedienden. De bedoeling van het Kabinet was, dat de landbouwers daar
kennis konden nemen van de geheel afwijkende typen werktuigen, die hun
collegae elders in het land gebruikten en dat zij deze konden laten namaken,
indien zij beter waren dan hun eigen werktuigen. In de jaren 1814 en 1815
bracht Kops, die er als iedere museum-directeur steeds op uit was om zijn
verzameling aantrekkelijker te maken, een aantal tekeningen van boerderijen
uit verschillende delen des lands bijeen. Na de opheffing van het Kabinet in
1876 zijn deze tekeningen aan het zwerven gegaan en het mag een wonder
heten, dat zij voor het merendeel tenslotte in het archief van de Stichting
Historisch Boerderij-Onderzoek en niet in een vuilnisbak beland zijn.
De enige opmetingen uit Noord-Brabant - van een "heeren-huizing met
eene boerderij bij Tilburg" - is helaas verloren gegaan.
Een tiental jaren later verscheen de Statistieke beschrijving van Gelderland(1826),
waarin wij weer enige opmetingen van boerenhuizen aantreffen. Talrijke
landbouwkundigen maakten in de eerstvolgende decenniën zgn. "landbouwkundige
reizen" door ons vaderland en vertrouwden al hetgeen zij
gezien en gehoord hadden toe aan de drukpers. Dat men onder dit agrarisch
proza ook nog al wat verspreide gegevens en dikwijls ook tekeningen over
de boerderijbouw aantreft, zal niemand verwonderen. Alle bedoelde geschriften
zijn belangrijke bronnen voor de huidige generatie van boerenhuisonderzoekers,
maar nogmaals, boerenhuisonderzoek in de moderne zin
van het woord was het niet. Men beschreef niet meer dan de eigentijdse
situatie. Voor die tijd hyper-moderne bouwsels treft men er even goed in aan
als oudere boerderijen. Ten hoogste bepaalde men zich verder tot het
opsommen van de voor- en nadelen van de verschillende bouwwijzen,
zoals bijv. Hazeu, die in zijn boekje De onderwijzende landman met %ijne
kinderen in hernamen gesprekken over den landbouw ende landhuïsboudkunde (1829),
de Friese en de Hollandse stal tegenover elkaar plaatste. Of een bepaald
boerderij-type van landbouwkundig standpunt rationeel was of niet, was
eigenlijk de enige vraag, die men zich stelde en wat oud was, werd in deze
tijd van vernieuwingsdrang verworpen. Grootgrondbezitters als Van
93

Brakell van den Eng, Gevers Deynoot, Gevers van Endegeest en Amersfoordt,
om slechts enkelen te noemen, die op hun landgoederen de nieuwe
landbouwwetenschap in praktijk brachten, waren ook de pioniers op het
gebied van een rationele boerderijbouw, die voor die dagen welhaast even
revolutionair was, als de Agro-bouw thans. Uit het streven naar rationalisatie
kwam ook het eerste algemene overzicht van de boerderijbouw in ons land
voort. Het werd in 1872 gepubliceerd door de architect C. H. Peters. Niet
alleen verschillende oude boerderijen, maar ook de moderne Badhoeve in de
Haarlemmermeer en enige buitenlandse boerderijen zijn in dit werk opgenomen.
De landbouwer moet stireven naar een zo efficiënt mogelijk bedrijfsgebouw,
aldus de samensteller van dit werk, en door een overzicht van een
groot aantal verschillende boerderijen kan hij in staat gesteld worden "tot
vergelijking met en wellicht ook tot verbetering van zijne eigene boerderij".
De teneur van dit betoog is dus geheel gelijk aan de overwegingen die Kops
een halve eeuw vroeger tot oprichting van zijn Kabinet van Landbouwwerktuigen
hadden bewogen.
Ofschoon de belangstelling voor het boerenhuis in ons land het eerst in
landbouwkringen ontstond, weird hiermee echter niet de eerste steen gelegd
voor het huidige boerderij ondeitzoek. De landbouwkundigen bleven tot op
heden doorgaan met het bewandelen van de eenmaal ingeslagen weg van de
bedrijfseconomische belangstelling voor de boerderijbouw en in dat kader
was weinig of geen plaats voor enige interesse voor de historische ontwikkeling.
Omstreeks de eeuwwisseling geraakte het boerenhuisonderzoek
uit deze sfeer van landbouwkundige utiliteit en rationalisatie. Er zijn dan na
enige tijd twee richtingen waarneembaar. De ene, waarvan Van der Kloot
Meyburg en Verheul vertegenwoordigers zijn, bestudeerde de boerderij
vooral als architectonische verschijningsvorm. Diepgaande bestudering van
de ontwikkeling van het boerenhuis moet men bij hen niet verwachten.
Wel zijn van hen vele fraaie tekeningen afkomstig, die de schoonheid van de
landelijke bouwkunst vastlegden. De heemschut-gedachte en propaganda
voor handhaving van wat zij, en velen na hen de traditionele of s treek-eigen
boerderijen noemden, ging hiermee dikwijls gepaard. Zij zagen nog niet in,
dat de ontwikkeling van de boerderij nooit heeft stilgestaan en dat zij vanaf
de oudste tijden een reeks van veranderingen heeft doorgemaakt, die een
antwoord waren op de voortdurende technische veranderingen in het landbouwbedrijf.
De tweede richting, waarop ik dloelde, is die van het zuiver wetenschappelijk:
onderzoek, waarvan Gallée de grondlegger mag heten. Gallée was een
paladijn van de opkomende Duitse volkskunde, die verband zocht tussen
boerderij-typen enerzijds en stam verwantschap, dialecten enz. anderzijds.
Dit uitgangspunt werd door de Friese landbouwonderwijzer K. Uilkema
bestreden. De basis van Gallée was te smal, zijn uitgangspunt te aprioristisch
94

en ook hij zag de boerderijbouw door de eeuwen heen veel te statisch.
Ofschoon Uilkema - o.a. door zijn landbouwkundige visie en door gebruikmaking
van oud kaartenmateriaal - een veel ruimer gezichtsveld had dan
Gallée, is hij op zijn beurt het slachtoffer geworden van een te grote eenzijdigheid.
Zijn gebrek aan kennis op het gebied van de bouwkunde, de
filologie en geschiedenis heeft hem verleid tot wetenschappelijk niet verantwoorde
uitspraken. Zijn grote verzameling opmetingen en foto's zijn
onlangs in het Openluchtmuseum gedeponeerd.
In de jaren dertig nam het aantal publikaties op het gebied van de boerderijbouw
snel toe. Dank zij de mislukkingen van Gallée en Uilkema kwam
men in deze jaren tot het inzicht, dat detailonderzoek betrekking hebbende
op veel kleinere geografische gebieden vooraf diende te gaan aan het
samenstellen van een ontwikkelingsgeschiedenis van het gehele land.
Werd het terrein van onderzoek dus enerzijds verkleind, anderzijds werd
het verbreed en verdiept door de in deze jaren snel opkomende wetenschap
van de archeologie en door het archiefonderzoek van historici. Meer en meer
wint nu ook de gedachte veld, dat het boerderij onderzoek slechts dan met
goed succes kan worden verricht, wanneer hiervoor bouwstenen worden
aangedragen door de beoefenaars van een groot aantal verschillende wetenschappen.
Het opmetingswerk begon nu eerst goed op gang te komen,
waarvan ik bijvoorbeeld de onder leiding van S. J. Bouma gemaakte
opmetingen van het Openluchtmuseum noem.
Een van de eersten, die zijn voordeel deed met de door de hulpwetenschappen
bereikte resultaten was de Friese volkskundige S. J. van der Molen in
zijn studies over het boerenhuis in het noord-oosten van ons land. Het
gebrek aan bouwkundige kennis is echter weer een zwakke stee in zijn werk.
En daarmee zijn wij dan, nadat we het boerenhuis schoongewassen hebben
van het ideologische vuil van de bezettingstijd, in het heden gekomen.
In de na-oorlogse periode kwam vooral het voorbeeldige werk van Drs.
R. C. Hekker op de voorgrond. Aan de bestaande behoefte aan een voorlopig
synthese kwam hij tegemoet met een voortreffelijke bijdrage in het
tweede deel van Duidend jaar bouwen in Nederland, (1957, pp. 195-316,
321-323), dat voor een belangrijk deel steunt op eigen detail-onderzoek.
De werkers in het veld waren vele geworden, maar de oogst werd niet altijd
op de meest rationele wijze binnengehaald. Van onderling overleg tussen de
verschillende onderzoekers was weinig of geen sprake. Een overzicht van
reeds opgemeten objecten bestond niet, zodat dubbel werk niet uitgesloten
was. Evenmin was er eenheid in de wijze van opmeting en beschrijving.
Kortom, ondanks de intensivering en verdieping van het onderzoek konden
geen optimale resultaten worden verkregen.
Het gevoel van onbehagen over de situatie leidde in 1957 tot een geregeld
contact van een aantal personen, die op de een of andere wijze bij het
95

oerenhuisonderzoek betrokken waren. Na vele vergaderingen, waarbij
talloze problemen van financiële en wetenschappelijke aard aan de orde
kwamen, werd het besluit genomen tot oprichting van de Stichting Historisch
Boerderij-Onderzoek, waarvan de stichtings-akte op 9 januari 1960
werd verleden. Voorzitter van deze stichting is Prof. Dr. A. J. Bernet
Kempers, directeur van het Rijksmuseum voor Volkskunde "Het Nederlands
Openluchtmuseum", terwijl Drs. C. Th. Kokke als secretaris-penningmeester
fungeert.
Het doel van de Stichting is het historisch onderzoek van de boerderij in
Nederland aan de hand van een zo volledig mogelijke documentatie,
bestaande uit opmetingen, afbeeldingen en beschrijvingen, waarin het uiten
inwendig voorkomen en aï hetgeen verder voor het onderzoek van
belang kan worden geacht, wordt vastgelegd.
Dank zij subidies van de organisatie voor Zuiver Wetenschappelijk Onderzoek
(Z.W.O.) heeft de stichting een begin van uitvoering aan de zichzelf
toegedachte taak kunnen geven. Slechts enige activiteiten van de Stichting
zal ik noemen. Begonnen werd met het inventariseren en bijeenbrengen van
kopieën van reeds bestaande opmetingen. Aan het einde van het eerste
verslagjaar waren reeds 937 vroegere opmetingen geregistreerd. Het fotoarchief
van de stichting telde toen reeds 4181 nummers, terwijl toezegging
ontvangen was voor het afdrukken van 6000 negatieven, die verschillende,
instellingen ter beschikking stelden. Zestig door de Stichting gegeven
opdrachten tot opmeting van boerderijen werden inmiddels voltooid aan de
hand van de uitvoerige richtlijnen en de vragenlijst, die ter bevordering van
de uniformiteit van de opmeting en beschrijving door de Stichting was
ontworpen.
De stof voor een t.z.t. te publiceren bibliografie van boeken en tijdschriftartikelen
op het gebied van het boerenhuisonderzoek wordt momenteel
bijeengebracht.
Tijdens een tweetal boerderijdagen, die de stichting in het Openluchtmuseum
organiseerde, werd het werk van de stichting voor een breed
forum van belangstellenden gebracht. Ook door de grote medewerking van
de pers werd het werk van de stichting spoedig algemeen bekend. Schenkingen
van foto's, opmetingen, publikaties en de reeds genoemde belangrijke
collectie tekeningen van Kops waren van deze publiciteit het gevolg.
Tot dusver verloopt alles voorspoediger dan de oprichters in hun stoutste
dromen hadden durven hopen,
Eén punt baart nog enige zorg;en en dat is het opmetingswerk. Weliswaar
kon het aantal opmetingen, dal: vanwege de Stichting verricht werd in hel:
tweede verenigingsjaar worden verdubbeld, maar dit is nog te gering in
verhouding tot de omvang van het gestelde doel. In verschillende provincies
is het opmetingswerk goed op gang gekomen, in andere -waaronder
96

Noord-Brabant en Zeeland- hebben wij nog steeds geen contact kunnen
leggen met deskundigen, die dit werk voor onze Stichting willen verrichten.
Het opmeten en tekenen van boerderijen is lang niet ieders werk. Men dient
er niet alleen bouwkundig voor geschoold te zijn, men dient er ook een
zekere feeling voor te hebben, men moet weten op welke details men moet
letten, men moet weten wat belangrijk is en wat niet. Ieder gebouw stelt de
onderzoekers weer voor nieuwe problemen, die hij zelfstandig zal moeten
oplossen. De richtlijnen van de Stichting kunnen daarbij de behulpzame
hand bieden, maar meer dan een leidraad zijn zij niet en kunnen zij niet zijn.
Er is dus volgens mijn mening geen sprake van, dat men voor dit werk een
aantal enthousiaste leken zou kunnen inschakelen.
Voor de belangstellende leek blijft echter werk genoeg over. In de eerste
plaats zal hij de bouwkundige hand- en spandiensten kunnen verlenen bij
het opmeten. Zelden toch zal deze in staat zijn zonder hulp van anderen dit
werk te doen.
Verder zal hij de bouwkundige kunnen assisteren met het maken van foto's.
De amateur- en evengoed de beroepsfotograaf, die nooit documentatiewerk
verricht heeft zal zich echter goed moeten realiseren dat documentatiefotografie
zijn eigen eisen stelt. De fotograaf die van huis uit getraind is op
de aesthetische, zal in de eerste plaats uitzien naar een fraai motief, een juiste
insluiting van een lichtconcentratie door donkere partijen enz . . Gaat hij
volgens deze, in alle fotoboeken aangeprezen, methoden te werk bij het
fotograferen van boerderijen, dan krijgen we weliswaar mooie plaatjes,
gestoffeerd met romantische boomgroepen of lieve meisjes in klederdracht,
maar geen foto's waar we voor het boerderij onderzoek wat aan hebben.
Het documentatie fotowerk vraagt om "naakte" boerderijen en als er bomen
om heen staan, moeten ze liefst hun bladeren hebben laten vallen, opdat zo
min mogelijk details van de gevels verloren gaan. Het resultaat zal dan
dikwijls in aesthetisch opzicht misschien minder bevredigen, maar dat is
dan ook niet in de eerste plaats de bedoeling. Slechts om een totaalbeeld
te geven van de erfbeplanting en van de ligging van de boerderij in het
landschap, zijn zij geschikt. Maar verder horen dergelijke foto's alleen thuis
in fotoboeken en geïllustreerde tijdschriften, niet in het documentatiearchief
van de wetenschappelijke onderzoeker. Van veel belang zijn ook
foto's van bouwkundige details, die de fotograaf kan maken op aanwijzing
van degene, die de leiding van het opmetingswerk heeft.
Voorts kunnen velen ons helpen met het doen van naspeuringen in plaatselijke
en provinciale archieven naar oude bestekken van boerderijen, naar
oude landkaarten waarop boerderijen zijn afgebeeld, naar tekeningen en
plattegronden van boerderijen enz. enz.. Weer anderen zullen belangrijke
arbeid kunnen verrichten door bibliografische werk, door het zoeken naar
publikaties over oude boerderijen in streekbladen met een klein versprei-
97

dingsgebied, die in de grote openbare bibliotheken vrijwel nooit aanwezig
zijn, zoals de St. Jansklokken. Mededelingen over dergelijke gedrukte en
ongedrukte vondsten zullen met dankbaarheid door de secretaris (p/a
Openluchtmuseum, Arnhem) worden ontvangen. Ook worden gaarne
attenderingen ingewacht omtrent afbraak of verbouw van oude boerderijen,
opdat wij in belangrijke gevallen kunnen trachten nog een opmeting te
verrichten voor het te laat is. Van bijzonder veel nut is tenslotte het samenstellen
van lijsten, waarop alle oude boerderijen in een bepaalde gemeente of
streek vermeld worden (met straat en huisnummer en zo mogelijk met
kadastrale omschrijving).
Op deze wijze kunt ook U er aan mee werken, dat de Stichting de beschikking
krijgt over het bronnenmateriaal, waarmee tenslotte het einddoel van
de Stichting Historisch Boerderij Onderzoek verwezenlijkt zal kunnen
worden: de publikatie van een wetenschappelijke ontwikkelingsgeschiedenis
van het boerenhuis in geheel Nederland.
J. M. G. VAN DER POEL.