Geschiedenis van de groepspsychotherapie en groepsdynamica in ...

uitgangspunt is het dus ‘de groep’ waarnaar de aandacht van de analyticus uitgaat; zij is zijn patiënt. De
individuele deelnemers zijn representanten van de groepseenheid. Als een deelnemer van de groep spreekt, dan
worden ook de gevoelens en meningen van alle aanwezigen uitgedrukt. Spreekt de analyticus met een groepslid,
dan spreekt hij, omdat deze immers een representant is, ook met alle anderen.
Maar het is ook mogelijk om een tussenpositie of – beter gezegd – een derde positie in te nemen waaraan een
Gestalt-theoretisch uitgangspunt ten grondslag ligt: de groep is meer dan de som van haar leden, zij krijgt een
eigen Gestalt-kwaliteit. Psychische problemen moeten niet alleen als intrapsychisch gezien worden; er moet
rekening gehouden worden met hun ontstaan in een concrete sociale omgeving. De groep is hiervan een
representatie. Daarom moeten niet alleen de individuele uitingen geanalyseerd worden maar ook de interacties
van de groepsdeelnemers. Tot deze stroming behoort vooral Siegmund H. Foulkes (1978), die samen met E.
James Anthony (1968) de psychoanalytische groepstherapie uitvoerig heeft beschreven (Foulkes & Anthony,
1967). Foulkes probeerde vroegere ervaringen te verbinden met het hier-en-nu van de groep en noemde de
betekenis van de relatie van de groepsleden onderling en tot de groep, therapeutisch relevant
(‘interactienetwerk’). Foulkes zag weliswaar in zijn ‘analytische groepspsychotherapie’ of ‘groepsanalyse’
eveneens de groep in haar geheel als behandelobject. Naar zijn mening is de groep, meer dan het individu, een
fundamentele eenheid: ‘Groepspsychotherapie laat de problemen slechts daar terugkomen waar ze horen.’
(Foulkes & Anthony, 1967, p. 27) Foulkes wil echter niet het individuele aspect verwaarlozen: ‘Psychodynamica
is nauwelijks, àls ze dat al is, beperkt tot de grenzen van het individu, maar omvat in het algemeen een aantal
met elkaar verbonden personen. De psychodynamische fenomenen zijn transpersonele manifestaties.’ (Foulkes,
1964 duitse uitgave1974, p. 212).
Er zijn schematisch dus drie modellen aan te geven, die niet alleen terugkomen in het analytische groepswerk:
1 psychoanalyse van het individu in de groep;
2 groepsanalyse (analyse van de verhoudingen binnen de groep);
3 psychoanalyse van de groep (als geheel).
Geleidelijk werd het eerste psychoanalytische model met het ‘exhibitionistisch lijkend analyseren van de
enkeling in en voor de groep’, zoals de Oostenrijker Raoul Schindler (1983, p. 16) oordeelt, verlaten ten gunste
van een ‘analyse van de groep’. Tegenwoordig wordt de analytische groepstherapie meestal opgevat als ‘de
toepassing van de analyse in en op groepen’ (Josef Shaked) (vergelijk Rush & Shaked, 1986, p. 320). Deze
wordt in Oostenrijk vooral vertegenwoordigd door Josef Shaked van de Weense werkgroep voor psychoanalyse,
voorheen de Weense werkgroep voor dieptepsychologie.
Ook de artsengroepen van Michael Balint (1957; 1963) hadden een belangrijke invloed op het psychoanalytische
groepswerk in Oostenrijk en elders. Deze groepen ‘worden tegenwoordig nog vaak ten onrechte gezien als een
soort nascholing of supervisie. In werkelijkheid wilde hij het inzicht in overdrachtsprocessen bruikbaar maken
voor het therapeutische effect van groepskrachten die binnen de familie van de patiënt bestaan en als een soort
spiegelbeeld in de beleving van de Balint-groep beschikbaar worden’ (Schindler, 1983, p. 17). Sindsdien worden
met Balint-groepen seminars met praktijkgevallen bedoeld, niet alleen voor artsen maar voor iedereen wiens
beroep meer begrip voor intermenselijke relaties vereist.
De reeds genoemde Oostenrijkse psychoanalytische groepstheoreticus en pionier van de groepspsychotherapie
en groepsdynamica Raoul Schindler (1957; 1969; 1971) ontwikkelde een (interactie-)model van de
rangdynamica in de groep dat internationaal veel aandacht kreeg. Deze ‘sociodynamische rangstructuur’ gaat uit
van de grondformule dat zich in iedere groep een tegenstander ontwikkelt. De uitleg heeft vooral betrekking op
de groepsposities (alfa, bèta, gamma, omega) waarvan de gamma-analyse als feitelijke analyse van de groep de
belangrijkste is. Het intrapsychische gebied en de inhoud wordt niet direct geduid.
De groepsanalytici verenigden zich in de vakgroep ‘Psychoanalytische Gruppentherapie und Gruppenarbeit’ in
de Österreichische Arbeitskreis für Gruppentherapie und Gruppendynamik (ÖAGG). Deze naam werd later
veranderd in de ‘Fachsektion für Gruppenpsychoanalyse im ÖAGG’. Ieder jaar wordt onder leiding van Josef
Shaked in Altaussee een scholings- en nascholingsweek gegeven waar ook in een grote groep gewerkt wordt.
Sinds 1968 wordt het tijdschrift ‘Gruppenpsychotherapie und Gruppendynamik’ uitgegeven.
De Österreichische Verein für Individualpsychologie (ÖVIP) geeft een bijscholing in ‘individualpsychologische’
groepstherapie.
2.2. Uitgangspunten van het psychodrama
Niet met behulp van de klassieke psychoanalyse, maar juist vanuit een tegenovergesteld standpunt ontstond een
ander model van groepstherapie en groepswerk: het psychodrama volgens Jacob Levi Moreno (1889-1974),
4