Geschiedenis van de groepspsychotherapie en groepsdynamica in ...

degenen die het groepswerk wetenschappelijk en praktisch essentieel beïnvloed hebben. 2 Relaties met het
Duitstalige gebied worden steeds beknopt aangegeven.
2. Psychotherapeutische bronnen: psychoanalyse en psychodrama
2.1. Psychoanalytische beginselen
Sigmund Freud (1856-1939), de in Wenen wonende grondlegger van de psychoanalyse en de moderne
psychotherapie, was van mening dat de psychologie van het individu weinig verschilt met die van de massa. In
zijn werk Massenpsychologie und Ich-Analyse, dat in het Engels vertaald werd met de titel Group Psychology
and the Analysis of the Ego, schreef hij: ‘In het zieleleven van het individu komt de ander heel vaak als
voorbeeld, object, helper en als tegenstander in aanmerking. De psychologie van het individu is daarom van het
begin af aan ook tegelijkertijd sociale psychologie in deze bredere maar zeker gerechtvaardigde
betekenis.’(Freud, 1921, p. 65)
Freuds biograaf Ernest Jones (1955, deel 2, p. 75) vertelt anekdotisch dat de eerste groepstherapeutische sessie
plaatsvond aan boord van het schip dat in september 1909, Freud, Jung en Ferenczi naar Amerika bracht ter
gelegenheid van de uitreiking aan Freud van het eredoctoraat van de Clark Universiteit. De drie mannen hadden
aan het ontbijt hun dromen en hun gevoelens en interpretaties daarvan uitgewisseld.
Anderen (bijv. Kanzer, 1983) zijn van mening dat de ‘psychologische woensdaggroep’ (met onder anderen
Adler, Ferenczi en Rank) waarvan Freud voorzitter was en waarin praktijkgevallen, ervaringen, ideeën en
theorieën uitgewisseld werden, het eerste schriftelijk overgeleverde voorbeeld zou zijn van een analytische
groepstherapie omdat het daarbij ook tot zelfanalyses van deelnemers, tot rivaliteiten en alle mogelijke andere
emotionele groepsfenomenen gekomen was. Freud heeft de groep echter nooit daadwerkelijk als
behandelmedium gebruikt. Voor hem was het een verzameling individuen en om die reden heeft hij zich
daarmee weinig beziggehouden (Freud, 1913).
In de discussie over massapsychologie van Le Bon (1985) ziet Freud (1921, p. 114) de familie als voorbeeld van
elke groep. Als voorbeeld van de familie geldt weer de hypothetische oerorde, wier lotgevallen ‘onverwoestbare
sporen in het menselijk erfgoed hebben achtergelaten, met name de ontwikkeling van het totemisme, dat het
begin van religie, zedelijkheid en sociale structuur in zich draagt, met de gewelddadige dood van het opperhoofd
samenhangt en met de verandering van de vaderhorde in een broedergemeenschap.’
Alfred Adler, die altijd al meer geïnteresseerd was in de sociale aard van menselijke problemen, experimenteerde
zelf met groepsmethoden in Wenen. Vanuit Adlers sociaal-psychologische uitgangspunt – met zijn concept van
gemeenschapsgevoel en vermogen tot coöperatie – golden stoornissen principieel als relatiestoornissen. Ook
toen hij het therapeutische kader wilde openen naar de sociale omgeving van de cliënt, waren zijn pogingen,
vanaf 1919, om therapie te geven aan jeugdigen in aanwezigheid van hun leerkrachten en verzorgers, geen
groepstherapie, maar hadden vooral het karakter van demonstraties. Eveneens als een pedagogische en niet als
therapeutische maatregel, stimuleerde hij al aan het begin van de jaren twintig in Wenen bijeenkomsten van
gymnasiumleerlingen om in groepsgesprekken onder leiding van een speciaal opgeleide volwassene hun
persoonlijke problemen te bespreken (vergelijk Dreikurs, 1959; Yalom, 1989, p. 477; Slavson, 1972, p. 8f).
Adler legde de nadruk op het belang van de sociale gelijkstelling in de groep en het effect van de wederzijdse
ondersteuning. Ook pleitte hij voor de ‘groepsbehandeling’ van delinquenten.
De modellen voor groepswerk die in de psychoanalytische context spoedig ontstonden (vergelijk Foulkes &
Anthony, 1967), werden in het Anglo-Amerikaanse taalgebied ontwikkeld en kwamen van daaruit in het Duitse
taalgebied.
Aanvankelijk waren het twee concepten. De ene opvatting van groepswerk was het bedrijven van toegepaste
psychoanalyse in de groep. Daarbij stond steeds een individu centraal en daarop concentreerde zich het verloop:
de dynamiek van de groep wordt niet verloochend, maar daaraan wordt geen invloed op de therapeutische
veranderingen toegekend. De groep is het kader waarin de analyse van het individu plaatsvindt (Alexander Wolf
en Emanuel K. Schwartz: Wolf, 1949; Wolf & Schwartz, 1962).
In tegenstelling daarmee behandelden Wilfried R. Bion (1971) en A. Kenneth Rice (1971) aan het Tavistock
Institute of Human Relations in Londen met hun medewerkers de hele groep en niet de individuele groepsleden.
Alle therapeutische interventies in hun groepen richtten zich steeds op de hele groep als een soort
‘totaalpersoon’. Bij het concept van Bion sluit zich ook de Duitse Hermann Argelander (1972) aan. Met dit
2
Voor meer informatie wordt verwezen naar Schmid (1994, 1996a), Schwarz e.a. (1993), Stumm e.a. (1995) en
naar http://www.pca-online.net.
3