Geschiedenis van de groepspsychotherapie en groepsdynamica in ...

Geschiedenis van de groepspsychotherapie en
groepsdynamica in Oostenrijk ∗
Peter F. Schmid ∗∗
Inhoud
1. Inleiding
2. Psychotherapeutische bronnen: psychoanalyse en psychodrama
2.1. Psychoanalytische beginselen
2.2. Uitgangspunten van het psychodrama
3. Sociaal-psychologische bronnen: de groepsdynamica
4. Ontmoetings- en existentieel filosofische bronnen: humanistische psychologie
4.1. De encounter-beweging
4.2. Gestalt-groepen
4.3. Client-centered groepspsychotherapie en groepswerk
Literatuur
∗ Oorspronkelijke titel: Die vermutlich potenteste soziale Erfindung des 20. Jahrhunderts. Zur Geschichte der
Gruppenpsychotherapie und Gruppendynamik in Österreich. Uit het Duits vertaald door Esther Kroon,
Amsterdam.
∗∗ Prof. dr. Peter F. Schmid, universitair docent, is oprichter van de client-centered opleiding in Oostenrijk,
client-centered supervisor en psychotherapeut en opleider aan de Akademie für Beratung und Psychotherapie des
Instituts für Personzentrierte Studien (IPS der APG). Hij heeft samengewerkt met Carl Rogers tussen 1980-1990
en vele vakpublicaties, onder meer met het accent op groepspsychotherapie, doen verschijnen. Hij is oprichter en
voorzitter van de client-centered en experimentele wereldorganisatie (WAPCEPC).
1

Geschiedenis van de groepspsychotherapie en
groepsdynamica in Oostenrijk
‘De vermoedelijk meest invloedrijke sociale ontdekking van de twintigste
eeuw’ (Rogers)
Peter F. Schmid
1. Inleiding
Ik denk dat de groeiende belangstelling voor de groep de huidige poging is een antwoord te
vinden op de onpersoonlijke kwaliteit van het leven, op het ontbreken van diepgaande
intermenselijke communicatie.
Carl Rogers
De huidige groepspsychotherapie en het groepswerk op psychosociaal, pedagogisch, pastoraal en
maatschappelijk gebied hebben ook in Oostenrijk in essentie drie bronnen die elkaar wederzijds bevrucht en later
overlapt hebben:
1 het werk met patiënten; voor de psychotherapeutische pioniers van het groepswerk ging het in eerste
instantie om het werken met patiënten 1 . Naast de psychiatrische en psychoanalytische uitgangspunten geldt
vooral Moreno met zijn psychodrama als baanbreker voor de groepstherapie. De oorsprong van de
psychoanalyse, maar ook van het psychodrama ligt in Wenen.
2 de sociale psychologie; op sociaal-psychologisch terrein heeft Kurt Lewin in de Verenigde Staten
technieken ontworpen die aanvankelijk bedoeld waren voor de opleiding van industrieel leidinggevenden.
Van daaruit ontwikkelde zich de klassieke groepsdynamica. De Oostenrijker Traugott Lindner is de pionier
van de Europese ontwikkeling op dit gebied.
3 de humanistisch-psychologische bronnen als achtergrond van de ontmoetingsfilosofie; bij de encounterbeweging,
in de Verenigde Staten ook wel ‘therapie voor normale mensen’ genoemd, stond het aspect van
de persoonlijkheidsontwikkeling en de verbetering van intermenselijke relaties op de voorgrond. Van
daaruit is – naast andere, hoofdzakelijk humanistisch georiënteerde beginstromingen – vooral de vorm van
groepswerk en groepstherapie die zich baseert op het client-centered principe van Carl Rogers in Oostenrijk
belangrijk geworden. Hij wordt dan ook een van de ‘vaders’ van de zelfervaringsgroepen en groepstherapie
genoemd. Het client-centered werk in ontmoetingsgroepen (‘encountergroepen’) werd zowel praktisch als
theoretisch in Oostenrijk verder ontwikkeld.
Vervolgens worden vooral pioniers, stromingen en verenigingen genoemd die van bijzondere betekenis zijn voor
de ontwikkeling en het huidige peil van de groepstherapie en groepsdynamica in Oostenrijk, respectievelijk
1
Vanzelfsprekend worden mannen en vrouwen bedoeld, ook als dit in verband met de leesbaarheid niet apart
vermeld wordt.
2

degenen die het groepswerk wetenschappelijk en praktisch essentieel beïnvloed hebben. 2 Relaties met het
Duitstalige gebied worden steeds beknopt aangegeven.
2. Psychotherapeutische bronnen: psychoanalyse en psychodrama
2.1. Psychoanalytische beginselen
Sigmund Freud (1856-1939), de in Wenen wonende grondlegger van de psychoanalyse en de moderne
psychotherapie, was van mening dat de psychologie van het individu weinig verschilt met die van de massa. In
zijn werk Massenpsychologie und Ich-Analyse, dat in het Engels vertaald werd met de titel Group Psychology
and the Analysis of the Ego, schreef hij: ‘In het zieleleven van het individu komt de ander heel vaak als
voorbeeld, object, helper en als tegenstander in aanmerking. De psychologie van het individu is daarom van het
begin af aan ook tegelijkertijd sociale psychologie in deze bredere maar zeker gerechtvaardigde
betekenis.’(Freud, 1921, p. 65)
Freuds biograaf Ernest Jones (1955, deel 2, p. 75) vertelt anekdotisch dat de eerste groepstherapeutische sessie
plaatsvond aan boord van het schip dat in september 1909, Freud, Jung en Ferenczi naar Amerika bracht ter
gelegenheid van de uitreiking aan Freud van het eredoctoraat van de Clark Universiteit. De drie mannen hadden
aan het ontbijt hun dromen en hun gevoelens en interpretaties daarvan uitgewisseld.
Anderen (bijv. Kanzer, 1983) zijn van mening dat de ‘psychologische woensdaggroep’ (met onder anderen
Adler, Ferenczi en Rank) waarvan Freud voorzitter was en waarin praktijkgevallen, ervaringen, ideeën en
theorieën uitgewisseld werden, het eerste schriftelijk overgeleverde voorbeeld zou zijn van een analytische
groepstherapie omdat het daarbij ook tot zelfanalyses van deelnemers, tot rivaliteiten en alle mogelijke andere
emotionele groepsfenomenen gekomen was. Freud heeft de groep echter nooit daadwerkelijk als
behandelmedium gebruikt. Voor hem was het een verzameling individuen en om die reden heeft hij zich
daarmee weinig beziggehouden (Freud, 1913).
In de discussie over massapsychologie van Le Bon (1985) ziet Freud (1921, p. 114) de familie als voorbeeld van
elke groep. Als voorbeeld van de familie geldt weer de hypothetische oerorde, wier lotgevallen ‘onverwoestbare
sporen in het menselijk erfgoed hebben achtergelaten, met name de ontwikkeling van het totemisme, dat het
begin van religie, zedelijkheid en sociale structuur in zich draagt, met de gewelddadige dood van het opperhoofd
samenhangt en met de verandering van de vaderhorde in een broedergemeenschap.’
Alfred Adler, die altijd al meer geïnteresseerd was in de sociale aard van menselijke problemen, experimenteerde
zelf met groepsmethoden in Wenen. Vanuit Adlers sociaal-psychologische uitgangspunt – met zijn concept van
gemeenschapsgevoel en vermogen tot coöperatie – golden stoornissen principieel als relatiestoornissen. Ook
toen hij het therapeutische kader wilde openen naar de sociale omgeving van de cliënt, waren zijn pogingen,
vanaf 1919, om therapie te geven aan jeugdigen in aanwezigheid van hun leerkrachten en verzorgers, geen
groepstherapie, maar hadden vooral het karakter van demonstraties. Eveneens als een pedagogische en niet als
therapeutische maatregel, stimuleerde hij al aan het begin van de jaren twintig in Wenen bijeenkomsten van
gymnasiumleerlingen om in groepsgesprekken onder leiding van een speciaal opgeleide volwassene hun
persoonlijke problemen te bespreken (vergelijk Dreikurs, 1959; Yalom, 1989, p. 477; Slavson, 1972, p. 8f).
Adler legde de nadruk op het belang van de sociale gelijkstelling in de groep en het effect van de wederzijdse
ondersteuning. Ook pleitte hij voor de ‘groepsbehandeling’ van delinquenten.
De modellen voor groepswerk die in de psychoanalytische context spoedig ontstonden (vergelijk Foulkes &
Anthony, 1967), werden in het Anglo-Amerikaanse taalgebied ontwikkeld en kwamen van daaruit in het Duitse
taalgebied.
Aanvankelijk waren het twee concepten. De ene opvatting van groepswerk was het bedrijven van toegepaste
psychoanalyse in de groep. Daarbij stond steeds een individu centraal en daarop concentreerde zich het verloop:
de dynamiek van de groep wordt niet verloochend, maar daaraan wordt geen invloed op de therapeutische
veranderingen toegekend. De groep is het kader waarin de analyse van het individu plaatsvindt (Alexander Wolf
en Emanuel K. Schwartz: Wolf, 1949; Wolf & Schwartz, 1962).
In tegenstelling daarmee behandelden Wilfried R. Bion (1971) en A. Kenneth Rice (1971) aan het Tavistock
Institute of Human Relations in Londen met hun medewerkers de hele groep en niet de individuele groepsleden.
Alle therapeutische interventies in hun groepen richtten zich steeds op de hele groep als een soort
‘totaalpersoon’. Bij het concept van Bion sluit zich ook de Duitse Hermann Argelander (1972) aan. Met dit
2
Voor meer informatie wordt verwezen naar Schmid (1994, 1996a), Schwarz e.a. (1993), Stumm e.a. (1995) en
naar http://www.pca-online.net.
3

uitgangspunt is het dus ‘de groep’ waarnaar de aandacht van de analyticus uitgaat; zij is zijn patiënt. De
individuele deelnemers zijn representanten van de groepseenheid. Als een deelnemer van de groep spreekt, dan
worden ook de gevoelens en meningen van alle aanwezigen uitgedrukt. Spreekt de analyticus met een groepslid,
dan spreekt hij, omdat deze immers een representant is, ook met alle anderen.
Maar het is ook mogelijk om een tussenpositie of – beter gezegd – een derde positie in te nemen waaraan een
Gestalt-theoretisch uitgangspunt ten grondslag ligt: de groep is meer dan de som van haar leden, zij krijgt een
eigen Gestalt-kwaliteit. Psychische problemen moeten niet alleen als intrapsychisch gezien worden; er moet
rekening gehouden worden met hun ontstaan in een concrete sociale omgeving. De groep is hiervan een
representatie. Daarom moeten niet alleen de individuele uitingen geanalyseerd worden maar ook de interacties
van de groepsdeelnemers. Tot deze stroming behoort vooral Siegmund H. Foulkes (1978), die samen met E.
James Anthony (1968) de psychoanalytische groepstherapie uitvoerig heeft beschreven (Foulkes & Anthony,
1967). Foulkes probeerde vroegere ervaringen te verbinden met het hier-en-nu van de groep en noemde de
betekenis van de relatie van de groepsleden onderling en tot de groep, therapeutisch relevant
(‘interactienetwerk’). Foulkes zag weliswaar in zijn ‘analytische groepspsychotherapie’ of ‘groepsanalyse’
eveneens de groep in haar geheel als behandelobject. Naar zijn mening is de groep, meer dan het individu, een
fundamentele eenheid: ‘Groepspsychotherapie laat de problemen slechts daar terugkomen waar ze horen.’
(Foulkes & Anthony, 1967, p. 27) Foulkes wil echter niet het individuele aspect verwaarlozen: ‘Psychodynamica
is nauwelijks, àls ze dat al is, beperkt tot de grenzen van het individu, maar omvat in het algemeen een aantal
met elkaar verbonden personen. De psychodynamische fenomenen zijn transpersonele manifestaties.’ (Foulkes,
1964 duitse uitgave1974, p. 212).
Er zijn schematisch dus drie modellen aan te geven, die niet alleen terugkomen in het analytische groepswerk:
1 psychoanalyse van het individu in de groep;
2 groepsanalyse (analyse van de verhoudingen binnen de groep);
3 psychoanalyse van de groep (als geheel).
Geleidelijk werd het eerste psychoanalytische model met het ‘exhibitionistisch lijkend analyseren van de
enkeling in en voor de groep’, zoals de Oostenrijker Raoul Schindler (1983, p. 16) oordeelt, verlaten ten gunste
van een ‘analyse van de groep’. Tegenwoordig wordt de analytische groepstherapie meestal opgevat als ‘de
toepassing van de analyse in en op groepen’ (Josef Shaked) (vergelijk Rush & Shaked, 1986, p. 320). Deze
wordt in Oostenrijk vooral vertegenwoordigd door Josef Shaked van de Weense werkgroep voor psychoanalyse,
voorheen de Weense werkgroep voor dieptepsychologie.
Ook de artsengroepen van Michael Balint (1957; 1963) hadden een belangrijke invloed op het psychoanalytische
groepswerk in Oostenrijk en elders. Deze groepen ‘worden tegenwoordig nog vaak ten onrechte gezien als een
soort nascholing of supervisie. In werkelijkheid wilde hij het inzicht in overdrachtsprocessen bruikbaar maken
voor het therapeutische effect van groepskrachten die binnen de familie van de patiënt bestaan en als een soort
spiegelbeeld in de beleving van de Balint-groep beschikbaar worden’ (Schindler, 1983, p. 17). Sindsdien worden
met Balint-groepen seminars met praktijkgevallen bedoeld, niet alleen voor artsen maar voor iedereen wiens
beroep meer begrip voor intermenselijke relaties vereist.
De reeds genoemde Oostenrijkse psychoanalytische groepstheoreticus en pionier van de groepspsychotherapie
en groepsdynamica Raoul Schindler (1957; 1969; 1971) ontwikkelde een (interactie-)model van de
rangdynamica in de groep dat internationaal veel aandacht kreeg. Deze ‘sociodynamische rangstructuur’ gaat uit
van de grondformule dat zich in iedere groep een tegenstander ontwikkelt. De uitleg heeft vooral betrekking op
de groepsposities (alfa, bèta, gamma, omega) waarvan de gamma-analyse als feitelijke analyse van de groep de
belangrijkste is. Het intrapsychische gebied en de inhoud wordt niet direct geduid.
De groepsanalytici verenigden zich in de vakgroep ‘Psychoanalytische Gruppentherapie und Gruppenarbeit’ in
de Österreichische Arbeitskreis für Gruppentherapie und Gruppendynamik (ÖAGG). Deze naam werd later
veranderd in de ‘Fachsektion für Gruppenpsychoanalyse im ÖAGG’. Ieder jaar wordt onder leiding van Josef
Shaked in Altaussee een scholings- en nascholingsweek gegeven waar ook in een grote groep gewerkt wordt.
Sinds 1968 wordt het tijdschrift ‘Gruppenpsychotherapie und Gruppendynamik’ uitgegeven.
De Österreichische Verein für Individualpsychologie (ÖVIP) geeft een bijscholing in ‘individualpsychologische’
groepstherapie.
2.2. Uitgangspunten van het psychodrama
Niet met behulp van de klassieke psychoanalyse, maar juist vanuit een tegenovergesteld standpunt ontstond een
ander model van groepstherapie en groepswerk: het psychodrama volgens Jacob Levi Moreno (1889-1974),
4

waarvan de oorsprong eveneens in Wenen ligt. Volgens Moreno zelf – en dit wordt door anderen beaamd – is hij
degene die in 1931-1932 het begrip ‘groepspsychotherapie’ heeft geïntroduceerd in de vakliteratuur.
Jacob Moreno Levy, zoals hij zich oorspronkelijk noemde, was een Roemeen van Joodse afkomst. Hij werd in
1889 als oudste van zes kinderen geboren in Boedapest, verhuisde met zijn familie naar Oostenrijk, studeerde
vanaf 1909 filosofie en later medicijnen in Wenen, waar hij in 1917 promoveerde. Vóór zijn emigratie naar de
Verenigde Staten was hij in Oostenrijk niet alleen actief als arts, maar ook als dichter en filosoof, schrijver en
uitgever, toneelspeler en theaterdirecteur. Hij had grote interesse voor theologie en filosofie, met name voor het
existentialisme. In de jaren na de Eerste Wereldoorlog ‘ontwierp’ hij in Oostenrijk het psychodrama (Moreno,
1932a; 1969; 1989), maar werkte het pas later in de Verenigde Staten verder uit. Hij experimenteerde op
pedagogisch terrein in Wenen met kinderen en met verschillende theatervormen. Hij ontdekte daarbij hoe
belangrijk het spelen voor mensen is en hoe groot de invloed daarvan is op de persoonlijkheidsontwikkeling. Hij
gebruikte het spel echter pas in het begin van de jaren dertig in de Verenigde Staten, gericht als therapeutisch
instrument.
Moreno’s eigen beschrijving in een artikel met de typerende titel De Weense oorsprong van de
encounterbeweging. Wegbereider voor existentialisme, groepstherapie en psychodrama (Moreno, 1969, p. 13)
over zijn activiteiten met kinderen in Wenen, geeft een goed inzicht in zijn vroege werk:
Mijn belangrijkste begin was in de Weense parken. Na de officiële schooltijden van de
openbare scholen kwamen de kinderen iedere dag bij elkaar. Daar stelden we klasjes samen
van vijftien tot twintig kinderen, elk met een leider die door de kinderen zelf gekozen werd.
Het vormprincipe van de klas was een impromptu-test [‘impromptu’= ‘improvisatie,
onvoorbereid’] die de creativiteit van de kinderen aanboorde. Leeftijdsverschillen waren
onbelangrijk. Kinderen van vier en tien jaar waren vaak in dezelfde groep. Het algemene doel
van de klassen was enerzijds het kind in zijn totaliteit te vormen en niet slechts enkele functies,
en hen anderzijds tot een totaalervaring te brengen. In de botanische klas bijvoorbeeld werd het
kind in een actief contact met het voorwerp zelf gebracht, gestreefd werd naar een direct
antwoord op een direct contact. Het kind beleefde de boom. Deze boom werd het centrum van
aandacht: via de boom werd het voorstellingsvermogen en de fantasie van het kind
vrijgemaakt. Het kind leerde van de boom te houden voordat het de boom analyseerde. Onze
traditionele scholen draaien deze volgorde om. Een van de meest bijzondere dingen of
happenings in de parken was de keuze van ouders. Honderden kinderen en honderden ouders
kwamen bij elkaar om hun relatie op een meer kosmisch niveau dan tot dan toe te regelen. Dat
gebeurde door een spel waarbij de kinderen de mogelijkheid kregen om hun ouders af te
wijzen en nieuwe te kiezen. Daarna kwam ieder kind terug met zijn nieuwe ouders.
Al in 1913 zag hij als medisch student tijdens vrije discussiebijeenkomsten over een project voor reïntegratie van
prostituees op de Spittelberg in Wenen, het wederzijdse, therapeutische effect van de deelneemsters op elkaar:
Moreno zag hoe een van de deelneemsters op straat werd gearresteerd, had zich ermee bemoeid en had
vervolgens in wekelijkse bijeenkomsten, samen met een arts van de gezondheidsdienst, een soort
bewustzijnsverruiming in groepen, hulp als zelfhulp georganiseerd (Moreno, 1972/73, p. 297). Bij deze
discussiegroepen en bij zijn werk in de jaren 1915 tot 1917 als medisch begeleider van het vluchtelingenkamp
Mitterndorf, waar meer dan tienduizend Italiaans sprekende Oostenrijkers uit zuid-Tirol geïnterneerd waren
(Moreno, 1972/73, p. 297f), deed hij de eerste ‘sociometrische’ waarnemingen. De vluchtelingen konden beter
met hun situatie omgaan als zij naar eigen keuze kleine groepen konden vormen (Moreno, 1969).
Na zijn werk als arts bij de gemeente Bad Vöslau in Niederösterreich en als bedrijfsarts van de Vöslauer
kamgarenspinnerij (sinds 1918) emigreerde Moreno in 1925 naar de Verenigde Staten. Hij was daar
gevangenispsychiater in de Sing Sing-gevangenis en psychiatrisch adviseur aan de Hudson Training School, een
inrichting voor moeilijk opvoedbare meisjes. Met ‘plannen voor de omvorming van de gevangenis tot een
gesocialiseerde leefgemeenschap’ zette Moreno zijn werk, zoals dat in Wenen al zichtbaar werd, consequent
voort (Moreno, 1932b): op de jaarvergadering van de American Psychiatric Association in 1931 stelde Moreno
voor, de groepspsychotherapie voor gedetineerden en bewoners van psychiatrische inrichtingen in te voeren. Bij
deze gelegenheid formuleerde hij, zoals al eerder vermeld, als eerste het begrip ‘groepspsychotherapie’. De vaak
geciteerde opmerking dat de groepspsychotherapie ‘in Wenen verwekt was maar in Amerika geboren’ is van
Moreno (vergelijk bijv. Schütz, 1989, p. 152). Misschien is zelfs het woord ‘groepsdynamica’ van hem
afkomstig (vergelijk Schwendenwein, 1991, p. 273).
Moreno was ook opnieuw actief als uitgever, zoals in Wenen waar hij een literatuurtijdschrift uitgaf. Hij stichtte
meerdere verenigingen voor groepstherapie. In 1968 kreeg hij het eredoctoraat van de Universiteit van Wenen.
In hetzelfde jaar organiseerde hij het eerste Internationale Congres voor Sociometrie in Baden bij Wenen.
5

Psychologisch en therapeutisch heeft de groep absoluut prioriteit. Hij schrijft aan de groepstherapie een
ongelofelijke kracht toe: Van het ‘kosmische bewustzijn’, via de oplossing van de strijd tussen kapitalisme en
communisme, tot aan de mogelijkheid om het ‘therapeutische proletariaat’ te bevrijden. De ontwikkeling van
groepstherapeutische methoden is volgens Moreno van baanbrekend belang en betekent, na de bevrijding van
geesteszieken van de ketting (door de Franse arts voor krankzinnigen Philippe Pinel) en de blootlegging van het
onbewuste door de psychoanalyse (Freud), de ‘derde psychiatrische revolutie’. Moreno schrijft (1934) vanuit de
overtuiging dat de individuele therapie veel te kort effect heeft: ‘Echte therapie moet op de mensheid als geheel
gericht zijn.’
Moreno (1959, V) zag het psychodrama als ‘het hoogtepunt van een psychotherapie die individuele, groeps- en
actiemethoden verbindt,’ met ‘het principe van scheppende spontaniteit en handelingscatharsis’ als
grondbeginsel. Moreno (1959, p. 76) was ervan overtuigd dat het psychodrama een ‘dieptetherapie van de groep
is. Het begint waar de groepstherapie ophoudt en verbreedt deze om haar werkzamer te maken.’ Het gaat verder
dan afreageren en discussiëren en geeft door het psychodramatische podium, dat niet buiten maar in de groep is,
ruimte aan het verlangen naar actie, en daardoor aan gestalte geven, aan dramatische uiting. Het psychodrama
was voor hem de ‘triomf van het spel’ en accentueerde de overgang van de psychoanalytische divan naar het
psychodramatische toneel (1959, p. 81). Moreno’s motiverende overtuiging was: ‘handelen heelt meer dan
praten’ (citaat van Leutz, 1974, p. 145).
Het psychodrama als ‘drama van het individu’ staat tegenover het sociodrama als drama van de groep – een
sociotherapeutisch en sociopedagogische methode die zich bezighoudt met grotere groepen. Daar worden geen
problemen van het individu behandeld maar die van een groep. Grote sociodramatische groepsbijeenkomsten
zijn bedoeld om sociale conflicten uit te werken, bijvoorbeeld problemen van minderheidsgroepen. ‘Sociodrama
betekent het drama met de deelgenoot, een proces waardoor de sociale waarheid, de waarheid over sociale
structuren en conflicten geëxploreerd en onderwezen kan worden, wanneer methoden van het dramatische spel
gebruikt worden.’(Moreno, 1948)
Moreno hield zich niet alleen pedagogisch en therapeutisch maar op alle gebieden in principe met groepen bezig
en legde de grondslag voor de sociometrie (Moreno, 1934, 1951, 1989, p. 157-169) als wetenschap van
groepsprocessen. ‘Sociometrie’ betekent het ‘meten van relaties’, door Moreno opgevat als diagnostisch
instrument voor een structuuranalyse in groepen en als techniek voor maatschappelijke verandering. Een
groepsanalyse kan bijvoorbeeld gemaakt worden op basis van het verschil tussen het ‘sociogram’ (de grafische
voorstelling van de wezenlijke organisatie van een groep, van een bedrijf bijvoorbeeld, gemaakt door de
groepsleden door een vrije, persoonlijke keuze van een voorkeurspartner bij de uitvoering van een taak enerzijds
en gezamenlijke vrijetijdsbesteding anderzijds) en het ‘organogram’ (de officiële hiërarchische structuur). De
‘sociometrische revolutie’ – ook opgevat als een revolutie tegen de bureaucratisering die volgens Moreno
voortkwam uit de sociometrische inzichten – bracht enerzijds een voorkeur voor kleine groepen in een
programma voor sociale verandering met zich mee en hield anderzijds de introductie van een blijvende
maatschappelijke revolutie in (vergelijk ook Lapassade, 1972, p. 41-43).
Omdat het begrip ontmoeting (waarvan de oorsprong in Wenen lag) een grote rol speelde in zijn
basisoverwegingen (Moreno, 1969), en dit een reeks implicaties met zich meebracht voor het begrip voor het
groepswerk, geldt Moreno als een van de vaders van de humanistische psychologie waarmee zijn werk een
aantal raakpunten had.
In tegenstelling tot Moreno die afwijzend stond tegenover de psychoanalyse, wordt tegenwoordig het
psychoanalytisch georiënteerde psychodramawerk ook in Oostenrijk meer verbreid en toegepast. Ongeacht het
probleem van Moreno’s soms sterk afwijkende antropologie die hieraan ten grondslag ligt, maken ook veel
andere sociaal-psychologische en psychotherapeutische stromingen gebruik van psychodrama of
psychodramatische elementen. Behalve het ‘klassieke psychodrama’ zijn er ook vormen van psychoanalytisch en
integratiepsychodrama, Gestalt-drama en lichaamsgeoriënteerde vormen (Petzold, 1978, 1982).
Tegenwoordig wordt in Oostenrijk het klassieke psychodrama volgens Moreno vertegenwoordigd door de
‘Fachsektion für Psychodrama, Soziometrie und Rollenspel im ÖAGG’. Deze vakgroep werd na bijeenkomsten
van opleiders uit Zwitserland en Duitsland in 1976 opgericht. Het bijbehorende Duitse vaktijdschrift heet
Psychodrama.
3. Sociaal-psychologische bronnen: de groepsdynamica
De sociaal-psychologische bronnen van het groepswerk zijn vanuit de Verenigde Staten naar Oostenrijk
gekomen. De Gestalt-psycholoog Kurt Lewin, in 1933 uit Duitsland geëmigreerd, wordt gezien als de
6

grondlegger. Zijn veldtheorie en actie-onderzoek vormden de oorsprong van de ‘klassieke’ groepsdynamica. In
essentie komt ze voort uit de National Training Laboratories (NLT) en haar T-groepen (‘trainings-groepen’) en
Organisation-Labs. Al spoedig deed de groepsdynamica ook in Europa en in Duitstalige gebieden haar intrede:
de Europese tegenhanger van de Amerikaanse groepsdynamica was aanvankelijk (vanaf 1962) het ‘Europäische
Forum für Human Relation Trainings’ en vanaf 1965 ontstond daaruit het ‘Europäische Institut für
Transnationale Studien von Gruppen und Organisationsentwicklung’ (EIT). Het gebruik van de groepsdynamica
lag en ligt primair op bedrijfsgebied.
De pionier van het klassieke groepsdynamische werk in Oostenrijk – en ook in Europa – was Traugott Lindner
(vergelijk Schwarz e.a., 1993). Gestimuleerd door Gordon Lippits organiseerde hij het eerste laboratorium voor
groepsdynamica in een Duitstalig land. Het was sowieso het eerste in Europa en het vond in 1954 plaats ten tijde
van de Amerikaanse bezetting in Linz met Leland P. Bradford en anderen. Slot Hernstein, ten zuiden van
Wenen, werd vanaf 1968 een begrip voor de scholing van leidinggevenden. Lindner zette samen met anderen het
tijdschrift Gruppendynamik op.
In Europa verspreidde de sensitivity-training zich vanaf 1955-1956 (Lapassade, 1972, p. 63). Pas in 1963 vond,
georganiseerd door het Frankfurter Instituut voor maatschappelijk onderzoek en het Frankfurter Sigmund-Freud-
Instituut samen met NTL, het Schliersee-Seminar plaats onder leiding van Tobias Brocher en Donald Nylen. Het
was het eerste seminar voor groepsdynamica voor leerkrachten in Duitsland (Minssen, 1965). Ook Max
Horkheimer behoorde tot de organisatoren. Deze impulsen werden onder anderen door Tobias Brocher en Adolf
Martin Däumling doorgegeven in seminars met zeer uiteenlopende beroepsgroepen.
Tot andere pioniers van de groepsdynamica in Duitstalig gebied behoort de in Innsbruck werkzame pastorale
sociaalpsycholoog Pio Sbandi (1973) die zich onder meer heeft ingezet voor het invoeren van de
groepsdynamica in de opleiding voor pastorale zorg.
Bijna geen andere psychologische stroming bereikte zo’n groot publiek als ‘de groepsdynamica’. Beslissend
voor het feit dat de groepsbeweging niet beperkt bleef tot vakkundigen, groepstherapeuten en de interesse van
organisaties, was echter de ‘encounter-beweging’ die een grote groep mensen individuele en psychologische
hulp beloofde (zie verder). De ‘klassieke sensitivity-training had als eerste doel de deelnemers tot betere
leidinggevenden te vormen, dus het prestatievermogen te verbeteren, en was daardoor, ook al was het afwijkend
van de conventionele scholingsprogramma’s, toch een ‘typisch product van de industriële prestatiemaatschappij’.
T-groeptrainers kwamen vaak uit de psychoanalytische hoek en gedroegen zich dus gedistantieerd en neutraal,
interpreteerden en fungeerden als projectie- en overdrachtsfiguur.
In het algemeen geldt voor de klassieke groepsdynamica dat haar interesse vooral begint op de grens van groep
en organisatie, terwijl de encounter-beweging zich op de grens van groep en individu plaatst. In de T-groepen
staat de structuur van de intermenselijke relatie en het experimentele onderzoek in kleine groepen centraal, in de
encountergroepen de persoonlijke ontwikkeling [‘growth’] in en door intermenselijke relaties (vergelijk Petzhold
& Frühma, 1986).
De psychoanalyticus Schindler begon in 1949 in het toenmalige ziekenhuis voor psychiatrie en neurologie in
Wenen met de ontwikkeling van de bifocale gezinstherapie, waarin als proef groepstherapeutische en
groepsdynamische methoden verbonden werden aan een therapiemodel dat zijn waarde bewees in het klinische
werk.
Al in 1959 werd in Oostenrijk de vereniging ‘Österreichischer Arbeitskreis für Gruppendynamik und
Gruppenpsychotherapie (ÖAGG)’ opgericht, onder anderen door Raoul Schindler en de psychoanalyticus Hans
Strotzka. Pas in 1967 ontstond de ‘Deutsche Arbeitskreis für Gruppendynamik und Gruppenpsychotherapie
(DAGG)’. Het tijdschrift Gruppenpsychotherapie und Gruppendynamik, meer analytisch afgestemd, is het
orgaan van DAGG. Het andere Duitstalige tijdschrift over dit onderwerp is meer sociaal-wetenschappelijk
georiënteerd: Gruppendynamik – Forschung und Praxis ontstond als een uitgave voor de pers van het NTLorgaan
Journal of Applied Behavioral Science in 1969. Sinds 1980 heet het Gruppendynamik – Zeitschrift für
angewandte Sozialwissenschaft. In het jaar 1972 werd de ‘ÖGGG’ (spreek uit ‘Ö drei G’), tegenwoordig
‘Österreichische Gesellschaft für Gruppen- und Organisationberatung’ (ÖGGO) opgericht. In 1970 vond het
eerste organisatielaboratorium in Duitsland plaats, in Bad Teinach.
In het kader van de wettelijke regeling voor psychotherapie in Oostenrijk (de psychotherapiewet van 1990, die
de uitoefening van psychotherapie en dus ook van groepspsychotherapie regelt) noemden de therapeutische
vertegenwoordigers van de groepsdynamica hun richting ‘dynamische groepspsychotherapie’. In hun
ontwikkelingsproces waren de dieptepsychologische (psychoanalyse) en sociaal-psychologische beginselen
(Lewin) evenals het psychodrama (Moreno) het belangrijkste. ‘Dynamische groepspsychotherapie wil met
behulp van de groepsvorm onder leiding van de groepstherapeute, door het ontsluiten van eigen (aanwezige)
gezonde krachten leiden naar de eigen genezing en maakt daarbij gebruik van verscheidene technieken om dit
zichtbaar te maken, net als bij feedback.’ Ze ‘is therapie van het individu door de groep evenzeer als therapie van
de groep door de groep’ (Voracek, 1995, p. 109).
7

De vertegenwoordigers zijn verenigd in de ‘Fachsektion Gruppendynamik und Dynamische
Gruppenpsychotherapie’ van de Österreichische Arbeitskreis für Gruppentherapie und Gruppendynamik
(ÖAGG). De ÖAGG geeft het tijdschrift Feedback uit. Jaarlijks worden er groepsdynamica-bijeenkomsten
georganiseerd zoals in Alpbach in Tirol of in Bad Gleichenberg in de Steiermark.
4. Ontmoetings- en existentieel filosofische bronnen: humanistische psychologie
Als gevolg van het ontstaan van de zogenaamde ‘derde stroming’ in de psychologie en psychotherapie – de
humanistische psychologie, respectievelijk psychotherapie (Bugental, 1964) – ontwikkelden zich eveneens in
Amerika groepswerk- en groepspsychotherapeutische vormen die grote invloed kregen in Oostenrijk. Het boek
van Irvin D. Yalom (1989) kan op dit gebied als standaardwerk beschouwd worden.
4.1. De encounter-beweging
Deze vormen van groepswerk werden, hoewel gedeeltelijk onafhankelijk ervan ontstaan, zeer populair door de
zogenaamde encounter-beweging en de daaraan verbonden ‘psycho-boom’ in de Verenigde Staten. De
encounter-groepsbeweging was eerst in Amerika en later ook in Europa een modeverschijnsel van de eerste orde
geworden en was in de tweede helft van de jaren zestig en eerste helft van de jaren zeventig op haar hoogtepunt.
Er verscheen een reeks boeken met oefeningen en groepsspelen (een overzicht van boeken met oefeningen en
spelen is te vinden bij Schütz, 1989, p. 111f) – vooral zogenaamde ‘non-verbale oefeningen’ hadden de naam
‘intensiever’ te zijn dan verbale – en vonden gretig aftrek (bijv. Antons (1973) met een oplage van meer dan
25000 stuks); een index (Weber, 1982) toont een lijst van meer dan 700 groepsoefeningen en rollenspelen. Net
zo snel als de hausse van de encounter-beweging in Amerika opgekomen en weer verdwenen was, gebeurde
datzelfde op een later tijdstip in Oostenrijk. Zowel in Amerika als in Oostenrijk zijn er wel bepaalde onderdelen
overgebleven in religieuze of pseudo-religieuze bewegingen (zie bijv. het Marriage Encounter, Cursillo en
soortgelijke cursussen), en gedeeltelijk leeft het idee – behalve resten ervan in de erkende en gevestigde
richtingen – nog in verschillende zelfhulpgroepen.
De encounter-beweging werd door de meeste beoefenaars van de groepsdynamica met terughoudendheid
bekeken en als ‘defensief bevredigingsaanbod’ bestempeld in tegenstelling tot de ‘verhelderend-veranderende
functie’ van de groepsdynamica (Schwendenwein, 1991, p. 273). Achteraf wordt deze tijd tegenwoordig vaak
ongenuanceerd en geringschattend ‘me-decade’ of ‘ik-tijdperk’ genoemd. Aan de encounter-beweging wordt
verweten een ideologie van zelfrealisatie als egotrip, gepropageerd in encounter en zelfbeleving, uitgelokt te
hebben (o.a. Nuber, 1993).
De serieuze beginselen van de humanistische psychologie moeten onderscheiden worden van deze vaak
ondoordachte modeverschijnselen.
4.2. Gestalt-groepen
Het Gestalt-therapeutische groepswerk dat bij de Gestalt-therapie in de Verenigde Staten ontwikkeld werd door
Fritz Perl, zijn vrouw Laura en Paul Goodman (Perls, Hefferline & Goodman, 1951), werd in Oostenrijk vooral
als ‘integratieve Gestalt-therapie’ verbreid door Hilarion Petzhold. Hij leidde een eerste Oostenrijkse
opleidingsgroep in 1971 in Wenen en in essentie wordt er ook nu nog in deze traditie gewerkt. De Gestalttherapie
wordt nu vertegenwoordigd door de vakgroep voor integratieve Gestalt-therapie van het ÖAGG, in 1979
opgericht als Fachsektion für Integrative Gestaltarbeit. De werkgroep werkt samen met het Fritz-Perls-Instituut
in Duitsland.
4.3. Client-centered groepspsychotherapie en groepswerk
8

Carl Rogers (1970, p. 9) noemde de groep ‘de vermoedelijk meest invloedrijke sociale ontdekking van de
twintigste eeuw’. Hij ging in de jaren zestig meer met groepen werken (Rogers 1970) en onder meer door deze
ervaringen, werd het client-centered concept, ook in de psychotherapie, meer gericht op de ontmoeting.
Evenals op andere terreinen van het client-centered concept verliep de ontvangst (Speierer, 1976; Franke, 1978;
Mente & Spittler, 1980; e.a.) en de zelfstandige ontwikkeling van het client-centered groepswerk in het
Duitstalige gebied gedeeltelijk met veel vertraging. De eerste client-centered groepen in Duitsland vonden plaats
aan het eind van de jaren zestig. Op het Europese congres voor gesprekspsychotherapie in Würtzburg in 1974
presenteerde de werkgroep ‘Gruppenmethoden in der Gesprächspsychotherapie’ de eerste onderzoeken en
concepten (Jankowski e.a., 1976).
In Oostenrijk vonden de eerste op Rogers afgestemde groepsseminars al in 1972 plaats. Ze werden georganiseerd
(Schmid, 1997) in het kader van het ‘team für angewandte sozialpsychologie (tas)’, het eerste Oostenrijkse
client-centered opleidingsinstituut en de pioniersorganisatie van de ‘Arbeitsgemeinschaft Personzentrierte
Psychotherapie und Gesprächsführung (APG)’ dat in 1972 opgericht werd. Het tas en de APG werkten samen
met het Center for Studies of the Person in La Lolla in Californië dat opgericht werd door Carl Rogers.
De auteur heeft met zijn omvangrijke, driedelige werk over de client-centered groepspsychotherapie en
groepswerk (Schmid, 1994, 1996a, 1998a) voor de eerste keer een uitgebreide basis van antropologie, sociale
psychologie, theorie en praktijk van de client-centered psychotherapie gepresenteerd en dit ook in verband
gebracht met de Europese geschiedenis van de menselijke geest. In tegenstelling tot de algemene opvatting dat
het client-centered concept een individuele psychotherapiemethode is die ook voor groepen gebruikt kan
worden, wijst hij erop dat op historische, filosofische, psychologische en sociologische gronden, client-centered
werk beslist sociaal-psychologisch werk is en haar oorspronkelijke plaats dus in groepen ligt (Schmid, 1996b).
Uitgangspunt zijn een persoonlijke en dialogische antropologie en een fenomenologische kennistheorie op basis
van de ontmoetingsfilosofie, die begint bij het begrijpen van de mens als persoon, dat wil zeggen hem in zijn
substantiële en relationele vorm au serieus nemen, als zelfstandig relationeel wezen, autonoom en solidair
(Schmid, 1991, 1998b/c). De groep wordt opgevat als plaats van de persoonlijke ontmoeting, waar enerzijds de
persoonlijke ontwikkeling, en anderzijds relatievorming en politiek bewustzijn gestimuleerd wordt. Het
fundamentele feit dat de mens in groepen leeft en dat daar dus ook de conflicten ontstaan, maakt groepen tot de
voorbestemde plek voor conflicthantering. Het werken met grote groepen en het intergroepswerk vormen
belangrijke mogelijkheden om groeps- en individueel egoïsme te overwinnen en begrip te krijgen voor de
groepsdynamiek en voor maatschappelijke gebeurtenissen.
Groepswerk wordt dus, juist ook in de psychotherapie en op klinisch gebied, opgevat als werk op de grens van
individu en maatschappij, waardoor uitgangspunten in de richting van sociotherapeutisch werk ontstaan. Een
persoonlijk gevoel van ontmoeting, mogelijk gemaakt door de aanwezigheid (Präsenz) van de groepstherapeut
respectievelijk -leider (Schmid, 2001a/b/c, 2002), is de basis van een therapeutische sfeer waarin de deelnemers
afwisselend voor elkaar therapeutische functies op zich nemen. Het uitgangspunt waarin de
persoonlijkheidsontwikkeling voorop gesteld wordt, gaat door de ervaring van het zelf, en klinisch-therapeutisch,
uit van de hulpbronnen van het individu en van de groep. De client-centered groepspsychotherapie, die opgevat
kan worden als een kunstzinnige, praktische en wetenschappelijke bezigheid die een speelse en creatieve aanpak
van de hulpbronnen van het individu en de groep vereist, leidt tot een therapeutische praktijk van zelfrealisatie.
Door de groeps-‘leider’ te beschouwen als een tolk ontstaat een geëmancipeerde opvatting van macht als het
geven van macht, die een subversieve en revolutionaire kracht voor de psychotherapie evenals voor
maatschappelijke verandering in zich draagt. Psychotherapie wordt vanuit dit existentieel-fenomenologische
gezichtspunt en deze context tot een ethische discipline, die bedoeld is als een Ant-Woord op de Aan-Spraak
makende respectievelijk hulpzoekende mensen en groepen.
Vanaf 1978 werd volgens deze opvatting het ‘La Jolla Programma in Oostenrijk’, een achtdaagse client-centered
encounter-workshop door de auteur en enkele collega’s georganiseerd (Schmid, 1996, p. 411-424; Schmid &
Wascher, 1994). Aanvankelijk werd deze workshop jarenlang geleid door Douglas Land, een van de drie
grondleggers van het La Jolla programma in Californië (sinds 1968; Coulson, Land & Meador, 1977) en werd
later gehouden als ‘Austria-Programm’ met verschillende internationale leiders. In Großrußbach bij Wenen
wordt jaarlijks een belangrijke workshop georganiseerd met afwisselend werk in kleine en grote groepen, livesupervisie
door groepsleiders en zelf ingevoerde leergroepen, die zich een vaste plaats heeft veroverd in de
opleiding van groepstherapeuten, groepsadviseurs, groepsleiders, leerkrachten, maatschappelijk werkers,
bedrijfsleiders enzovoort.
Anders dan de eerder genoemde methoden die alle werkgroepen van de ÖAGG vormden, wordt het clientcentered
groepswerk vertegenwoordigd door het ‘Institut für Personzentrierte Studien der Arbeitsgemeinschaft
Personzentrierte Psychotherapie, Gesprächsführung und Supervision - Vereinigung für Beratung, Gruppenarbeit
und Therapie’ (IPS der APG). Het instituut verzorgt een opleiding voor client-centered groepswerk en een
opleiding en nascholing voor client-centered groepspsychotherapie. Ook in de opleiding voor supervisie en
organisatieontwikkeling van het instituut wordt grote waarde gehecht aan de theorie en praktijk van het werk met
9

groepsdynamica. De psychotherapeutische opleidingen van het instituut zijn wettelijk erkend op basis van de
psychotherapiewet, evenals door het Österreichische Bundesverband für Psychotherapie. Het Institut für
Personzentrierte Studien geeft samen met andere het Internationale tijdschrift Person uit.
Literatuur
Anthony, E. J. (1968). Reflections on twenty-five years of group psychotherapy. International Journa1 of Group
Psychotherapy, 18, 277-301.
Antons, K. (1973/1974). Praxis der Gruppendynamik. Göttingen: Hogrefe.
Argelander, H. (1972). Gruppenprozesse. Wege zur Anwendung der Psychoanalyse in Behandlung, Lehre und Forschung.
Reinbek: Rowohlt.
Balint, M. (1957). Der Arzt, sein Patient und die Krankheit. Stuttgart: Klett.
Balint, M. (1963). Psychotherapeutische Techniken in der Medizin. Bern: Huber.
Bion, W.R. (1971). Erfahrungen in Gruppen und andere Schriften. Stuttgart: Klett.
Bugental, J.F.T. (1964). The third force in psychology. Journa1 of Humanistic Psychology, 1, 19-26;
Coulson, W.R., Land, D., & Meador, B. (1977) The La Jolla program. Eight personal views. California: La Jolla.
Dreikurs, R. (1959). Early experiments with group psychotherapy. American Journal of Psychotherapy, 13, 219- 255.
Eckert, J., & Biermann-Ratjen, E-M (1985). Stationiäre Gruppenpsychotherapie. Prozesse - Effekte - Vergleiche. Berlin:
Springer.
Foulkes, S.H. (1964). Gruppenanalytische Psychotherapie. München: Kindler.
Foulkes, S.H. (1978). Praxis der gruppenanalytischen Psychotherapie. München: Kindler.
Foulkes, S.H., & James, A.E. (1967). Group psychotherapy. London: Penguin.
Franke, A. (1978). Klientenzentrierte Gruppenpsychotherapie. Stuttgart: Kohlhammer.
Freud, S. (1913). Totem und Tabu, Ges. Werke, Bd. IX; Studienausgabe, Bd IX, 287-444.
Freud, S. (1921). Massenpsychologie und Ich-Analyse. Ges. Werke, Bd. XIII, 71-161; zit. n. Studienausgabe, Bd IX, 61-134;
Jankowski, P., Tscheulin, D., Fietkau, H.-J., & Mann, F. (1976). Klientenzentrierte Psychotherapie heute. Bericht über den I.
Europäischen Kongress für Gesprächspsychotherapie in Würzburg 1974. Göttingen: Hogrefe.
Jones, E. (1984). Sigmund Freud. Leben und Werk, 3 Bde. München: DTV.
Kanzer, M. (1983). Freud: The first psychoana1ytic group leader. In: H.I. Kaplan & B.J. Sadock (red), Comprehensive group
psychotherapy (pp. 8-14). Baltimore: Williams & Wilkins.
Lapassade, G. (1972). Gruppen, Organisationen, Institutionen. Stuttgart: Klett.
Le Bon, G. (1895). Psychologie der Massen. Leipzig 51932.
Leutz, G.A. (1974). Psychodrama. Theorie und Praxis. Das klassische Psychodrama nach J.L. Moreno. Berlin: Springer.
Mente, A., & Spittler, H.-D. (1980). Erlebnisorientierte Gruppenpsychotherapie, Eine wirksame Methode der klientenzentrierten
Behandlung von Verhaltensstörungen, Bd I u. II. Paderborn: Junfermann.
Minssen, F. (1965). Gruppendynamik und Lehrerverhalten. Internationale Zeitschrift für Erziehungswissenschaft, II, 305-
322.
Moreno, J.L. (1932a). The first book on group psychotherapy. New York: Springer.
Moreno, J.L. (1932b). Plans for the transforming of prisons into a socialized community. In: Application of the group method
to classification. Washington: National Community on Prisons and Prison Labor.
Moreno, J.L. (1934). Die Grundlagen der Soziometrie. Wege zur Neuordnung der Gesellschaft, Opladen (Westdeutscher
Verlag) 1954, 2 1967; orig.: Who shall survive? A new approach to the problem of human interrelations, Washington
D.C. (Nervous and Mental Disease Publishing Company) Washington 1934, erw. Ausg. Beacon (Beacon House) 1953
Moreno, J.L. (1948). Sociology and sociodrama. Sociatry, 3, 67.
Moreno, J.L. (1951). Soziometrie als experimentelle Methode. Paderborn: Junfermann.
Moreno, J.L. (1956). Philosophy of the third psychiatric revolution with special emphasis on group psychotherapy and
psychodrama. Progress of Psychotherapy, I, 24.
Moreno, J.L. (1959). Gruppenpsychotherapie und Psychodrama. Einleitung in die Theorie und Praxis. Stuttgart: Thieme.
Moreno, J.L. (1969). The Viennese origins of the encounter movement. Paving the way for existentialism, group
psychotherapy and psychodrama. Group Psychotherapy, XXII (1/2), 7-16.
Moreno, J.L. (1972/1973). Autobiography. (manuskript)
Moreno, J.L. (1989). Psychodrama und Soziometrie. Schriften zu Psychodrama. Gruppenmethode und Spontaneität. Köln:
Edition Humanistische Psychologie.
Nuber, U. (1993). Die Egoismus-Falle. Warum Selbstverwirklichung so oft einsam macht. Stuttgart: Kreuz.
Perls, F.S. Hefferline, R.F., & Goodman, P. (1951). Gestalt therapy. Excitement and growth in human personality. New
York: Julian
Petzold, H.G. (1978). Angewandtes Psychodrama in Therapie, Pädagogik, Theater und Wirtschaft. Paderbom: Junfermann.
Petzold, H.G. (1982). Dramatische Therapie. Neue Wege der Behandlung durch Psychodrama. Rollenspiel, Therapeutisches
Theater. Stuttgart: Hippokrates.
Petzold, H.G., & Frühmann, R. (1986). Modelle der Gruppe in Psychotherapie und psycho-sozialer Arbeit, 2 Bde. Paderborn:
Junfermann.
Rice, A.K. (1971). Führung und Gruppe. Stuttgart: Klett.
Rogers, C.R. (1970). Encounter-Gruppen. Das Erlebnis der menschlichen Begegnung. München: Kindier.
10

Ruhs, A., & Shaked, J. (1986). Konzepte der Gruppe in der psychoanalytischen Gruppentherapie. In: H.G. Petzold & R.
Frühmann (red.), Modelle der Gruppe in Psychotherapie und psycho-sozialer Arbeit, 2 Bde (pp. 319-337). Paderborn:
Junfermann.
Sander, K., & Esser, U. (1988). Personenzentrierte Gruppenarbeit Förderung und Entwicklung der Person und der Gruppe
in Ausbildung und Beratung. Heidelberg: Asanger.
Sbandi, P. (1973). Gruppenpsychologie, Einführung in die Wirklichkeit der Gruppendynamik aus sozialpsychologischer
Sicht. München: Pfeiffer.
Schindler, R. (1957). Grundprinzipien der Psychodynamik in der Gruppe. Psyche, II, 308-314.
Schindler, R. (1960). Über den wechselseitigen Einf1uss von Gesprächsinhalt, Gruppenposition und Ich-Gestalt in der
analytischen Gruppenpsychotherapie. Psyche, 14, 382-392.
Schindler, R. (1969). Das Verhältnis von Soziometrie und Rangordnungsdynamik. Gruppenpsychotherapie und
Gruppendynamik, I , 31-37.
Schindler, R. (1971). Die Soziodynamik in der therapeutischen Gruppe. In: A. Heigl-Evers, Psychoanalyse und Gruppe.
Göttingen: Vandenhoeck & Ruprecht.
Schindler, R. (1983). Gruppentherapie – eine Standortbestimmung. Feedback, 3, 16-21.
Schmid, P.F. (1991). Souveränität und Engagement Zu einem personzentrierten Verständnis von ‘Person’. In: C.R. Rogers &
P.F. Schmid, Person-zentriert. Grundlagen von Theorie und Praxis (pp. 15-164). Mainz: Grünewald.
Schmid, P.F. (1994). Personzentrierte Gruppenpsychotherapie. Ein Handbuch. Bd. I: Solidarität und Autonomie. Köh1:
Edition Humanistische Psychologie.
Schmid, P.F. (1996a). Personzentrierte Gruppenpsychotherapie in der Praxis. Ein Handbuch. Bd. II: Die Kunst der
Begegnung. Paderborn: Junfermann.
Schmid, P.F. (1996b). ‘Probably the most potent social invention of the century’. Person-Centered Therapy is fundamentally
group therapy. In: R. Hutterer, G. Pawlowsky, P.F. Schmid, & R. Stipsits (red.), Client-Centered and Experiential
Psychotherapy. A paradigm in motion (pp. 611-625). Frankfurt: Peter Lang.
Schmid, P.F. (1997) Die Arbeitsgemeinschaft Personenzentrierte Psychotherapie, Gesprächsführung und Supervision (APG)
– Vereinigung für Beratung, Therapie und Gruppenarbeit Geschichte, Entwicklungen, Zielsetzungen. Person, 2, 97-110
Schmid, P.F. (1998a). Im Anfang ist Gemeinschaft. Personzentrierte Gruppenarbeit in Seelsorge und Praktischer Theologie.
Bd. III: Beitrag zu einer Theologie der Gruppe. Stuttgart: Kohlhammer.
Schmid, P.F. (1998b). ‘Face to face’. The art of encounter. In: B. Thorne & E. Lambers (red.), Person-Centred Therapy. A
European perspective (pp. 74-90). London: Sage.
Schmid, P.F. (1998c). ‘On becoming a person-centered approach’. A person-centred understanding of the person. In: B.
Thorne & E. Lambers (red.), Person-Centred Therapy. A European perspective (pp. 38-52). London: Sage.
Schmid, P.F. (2001c). Acknowledgement: the art of responding. Dialogical and ethical perspectives on the challenge of
unconditional personal relationships in therapy and beyond. In: J. Bozarth & P. Wilkins (red.), Unconditional positive
regard (pp. 155-171). Ross-on-Wye: PCCS.
Schmid, P.F. (2002). Presence: Im-media-te co-experiencing and co-responding Phenomenological, dialogical and ethical
perspectives on contact and perception in person-centred therapy and beyond. In: G. Wyatt & P. Sanders (red.), Contact
and perception (182-203). Ross-on-Wye: PCCS.
Schmid, P.F. (200la). Authenticity: the person as his or her own author. Dialogical and ethical perspectives on therapy as an
encounter relationship. And beyond. In: G. Wyatt, Gill (red.), Congruence (pp. 217-232). Ross-on-Wye: PCCS.
Schmid, P.F. (200lb). Comprehension: the art of not-knowing. Dialogical and ethical perspectives on empathy as dialogue in
personal and person-centred relationships. In: S. Haugh & T. Merry (red.), Empathy (pp. 53-71). Ross-on-Wye: PCCS.
Schmid, P.F., & Wascher, W. (red.), Towards Creativity. Ein personzentriertes Lese- und Bilderbuch. Linz: Edition
Sandkom.
Schütz, K.-V. (1989). Gruppenforschung und Gruppenarbeit Theoretische Grundlegungen und Praxismodelle. Mainz:
Grünewald.
Schwarz, G., Heintel, P., Weyrer, M., & Stattler, H. (1993). Gruppendynamik. Geschichte und Zukunft. Wien: WUV
Universitätsverlag.
Schwendenwein, J. (1991). Gruppendynamik. In: G. Stumm & B. Wirth (1991). Psychotherapie – Schulen und Methoden.
Eine Orientierungshilfe für Theorie und Praxis (pp. 272-278). Wien: Falter.
Slavson, S.R. (1972). Die historische Entwicklung der analytischen Gruppenpsychotherapie. In: H.G. Preuss (red.),
Analytische Gruppenpsychotherapie. Grundlagen und Praxis (pp. 3-12). Reinbek: Rowohlt.
Speierer, G.-W. (1976). Dimensionen des Erlebens in Selbsterfahrungsgruppen. Göttingen: Verlag f. Mediz. Psychologie.
Stumm, G., Deimann, P., Jandl-Jager, E., & Weber, G. (1995). Psychotherapie. Beratung, Supervision, Klinische
Psychologie. Ausbildung in Österreich. Wien: Falter.
Voracek, M. (1995). Österreichischer Arbeitskreis für Gruppentherapie und Gruppendynamik (ÖAGG) – Fachsektion für
Gruppendynamik und Dynamische Gruppenpsychotherapie (GD+DG). In: Stumm e.a. (red.), Psychotherapie.
Beratung, Supervision, Klinische Psychologie. Ausbildung in Österreich (pp. 109-116). Wien: Falter.
Weber, H. (1982). Arbeitskatalog der Übungen und Spiele. Ein Verzeichnis von über 700 Gruppenübungen und
Rollenspielen. Essen: Windmühle.
Wolf, A. (1949). The psychoanalysis of groups. American Journal of Psychotherapy, 4, 525-558.
Wolf, A., & Schwartz, E.K. (1962). Psychoanalysis in groups. New York: Grune & Stratton.
Yalom, I.D. (1989). Theorie und Praxis der Gruppenpsychotherapie: Ein Lehrbuch. München: Pfeiffer.
11