Narratief verband - CWI

geweten. Sterker nog, als ook de overige personages, en niet alleen Cleever,
de werkelijkheid ‘verkeerd’ interpreteren, hoe kunnen hun visies dan de lezer
helpen de verhaalwereld ‘goed’ te zien? De notie van een gemiddelde heeft
hier geen betekenis. Het probleem vindt zijn oorsprong in een fundamenteel
kenmerk van verhalen, namelijk dat de fabula altijd gerepresenteerd wordt
via vertellers en/of focalisators. We kunnen dus nooit een niet-gemedieerde,
objectieve blik werpen in de verhaalwereld. De tekst kan nooit het bewijs
leveren voor de onbetrouwbaarheid van deze of gene focalisator. De keuze
voor wie de lezer ‘gelooft’ wordt in bepaalde zin zelf gedreven door paranoia,
omdat zij is gebaseerd op verbanden in het verhaal, die misschien wel anders
gelegd hadden kunnen worden.
In Paranoia valt herhaaldelijk een relativerende strategie waar te nemen.
Een voorbeeld daarvan geeft de externe verteller wanneer Cleever, op de
vlucht voor zijn imaginaire achtervolgers, een steeg inslaat die ‘donker en
leeg’ is.
Zijn ontsnapping was bijna geslaagd: niet meer dan één achter-
volger was hem op de hielen blijven zitten en hield gelijke pas
met hem. Opeens stond Cleever stil en draaide zich om. Er was
niemand te zien, maar wat bewees dit, waar er zoveel portieken
waren en bovendien de achtervolger zich gemakkelijk zijwaarts, op
een open stuk afbraakterrein, aan het gezicht kon ontrekken. (45)
De focalisatie ligt bij Cleever. De overdeterminatie van het feit dat er slechts
één achtervolger is overgebleven die ‘in gelijke pas’ met Cleever loopt, wekt
sterk de indruk dat hij misschien zijn eigen achtervolger is. Kijken is ety-
mologisch en semantisch in verband te brengen met achtervolging en jacht.
Cleever voelt zich opgejaagd en de oorzaak daarvan ligt (wellicht) bij hem
zelf. Maar, als Cleever zich omdraait, ziet hij niemand, waarop volgt ‘maar
wat bewees dit’. En hier heeft Cleever volkomen gelijk: het bewijst in het
geheel niets. Is er een ‘achtervolger’ of ordinaire voetganger? De reden dat
Cleever niets ziet is misschien maar ten dele correct. Op een afbraakter-
rein had de ‘achtervolger’ zich inderdaad kunnen verbergen. Dat niemand
antwoord op Cleevers vraag ‘Is daar iemand?’ heeft natuurlijk geen bewijs-
35