een politiek proces in de romeinse oudheid (catilina) - Tresoar

121
het pneumatisch orgel in
teksten uit de late oudheid
Verreweg de meeste teksten uit de Oudheid waarin van een orgel sprake is
hebben betrekking op het waterorgel waarvan Ctesibius van Alexandrië (ca.
250v. C.) vrij algemeen als de uitvinder gold 1 . Het instrument, dat in de
Oudheid hoog gewaardeerd werd en dat vooral in de amusementsmuziek werd
gebruikt, werd gewoonlijk met hydraulis ofhydraulus aangeduid 2 . Voor de
hypothese van G. Reese dat het pneumatisch 3 type het eerst is ontstaan, en
wel uit een combinatie van syrinx en doedelzak, hebben wij geen enkel bewijs
4 . Het oudste getuigenis over een pneumatisch orgel stamt uit de tweede
eeuw (Pollux, Onomasticon 4,70) waarbij het als het kleinere tegenover het
grotere hydraulisch orgel wordt gesteld:
σαις µν λάττων, δατι δ µείων ναθλιµένω
Degering 5 neemt naar aanleiding van deze tekst aan, dat de uitvinding van
zulk een pneumatisch orgel veel vroeger ligt, aangezien Pollux dit type orgel
niet als iets nieuws vermeldt: deze zou ongeveer tot de tijd van keizer Nero
teruggaan. Daarbij is hij geneigd aan te nemen – hoewel dit toch minder
waarschijnlijk lijkt – dat de termen hydraulis en hydraulicus reeds in een
vroeg stadium op die orgels toegepast zijn waarbij de luchttoevoer zonder
hulp van water te weeg gebracht werd en die deze naam dus ten onrechte
droegen.
Aangezien enkele teksten betreffende het pneumatisch orgel op uiteenlopende
en soms minder correcte wijze geïnterpreteerd zijn, willen wij hier
aan een aantal belangrijke passages aandacht wijden. Onjuist is bijvoorbeeld
de verwijzing bij Georges (Lateinisches Wörterbuch s.v. organum) dat bij
Augustinus, Enarratio in Psalmum 150,7 6 sprake is “von der Orgel in der
Kirche”. Het gaat in deze tekst slechts om een uitleg van het woord organum
in een psalmtekst, waar Augustinus het niet als “orgel met blaasbalgen” maar
als “snaarinstrument” geïnterpreteerd wil zien. Laudate eum in chordis et
organo 7 (ps. 150,4). Chordas habet et psalterium et cithara quae superius
commemorata sunt. Organum autem generale nomen est omnium vasorum
musicorum; quamvis iam obtinuerit consuetudo, ut organa proprie dicantur
ea quae inflantur follibus: quod genus significatum hic esse non arbitror. Nam
cum organum vocabulum graecum sit, ut dixi, generale omnibus instrumentis,
hoc cui folles adhibentur, alio Graeci nomine appellant. Ut autem organum
dicatur, magis latina et ea vulgaris est consuetudo. Quod ergo ait: ‘in choris et
organo’, videtur mihi aliquod organum quod chordas habeat, significare
voluisse. Non enim sola psalteria et citharae chordas habent 8 . “Looft Hem
met snarenspel en organum. Snaren hebben zowel psalterium als cither die