1989 BRABANTS HEEM JAARGANG 41 - Hops

Onder „religieus leven" wordt hier en
in het vervolg verstaan: leven volgens
een bepaalde kerkelijke erkende
leefregel, leven naar de evangelische
raden (gehoorzaamheid, kuisheid en
armoede) en - meestal - leven in een
kloosterlijke gemeenschap.
De congregaties zijn overigens niet de
enige of de eerste vormen waarin
gepoogd werd religieus leven en
maatschappelijke activiteiten te
combineren. Reguliere kanunniken,
priestergezelschappen (jezuïeten) en de
latere seculiere instituten zijn daar ook
voorbeelden van. Voor een historisch
overzicht: R. Hostie, Leven en dood
van de religieuze instituten, Brugge -
Utrecht 1972.
BROEDERCONGREGATIES EN LAGER
ONDERWIJS IN ZUID-NEDERLAND IN
DE NEGENTIENDE EN TWINTIGSTE
EEUW
Een introductie
Joos van Vugt
1. Het onderzoek
Het hierna volgende betoog is het resultaat van een eerste verkenning in de
geschiedenis van een vijftal Nederlandse broedercongregaties die hun taak
vooral op het gebied van onderwijs en opvoeding hebben gezocht. Het is
dan ook vooral op literatuur gebaseerd en niet op archiefonderzoek.
De genoemde vijf congregaties zijn de Broeders van Maastricht (opgericht
in 1840), de Broeders van Oudenbosch (1840), de Fraters van Tilburg (1844),
de Broeders van Huijbergen (1854) en de Fraters van Utrecht (1873). Het
onderzoek is voortgekomen uit hun initiatief en het wordt door hen ook
gefinancierd. Het is ondergebracht bij het Katholiek Studiecentrum van de
Katholieke Universiteit Nijmegen.
De broedercongregaties zijn, samen met hun vrouwelijke pendanten, door
hun honderden scholen, internaten en opvoedingsgestichten, door hun
onderwijzersopleidingen en door hun activiteiten op het gebied van
onderwijsmethodes en pedagogiek van grote betekenis geweest voor de
onderwijsgeschiedenis van het katholieke volksdeel. De congregaties van
Maastricht, Oudenbosch en Tilburg hebben zich in de loop der jaren in heel
Nederland gevestigd. De congregatie van Huijbergen heeft zich lang tot het
bisdom Breda beperkt, terwijl de congregatie van Utrecht vooral het
aartsbisdom heeft bediend. Alle vijf congregaties hebben vestigingen in
missiegebieden, vooral in Indonesië maar ook in andere Aziatische landen,
in Afrika, Latijns-Amerika en Noord-Amerika.
2. Congregaties als een vorm van religieus leven
Congregaties van mannen of vrouwen vormen een specifieke tak van het
religieuze leven' binnen de katholieke kerk. Het model van deze
congregaties is het resultaat van zeventiende-eeuwse pogingen om in het
kader van religieus leven de uitoefening van maatschappelijke activiteiten
als onderwijs, opvoeding, verpleging en andere diakonale taken mogelijk te
maken. 2 Congregaties onderscheiden zich van de oude orden door een
andersoortige structuur door andere doelstellingen en aspiraties, en door
andere activiteiten. Formeel onderscheiden zij zich doordat de leden zgn.
eenvoudige geloften afleggen in tegenstelling tot de plechtige geloften van de
oude orden. Dit verschil heeft bepaalde kerkrechtelijke consequenties, maar
het vergroot vooral de flexibiliteit van de congregaties. Er wordt geen
strenge clausuur onderhouden, waardoor de leden een zekere
bewegingsvrijheid hebben, en de organisatie kan tot op zekere hoogte
87

3. C. Langlois, Le catholicisme au
féminin. Les congrégationsfrancaises
a supérieure générale au XlXe siècle,
Paris 1984.
4. Het derde kenmerk gaat voor
Nederland niet geheel op. De
Nederlandse overheid heeft sinds 1840
geen controle meer uitgeoefend op de
congregaties als zodanig (wel op hun
onderwijsactiviteiten!), dit in
tegenstelling tot de Franse overheid.
Verder is de mate waarin de
congregaties gecontroleerd werden
door de bisschop afhankelijk van de
bisschop zelf en van de kerkrechtelijke
positie van de congregaties.
Bisschoppen die tegelijkertijd stichters
waren (Zwijsen, Van Hooijdonk en
aartsbisschop Schaepman) hadden
veel invloed. Congregaties „van
bisschoppelijk recht" staan onder het
gezag van de bisschop van hun
diocees. Congregaties „van pauselijk
recht", die zich bovendien vaak in
meerdere diocesen hebben gevestigd,
staan veel onafhankelijker tegenover
bisschoppen.
5. Daaronder versta ik het vervolg ook
/ra/e/rongregaties: er is geen wezenlijk
verschil tussen beide.
6. Priestercongregaties bestaan uit
priesters met evt. leke-broeders.
7. Cijfermateriaal is te vinden in: Hostie,
Leven en dood.
worden aangepast aan de praktische behoeften van de ondernomen
activiteiten (hetgeen overigens niet wil zeggen dat er binnen deze
congregaties geen weerstand was tegen dergelijke aanpassingen). In zijn
onderzoek naar Franse zustercongregaties in de negentiende eeuw somt C.
Langlois 3 vier kenmerken van deze leke-congregaties op:
-• zij zijn opgericht door een stichter of stichteres;
- zij zijn gecentraliseerd, d.w.z. er is een moederhuis en een algemeen
overste die zeggenschap heeft over de huizen die de congregatie bezit
(succursalen);
- zij worden gecontroleerd door een bisschop, door diens gevolmachtigde
en door de burgerlijke overheid 4 ;
- zij verrichten maatschappelijke activiteiten.
De kerkrechtelijke status van de congregaties is tot het midden van de
negentiende eeuw onduidelijk geweest. Dat was een voordeel, in zoverre het
hen ruimte tot experimenteren heeft gelaten. Sinds 1860 werd hun
vormgeving meer en meer vanuit Rome gereglementeerd totdat rond de
eeuwwisseling definitieve vormen werden vastgelegd. Lange tijd werden de
leden van congregaties door de kerk niet als religieuzen in eigenlijke zin
beschouwd, maar als leden van „vrome verenigingen". Erkenning als
„echte" religieuzen kwam pas in 1900 en in de nieuwe Codex van 1916. Er is
echter geen twijfel mogelijk dat de leden van de congregaties zichzelf altijd
als religieuzen beschouwd hebben, ook al afficheerden zij zich vooral in de
vroege negentiende eeuw soms nadrukkelijk als „vrome leken" om een
wantrouwige burgerlijke overheid niet te ontstemmen.
Hoewel het model van de congregaties al enkele eeuwen oud is, heeft het in
West-Europa zijn grootste bloei gekend in de negentiende eeuw en in de
eerste helft van de twintigste eeuw. Enkele belangrijke congregaties - zoals
de Filles de la Charité (1633) en de Broeders van de Christelijke Scholen
(1680) - stammen van vóór de Franse Revolutie. Het overgrote deel van alle
congregaties stamt evenwel uit het begin en het midden van de vorige eeuw.
Een kleiner aantal dateert uit de late negentiende eeuw en slechts weinige
zijn in de twintigste eeuw opgericht.
Na de Franse Revolutie kwam het.herstel van het kloosterleven aanvankelijk
voor een groot deel op rekening van nieuwe congregaties. Het herstel van de
meeste oude orden liet nóg enkele decennia op zich wachten. De congregaties
speelden een belangrijke rol in de katholieke restauratie van de negentiende
eeuw. Zij waren niet alléén representanten van een herwonnen religieuze
vitaliteit, maar zij stelden daarnaast de kerk in staat aanwezig te zijn in de
samenleving en daarin activiteiten te ontplooien. In de loop van de
negentiende eeuw namen de congregaties in aantal, omvang en invloed toe
(veel congregaties bereikten overigens pas in de twintigste eeuw hun grootste
omvang). Anticlericale regeringen, die het maatschappelijke belang van de
congregaties maar al te goed onderkenden, zagen die bloei met lede ogen
aan maar slaagden er ondanks soms draconische maatregelen niet in het
fenomeen te onderdrukken.
Men kan zustercongregaties, broedercongregaties 5 en priestercongregaties 6
onderscheiden. Zustercongregaties en broedercongregaties zijn
lekecongregaties (hoewel broedercongregaties soms enkel priesters in hun
gelederen tellen). Er zijn daarnaast grote verschillen in omvang en
reikwijdte tussen de congregaties. Naast kleine congregaties die slechts een
lokaal of diocesaan belang hebben, staan congregaties die in meer diocesen
en zelfs in verschillende landen actief zijn. Er zijn congregaties die over de
hele wereld verspreid zijn en hun leden in duizenden tellen. 7
Terwijl de zustercongregaties en de priestercongregaties in de negentiende en

Figuur 1: Categorieën van roepingen
van mannen en vrouwen binnen de
katholieke kerk
8. Hostie, Leven en dood, p. 234, 256.
9. Ik laat de seculiere instituten die in de
twintigste eeuw tot ontwikkeling zijn
gekomen, hier buiten beschouwing: zij
hebben in de opkomst van de
negentiende-eeuwse congregaties
uiteraard geen rol gespeeld.
10. Bij dat „kerkelijke" vooroordeel
voegde zich maar al te vaak ook een
sociaal vooroordeel: voor jongens uit
de betere milieus werd broeder een al
te bescheiden bestemming gevonden.
twintigste eeuw een hoge vlucht genomen hebben, zijn de
broedercongregaties na een zeer veelbelovend begin in de eerste helft van de
negentiende eeuw daarbij relatief achtergebleven. Hun aandeel in het
nationale aantal mannelijke religieuzen is na 1850 teruggelopen. 8 Daarvoor
zijn twee redenen aan te geven, een kwantitatieve en een kwalitatieve.
Vrouwen die genegen zijn tot een religieus leven, kunnen in theorie kiezen
tussen „oude", meestal contemplatieve orden en nieuwe, meestal actieve,
congregaties. 9 Verreweg de meeste vrouwen hebben voor die tweede
categorie gekozen. Voor mannen zijn er meer alternatieven dan voor
vrouwen. Mannen kunnen priester of broeder worden in een monnikenorde,
een priestergenootschap, een priestercongregatie of een andere vorm van
kloosterleven. Zij kunnen seculier priester worden. En zij kunnen lid
worden van een broedercongregatie. Een (vereenvoudigd) schema kan dit
verduidelijken: figuur 1.
Vrouwen Mannen
congregatiezusters
monialen
seculiere instituten
seculiere priesters
reguliere priesters
evt. i nel. 1 e ke broeders
broeders
monniken
seculiere instituten
De concurrentie met andere vormen van religieus leven heeft grenzen gesteld
aan de ontwikkeling van de broedercongregaties. In tegenstelling tot hun
vrouwelijke tegenhangers hebben zij hun recruteringsgebied - de
katholieke mannelijke bevolking - altijd moeten delen met andere
religieuze instellingen en ambten van seculiere en reguliere aard. De
broedercongregaties hebben kwantitatief in de schaduw van allerlei vormen
van regulier priesterschap gestaan.
Dat laatste was ook in kwalitatief opzicht het geval. Na het Concilie van
Trente is binnen de katholieke kerk het belang en de status van het
priesterschap tegenover de leke-status zeer sterk benadrukt. Het gevolg
daarvan was dat broeders, die weliswaar een religieus leven leidden maar
leken waren, in aanzien sterk bij de priesters ten achter stonden. Broeders
werden door priesters en door anderen maar al te vaak als „gemankeerde
priesters" of „halve roepingen" beschouwd.'° Ook in hun hoedanigheid van
kloosterlingen stonden de broeders in de schaduw van priesters, nl. van de
reguliere priesters van de oude orden en de priestercongregaties. Met name
de priestercongregaties vormden hét model van negentiende-eeuws
kloosterleven. Bovendien stonden de broedercongregaties onder sterke
invloed van reguliere priesters, die voor de broeders de mis lazen, retraites
gaven en als biechtvader optraden. De broedercongregaties werden door de
89

11. Hostie, Leven en dood, p. 248-252.
12. Recente studies bevatten aanwijzingen
dat de schoolstrijd ook in de eerste
helft van de negentiende eeuw al meer
was dan een „parlementair steekspel
van deftige heren". Met name op
lokaal niveau werd al menig conflict
uitgevochten. Inzet was echter niet
zozeer de oprichting van katholieke
scholen als wel de
levensbeschouwelijke „kleur" van
bestaande openbare scholen. Zie
bijvoorbeeld: P.Th.F.M. Boekholt, Het
lager onderwijs in Gelderland
1795-1858, Zutphen 1978.
seculiere geestelijkheid (bisschoppen, pastoors, kapelaans) maar al te graag
als een soort oproepkracht beschouwd. In zekere zin onderschreven de
broeders die opvatting zelf: zij legden immers grote nadruk op hun
volstrekte beschikbaarheid voor de zaak van de kerk. Niettemin zagen zij in
de nederige ambten van koster, stoelenzetter of kaarsenaansteker niet
bepaald een vervulling van hun religieuze aspiraties. De verhouding tussen
de congregaties en de plaatselijke clerus heeft dan ook geregeld tot
spanningen geleid, waarbij niet alleen gezagskwesties maar ook financiële
kwesties een rol speelden. Het ligt dan ook voor de hand dat hun
congregaties een meer onafhankeiijk beleid hebben nagestreefd naarmate
zij toenamen in omvang en ontwikkeling. Wanneer congregaties op enigerlei
tijdstip in de pauselijke goedkeuring hadden verworven, werd hun
bewegingsvrijheid ten opzichte van de seculiere geestelijkheid (m.n. de
bisschop) aanzienlijk vergroot.
De meeste zuster- en broedercongregaties werden aanvankelijk geleid door
priesters, die door de bisschop als „rector" of „directeur" waren aangesteld.
Pas in een latere fase kozen de leden van deze congregaties een „algemeen
overste" uit hun midden. In sommige broedercongregaties waren
aanvankelijk zelfs priesters als leden geïncorporeerd. Aan deze priesters was
de dagelijkse leiding en de zielzorg binnen de congregatie toevertrouwd. Die
constructie heeft uiteindelijk tot onhoudbare spanningen geleid tussen de
priesters, die hun priesterlijke status gehonoreerd wensten te zien, en de
broeders, die een zekere autonomie nastreefden. Naar ik vermoed, heeft
daarbij een rol gespeeld dat de broeders van deze actieve congregaties zich
uit hoofde van hun beroep steeds verder intellectueel en maatschappelijk
ontwikkelden, waardoor de aanvankelijke voorsprong van priesters in status
en geestelijke ontwikkeling meer en meer gereduceerd werd tot een
voorsprong in status alléén.
Het is op grond van de hierboven beschreven feiten dat de psycholoog
R. Hostie SJ betoogde dat de mannelijke leke-congregatie nooit dié bloei
hebben kunnen bereiken die in de eerste helft van de negentiende eeuw voor
hen weggelegd leek, omdat in de negentiende-eeuwse kerk-van-derestauratie
een vorm van (mannelijk) kloosterleven die niet gebaseerd was
op het priesterschap, geen kans op ontplooiing had."
3. De congregaties en het onderwijs
Nederland kent pas vanaf het begin van de negentiende eeuw een nationaal
lager-onderwijssysteem (waarbij men overigens moet bedenken dat dit
systeem aanvankelijk meer op papier dan in de werkelijkheid bestond). Het
streven naar verbetering en uitbreiding van dit systeem vond zijn neerslag in
de lager-onderwijswetten van 1806, 1857, 1878, 1920 en 1981, die steeds
hogere eisen stelden aart de materiële en inhoudelijke aspecten van het
verstrekte onderwijs. Tot en met de wet van 1920 waren deze wetten niet
alleen „technische" verbeteringen van het lager onderwijs. Zij markeerden
ook fasen in de schoolstrijd die, met wisselende intensiteit en met wisselende
strijdpunten, van het begin van de negentiende eeuw tot 1920 gewoed heeft.
Aanvankelijk ging het in de schoolstrijd vooral om de godsdienstige „kleur"
van de lokale openbare school. 12 Na de grondwetswijziging van 1848 toen de
vrijheid van onderwijs in de grondwet werd opgenomen, veranderde het
strijdpunt. Twee ontwikkelingen versterkten elkaar: enerzijds werd de
openbare school onder druk van de liberale overheid in de loop van de
negentiende eeuw „kleu'rlozer". Anderzijds werd onder katholieken en
orthodox-protestanten steeds sterker de behoefte gevoeld zich door middel
van eigen bijzondere gezindtescholen af te schermen tegen de invloed van
een liberale dan wel vrijzinnig-protestantse overheid en van een
90

Af b. 2. Klassefoto van de Leo-school
te Tilburg, 1907.
Bron: Fotocollectie Gemeentearchief
Tilburg.
13. Onder „leke-leerkrachten" worden
hier niet-kloosterlingen begrepen.
14. Hier ligt een verband tussen de
opkomst van de congregaties en de
inrichting van de armenzorg in het
midden van de negentiende eeuw. De
Armenwet van 1854 had de zorg voor
de armen in eerste instantie gelegd bij
particuliere, veelal kerkelijke,
instellingen en armbesturen. De
burgerlijke armbesturen werd alleen
een aanvullende functie toebedacht.
Aan katholieke zijde was in het
midden van de negentiende eeuw de
armenzorg veelal in landen van
parochiale armbesturen of van
afdelingen („conferenties") van de St.-
Vincentiusvereniging.
Laatstgenoemde vereniging heeft zich
op veel plaatsen ingezet voor een
uitbouw van het volksonderwijs, dat
als een vorm van armenzorg werd
beschouwd. Daarbij maakte zij graag
gebruik van de diensten van
onderwijscongregaties.
15. Al in een vroeg stadium zijn
congregaties overgegaan tot het
stichten van zgn. „burgerscholen"
voor kinderen van beter gesitueerde
ouders. Deze scholen hieven een fiks
schoolgeld. Iets later werden voor de
middenstand ook zgn.
„tussenscholen" opgericht, die een
matig schoolgeld vroegen. Dit alles
werd niet als een afwijking van het
oorspronkelijke engagement voor de
armen beschouwd. „Burgerscholen"
en „tusschenscholen" brachten
immers geld op dat indirect weer voor
de instandhouding van het
armenonderwijs kon worden
aangewend.
seculariserende samenleving. De openbare school, in godsdienstig opzicht
neutraal of min of meer aangepast aan de lokale (godsdienstige)
omstandigheden, voldeed in hun ogen steeds minder. Hun verguizing van de
openbare school bleek uiteindelijk ook een self-fulfillingprophesy:
naarmate de katholieke en orthodox-protestantse jeugd op de eigen
gezindtescholen werd geplaatst, werd de openbare school in heel wat steden
en streken een toevluchtsoord voor wie per se geen confessioneel onderwijs
wenste. In de praktijk werd de financiering van het bijzonder onderwijs de
politieke twistappel.
De onderwijscongregaties hebben in de tweede fase van de schoolstrijd,
waarin het streven naar eigen katholieke scholen centraal stond, een
belangrijke rol gespeeld. Zij maakten de oprichting en het beheer van eigen
katholieke gezindtescholen mogelijk in een periode waarin daarvoor nog
zeer weinig geld beschikbaar was en - nog belangrijker - waarin er nog
geen sprake was van een massaal streven onder de Nederlandse katholieken
naar eigen bijzondere gezindte-scholen, ook niet in het katholieke Zuid-
Nederland. Tot 1889 kreeg het bijzonder onderwijs geen enkele financiële
vergoeding van de overheden, zodat er weinig of geen ruimte was om lekeleerkrachten
13 te betalen. De congregaties moesten in hun beginperiode
rondkomen van onregelmatige inkomsten in de vorm van giften, legaten en
het geld dat een enkele broeder van huis uit meebracht. Meer regelmatige
inkomsten trokken zij uit hun onderwijsactiviteiten. Sommige scholen
werden door de congregaties zelf gesticht en beheerd, maar in veel gevallen
bedienden zij scholen die onder een lokaal schoolbestuur (een
parochiebestuur, een rooms-katholiek armbestuur of een afdeling van de
St.-Vincentiusvereniging 14 of een andere katholieke instelling) ressorteerden.
In veel gevallen waren dat armenscholen, die geen schoolgeld vroegen van
de ouders. Van die schoolbesturen ontvingen zij contractueel vastgelegde
vergoedingen per ingezette broeder. Vervolgens ontvingen zij schoolgeld van
leerlingen van „burgerscholen" en „tusschenscholen". 15 Tenslotte ontvingen
zij kostgeld voor het onderhoud van de leerlingen van hun internaten. In
ieder geval konden zij hetzij in eigen beheer, hetzij in dienst van
91

16. A.J.M. Alkemade, Vrouwen XIX.
Geschiedenis van negentien religieuze
congregaties 1800-1850, Den Bosch
1966.
schoolbesturen onderwijs geven tegen kosten die aanzienlijk lager waren
dan de kosten van onderwijs door leken.
De financiële kant van de zaak is mij overigens nog niet helemaal duidelijk.
Konden katholieke schoolbesturen inderdaad geen leke-leerkrachten
betalen? Of wilden zij geen leken aanstellen vanwege het voorhanden
(goedkopere) alternatief van de broeders? Hebben ook opvattingen over de
godsdienstige (on)betrouwbaarheid van leken een rol gespeeld? Ook de
verhouding tussen scholen die de congregaties in eigen beheer hadden en de
scholen die zij „in dienst" van andere schoolbesturen bedienden, heb ik nog
niet voldoende onderzocht.
De financiële positie van het bijzonder onderwijs en van de congregaties
verbeterde aan het einde van de negentiende eeuw door de wet van 1889 en
door andere daarop volgende maatregelen, maar in grote lijnen bleef de
toestand tot 1920 ongunstig. Menige congregatie ging in de jaren vóór de
Gelijkstelling door diepe (financiële) dalen.
Vooral tot 1868 (onderwijsmandement van de Nederlandse bisschoppen!)
hebben de congregaties pionierswerk verricht. Er was toen immers nog geen
sprake van een brede katholieke beweging om zoveel mogelijk bijzondere
katholieke scholen op te richten, zoals later in de negentiende eeuw en in de
twintigste eeuw. De congregaties hebben niettemin in die periode al de
oprichting en het beheer van dergelijke scholen mogelijk gemaakt. Zij zijn
in de loop van de negentiende eeuw dan ook een belangrijke rol gaan spelen
in het streven naar een volledig katholiek.onderwijssysteem. De
broedercongregaties werden daarin overigens door een flink aantal
zustercongregaties voorgegaan. 16 Het meisjesonderwijs was in Zuid-
Nederland in de tweede helft van de negentiende en de eerste helft van de
twintigste eeuw vrijwel volledig in handen van zustercongregaties. Een
dergelijke monopolie-positie hebben de broedercongregaties alleen lokaal
bereikt.
Hier moet ook een opmerking gemaakt- worden over de rol van de
Nederlandse bisschoppen. Er heeft tussen de bisschoppen en de
broedercongregaties vanaf het begin een hechte band bestaan. Dat blijkt al
meteen uit het feit dat drie van de vijf congregaties door een (latere)
bisschop zijn opgericht: de broeders van Tilburg door mgr. J. Zwijsen
(1794-1877), de broeders;van Huijbergen door mgr. J. van Hooijdonk
(1815-1882) en de fraters van Utrecht door mgr. A.I. Schaepman
(1782-1868). De bisschoppen die in 1853 bij het herstel van de
bisschoppelijke hiërarchie aangesteld werden, hebben zich grote moeite
getroost de Nederlandse! kerkprovincie te reorganiseren en te disciplineren.
De betekenis van de broedercongregaties daarin verdient nadere
bestudering.
De zuster- en broedercongregaties waren zeker in hun beginfase stedelijke
verschijningen. Aanvankelijk nam dankzij de activiteiten van
zustercongregaties vooral het aantal katholieke meisjesinternaten en
meisjesscholen in de steden toe. In een latere fase werden er ook steeds meer
katholieke jongensscholen, al dan niet in internaatsvorm, opgericht.
Daarbij speelden de broeders een belangrijke rol, overigens zonder dat zij
het terrein ooit volledig „bezet" hebben. Leken zijn in het katholieke
jongensonderwijs steedsj een belangrijke rol blijven spelen. Tot in de jaren
vijftig van deze eeuw hebben er geregeld ernstige spanningen tussen leken en
religieuzen bestaan: beide groepen verdachten de andere ervan een
monopolie na te streven.;
Op het Zuidnederlandse platteland kreeg de uitbreiding van het katholieke
onderwijs veel later zijn definitieve beslag. Tot in de jaren twintig en dertig
van deze eeuw waren veel katholieke kinderen nog op openbare
92

17. Over de omzetting van openbare
dorpsscholen in katholieke bijzondere
scholen in de jaren twintig en dertig
zie: J. van Vugt, „De verzuiling van het
lager onderwijs in Limburg,
1860-1940", in: Jaarboek van het
Katholiek Documentatie Centrum,
(10)1980, p. 17-60.
18. Naar de geest van de tijd waren de
toenmalige doelstellingen „statisch"
van aard: de arme moest binnen de
grenzen van zijn sociale positie in staat
gesteld worden een in zedelijk en
materiaal opzicht bevredigend leven te
leiden. Het is mogelijk dat de broeders
in een later stadium van hun
geschiedenis een meer „dynamische"
doelstelling hebben aanvaard: de
verheffing van de arme uit de armoede
naar een meer welgesteld, burgerlijk
niveau. In de jaren twintig van deze
eeuw hebben de congregaties veel
aandacht besteed aan de uitbreiding
van het ULO-onderwijs, dat velen
gelegenheid heeft geboden zich sociaal
omhoog te werken. Zijn de broeders
zich van dit effect bewust geweest?
dorpsscholen aangewezen." Voor zover de congregaties in hun vroege fase
tot stichtingen op het platteland overgingen, betrof het meestal instellingen
met een „regionaal" karakter: weeshuizen, opvoedingsgestichten,
kostscholen, juvenaten enz.
De concentratie van de congregaties op de steden is opvallend. Ongetwijfeld
hebben „interne" overwegingen daarbij een rol gespeeld: de
congregatiebesturen huiverden voor de oprichting van al te kleine,
geïsoleerde conventen op het platteland, die men schadelijk achtte voor het
geestelijk leven van de leden. Daarnaast boden de steden betere
voorzieningen en meer mogelijkheden om (financiële) steun te verwerven bij
draagkrachtige burgers die de katholieke zaak een warm hart toedroegen.
Belangrijker was echter dat de bedreigingen voor het geloof en de goede
zeden, waardoor men tot de oprichting van katholieke scholen geïnspireerd
werd, juist in de stad aan het licht traden. Op het platteland leken die
bedreigingen veel minder aanwezig.
4. De periode van ontstaan en eerste groei
Het streven naar katholiek gezindte-onderwijs was in het midden van de
negentiende eeuw nieuw, ook al had het ten doel „oude" religieuze en
morele waarden in ere te houden of te herstellen. De taak die de vijf
broedercongregaties uiteindelijk als hun hoofdtaak gingen beschouwen -
het verzorgen van katholiek bijzonder lager onderwijs - was daarom ook
nieuw. Niettemin hadden hun concrete activiteiten wortels in de traditie.
Onderwijs was voor de broeders in de eerste plaats een vorm van apostolaat.
Zij legden niet de nadruk op onderwijs als kennisoverdracht maar op
onderwijs als godsdienstige en morele vorming. Bovendien achtten zij die
vorming het meest noodzakelijk voor de minvermogende en
hulpbehoevende jeugd. Juist de „marginale", in haar zedelijke bestaan
bedreigde jeugd wilden de broeders opvoeden tot godsdienstigheid,
zedelijkheid en beschaafde omgangsvormen, tot tevredenheid met haar
sociale status en tot een zekere maatschappelijke zelfredzaamheid. 18 Zo
beschouwd continueerden zij in een nieuwe vorm traditionele taken van de
religieuzen binnen de kerk, nl. godsdienstonderricht en caritas. Door hun
zorg voor de armen, de wezen, de ouden van dagen dienden zij God en
gaven zij gestalte aan de zelfheiliging als het primaire doel van hun
religieuze bestaan.
Bij de oprichting van de congregaties werd de latere specialisatie in het
gewoon lager onderwijs niet voorzien: de traditionele elementen van
godsdienstonderricht, armenzorg en jeugdwerk stonden voorop.
Mgr. J. Zwijsen, die in 1844 de Fraters van Tilburg stichtte, en aartsbisschop
mgr. A.I. Schaepman, die in 1873 de Fraters van Utrecht stichtte toen hij
niet de beschikking kon krijgen over Fraters van Tilburg, bedoelden hun
congregatie vanaf het begin voor het onderwijs aan armen en weeskinderen,
waarbij hen in de eerste plaats godsdienstige vorming voor ogen stond. De
stichter van de Broeders van Oudenbosch, pastoor W. Hellemons
(1810-1884) beoogde met de stichting van een congregatie aanvankelijk
alleen de continuering van een succesvol jeugdwerk (een
„jongelingencongregatie"). De eerste broeders gaven godsdienstonderwijs.
Vervolgens werden enkele kostkinderen opgenomen om de prille congregatie
van een bescheiden vast inkomen te voorzien. Na korte tijd nam men het
onderwijs van deze kostkinderen zelf ter hand door de stichting van een
bijzondere school. Daarmee was, via een omweg, de introductie van de
Broeders van Oudenbosch in het lager onderwijs een feit. Mgr. L.H. Rutten
(1809-1891), de oprichter van de Broeders van Maastricht, had zijn
congregatie uitdrukkelijk veelzijdige activiteiten toegedacht, waaronder ook
93

Afb. 3. Klassefoto van de lagere
school „St. Denis"te Tilburg, 1934.
Bron: Fotocollectie Gemeentearchief
Tilburg.
het geven van lager onderwijs aan kinderen van arme ouders. De eerste
broeders hielden zich bezig met godsdienstonderrricht, kleuteropvang en
ziekenverpleging. Na korte tijd kwam daar, in het verlengde van de eerste
twee activiteiten, een eerste lagere-schoolklasje bij. Ook de verzorging van
wezen werd ter hand genomen, maar de ziekenverpleging werd afgestoten.
De congregatie van Huijbergen werd door mgr. J. van Hooijdonk opgericht
om een weeshuis te beheren en om onderwijs te geven aan jongens die
voorbereid moesten worden op het kleinseminarie. Andere activiteiten
werden niet uitgesloten, maar ook bij deze congregatie viel na enkele jaren
de nadruk op het lager onderwijs, al dan niet in internaatsverband.
Sinds 1848 wordt de vrijheid van (levensbeschouwelijke) inrichting in het
onderwijs grondwettelijk gegarandeerd. Dat neemt niet weg dat de
bemoeienis van de overheid met de kwaliteit en concrete organisatie van het
onderwijs gestaag is toegenomen. Zodra de broeders dan ook publiekelijk
onderwijs begonnen te geven, werden zij geconfronteerd met de eisen die de
overheid stelde aan scholen en leerkrachten. Aanvankelijk conformeerden
zij zich daar tegen heug en meug aan. Zij wantrouwden de liberale overheid
en minachtten haar opvatting dat onderwijs in de eerste plaats
kennisoverdracht beoogde. In de loop der tijd zijn de broeders echter vanuit
hun traditionele wortels rneer en meer „ingegroeid" in het lageronderwijssysteem.
Dat de broedercongregaties een nieuwe taak op zich namen blijkt uit de
moeite die zij - evenals .veel zustercongregaties! - hebben gehad om hun
vorm en interne organisatie aan de vereisten van hun werkterrein aan te
passen. De activiteiten in het onderwijs stelden steeds nieuwe, en hogere,
eisen aan de congregaties naarmate het Nederlands onderwijsstelsel
uitbreidingen en verbeteringen onderging. Ten gevolge daarvan was er
binnen de congregaties een voortdurende ontwikkeling naar verhoging van
het eigen peil. Men trachtte die te bereiken door verbetering van de (interne)
opleiding, door vermeerdering van het aantal onderwijsbevoegdheden, door
pedagogische studies, door het ontwikkelen van lesmethoden, door
specialisatie in bijzondere onderwijstypen enz. Uit de literatuur krijgt men
de indruk dat de congregaties aanvankelijk weinig animo vertoonden om
94

19. Die investering in de missie was niet
gering. Vooral na 1920 hebben de
congregaties extra inspanningen
geleverd. Uit de bestuursverslagen van
de congregatie van Oudenbosch blijkt
dat in 1923 van de 97 actieve broederonderwijzers
er 24 (32%) werkzaam
waren in Indië. Dat percentage liep op
tot 46% in 1929 (39 van 122 broeders).
Het stabiliseerde zich op 40% in 1935
(47 van 164 broeders) en 1945 (61 van
210 broeders).
dergelijke verbeteringen aan te brengen. Rond de eeuwwisseling veranderde
dat echter en slaagden zij erin zich zodanig te organiseren en toe te rusten,
dat zij het gemiddelde niveau van het Nederlandse onderwijs bereikten en
zelfs overschreden: toen verdwenen ook hun obligate klachten over de
strengheid van de schoolinspectie en de vooringenomenheid van
examinatoren. Na die tijd hebben de congregaties niet zelden een
voorsprong genomen op het overige katholieke onderwijs. Zij verwierven
een bijzondere betekenis door de vele onderwijzersopleidingen die zij
verzorgden.
Probleemloos verliepen deze aanpassingen allerminst. Het streven naar
professioneel onderwijs stond soms op gespannen voet met het ideaal dat
velen van de broeders hadden van het kloosterleven. Onderlinge onenigheid
was dan ook het gevolg, wanneer enthousiaste onderwij svernieuwers
kwamen te staan tegenover degenen die bevreesd waren voor het effect van
intellectuele ontwikkeling op het godsdienstige gehalte van de
kloostergemeenschap.
Dat de congregaties naast het gewone lager onderwijs (GLO) ook
onderwijzersopleidingen en uitgebreid lager onderwijs (ULO) gingen
verzorgen, lag min of meer voor de hand, maar zij hebben zich ook buiten
het lager onderwijs bewogen. Zo hebben zij zich grote verdiensten
verworven in het onderwijs aan lichamelijk gehandicapten (blinden en
doofstommen) en later aan geestelijk gehandicapten. Zij hebben talrijke
nijverheidsscholen opgericht: een middel bij uitstek om jongens uit
arbeidersmilieus een betere toekomst te geven. Op bescheiden schaal hebben
zij zich zelfs op het terrein van het middelbare onderwijs begeven.
Daarnaast hebben zij hun traditionele activiteiten als (internaats)opvoeding,
gestichtswerk en allerlei vormen van jeugdwerk lang in ere gehouden.
Niettemin bleven al deze activiteiten in betekenis ten achter bij de investering
die zij in het gewoon lager onderwijs deden.
5. Het interbellum
De periode na de Gelijkstelling van 1920 is om twee redenen interessant. In
de eerste plaats vanwege het „winnen" van de schoolstrijd en in de tweede
plaats omdat de congregaties rond 1920 duidelijk in een fase van groei en
bloei zijn geraakt. Dat laatste bleek uit de aanzienlijke verbetering van hun
materiële situatie en uit de toestroom van nieuwe leden die rond dat jaar een
aanvang nam. De congregaties raakten in bloei in een periode waarin hun
bestaansrecht voor het eerst ter discussie kwam te staan (of had kunnen
komen te staan). Immers, het katholieke bijzondere onderwijs had vanaf
1920 genoeg personele en financiële middelen om zich ook zonder
congregaties in stand te houden en zelf fors uit te breiden. De congregaties
zijn de confrontatie met deze situatie niet echt aangegaan, maar ze hebben
hun surplus aan energie, mankracht en middelen ingezet in de missie" en in
andere takken van onderwijs, met name in het ULO. Van een crisis was geen
sprake. Integendeel, de congregaties blaakten van zelfvertrouwen in deze
jaren. Sommige auteurs zijn van mening dat deze uiterlijke bloei gepaard
ging met innerlijke verstarring. Ik heb mij daar vooralsnog geen oordeel
over kunnen vormen.
6. Na de Tweede Wereldoorlog
Na de Tweede Wereldoorlog kwam er geleidelijk een einde aan deze voor de
congregaties zo tevredenstellende bloeiperiode. Hoewel zij tot in de jaren
zestig een aanzienlijke omvang wisten te behouden, openbaarde zich ook bij
hen in de loop der jaren de roepingencrisis die alle vormen van religieus
leven binnen de katholieke kerk begon aan te tasten. Aanvankelijk bleek die
95

Figuur 2: Totaal aantal leden van de
vijf broedercongregaties, 1840-J940
20. In dit verband kan gewezen worden op
hun inzet voor de opbouw van het
(katholiek) lager technisch onderwijs
na 1945. Er zijn parallellen tussen deze
opbouw en de opbouw van het gewoon
lager onderwijs in de vorige eeuw: de
snelle expansie, het
levensbeschouwelijke element en het
aspect van volksverheffing. Zijn er
ook parallellen met de opbouw van het
buitengewoon lager onderwijs (BLO)
sinds het begin van de eeuw? In beide
soorten van onderwijs zijn de
congregaties actief geweest. Een
consequentie van hun inzet voor de
„kansarmen" in de samenleving?
3500
Utrecht
Tilburg
Huijbergen S Oudenbosch
Maastricht
18 18 18 18 18 18 18 18 18 18 18 18 19 19 19 19 19 19 19 19 19 19 19 19 19 19 19 19 19
40 45 50 55 60 65 70 75 80 85 90 95 00 05 10 15 20 25 30 35 40 45 50 55 60 65 70 75 80
ontwikkeling uit de langzame veroudering van hun ledenbestand, maar in de
jaren zestig begon hun aantal ook in absolute cijfers af te nemen (zie fig. 2)
In samenhang met de roepingencrisis begonnen ook de broedercongregaties
te delen in de onrust en (vooralsnog bescheiden) vernieuwingen die het
religieuze leven als geheel beroerden. Het Tweede Vaticaanse Concilie heeft
bij hen, zoals bij alle religieuzen, een versnelling van het proces van
vernieuwing teweeg gebracht. Deze vernieuwingsbeweging is er echter niet in
geslaagd de crisis van de congregaties op te lossen en heeft die crisis per
saldo wellicht zelfs nog verdiept.
In de jaren vijftig en zestig zijn de congregaties wél de confrontatie met de
vraag naar hun bestaansrecht aangegaan. Voor onderwijsbroeders luidde
die vraag: moet men broeder zijn om goed (katholiek) onderwijs te geven?
Zij hebben zich de vraag gesteld of zij in de Nederlandse situatie niet
langzaam overbodig dreigden te worden gezien het grote aanbod aan goed
opgeleide katholieke leke-leerkrachten. De gedurfde (volgens sommigen:
wanhopige) uitbreiding van de onderwijsactiviteiten naar nieuwe
missiegebieden in Afrika, Azië en Zuid-Amerika is een antwoord geweest op
die onzekerheid en op het gebrek aan roepingen in het eigen land. Men
hoopte door de inzet in landen waar op onderwijsgebied nog echte, acute
nood heerste, weer iets van het elan van de beginnende te herwinnen.
Ondanks hun zorgen hebben de broedercongregaties nog een aanzienlijke
uitbreiding, verbetering en specialisatie van hun onderwijsactiviteiten tot
stand gebracht. 20 Daarbij werden zij evenwel geconfronteerd met een
groeiende noodzaak om gebruik te maken van leke-leerkrachten, omdat zij
steeds minder eigen personeel beschikbaar hadden. Sinds het midden van de
jaren zestig hebben zij zich genoodzaakt gezien sommige
onderwijsinstellingen te stoppen en het beheer van een groot aantal andere
over te doen aan besturen en stichtingen waarin leken/niet-religieuzen de
boventoon voerden. Het onderwijsengagement van de congregaties viel
meer en meer samen met de onderwijsactiviteiten van (een afnemend
aantal) individuele leden. De terugtrekking uit het onderwijs is in de loop
van de jaren zeventig vrijwel voltooid.
8. Congregaties in een overgangstijd
Langlois oordeelt dat de bloeitijd van de congregaties (de negentiende eeuw
en de eerste helft van de twintigste eeuw) in Frankrijk een overgangstijd is
geweest tussen de tijd waarin de kerk op onderwijsgebied alles beheerste en
96

de tijd waarin de staat die erfenis volledig aan zich getrokken had. De
bloeitijd van de congregaties was een tijd van gematigde secularisatie,
gestage alfabetisering, langzame urbanisatie en de opkomst van de
industriële samenleving. Het snelle tempo dat deze ontwikkelingen na 1945
hebben gekregen, hebben de congregaties niet meer bij kunnen houden.
Deze karakterisering gaat voor Nederland niet helemaal op, enerzijds
omdat het onderwijs in het begin van de negentiende eeuw en daarvóór niet
volledig in handen van de kerk was, anderzijds omdat het Nederlandse
onderwijs uiteindelijk geëvolueerd is naar een systeem waarin althans de
ideologische kleur van het onderwijs aan de staatsmacht onttrokken is.
De congregaties slaan in ons land een brug tussen de tijd waarin de staat
met vooralsnog ontoereikende instrumenten de eerste pogingen ondernam
om tot een kwalitatief goed en nationaal georganiseerd onderwijs te komen
en de tijd waarin de zeggenschap van de overheid over het onderwijs even
vergaand als vanzelfsprekend is geworden. Zij verbinden ook een periode
waarin het lager onderwijs aan minder bedeelden nog in de sfeer van sociale
zorg, of beter: liefdadigheid, stond en een periode waarin basisonderwijs als
een vanzelfsprekende en noodzakelijke overheidsvoorziening voor iedereen
wordt beschouwd.
Ook in Nederland verbinden de congregaties een periode van langzame
maatschappelijke veranderingen (de eerste helft van de negentiende eeuw)
met een periode van zeer snelle veranderingen (de jaren na 1945). Het is een
periode die gekenmerkt wordt door de eerste industrialisatie van Nederland,
de eerste urbanisatie, het ontstaan van de „sociale kwestie", de alfabetisering
van de volksklasse en het ontstaan, de bloei en het verval van de „zuilen".
Zowel in hun kwantitatieve ontwikkeling als in hun aanwezigheid in het
onderwijs zijn de fasen van opkomst, bloei en terugtocht duidelijk
zichtbaar. Ruwweg kan men de periode tussen hun oprichting en de Eerste
Wereldoorlog als die van „opkomst" karakteriseren, het Interbellum als hun
bloeiperiode en de tijd na de Tweede Wereldoorlog als die van terugtocht en,
in sommige opzichten, verval.
In dit verband moet ook aandacht besteed worden aan de verhouding tussen
de congregaties en de katholieke „zuil". Langlois betoogt dat de lekecongregaties
in Frankrijk ondanks hun bloei al rond 1880 hun positie als
„model" van leken-mobilisatie binnen de kerk verloren hadden aan allerlei
andere organisatievormen. Die nieuwe organisaties boden aan leken/ nietreligieuzen
de gelegenheid om actief te zijn voor de kerk zonder hun gewone
burgerlijke bestaan vaarwel te zeggen. Hij noemt in dat verband de
katholieke maatschappelijke organisaties, de katholieke actie en het
katholieke jeugdwerk.
Toegepast op de Nederlandse situatie leidt dit betoog tot een paradoxale
conclusie. De congregaties zijn enerzijds voorlopers en pioniers van de
(onderwijs)verzuiling geweest, anderzijds hebben zij in een
concurrentieverhouding met de katholieke zuil gestaan. De congregaties
mobiliseerden leken ten behoeve van de maatschappelijke werking van de
kerk. Die mobilisatie vond evenwel plaats in een „geclericaliseerde" vorm: in
kloosterlijke kaders, onder sterke clericale invloed, in een tamelijk streng
isolement van „de wereld". Ook de katholieke zuil is een vorm van
lekenmobilisatie geweest, maar de verzuilde organisaties eisten van hun
leden niet dat. zij hun burgerlijk bestaan zouden opgeven. Zodoende heeft
de zuil de congregaties sterke concurrentie aangedaan door betrouwbare
leken te recruteren voor werkzaamheden op gebieden waar de congregaties
al actief waren.
In de Nederlandse onderwijsgeschiedenis en in de onderwijsgeschiedenis
van het katholiek volksdeel zijn de congregaties een langdurig, belangrijk
97

Afb. 5. Overzichtsfoto van een deel
van het werk van frater Sigebertus
Rombouts, een van de vele ijverige
voorvechters van de belangen van het
katholiek onderwijs. Bij zijn
vijftigjarig jubileum verscheen zijn
bibliografie, die toen reeds 771
publicaties telde.
Bron: Fotocollectie Gemeentearchief
Tilburg.
maar niettemin tijdelijk verschijnsel geweest. De congregaties hebben
blijkbaar een specifieke functie gehad voor het katholieke volksdeel en met
name voor het onderwijs van dat volksdeel. Zowel vóór als na de tijd van de
onderwijscongregaties hebben leken het lager onderwijs aan de katholieke
jeugd van Nederland verzorgd, zij het onder zeer verschillende
maatschappelijke omstandigheden. Ruim een eeuw lang hebben religieuzen
dit werk vrijwel geheel (het onderwijs aan katholieke meisjes) of gedeeltelijk
(het onderwijs aan katholieke jongens) voor hun rekening genomen. Wat
was daarvan de belangrijkste reden?
98