1996 BRABANTS HEEM JAARGANG 48 - Hops

IN MEMORIAM
Li Miep Mandos-van de Pol
il december 1915 - 30 januari 1996
Op 30 januari 1996 overleed in haar
woonhuis aan de Willibrorduslaan
te Waalre Miep Mandos-van de Pol,
houdster van de bronzen legpenning
van de stichting Brabants Heem.
Hoewel afkomstig uit het land van
Maas en Waal was zij geaard in het
Brabantse. Aanvankelijk haar man
Hein Mandos steunend in diens
werk als neerlandicus en in zijn hobby's
rond de heemkunde verzorgde
ze jarenlang met Nettie Frankenvan
der Sterren de technische kanten
van het tijdschrift Brabants
Heem, een gastvrij huis biedend te
Eindhoven en later te Waalre. Hier
was ze haar man ook behulpzaam
met de groeiende collecties spreekwoorden
en volkskunde. Toen Hein
Mandos na het afscheid van Brabants
Heem in 1975 de tijd niet
gegeven werd die immense verzamelingen
uit te werken, nam Miep - na
eerst haar man tijdens zijn lange
ziekte verpleegd te hebben - na diens
dood in 1978 de draad daarvan
opnieuw op. Met niet aflatende volhoudendheid
klampte ze ieder aan
die haar dienstbaar zou kunnen zijn
dit nieuwe levensdoel te verwezenlijken.
Hooggeleerden, vooral uit het
Nijmeegse, vormden een redactieraad
en zetten haar koers mee uit.
Een Hein Mandos-stichting werd in
het leven geroepen voor de voortgang:
de secretaris van het Noordbrabants
Genootschap, enkelen vanuit
de stichting Brabants Heem, een
nagenoeg afgestudeerde op spreekwoorden
en een computerdeskundige,
die mevrouw Mandos de weg op
het nieuwe medium leerde, maakten
deel uit van deze stichting. Zo ontstond
in 1988 De Brabantse Spreekwoorden.
Na drie drukken verscheen
in 1992 een aanzienlijk aangevulde
vierde druk. Door toedoen van de
rubriek 'Bij wijze van spreke gesproken'
op Omroep Brabant was namelijk
het materiaal overvloedig blijven
binnenstromen. De spreekwoorden
waren echter slechts een klein deel
van de geweldige documentatie die
in huize Mandos te Waalre verzameld
was en in het spreekwoordenboek
'aan de Brabanders werd teruggegeven',
zoals Miep dat uitdrukte.
Ook het volkskundige deel van de
collectie wachtte op bewerking. Er
werd gestart met de voorbereiding
van een tweede boek met als thema
de in Brabant levende en geleefd
hebbende tradities rond de jaarfeesten.
De bewerking van het materiaal
van Sint Maarten tot Sinterklaas was
net aan de computer toevertrouwd,
toen op 5 december, vlak voor haar
tachtigste verjaardag, de dokters
Miep Mandos velden met de mededeling
van een onomkeerbaar ziekteproces
dat haar vanaf dat moment
alles uit de handen sloeg. De collecties
van Hein en Miep Mandos TM\len
een plaats krijgen in het Rijksarchief
in Noord-Brabant te 's-Hertogenbosch
en hopelijk kan zo het
laatst aangevangen werk nog eens
door andere even volhoudenden voltooid
worden.
Wim de Bakker C
L! Wiro Heesters
24 september 1914 - 13 maart 1996
Op 13 maart 1996 overleed pater
Wiro Heesters, een nijver onderzoeker
van het Brabantse verleden.
Pater Wiro werd in 1914 geboren te
Haaren. Sinds zijn priesterwijding in
1941 woonde en werkte hij als leraar
te Sint-Oedenrode, de plaats waar
hij zich zo mee identificeerde. Hij
stond daar bekend om zijn buitengewone
kennis van de natuur, als
bekwaam fotograaf en als musicus.
BRABANTS gO ; HEEM
Zijn grootste bekendheid genoot hij
echter als archeoloog. Hij begon
met zijn archeologische belangstelling
in september 1961 als ontdekker
van steentijd-nederzettingen op
bouwrijp gemaakte terreinen te
Nijnsel. Sindsdien verrichtte hij daar
en elders te Sint-Oedenrode tot in
1975 allerlei noodopgravingen op
nieuwbouwlokaties, niet alleen van
terreinen uit de steentijd, maar ook
uit de brons- en ijzertijd en uit de
middeleeuwen. Vele van zijn vondsten
zijn tentoongesteld in het in
1976 geopende museum in het
St.-Paulus Gasthuis te Sint-Oedenrode.
Ook leidde hij in 1968 een
opgraving te Milheeze. In 1976 verrichtte
hij bovendien een opgraving
in de bouwput van het 'plan Gertru'
te 's-Hertogenbosch, waarmee in feite
de basis werd gelegd voor het huidige
archeologische onderzoek in die
stad. Hij publiceerde veel over zijn
onderzoekingen, vooral in Heemschild,
het periodiek van de heemkundekririg
van Sint-Oedenrode,
maar in de jaren 1964-1983 ook in
Brabants Heem. Ook was hij gedurende
negen jaargangen (1975-1983)
redacteur van Brabants Heem.
Hij schreef bovendien boeken over
de archeologie en geschiedenis van
Sint-Oedenrode (1972,1981),
Schijndel (1984) en Liempde (1987).
Pater Wiro was een bescheiden persoonlijkheid,
maar door al zijn activiteiten
heeft hij zichzelf onvergetelijk
gemaakt.
Nico Arts U

m AUTEURS m
Cees Vanwesenbeeck (Bergen op Zoom, 1949) behaalde in 1973 het diploma Middelbaar
Archiefambtenaar aan de Rijksarchiefschool, waarna hij in dienst kwam bij
de Gemeentelijke Archiefdienst te Bergen op Zoom. Sinds 1995 is hij gemeentearchivaris.
Hij publiceerde verschillende artikelen en boeken over de geschiedenis
van Bergen op Zoom en West-Brabant. Hij is redactie-secretaris van de serie Studies
uit Bergen op Zoom.
Nico M.A. Arts (Eindhoven, 1954) studeerde culturele antropologie aan de Rijksuniversiteit
te Leiden en culturele pre- en protohistorie aan de Universiteit van
Amsterdam; specialiseerde zich in de archeologie van Zuidnederlandse jagers en verzamelaars
en middeleeuwse archeologie; is sinds 1989 gemeentelijk archeoloog van
Eindhoven en sinds 1992 ook van Helmond.
Anton L.M. Vissers (Zijtaart, 1941) werkt als leraar schilderen op een internaat voor
zeer moeilijk opvoedbare kinderen. Hij is lid van de heemkundekring H.N. Ouwerling
te Deurne en is gespecialiseerd in genealogisch onderzoek, onder meer
betreffende de Deurnese pottenbakkers en hun familie. Hij publiceerde eerder in het
Genealogisch tijdschrift voor Oost-Brabant.
Martien M.P. van Asseldonk (Zijtaart, 1954) studeerde elektrotechniek en was
werkzaam bij de N.V. Philips te Veldhoven. Van 1981 tot 1985 leidde hij een technische
school in de krottenwijken van Nairobi (Kenia). Sinds 1986 is hij als projectmanager,
tolk en vertegenwoordiger van een hulporganisatie werkzaam in diverse
ontwikkelingsprojecten in Sri Lanka. Met medewerking van het Streekarchivariaat
Langs Aa en Dommel vertaalde en bewerkte hij in 1988 de oudste Latijnstalige cijnsregisters
van de heer van Helmond en de hertog van Brabant betreffende Veghel.
Illustraties IM..S. omslag
Voorzijde linksboven: Fragment v.m olii/vertschilderij
De liefdesbrief Amir Adriacn de Lelie
(Tilburg 1755-1820 Amsterdam)
(Noordbrabants Museum, 't-Hertogenbosch/
bruikleen Rijksdienst Beeldende Kunst).
Voorzijde links: Het kasteel te Wouw op een
schilderij van H. de Gort uit 1775 (Museum
Het Markiezenhof, Bergen op Zoom).
Voorzijde rechtsboven: Gouden kroon, geslagen
te Oijen tussen 1362 en 1399 onder
Johanna van Brabant (Noordbrabants Museun
's-Hertogenbosch).
Voorzijde onder: "t Jachthuis te St. Odenroij
in Peellant 1651', tekening in pen en penseel
(Katholieke Universiteit Brabant/Brabant-
Collectie).
Achterzijde boven: Plattegrond van de vesting
Willemstad in 1586, getekend door landmeter
Symon Damass van Dueren (Rijksarchief in
Noord-Brabant, 's-Hertogenbosch).
Achterzijde onder: Glazen stolp met fruitmotieven,
afkomstig uit Esch (Noordbrabstflti
Museum, 's-Hertogenbosch).
HEEM
Stichting Brabants Heem
Postbus 1203
5200 BG 's-Hertogenbosch
Contactpersoon: Harrie Boot
tel./fax: (0486) 46 19 82
Bestuursleden:
C.J.M. Leijten (voorzitter),
J.C. van der Westerlaken (vice-voorzitter),
H.N.G.M. Boot (secretaris),
S.C.M. Dickens (penningmeester),
J.D. Bonnerman,
J.A. Hendrikx,
M.W.J.C.N. van Molenbroek-Vogels,
J.P.A. Pennings,
A.J.S. van Riet,
M. Schreurs-Janssen,
M.J.A.H. Smits van Oyen-de Laat (leden).

RABANTS HEEM
Cees Vanwesenbeeck, 'Vastelavont nader ouder costumen'.
Westbrabantse vastenavondvieringen
Nico Arts en Anton Vissers, Pottenbakkers op de Zeilberg.
Productieplaatsen van roodbakkend aardewerk te Deurne,
1613-1917
Martien van Asseldonk, Het graafschap Rode.
Bouwsteen van het middeleeuwse kwartier Peelland
Heemkundige tijdschriftenparade.
De oogst van het eerste kwartaal 1996
Boekennieuws
In memoriam Miep Mandos-van de Pol en pater Wiro Heesters 80
MI i M
HEEM
4i
5i
59
67
73

00
3
BRABANTS HEEM
Driemaandelijks tijdschrift voor archeologie, geschiedenis en volkskunde
Uitgegeven door de Stichting Brabants Heem en de Stichting Brabantse Regionale Geschiedbeoefening

BRABANTS HEEM
Driemaandelijks tijdschrift voor archeologie,
geschiedenis en volkskunde
Jaargang 48
nummer 3 1996
Een uitgave van de stichting Brabants Heem
en de stichting Brabantse Regionale
Geschiedbeoefening
Redactieadres:
Tijdschrift BRABANTS HEEM
Postbus 1033
5200 BA 's-Hertogenbosch
tel.: (073) 614 61 93
fax: (073) 612 35 46
Redactie:
Nico Arts, Jac. Biemans, Arnoud-Jan
Bijsterveld, Harrie Boot, Hermien de
Bruiin-Franken, Cor van der Heijden,
Peter Nissen, Jan van Oudheusden
(redactiesecretaris), Patrick Timmermans
Eindredactie:
Jan van Oudheusden
l'a t riek Timmermans
Ontwerp en lay-out:
NIKA Grafische Vormgeving, Vught
Druk:
Lecturis bv, Eindhoven
Abonnementen en losse nummers:
BRABANTS HEEM verschijnt vier keer
per jaar. Prijs losse nummers: ƒ 9,50.
Abonnementen: ƒ 27,50 per jaar,
buitenland ƒ 30,00. Voor leden van
kringen waarvan de kringpenningmeester
de abonnementen administreert ƒ 25,00
per jaar. Betaling abonnementen a ƒ 27,50
en ƒ 30,00 na toezending van acceptgiroformulier.
Abonnementen a ƒ 25,00 te
betalen aan de kringpenningmeester.
Abonnementen kunnen met elk numme
ingaan. Berekening geschiedt per kalenderjaar.
Wanneer opzegging de uitgever niet
uiterlijk i december bereikt, wordt het
abonnement automatisch voor het nieuv
kalenderjaar verlengd.
Opgave abonnementen en verkoop losse
nummers:
Tijdschrift BRABANTS HEEM
t.a.v. Ria de Folter-Sebregts
Postbus 1033
5200 BA 's-Hertogenbosch
tel.: (073) 614 61 93
fax: (073) 612 35 46
ISSN oi66-43ix
TEN GELEIDE
Dit nummer van Brabants Heem opent met opzienbarend nieuws. In maart 1996 deed een
gezelschap van historici, archeologen, kunsthistorici en andere specialisten in de sacristielduis
van de Sint-Martinuskerk in Sint-Oedenrode een bijzondere ontdekking: tussen de relieken
van Sint Oda troffen zij een ivoren kam uit de twaalfde eeuw aan die hoogstwaarschijnlijk
werd gebruikt bij liturgische handelingen. Redactielid en kenner van de middeleeuwse
geschiedenis Arnoud-Jan Bijsterveld was ter plaatse en doet verslag van deze unieke vondst.
In het artikel 'De kam van Sint Oda' plaatst hij de liturgische kam in een historische context
en trekt hij een vergelijking met soortgelijke kammen die zich in verschillende kerken en
musea in Europa bevinden. Daaruit blijkt dat de kam van Sint Oda een voor Nederland
uniek voorwerp is.
Het is algemeen bekend dat na de Sint-Elisabethsvloed in 1421 de Biesbosch is ontstaan.
Veel minder bekend is dat het gebied dat toen overstroomde veel groter is geweest. Het water
reikte zelfs tot aan Woudrichem, Aalburg en Waalwijk. In de jaren na de ramp wisten de
inwoners van het Land van Heusden en Altena en de Langstraat de oprukkende zee door
middel van nieuwe dijken te bedwingen. In het artikel 'De zee neemt, de zee geeft' toont
Wim Braams aan dat de Sint-Elisabethsvloed ook positieve gevolgen heeft gehad: het op de
zee teruggewonnen land bleek namelijk bijzonder vruchtbaai te zijn.
In de jaren 1832-1833 werden verschillende delen van Noord-Brabant getroffen door een
vreemde ziekte: de cholera. Artsen zaten met de handen in het haar en zij wisten maar vagelijk
dat de ziekte te maken had met hygiënische omstandigheden. Daarom drongen zij er bij de
overheid op aan om maatregelen te nemen tegen de vervuiling van straten, huizen en het
drink- en waswater. Veel mocht dit echter niet baten; telkens weer stak de cholera-epidemie
ergens anders de kop op waarbij de ziekte talloze slachtoffers maakte. In het artikel
'Kuitkramp en rijstewater' (twee symptomen van cholera) maakt Klaas de Graaff duidelijk dat
met name beurtschippers en militairen bijdroegen aan de verbreiding van de cholerabacterie.
De Zusters van de Choorstraat, een van de vele congregaties die gestalte gaven aan de katholieke
renaissance in de negentiende eeuw, vervulden tussen 1924 en 1955 een voortrekkersrol
in de zorg voor 'zwakzinnige' meisjes. In het opvoedingsinternaat Huize St. Vincentius in
Udenhout combineerden de zusters onderwijs met opvoeding. In het artikel 'Het is hard
werken geweest, dag en nacht' laat historica José Eijt onder rneer zien dat deze intensieve
manier van werken met zwakzinnige meisjes ook zijn schaduwzijden had.
Nico Arts, gemeentelijk archeoloog van Eindhoven en Helmond, bekeek de oogst van heemkundeperiodieken
uit het tweede kwartaal van 1996. Hij vroeg zich hierbij af hoeveel aandacht
deze tijdschriften aan archeologie besteden.
Dit nummer van Brabants Heem wordt traditiegetrouw afgesloten met een aantal besprekingen
van recent verschenen publicaties op het gebied van de geschiedenis, de archeologie en de
volkskunde.
Op het moment dat dit nummer van Brabants Heem verschijnt, beleeft het Provinciehuis in
's-Hertogenbosch Drie Historische Dagen. Tijdens deze dagen presenteert het cultuurhistorisch
bedrijf zich in al zijn facetten aan het publiek. De uiteenlopende onderwerpen die
in Brabants Heem aan bod komen, vormen een goede afspiegeling van deze veelvormigheid
en daarom ziet dit nummer dan ook het licht tijdens de Drie Historische Dagen.

DE KAM'VANSINTODA
Een bijzondere liturgische kam uit de kerkschat van Sint-Oedenrode
ARNOUD-JAN BIJSTERVELD
In maart 1996 werden in Sint-Oedenrode,
voor het eerst sinds 1907, de relieken van de
heilige Oda aan een officieel onderzoek
onderworpen. Daarbij werden niet alleen de
zogenoemde primaire relieken (de stoffelijke
resten van de heilige) bekeken, maar ook de
secundaire relieken: voorwerpen die sinds
mensenheugenis met Sint Oda in verband
worden gebracht. Deze bestaan uit een
aardewerken kan, een staf en een kam.
Met name het laatste voorwerp bleek alle
verwachtingen te overtreffen: het gaat hier om
een liturgische kam die uit de twaalfde eeuw
dateert en uniek is in Nederland. Vooruitlopend
op de definitieve publicatie van het
reliekenonderzoek wordt hier een eerste verslag
gedaan van de bevindingen omtrent deze kam.'
Sint Oda was, volgens de vrome overlevering, een
Schotse prinses die nabij Luik, op weg naar het graf
van de kort voordien overleden Sint Lambertus, van
blindheid werd genezen (afb. i). 2 Toen haar vader haar
vervolgens wilde uithuwelijken, vluchtte zij terug naar
het vasteland en vestigde zich ten langen leste in Sint-
Oedenrode, waar zij in 726 op 36-jarige leeftijd zou
zijn overleden. Omstreeks noo werden haar stoffelijke
BRABANTS [~81 l HEEM
resten opgegraven en plechtig bijgezet in de aan haar
gewijde kerk. Aan deze kerk werd vervolgens, mogelijk
omstreeks 1150, een gemeenschap van kanunniken verbonden
dat haar naam droeg. Dit kapittel werd na de
val van 's-Hertogenbosch in 1629 en de Vrede van
Munster in 1648 opgeheven. In de jaren 1808-1810
werd op de plek van de grotendeels afgebroken kapittelkerk
voor de katholieken van Sint-Oedenrode een
nieuwe parochiekerk gebouwd. Deze werd gewijd aan
Sint Martinus, de patroonheilige van de oude
parochiekerk in Eerschot. Toen in 1913-1914 wederom
een nieuwe kerk werd gebouwd, bleef ook daarin het
koor van de oude kapittelkerk uit 1498 gespaard.
Op zaterdag 23 maart 1996 verzamelde zich in de
sacristie van de Sint-Martinuskerk een gezelschap van
historici, archeologen, kunsthistorici en andere specialisten
om de relieken van Sint Oda te visiteren (afb. 2). 3
Het doel van deze visitatie was het vaststellen van de
samenstelling van de relieken van Sint Oda, het
beschrijven en fotograferen van die relieken, het dateren
van de bewaarde voorwerpen en het doen van
fysisch-antropologisch en dateringsonderzoek van de
botresten. Het onderzoek naar de botresten van
Sint Oda, die bewaard zijn in een viertal reliekhouders,
zal elders worden gepubliceerd.
Uit de literatuur was bekend dat er ook enkele voorwerpen
bewaard werden die, aldus de overlevering, van
Sint Oda zouden zijn geweest. Volgens pastoor A.J. van
Erp (1903-1944) en H. Vermeulen bewaarde men in de
eerste decennia van deze eeuw in het kerkarchief in
Sint-Oedenrode een kannetje, 'een gedeelte van een
ivoren, prachtig besneden haarkam' en een stok of pelgrimsstaf,
'die in verband worden gebracht met Sint
Oda'. 4 Van Erp stelde voorzichtig dat er geen bewijzen
waren van de echtheid van de kam en het kannetje.
Deze voorwerpen zouden bij de viering van het twaalfde
eeuwfeest van de sterfdag van de heilige in 1926 aan
de gelovigen zijn getoond. Op de officiële inventarislijst
van de kerkschat van de Sint-Martinusparochie uit de
jaren zestig kregen deze voorwerpen echter geen plaats.
Oudere getuigenissen hierover ontbreken tot nu toe. 5
Tijdens de visitatie bleken alle voornoemde voorwerpen
zich in de kluis van de sacristie te bevinden. De
zogenaamde staf van Sint Oda bleek een 102 cm lange