1953 BRABANTS HEEM JAARGANG 5 (V) - Hops

HET ONTSTAAN VAN HET HERTOGDOM BRABANT.
Toen graaf Ansfried de Jongere in 995 bekleed werd met de waardigheid
van bisschop van Utrecht, ging zijn uitgestrekte macht in het land
tussen Maas en Schelde verloren. Daarmede ook, werd het ontstaan van
een groot vorstendom met Ansfried's graafschappen (Teisterbant, Toxandrië,
Rien en de Maasgouw) als basis, in de kiem verstikt. Deze ontwikkeling
werd reeds in een vorige publicatie *•) behandeld. Thans willen wij
nagaan, hoe na dit teloor gaan van een belangrijke territoriale macht in
deze streken, ditmaal met succes, de oprichting van een ander vorstendom
wordt nagestreefd, dat eveneens de meeste gewesten tussen Maas en
Schelde zal bevatten: het Hertogdom Brabant.
De leke-vorstendommen van Neder-Lotharingen bezitten gemeenschappelijke
kenmerken, waardoor ze verschillen van de vorstendommen van
Frankrijk, waarvan Vlaanderen een bijzonder treffend voorbeeld is. Deze
verschillen liggen volgens GANSHOF vooral hierin, dat de leke-vorstendommen
van Lotharingen zich laat en traag ontwikkelen, dat deze bestaan
uit verspreide territoriën en zijn verzwakt door enclaves. Zij breiden zich
bovendien zeer moeizaam uit. De verklaring van dit gebeuren is niet
moeilijk. In Frankrijk is het koninklijke gezag zeer snel ineengestort op
het einde der negende eeuw. Het is dan voor de machtige heren vrij
gemakkelijk geweest, hun eigen gezag te vestigen in uitgestrekte gebieden.
Zo ontstaan Vlaanderen, Bourgogne, Aquitanië, Normandië, enz., vorstendommen,
die alle reeds omstreeks 900 bestaan. Binnen het koninkrijk is
geen macht aan te wijzen, die tegen de hunne kan opwegen. In Lotharingen
is dat aanvankelijk ook zo gegaan. In het begin van de tiende eeuw ziet
men duidelijk een evolutie naar het oprichten van vorstendommen, voornamelijk
door leden van het geslacht der Reniers. In Lotharingen is tegen
deze ontwikkeling zeer snel verzet gekomen. De Ottonen weten de duitse
koninklijke macht geducht te versterken. Deze koningen hebben in Lotharingen
maatregelen genomen, die de opkomst van de vorstendommen ten
zeerste zullen bemoeilijken.
De twee voornaamste dezer maatregelen waren: ie. De duitse koning
richt een hertogdom Neder-Lotharingen op. De hertogen worden belast
met het gezag over het gehele gebied en in het bijzonder met het toezicht
op de gouwgraven. Deze hertogen worden uiteraard gekozen uit de
trouwste aanhangers van de koning. 2e. Het gezag over een aantal gouwen
wordt in handen gelegd van de bisschoppen, voornamelijk in die van
Utrecht, Keulen, Luik en Kamerijk. Op deze wijze wordt voorkomen, dat
zich in belangrijke gouwen erfelijke dynastieën nestelen. Bovendien is de
1) Prof. dr. J. DHONDT, Proloog van de Brabantse geschiedenis (Bijdragen tot
de studie van het Brabantse Heem, deel III, Bergen op Zoom. 1952).
74

duitse koning in deze tijd in feite de benoeming van deze kerkvorsten voorbehouden.
Steeds zal hij ook hier personen voordragen, die tot zijn getrouwen
behoren.
Deze maatregelen nu, hebben geleid tot de toestand waarin de leke
vorstendommen in deze streken verkeren in deze tijd. Deze vorstendommen,
zagen wij reeds, ontwikkelen zich laat en traag. Laat, omdat ze eerst ontstaan,
als het centrale gezag begint te verzwakken omstreeks 1000. Traag
omdat ze de tegenstand moeten overwinnen, én van het keizerlijk gezag, én
van de hertogen, én van de bisschoppelijke vorstendommen, die reed 0
vroeger door de wil van de koning zelve zijn opgekomen. Hiervan is weer
een gevolg, dat ze bestaan uit verspreide territoriën: De koning en vooral
zijn vertegenwoordigers en zijn bisschoppelijke aanhangers verzetten zich
tegen de afronding der leke-vorstendommen. Wel verwerven de leke-vorstendommen
af en toe door erfenis, huwelijk en soms door verovering
nieuw gebied, doch een grootse ontwikkeling, door het verwerven van belangrijke
uitgestrekte gebieden, is hun niet beschoren. Daarenboven mogen
wij ons deze leke-vorsten, althans in de gehele elfde eeuw geenszins voorstellen
als zeer machtige heren: zij hebben niet alleen te kampen met de
tegenstand van de machtige vertegenwoordigers van het centrale gezag, doch
moeten zich ook handhaven tegen hun gelijken, die ook naar zelfstandigheid
streven. De elfde eeuw biedt ons dan ook het schouwspel van de politieke
ontbinding van een maatschappij. Wanneer het gezag van de keizer niet
meer toereikend is om iedereen in bedwang te houden, gaan allen naar
zelfstandigheid streven. Het zijn echter niet alleen de machtigsten, die naar
zelfstandige macht streven, ook bij de minder aanzienlijken is dit streven
op meer beperkte schaal waarneembaar. Op meer beperkte schaal streven
de laatsten naar het oprichten van min of meer zelfstandige heerlijkheden
De machtige geslachten van grootgrondbezitters, die hun beste krachten
moeten inspannen om zich ten opzichte van het centrale gezag zelfstandig
te maken, kunnen daardoor niet verhinderen, dat binnen hun eigen gebied
of aan de grens daarvan minder machtige heren ook zelfstandige heerlijkheden
en kleine graafschappen oprichten. Deze ontwikkeling zullen we
steeds waarnemen, als we nu het ontstaan van het hertogdom Brabant in
het bijzonder gaan behandelen.
De stichters van het later zo machtige vorstendom Brabant behoren tot
het beroemde geslacht der Reniers, en stammen vermoedelijk ook af van
het uit deze gewesten afkomstige huis der Ansfrieds.
Het huis der Reniers is, onmiskenbaar, het machtigste en rijkste geslacht
van grootgrondbezitters in Lotharingen. Het is dat geslacht dat, in het
begin der loe eeuw, streeft naar de opperheerschappij over geheel Lotharingen
en dan in botsing komt met de duitse koningen. De beslissing valt
75

in 953, wanneer Renier III, graaf van Henegouwen, door Otto I beslissend
wordt verslagen en verdreven. Met zijn twee zoons Renier IV en
Lambrecht, wordt hij naar Bohemen verbannen en zal daar sterven.
Er zijn enkele aanwijzingen, dat Renier III gehuwd was met de dochter
van een grootgrondbezitter uit de Maasgouw, Lambrecht genaamd, die
zelf de broeder was van graaf Ansfried met de 15 graafschappen, van
aartsbisschop Robrecht van Trier, en van Mathilde, echtgenote van de
duitse koning Hendrik I de Vogelaar.
Deze grootgrondbezitter Lambrecht had, benevens zijn dochter, (de
echtgenote van Renier III van Henegouwen) nog een zoon, graaf Ansfried,
de latere bisschop van Utrecht.
Deze jongere Lambrecht, zoon van Renier III, die zijn naam blijkbaar
dankt aan zijn grootvader van moederszijde, is de stichter van het Brabantse
Huis.
Na de dood van keizer Otto (973) komen de twee zoons van de in ballingschap
overleden Renier III terug naar Lotharingen. Onmiddellijk ontketenen
zij een strijd om hun vaderlijke bezittingen te heroveren. Zij benutten
daarbij de omstandigheid, dat in deze tijd de Franse koning Lotharius
alles in het werk stelt om Lotharingen aan de Duitse macht te ontrukken.
Tegen deze actie zoch ^en vond Otto II een bondgenoot in een
broeder van koning Lotharius, Karel, die in onmin leefde met zijn broer.
Otto II stelt Karel aan tot hertog van Lotharingen en begiftigt hem met
het graafschap Ukkel (of Brussel). In hetzelfde jaar 977 tracht Otto II
de beide broers Renier IV en Lambrecht voor zich te winnen door hen
een deel van de vaderlijke bezittingen, waarschijnlijk de landeigendommen,
terug te geven. De twee gebroeders waren hiermede echter niet tevreden
gesteld en eisten ook de graafschappen van hun vader op. De strijd wordt
dus voortgezet. De ontwikkeling is daarna duister, omtrent het jaar 1000
blijken echter beiden hun doel te hebben bereikt. Dan immers blijkt Renier
IV graaf van Henegouwen te zijn. Lambrecht wordt dan graaf van
Leuven i) en voogd over de machtige abdij Nijvel (1003).
Hoe Lambrecht Leuven en Nijvel heeft verworven is zeer onduidelijk.
Nijvel was oorspronkelijk een bezit van de Duitse koninklijke familie, het
had toebehoord aan Mathilde, de vrouw van Hendrik I en later aan Theofano,
de vrouw van Otto II. Daarna schijnt de abdij een periode van zelfstandigheid
te hebben gekend. Deze periode zou niet lang duren, want
Lambrecht of zijn onmiddellijke opvolgers wisten Nijvel heel spoedig volledig
bij hun vorstendom in te schakelen.
Bij de beantwoording van de vraag hoe Lambrecht Leuven verwierf is
men weer óp een gissing aangewezen. Hoewel daarvoor geen enkele
1) Het graafschap Leuven is een van de vier graafschappen van Haspengouw. De
abdij Nijvel lag in het graafschap Hal, een der vier graafschappen van de Brabantgouw.
76

positieve aanwijzing bestaat, is het mogelijk, dat dit graafschap heeft toebehoort
aan Ansfried met de 15 graafschappen. Van deze 15 graafschappen
kennen wij er met zekerheid slechts twee bij name: Toxandrië en
Teisterbant. Deze twee graafschappen nu, treffen wij later aan in handen
van twee neven van deze Ansfried, en wel Toxandrië in die van Ansfried
de Jongere en Teisterbant in die van Unroc.
Ansfried de Jongere was een broer van de vrouw van Renier III, die
zelf de moeder was van onze Lambrecht. Het is dus duidelijk, dat de
graafschappen van Ansfried met de 15 graafschappen via diens neven vererfd
zijn. Zo kan men desnoods rechten van Lambrecht op Leuven (via
zijn moeder) vermoeden. Er is één feit, dat aan dit pure vermoeden enige
kracht verleent. We vinden namelijk Lambrecht ook in het bezit van een
waardigheid, die stellig aan Ansfried met de 15 graafschappen heeft toebehoord,
en wel van de voogdij over de abdij Gembloers in de gouw Darnau.
De kern van de Brabantse macht werd dus gevormd door het graafschap
Leuven in Haspengouw, de voogdij over Nijvel in het graafschap Hal
(Brabantgouw) en over de abdij van Gembloers in de gouw Darnau. Later
wordt dit bezit nog uitgebreid met het graafschap Brussel. Lambrecht was
gehuwd met Gerberga, de dochter van hertog Karel van Lotharingen, die
hierboven reeds werd vermeld. Deze KareL had een zoon, Otto, die hem als
hertog en als graaf van Brussel opvolgde. Otto sterft echter kinderloos in
of kort na 1005. Zijn graafschap Brussel gaat dan over aan Lambrecht.
Hoewel wij dus weten, waaruit de kern van de Brabantse macht ten tijde
van Lambrecht bestond, zijn wij er in het geheel niet met zekerheid van op
de hoogte, hoe deze kern tot stand is gekomen. Een hypothese mag in dit
verband echter niet onvermeld blijven. In de periode 998—1005, dus van
de eerste vermelding van Renier IV als graaf van Henegouwen tot het
verwerven van Brussel door Lambrecht van Leuven, de periode dus, waarin
de kern van de Brabantse macht wordt gevormd, wordt keizer Otto II
door de Rijkspolitiek gedwongen bijna voortdurend in Italië te verblijven.
Heeft hij de beide, ontevreden, broers tot een loyale houding willen bewegen
door hen een graafschap te geven om zo tijdens zijn afwezigheid de
rust in het grensgebied Lotharingen te verzekeren?
De zo juist besproken machtsvorming door Lambrecht van Leuven, kenschetst
de wijze, waarop in deze periode in Lotharingen machtskernen van
latere vorstendommen tot stand kwamen. Af en toe vallen verschillende
erfenissen een zelfde persoon toe, de begunstigde bereikt dan vrij plotseling
een grote mate van welzijn, macht en aanzien. Niet tevreden met deze
zo verworven staat, beschouwt Lambrecht deze macht slechts als een uitgangspunt
tot nog grotere macht en is ook daarin een typisch voorbeeld van
een Lotharingse grote, die, terwijl omstreeks het jaar 1000 de keizerlijke
macht langzamerhand verzwakt, zwoegt aan zijn carrière.
77

Bij dit nastreven van zijn ambities moest Lambrecht noodgedwongen in
botsing komen met twee vertegenwoordigers van het keizerlijke gezag, namelijk
met de meest nabije bisschop, de prins-bisschop van Luik en met de
opperste vertegenwoordiger van het keizerlijke gezag, de hertog van Neder-
Lotharingen. Dit conflict moest komen, niet alleen omdat Lambrecht's
activiteit de rust in Lotharingen verstoorde, maar bovenal, omdat Lambrecht
ambities had, die slechts konden worden verwezenlijkt ten koste van
de beide machthebbers persoonlijk. Zo wilde Lambrecht zijn territorium
uitbreiden ten koste van het prinsbisdom en streefde hij er naar zelf de
hertogelijke waardigheid te verwerven. Dit laatste is niet zo vreemd als
het oppervlakkig gezien lijkt. De hertogelijke waardigheid was immers
omstreeks het jaar 1000 in handen van het Karolingische geslacht, eerst in
die van hertog Karel, later in die van zijn zoon Otto. Evenals Lambrecht
erfelijk aanspraak kon maken op het graafschap Leuven, kon hij een zekere
erfelijke aanspraak op de hertogelijke waardigheid laten gelden. Stellig was
de hertogelijke waardigheid in die tijd eigenlijk niet erfelijk, evenmin als
de grafelijke, maar in feite was er wel een zekere tendens in die richting:
zeker ten aanzien van de grafelijke waardigheid was de aanspraak van de
zoon op de graafschappen van zijn vader reeds vrij voor de hand liggend.
Deze tendens gold ook voor de hertogelijke waardigheid. We zagen immers
reeds, dat Otto zijn vader Karel als zodanig was opgevolgd. Keizer Otto
benoemt echter Godfried, en niet Lambrecht tot hertog, en dit, nog meer
dan het ordeverstorend optreden van Lambrecht, zal wel de oorzaak zijn
van de vijandschap, die blijkt te heersen tussen Lambrecht en hertog
Godfried.
De bezittingen van de bisschop van Luik lagen in de onmiddellijke nabijheid
van die van Lambrecht: de abdij Gembloers, waarover Lambrecht
voogd was, behoorde immers tot het prins-bisdom en anderzijds was het
graafschap Bruningerode, onmiddellijk ten Oosten van het graafschap Leuven
gelegen, ook een bezit van de prins-bisschop.
Dat de vijandschap tussen Lambrecht en zijn machtige buren niet bij
een „koude oorlog" bleef, blijkt duidelijk uit drie feiten uit de laatste jaren
van Lambrechts regering.
In 1012 belegerde hertog Godfried de vesting Leuven langdurig, doch
vruchteloos. In die tijd bouwde de bisschop van Luik een vesting te
Hoegaarden, op de grens van de graafschappen Leuven en Bruningerode.
Deze provocatie van de bisschop leidde tot een oorlog. In 1013 eindigde deze
met een nederlaag van de Luiksen te Hoegaarden. De prins-bisschop moest
Lambrecht een aanzienlijk deel van Bruningerode in leen afstaan, misschien
zelfs dit gehele graafschap. In 1015 geraakten Lambrecht en Godfried
weer slaags, Lambrecht sneuvelde in deze strijd te Florennes. De ne-
78

der laag schijnt het verlies van de voogdij over de abdij Gembloers te hebben
meegebracht.
Zijn deze acties van Lambrecht reeds een aanwijzing voor het verzwakken
van het gezag van de grote machten in Lotharingen, men mag niet uit
het oog verliezen, dat alle staatsgezag in Lotharingen in deze tijd begint te
verzwakken. Evenals de keizerlijke vertegenwoordigers in moeilijkheden
komen, doordat de keizer hen, gebonden als hij is door vele en grote moeilijkheden
in zijn uitgestrekte rijk, niet meer te hulp kan komen, evenzeer
vreet de anarchie de positie van hun belagers, de opkomende leke-vorsten,
zoals Lambrecht, aan. Deze krijgen, naar mate ze meer verwikkeld zijn in
conflicten met hun buren, moeilijkheden met de grootgrondbezitters binnen
hun graafschappen zelf. Het is overigens een verschijnsel, dat om dezelfde
reden in de gebieden van de andere partij kan worden waargenomen. Zowel
Lambrecht als de prins-bisschop krijgen steeds meer last van het onafhankelijkheidsstreven
van de grootgrondbezitters in hun territoir.
Ook hiervan biedt het vorstendommetje van Lambrecht en zijn onmiddellijke
opvolgers treffende voorbeelden. Wij mogen ons dit vorstendom niet
voorstellen als een gesloten, homogeen gebied. Integendeel, binnen dat gebied
treft men weldra zelfstandige heerlijkheden aan, waarvan de houders
zichzelf soms als graaf zullen betitelen. Zo ligt er een graafschap Aarschot
in het noordelijke deel van het graafschap Leuven, zo ligt in het Zuiden
van Bruningerode een graafschap Grez en in datzelfde graafschap eer
graafschap Geldenaken. Benoorden Brussel ontstaat de machtige heerlijkheid
Grimbergen. Sommige van deze heerlijkheden en graafschappen, zoals
Aarschot en Grimbergen, werden van de graaf van Leuven in leen gehouden
en stonden dus toch onrechtstreeks onder zijn gezag, maar de andere
stellig niet. Lambrechts gebied moet men zich dus niet voorstellen als een
gesloten geheel: midden in hun graafschappen lagen grote en zelfstandige
enclaves. Er waren trouwens nog enclaves van andere aard, zo was er b.v.
Diest, dat aan de kerk van Keulen toebehoorde.
Door deze anarchistische tendens vallen de aloude gouwen, de fundamentele
administratieve indelingen van het Rijk sedert de Frankische tijd,
uiteen. Dit blijkt weer bijzonder duidelijk uit de constellatie rond Lambrecht
I. Zijn twee belangrijkste bezittingen zijn het graafschap Leuven en het
graafschap Brussel. Deze twee zijn elk verbrokkelingen van gouwen, immers
Leuven is een deel van Haspengouw en Brussel een deel van de
Brabantgouw. De eerste graven uit het Brabantse huis, de voorlopers van
de latere hertogen van Brabant, heersen slechts, evenals hun opvolgers, over
een ondergeschikt onderdeel van de oude Brabantgouw. De overige delen
daarvan zullen later in handen komen van de graven van Vlaanderen en
van Henegouwen. Lange tijd zelfs zal het graafschap Leuven, dus een deel
van Haspengouw het aanzienlijkste bezit zijn van de latere hertogen van
79

Brabant. De burchten van Brussel (gebouwd door hertog Karel, Lambrecht's
schoonvader) en vooral de burcht van Leuven (gebouwd door
Lambrecht I) waren in deze onzekere tijden hun ware machtscentra.
Ik heb wat lang verwijld bij de toestanden uit het beginstadium van de
Brabantse macht, maar het was nodig de omstandigheden waaronder de
eerste kern van het latere hertogdom ontstond, duidelijk te belichten.
Uit het bovenstaande blijkt, dat de eerste eeuw van het bestaan van het
nieuwe vorstendom, dat in die tijd practisch alleen als graafschap Leuven
en bijna nooit als graafschap Brabant wordt aangeduid, geen spectaculaire
uitbreiding kan hebben te zien gegeven. Dit in tegenstelling met Vlaanderen,
dat in deze periode juist geweldig in opkomst is. De enige aanzienlijke
territoriale winst die de graven van Leuven in de elfde eeuw toevalt,
is de aanwinst i verkregen door het huwelijk van graaf Hendrik II met de
dochter en erfgename van graaf Everhard van Teisterbant en Veluwe.
Zowel Teisterbant als de Veluwe waren lenen van de bisschoppen van
Utrecht. Wellicht echter kregen door deze erfenis de graven van Leuven
deze gebieden in leen, waarbij ze Tiel, de Bommelerwaard en Zandwijk
verwierven, alsmede het uitgebreide domein Orthen, waarop later 's-Hertogenbosch
zal worden gesticht.
Daarmede beschikken de graven van Leuven over een nieuwe noordelijke
machtskern van het latere hertogdom. Dit wil nog niet zeggen, dat die
graven zo uitzonderlijk machtig zijn: in 1099 moeten ze hun graafschap
Bruningerode weer aan Luik afstaan!
Omstreeks noo echter komt de ontwikkeling in een nieuwe fase, na een
eeuw van betrekkelijke stagnatie begint de opkomst van de Brabantse
macht zich te doen gelden.
Dit heeft meer dan één oorzaak. De eerste reden is er een van intern-
Brabantse aard. Tot in de twaalfde eeuw is dit gebied waarschijnlijk betrekkelijk
arm geweest. We mogen dit afleiden uit het feit, dat een groot aantal
Brabanders wordt aangetroffen als soldeniers in de legers van die tijd.
Vaak immers wordt in de bronnen gewag gemaakt van benden „Brabantiones",
die eerder een beruchte dan vermaarde reputatie hebben. In ieder
geval wijst het feit, dat zovele Brabanders de soldeniersloopbaan kozen
erop, dat het gebied arm was en niet al zijn zonen kon voeden. Dit verandert
echter in de I2e eeuw met de opkomst van de steden in Brabant. Deze
steden komen op, als de landverbinding Brugge—Antwerpen—Keulen in
betekenis toeneemt. Vlaanderen enerzijds, het Rijngebied anderzijds zijn in
de elfde eeuw reeds bloeiende handels- en industriegebieden. Het goederenverkeer
tussen deze gebieden geschiedt dan zeer overwegend te water. In
de I2e eeuw begint zich een aanzienlijk goederenvervoer over land te ontwikkelen.
Dit verkeer volgt de kortste weg en trekt daardoor dwars door
Brabant via Maastricht naar Keulen.
80

Dit verkeer is een prikkel, die spoedig leidt tot het ontstaan van een
aantal industrie- en handelssteden, waaronder Leuven, Brussel en Antwerpen
de voornaamste zijn. Deze steden zijn voor de vorst een bron van
ontzaglijke rijkdom en daarom voor hem van het allergrootste belang. Hij
heft tollen op de waren, belastingen op de inwoners van de steden, enz.
Zodra, de vorst over meer geldmiddelen beschikt, kan hij zijn militaire
macht aanzienlijk verhogen door meer soldaten in dienst te nemen en deze
beter uit te rusten. De aanwezigheid van opkomende industrieën in de
steden, verhoogt de mogelijkheid van afzet van landbouw- en veeteellproducten
uit het omliggende platteland. Vooral de wolproductie ten plattelande
komt sterk op tengevolge van de vraag van de industrie.
Een andere factor, die van essentieel belang is voor de opkomst van de
Brabantse macht, is het verwerven van de titel van Hertog van Neder-
Lotharingen door de graven van Leuven. Deze gebeurtenis is een direct
gevolg van de politieke toestand in West-Europa omstreeks noo. Op dit
tijdstip bereikt de investituurstrijd, de strijd tussen keizer en paus, zijn
hoogtepunt. Het keizerrijk zelve is verdeeld in een keizerlijke en een anttkeizerlijke
partij. Deze verdeeldheid levert een ideale toestand op voor de
ambitieuse heren, die door de macht van de keizer zolang in hun expansiedromen
werden gedwarsboomd. Ze hebben de keuze tussen twee houdingen
ofwel ze kunnen zich bij de keizer aansluiten en voor hun steun belangrijke
vergoedingen bedingen, ofwel ze kunnen partij kiezen tegen de keizer
en op die wijze de aanhangers van de keizer zware slagen toebrengen. De
Brabantse graven zijn niet de laatste die van deze toestand profiteren. Omstreeks
noo is de toestand als volgt: Keizer Hendrik IV telt onder zijn
getrouwste bondgenoten bisschop Otbert van Luik. De zoon van Hendrik
IV, de latere keizer Hendrik V is tegen zijn vader in opstand gekomen.
Graaf Godfried van Leuven schaart zich natuurlijk aan de zijde van de
tegenstanders van de keizer, om Luik als tegenstander te hebben. Deze
politiek zal rijke vruchten opleveren, want in 1106 sterft Hendrik IV en
wordt diens zoon keizer. Hendrik V wil natuurlijk de partijgangers van
zijn vader straffen en zijn eigen bondgenoten belonen. Wat Godfried van
Leuven betreft wil dit zeggen, dat hij het grootste deel van het graafschap
Bruningerode terugkrijgt, dat hij in de voogdij over Gembloers wordt
hersteld en bovenal, dat hij de hertogelijke waardigheid over Neder- Lotharingen
krijgt. Dit laatste vereist nog enige toelichting.
In noi sterft in Palestina de laatste telg van het hertogelijke huis van
Neder- Lotharingen, Godfried „van Bouillon". In die tijd woedde de strijd
tussen de keizerlijken en anti-keizerlijken in Lotharingen. Om zich de steun
te verzekeren van de graaf van Limburg, schonk de keizer hem de hertogelijke
waardigheid. Toen Hendrik IV in 1106 stierf, ontnam Hendrik V
natuurlijk de hertogstitel aan de aanhanger van zijn vader en schonk hem
81

aan de graaf van Leuven. Dit deed de keizer niet alleen om een aanhanger
van zijn vader te treffen, maar ook om onder de twee graven vijandschap te
zaaien en op deze wijze beide te verzwakken. Dit laatste oogmerk van de
keizer is trouwens ten volle verwezenlijkt. Een langdurige oorlog tussen
Brabant en Limburg brak uit, de titel van Hertog ging nog eens heen en
weer tussen beide geslachten, maar uiteindelijk bleef hij in. handen van
Brabant.
De betekenis van deze waardigheid voor Brabant was zeer groot en wel
in verschillende opzichten.
In beginsel hield de hertogelijke waardigheid een soort oppertoezicht
over geheel Neder-Lotharingen in. Het behoeft nauwelijks een betoog, dat
dit geheel en al theorie geworden was. Zoals de zaken toen stonden in
Lotharingen, moest de nieuwe hertog, die de keizerlijke steun geheel moest
ontberen, als hij daar lust in had, er zelf maar voor zorgen, dat de afzonderlijke
heren zijn gezag erkenden. Daar noch de graaf van Leuven, noch
om het even welke andere vorst, machtig genoeg was om zich door de andere
graven als hun opperheer te doen erkennen, was het oppergezag, dat aan
de hertogelijke waardigheid verbonden was, gedoemd slechts van theoretische
betekenis te blijven. De Brabanders hebben in de twaalfde eeuw af
en toe wel gehandeld alsof ze het oppergezag werkelijk hielden, maar dat
is steeds op een mislukking uitgelopen.
De hertogelijke waardigheid had voor hen echter grote betekenis in hun
eigen gebied en in de direct daaraan grenzende kleinere graafschappen. Het
Brabantse vorstendom was, zoals we reeds bespraken, ontstaan in een tijd
van verregaande anarchie, door het bijeenbrengen van zeer verschillende
en apart liggende grondgebieden, waar de graven van Leuven onder verschillende
voorwendsels of op zeer verschillende rechtsgronden hun macht
over konden uitbreiden. Hier waren ze graaf, daar voogd, elders weer
gewoon grondeigenaar. Hun hertogelijk gezag schiep thans een rechtsgrond,
die hun macht om zo te zeggen uniformeerde overal waar ze het gezag uitoefenden.
En, wat nog belangrijker is, ze hadden thans ook een rechtsgrond,
om de kleinere graven uit hun directe omgeving de onderdanigheid
op te leggen. Ongetwijfeld zou dit alles weinig gebaat hebben, als de nieuwe
hertogen daarbij de macht niet hadden gehad om hun gezag effectief te
maken. Maar die macht hadden ze in deze tijd juist wel. Zij hadden die
macht, omdat de opkomende steden hun ruimere financiële, dus militaire,
mogelijkheden schonken. Zij hadden die macht ook, en dit is het tweede
gevolg van het verwerven van de hertogstitel, omdat hun gebied aanzienlijk
was uitgebreid. Aan de hertogelijke waardigheid was het bezit van de
marke van Antwerpen verbonden, die dus tegelijk met de titel aan de
graven van Leuven was gekomen. Door nu terzelfdertijd de nodige rechtsgronden
en de nodige macht te verwerven, waren de graven van Leuven
82

in staat al de hinderlijke enclaves en al de lastige kleine graafschappen
binnen en langs de grenzen van hun gebied te elimineren. Van deze taak
kwijten de graven van Leuven zich dan ook terstond. Het eerst, kort na
1100 werd het graafschap Grez geannexeerd, in 1179 het graafschap
Aarschot, het graafschap Geldenaken volgde in 1184, in 1189 werd een
klein naburig graafschap, Duras, gekocht. Men mag echter de macht van
de Brabantse vorsten in deze tijd nog steeds niet te hoog aanslaan, dat blijkt
wel uit de enorme moeilijkheden, die ze ondervonden met de verovering
van de heerlijkheid Grimbergen. De „Grimbergse oorlog", die zo veel indruk
maakte, dat in de 146 eeuw nog een epos over deze oorlog ontstond, duurde
vele tientallen jaren, alvorens hij door de hertogen met succes werd be
eindigd.
In verband met de betekenis van de hertogelijke waardigheid moet er
nog op gewezen worden, dat de keizer, tussen 1138 en 1152 aan de hertog
de voogdij toekende over alle abdijen in zijn gebied gelegen. De macht van
de vorst werd zo weer geüniformeerd in het gehele kerkelijke deel van zijn
gebied.
Aan het einde van de twaalfde eeuw kan men vaststellen, dat de positie
van de hertogen van Brabant in de loop van die ene eeuw geheel is gewijzigd.
Hun gebied omvat nu in het Zuiden de graafschappen Leuven,
Bruningerode, Brussel en een deel van het graafschap Hal (het gebied
rond Nijvel), de voogdij over Gembloers in Darnau en de kleinere graafschappen
Grez, Geldenaken, Aarschot en Duras. In het Noorden is de
hertog leenman van de bisschop van Utrecht voor de Veluwe en Teisterbant.
Tussen beide ligt de Marke van Antwerpen. Vele enclaves, die binnen
dit gebied lagen zijn geannexeerd. De hertogelijke macht is financieel en
militair zeer versterkt, wat hun gezag in het algemeen zeer ten goede komt.
Het is wel merkwaardig, dat in deze tijd de naam Brabant meer en meer
gebruikt gaat worden in verbinding met de hertogstitel. De naam Leuven
raakt steeds meer op de achtergrond. Hoe dit zich ook moge hebben ontwikkeld,
uiteindelijk is de naam Brabant gebleven. Dit blijkt duidelijk uit
de evolutie der titels van de hertogen. Eigenlijk waren de graven van
Leuven, nadat ze de hertogelijke waardigheid verkregen, hertogen van
Neder-Lotharingen en niets anders. Deze benaming echter hebben ze zelden
gekregen of genomen. Zeer overwegend heten ze aanvankelijk hertog van
Leuven. Zij noemen zichzelf liever in hun oorkonden hertog van Lotharingen,
maar, wellicht omdat zo verwarring kon ontstaan met de hertogen
van Opper-Lotharingen, komt de naam hertog van Leuven steeds meer op.
Op het eind van de twaalfde eeuw echter, waarschijnlijk voor het eerst in
1186, verschijnt de benaming „Hertog van Brabant". Spoedig wordt deze
titel algemeen gebruikt. Dan ook worden deze Hertogen van Brabant een
zelfstandige machtige factor in het politieke leven in Lotharingen.
83

Vooral onder hertog Godfried III (1142—1190) vond de inwendige consolidatie
van het vorstendom plaats, onder diens zoon Hendrik I (1190—
1235) begint voorgoed de Brabantse expansie.
Het is niet gemakkelijk om te zeggen hoever Brabant zich bij de troonsbestijging
van Hendrik I naar het Noorden uitstrekte. Met zekerheid kan
men zeggen, dat het gebied zich uitstrekte tot voorbij Oisterwijk, Hoogstraten,
Turnhout en Arendonk, maar ook verder naar het Noorden had de
hertog bezittingen. Zo hield hij, wij weten het reeds, de Veluwe in leen
van de bisschop van Utrecht, alsmede in Teisterbant Tiel, Zandwijk en de
Bommelerwaard en bovendien het domein Orthen. Heel dit gebied echter
was verbrokkeld door tussenliggende bezittingen van andere vorsten. Zo
waren b.v. de landen van Heusden en Altena in handen van de graven van
Gelre en was op het einde van de twaalfde eeuw Altena en een deel van
Heusden aan de graaf van Kleef gekomen. Zo ook was het gebied van
Strijen aan Holland gekomen, dat bovendien ook Geertruidenberg en
Dordrecht bezat. De graaf van Gelre hield bovendien Bommel in leen.
Tenslotte was het gebied om Breda een vrije heerlijkheid.
Het is opvallend, hoeveel belang Hendrik I aan het Noordelijke deel van
zijn vorstendom heeft gehecht. Reeds zijn vader, Godfried III stichtte op
het domein Orthen 's-Hertogenbosch (1184).
Hendrik sticht verschillende vrijsteden, zoals Herenthals, Arendonk,
Hoogstraten, Turnhout, Oisterwijk, Eindhoven, enz. Niet alleen in het
Noorden van het oude gebied heeft Hendrik getracht zijn macht te consolideren,
ook verder naar het Noorden streeft hij dit na. Zo heeft hij
'getracht de Veluwe, die hij van de bisschop van Utrecht in leen hield,
rechtstreeks van de keizer te houden. Dat zou betekend hebben, dat hij,
gezien de verzwakte keizerlijke macht, feitelijk alleen heer en meester werd
in dit gebied. De poging is echter mislukt, in 1196'moest Hendrik erkennen,
dat hij het gebied in leen van de bisschop hield. Veel meer succes had de
hertog ten overstaan van de graaf van Holland, die hij in 1200 dwong om
hem Dordtrecht en omgeving, alsmede het land tussen Strijen en Waalwijk
af te staan. In 1203 moest de Hollandse graaf bovendien Geertruidenberg
afstaan, terwijl hij in 1200 afstand moest doen van zijn aanspraken op de
heerlijkheid Breda die sedert 1196 een leen van Brabant was geworden.
Dit alles betekende, het behoeft nauwelijks te worden gezegd, een zeer
belangrijke gebiedsuitbreiding van Brabant.
Toch ligt hier niet het zwaartepunt van Hendriks politiek. De voornaamste
doelstelling van de Brabantse politiek onder zijn regering is gericht op
het veroveren van de landweg tussen Brugge en Keulen. Het beheersen
van deze weg had vanzelfsprekend grote betekenis op economisch, politiek
en financieel gebied. Uit economisch oogpunt was dit belangrijk, omdat de
vorst die de weg beheerste zijn eigen onderdanen kon beschermen en be-
84

gunstigen, door hen voor wat betreft de veiligheid en tolvrijdom de meest
voordelige privileges te schenken. Politiek is het duidelijk, dat, wie over
deze levensader meester was, daardoor druk uit kon oefenen op andere
vorsten, wier onderdanen de weg eveneens moesten gebruiken. In financieel
opzicht is het belangrijk langs de weg zoveel mogelijk tollen te bezitten;
hoe groter het traject, dat de vorst beheerste, hoe meer tollen hem grote
inkomsten zouden opleveren. Het was een groots en vooral stout denkbeeld,
deze baan te. willen controleren. Ze liep immers van Brugge over Gent,
langs Antwerpen, Sint Truiden en Maastricht naar Keulen. Dat wil zeggen,
dat ze, behalve door Vlaanderen en Brabant door het graafschap Loon
(dat van Luik afhing), het graafschap Limburg en het gebied van de bisschop
van Keulen liep. Het willen controleren van deze weg veronderstelde
dus het onderwerpen van al deze machtige vorsten of in ieder geval het
verwerven van een deel van hun grondgebied. Dit staat bijna gelijk met
het verenigen van een zeer groot deel van Lotharingen onder de Brabantse
macht. Dat dit een reusachtige onderneming was, is duidelijk. Toch hebben
de hertogen van Brabant dit doel in ruime mate bereikt, niet echter dan ten
koste van grote inspanningen gedurende welhaast een eeuw.
De Brabantse politiek in de dertiende eeuw wordt inderdaad door dit
streven beheerst. Hendrik I is de grondlegger geweest van dit streven.
Hij voerde geruime tijd oorlog tegen de graaf van Loon, in de hoop deze
van de Luikse suzereiniteit los te maken en hem in het Brabantse leenverband
te brengen. Dit mislukte. Het enige positieve resultaat van deze
oorlogen met Loon was, dat het kleine graafschap Duras, dat de graaf
van Loon hield, voortaan door deze in leen gehouden werd van Brabant.
Hendrik verwierf ook de opperheerschappij over de abdij van St. Truiden
en tenslotte enkele kleine gebieden in de buurt van Maastricht. De invloed
op St. Truiden ging echter later verloren door de bemoeiingen van de
bisschop van Luik.^Veel belangrijker was voor Brabant het verwerven van
een deel van Maastricht, dat nog steeds aan de duitse keizer behoorde en
door hem kort na 1200 aan Hendrik I werd afgestaan. Daardoor verwierf
de hertog een hecht steunpunt aan de Maas. Hij nestelde zich ook aan de
Rijn, door zich door de aartsbisschop van Keulen Sinzig en Duisburg aan
de Rijn in pand te doen afstaan. De hertog van Limburg erkende van
Hendrik I het graafschap Daalhem in leen te houden en een reeks goederen
tussen Rijn, Maas en Moezel. Dit alles betekende stellig nog geen
controle over de begeerde landweg, maar het waren waardevolle steunpunten
voor de latere Brabantse pogingen in deze richting.
Terwijl Hendrik I er naar streefde de Brabantse macht vanuit het Westen
naar het Oosten over een groot deel van Lotharingen uit te breiden,
indien mogelijk zelfs tot aan de Rijn, werd een identieke poging in omgekeerde
richting ondernomen door de aartsbisschop van Keulen. Deze had
85

met Hendrik I over het algemeen op goede voet geleefd — beide vorstendommen
lagen tenslotte ver van elkaar — maar de toestand veranderde
onder de opvolgers van Hendrik I, namelijk Hendrik II en Hendrik III.
Dit verklaart het feit, dat de actie tijdens de regering van de beide laatste
hertogen werd vertraagd. Tijdens de regering van Hendrik II kwam het
graafschap Daalhem rechtstreeks onder het hertogdom, dat daarmede een
solide basis aan de overkant van de Maas verwierf. Hendrik III ontvangt
van de keizer de opdracht om de steden en vazallen van het rijk te beschermen
in het gehele gebied, dat van Brabant tot Westfalen reikte en van het
bisdom Trier tot de zee. De hertog van Brabant ontvangt hiermede dus
een uitdrukkelijk oppergezag over het grootste deel van Lotharingen, daarbij
inbegrepen het gehele gebied van de machtige aartsbisschop van Keulen.
Het werkelijke gezag, dat hieruit voortsproot, was natuurlijk niet groot,
omdat de keizer de kracht miste dit gezag voldoende te steunen. Het enige
positieve winstpunt in deze voor Brabant was het verwerven van het oppergezag
over stad en heerlijkheid Mechelen, tot dan toe een Luikse enclave
midden in Brabant. Onder de regering van hertog Jan I (1268—1294)
wordt het streven, door Hendrik I begonnen, bekroond met schitterende
resultaten. In zijn tijd streven de aartsbisschoppen van Keulen met verdubbelde
ijver naar het uitbreiden van hun macht over Lotharingen. Om de
hertog van Brabant voor zich te winnen schenken zij hem Aken. Jan I
achtte zich door deze vriendelijkheid niet gebonden. Toen de opvolgingsstrijd
in Limburg uitbrak, werd hem de kans geboden, die hij steeds had
gezocht. In 1283 dongen daar twee candidaten naar het verwerven van het
vorstendom. Een van hen, die zich niet machtig genoeg voelde om zelfstandig
op te treden, verkocht zijn rec'hten aan Jan van Brabant, die onmiddellijk
toesloeg. Zijn tegenspeler was graaf Reinoud I van Gelre, die zich
nu tegen Brabant te weer moest stellen en bondgenoten vond in de aartsbisschop
van Keulen en de graaf van Luxemburg. Ook Vlaanderen steunde
de partij van Gelre. Aan de zijde van Brabant vochten de graaf van Gulik
en Kleef, de graaf van Holland en de bisschop van Luik. De strijd duurde
vijf jaar en eindigde in 1288 met een grote Brabantse overwinning aan de
Rijn bij Woeringen. De aartsbisschop en de graaf van Gelre werden gevangen
genomen, de graaf van Luxemburg sneuvelde.
Deze overwinning is van uitzonderlijke betekenis geweest. Met de pogingen
van de Keulse aartsbisschop om zijn macht naar het Westen uit te
breiden is het voor goed gedaan, de macht van Gelre was voor lange tijd
gebroken. Limburg werd bij Brabant gevoegd. Brabant, dat sindsdien een
groot deel van de handelsweg controleerde werd onbetwist de machtigste
staat van Lotharingen. Brabant heerste sindsdien tussen Maas en Rijn.
Gent. PROF. dr. J. DHONDT.
86