HERMENEUS jrg 58-1986 nummer 3 - Tresoar

Viermaal
Sappho
Vertaling: Paul Claes
1. Ode aan Aphrodite
Fonkeltronige onsterfelijke Aphrodite,
listenvlechtend kind van Zeus, ik bid u,
overweldig niet met kwelling en kommer
mijn hart, almachtige,
maar kom hierheen zoals in vroeger tijd,
toen u mijn stem van ver vernam en
mij verhoorde en het gouden verblijf
van uw vader verliet
op uw wagenspan. Sierlijk voerden
snelle mussen u met fladderende vleugels
over de donkere aarde uit de hemel neer
door de dampkring.
Snel waren zij hier. En u, zalige, gleed
een glimlach over het goddelijk gelaat
toen u vroeg wat mij nu weer bedroefde,
en wat ik nu weer riep,
en wat mijn uitzinnig hart het vurigst
verlangde: ‘Wie moet ik ertoe brengen
jou opnieuw haar liefde te schenken? Wie,
Sappho, doet je onrecht?
Ontvlucht ze je, spoedig volgt ze jou,
wil ze geen geschenken, ze geeft er zelf,
bemint ze je niet, spoedig bemint ze jou
tegen haar eigen wil...’
169

170
Fr. 2
Kom uit Kreta naar dit heiligdom
waar een bekoorlijk bos van appelbomen
op u wacht met altaren die walmen
van wierook
waar koel water langs de appeltwijgen
ruist en rozenstruiken hun schaduw
werpen en uit ritselende bladeren
de rust stroomt
waar een weide vol grazende paarden
met lentebloemen bloeit en winden
zoel waaien...
Kom, Kupris, omkrans uw hoofd
en schenk in gouden bekers gul
de nectar die is gemengd voor
het festijn.
Fr. 31
Gelukkig als de goden lijkt
mij de man die vlak
tegenover jou zit en luistert
naar je mooie stem
en lieve lach zodat plots
mijn hart in mijn borst bonst
zodra ik naar je kijk
stokt mijn stem
mijn tong is gebroken,
een licht vuur loopt door
mijn huid, ik zie niets meer
mijn oren suizen
zweet stroomt van mij af
een beven bevangt me
ik ben groener dan gras
het lijkt of ik dood ga
maar alles is te dragen
als...

Fr. 16
Er zijn er die de ruiterij,
het voetvolk of de vloot het mooiste
vinden op de donkere aarde;
ik, wat men bemint.
Dat valt licht begrijpelijk
te maken: de vrouw die allen
in schoonheid overtrof, Helena,
heeft haar edele man
verlaten en is naar Troje
gevaren zonder te denken aan
haar kind of aan haar ouders,
zo lokte de liefde haar.
...
...
herinnert mij nu eraan hoe
Anaktoria is weggegaan.
Liever zag ik haar lieflijke gang
en het glanzen van haar gezicht
dan de Lydische strijdwagens
en zwaarbewapende soldaten.
Sappho tussen twee vrouwen. Detail van Attisch roodfigurige hydria, ca. 440-420 v. Chr. Vindplaats Vari.
Athene, Nat. Mus. 1260.
171

Problemen
rond Sappho’s
poëzie
De Hermeneus-redactie heeft me gevraagd een schriftelijke versie te maken van een
lezing die ik in mei 1985 heb gehouden voor de Stichting Literaire Activiteiten
Amsterdam. Bij die gelegenheid was mij verzocht te spreken over ‘het moderne
Sappho-onderzoek’ of iets in die trant. Uiteindelijk had de titel misschien beter
kunnen luiden: ‘de problemen waarmee het Sappho-onderzoek te kampen heeft’.
Om te beginnen moet ik welhaast iets zeggen over de manier waarop Sappho’s
poëzie ons heeft bereikt, al zullen deze gegevens niet voor alle lezers nieuw zijn. Haar
gedichten zijn ons niet overgeleverd via Middeleeuwse handschriften, zoals b.v. het
werk van Homerus, Sophocles of Plato, maar we kennen ze slechts uit twee bronnen:
citaten en papyri. Aan de specifieke problemen waarvoor deze bronnen ons stellen, zal
ik eerst enige woorden wijden.
Sappho wordt herhaaldelijk geciteerd door auteurs wier werk wél in Middeleeuwse
manuscripten is overgeleverd, schrijvers b.v. van metrische handboeken, of van
-werken op taalkundig ofliterair-kritisch terrein. Helaas hebben schrijvers doorgaans
een doel voor ogen als ze citeren: ze willen iets bewijzen of illustreren en ze geven
slechts dat gedeelte van een tekst dat voor hun betoog relevant is. Voor taalkundigen die
belangstelling hadden voor Griekse dialecten waren een paar woorden of was zelfs één
woord vaak al genoeg. Metrici hadden een paar verzen nodig, of tenminste één vers.
Alleen de auteurs van litcrair-kritische geschriften bieden soms meer. Zo citeert
Dionysius van Halicarnassus het gedicht dat men tegenwoordig vaak de ‘Aphroditehymne’
noemt in zijn geheel 1 , maar dat is dan ook het enige volledige gedicht van
Sappho dat bewaard is gebleven. En is het wel werkelijk volledig? In de handschriftelijke
overlevering zit een hinderlijke onduidelijkheid en de vondst van een
papyrus waarop Hardjes van dit gedicht staan, heeft de moeilijkheden alleen maar
vergroot.
Het gaat om het volgende. Toen Lobel, in 1951, bovengenoemde papyrus
publiceerde, vermoedde hij dat de 2e letter van v. 19 (de plaats waar de handschriften
in het ongerede zijn) een ψ was. Als dit zo zou zijn, moet aan het begin van deze regel
ψ (‘weer’ of ‘terug’) hebben gestaan. Andere deskundigen echter denken dat de
letterresten op de papyrus ook in een andere richting kunnen wijzen, en in dat geval
komt het woord ψ weer te vervallen. Het lijkt een futiel probleem, maar het is voor de
interpretatie van het gedicht beslist niet zonder belang. Roept de ‘ik’ in dit gedicht
172
A. Maria van Erp Taalman Kip

(voor de zoveelste maal) Aphrodite’s hulp in om een geliefde te winnen óf om een
ontrouwe geliefde terug te winnen? Er hangt nogal wat af van deze tekstkwestie. 2
Naast de Aphrodite-hymne moet ook fr. 31 worden genoemd, het gedicht dat begint
met de woorden: ‘Die man schijnt mij gelijk aan de goden te zijn’. Het fragment wordt
geciteerd door de onbekende auteur van het geschrift Περ ψυς. De tekstproblemen,
die ook hier aanwezig zijn) zijn niet onoverkomelijke maar helaas citeert de schrijver
slechts vier strofen en het is duidelijk dat het gedicht daarmee niet uit is. De inhoud
van deze vier strofen lijkt heel simpel, maar bij nadere beschouwing biedt de
interpretatie van het fragment grote problemen. Misschien zou de duidelijkheid groter
zijn, als we het gedicht in zijn geheel kenden.
Tot ongeveer 1900 berustte de kennis van Sappho’s poëzie op bovengenoemde twee
teksten plus nog een aantal veel kortere citaten. Maar rond de eeuwwiseling ontdekte
men in Berlijn enige op perkament geschreven fragmenten en in de periode daarna
leverde Egypte een gestage stroom papyri. In één geval vond men een fragment dat op
een scherf was gekrast.
Er is natuurlijk alle reden om verheugd te zijn over al deze nieuwe vondsten, maar
ongelukkigerwijs zijn papyri heel dikwijls beschadigd en de Sappho-papyri (evenals
het Berlijnse perkament) zijn het zonder uitzondering. Vaak bevatten ze slechts delen
van regels; op zijn best vinden we complete regels van een deel van een gedicht. Som
heeft men twee papyri gevonden met delen van hetzelfde gedicht, maar ook dit heeft
nog nooit tot een complete tekst geleid.
In het licht van het bovenstaande valt te begrijpen dat het publiceren van een op
papyrus gevonden gedicht een gewetensvolle taak is. Voorzover de letters er duidelijk
staan, is er natuurlijk niets aan de hand, maar de problemen beginnen met de sporen
van letters, zoals boven al is gebleken n.a.v. het woordje ψ. Vervolgens kan men te
maken krijgen met woorden waaraan b.v. twee letters ontbreken. Vult men dan die
letters aan? Dat lijkt geoorloofd, zolang tenminste de aanvulling werkelijk de enige
mogelijkheid is. Een volgende stap is het invullen van een ontbrekend woord.
Natuurlijk komt zo’n woord dan tussen haakjes te staan in de tekstuitgave, maar het zet
zich toch vast in de lezer; soms sluipt het ongemerkt de interpretatie binnen, of krijgt
het zijn plaats in een vertaling, maar dan zonder haakjes. Ik zal hier niet alle gewetensproblemen
gaan uitdiepen waarmee de uitgever van een papyrus wordt geconfronteerd,
maar het zal duidelijk zijn dat hij zich op een hellend vlak bevindt. Het
risico bestaat dat hij zijn eigen gedicht gaat schrijven.
In het verleden is men wel eens duidelijk te ver gegaan met het restaureren van
Sappho’s poëzie. Om de misleiding te illustreren die hieruit kan voortvloeien noem ik
één kras voorbeeld. In de vertaling van Mary Barnard (verschenen in 1958, maar op
het ogenblik weer volop te koop) vinden we de verzen 6-9 van fr. 16 als volgt
weergegeven:
‘did not Helen - she who had scanned
the flower of the world’s manhood -
choose as first among men one who
laid Troy’s honor in ruin?’
Deze zelfde regels luiden in de vertaling die Page san rijn commentaar toevoegt:
‘for she that far surpassed all mortals
in beauty. Helen, her most noble
husband deserted, and went sailing to Troy,...’ 3
Het zou me te ver voeren om het verbijsterende verschil tussen beide vertalingen tot
in ieder detail te bespreken, maar globaal gesproken is hier het volgende gebeurd.
Fr. 16 was oorspronkelijk bekend van een in 1916 gepubliceerde papyrus. Juist dit
gedeelte van de tekst was daarop zwaar beschadigd, met het gevolg dat de geleerden
173

driftig aan het repareren sloegen. Al deze rcparatiepogingcn zijn echter door een
tweede papyrus (gepubliceerd in 1951) naar het rijk der fabelen verwezen. Page
vertaalt dus Sappho en Barnard het poëtisch product van een classicus uit de 20e eeuw.
Het bedenkelijke hierbij is dat ze het boek van Page wél heeft geraadpleegd, maar
desondanks niet heeft begrepen wat er aan de hand was. Dit voorbeeld is dan ook
tevens bedoeld als waarschuwing: wie Sappho wil leren kennen via een vertaling, dient
wel op zijn hoede te zijn.
Tot zover de overieveringsproblemen. Nu een enkel woord over de taal van
Sappho’s gedichten. Sappho en haar tijdgenoot Alcaeus spraken en schreven het
Aeolische dialect, maar dan de Lesbische variant daarvan, die weer afwijkt van het
Aeolisch uit Boeotië en Thessalië. Van deze Lesbische variant hebben we geen andere
getuigenissen; er zijn wel inscripties gevonden maar die dateren van eeuwen later.
Daardoor staat men soms voor de vraag - een vraag die ook voor de tekstconstitutie
weer van belang is - of bepaalde woordvormen die verder nergens zijn gearresteerd, in
dit dialect inderdaad mogelijk waren.
Het Lesbisch van rond 600 hangt voor ons min of meer in een vacuüm. Dit brengt
ook met zich mee dat het niet gemakkelijk is Sappho’s stijlniveau te bepalen. Men heeft
het dikwijls doen voorkomen of de taal van haar poëzie, afgezien van de epische
elementen in sommige gedichten, ongeveer gelijk stond met de spreektaal, hoewel we
van die spreektaal natuurlijk niets afweten. Het ging, zo dacht men, om simpele
ontboezemingen in de simpele taal van alledag. Tegenwoordig is men geneigd deze
voorstelling van zaken als een ernstige simplificatie te beschouwen. In Sappho’s poëzie
schuilt aanzienlijk meer raffinement dan men vroeger soms placht te denken.
In dit verband wil ik ook even ingaan op de relatie die men wel veronderstelt tussen
Sappho’s gedichten en de z.g. volkspoëzie. In een recent boek schrijft Anne Burnett
n.a.v. de Aphrodite-hymne: ‘The solemn conventions of prayer are set to the melodies
ofpopular song, so that the metre itselfseems to comment saucily upon the matter’ 4 . Ik
ga nu maar voorbij aan het feit dat Burnett hier ook de melodieën in haar beschouwing
betrekt, hoewel er over de muziek absoluut niets bekend is. Het gaat me erom dat ze
meent dat het gebed alleen al door de metrische vorm wordt geïroniseerd. Er is natuurlijk
onderzoek gedaan naar de metriek van Sappho’s gedichten en het staat wel vast dat het
principe van de metrische vormen die ze gebruikt zeer oud is. Er kunnen dus heel best
volksliedjes zijn geweest met vergelijkbare metrische patronen. Maar daarmee is niet
gezegd dat de afstand tussen volkspoëzie en verfijnde liedkunst in een reuzesprong
overbrugd is door Sappho en Alcaeus. Het is minstens zo waarschijnlijk dat zij
aanknoopten bij en het hoogtepunt vormden van een Lesbische poëtische traditie die
zich allang van de volkspoëzie had losgemaakt. In dat geval heeft Sappho’s publiek
waarschijnlijk geen associaties met volksliedjes meer gehad en zal dus ook het door
Burnett gesuggereerde ironische effect zijn uitgebleven.
Ook hier weer kunnen we niets bewijzen. We weten dat zowel Terpander als Arion
afkomstig waren van Lesbos, wat er op zou kunnen wijzen dat daar in die tijd al een
bloeiende liedcultuur was. Maar zij dankten hun roem aan een geheel ander soort
poëzie en over voorgangers van Sappho en Alcaeus in hun eigen genre is niets bekend.
Dit bewijst echter niet dat ze er niet waren, aangezien het heel goed mogelijk is dat hun
liederen nooit schriftelijk zijn verbreid. Hoe trouwens de verbreiding van de gedichten
van Sappho en Alcaeus heeft plaats gevonden is ook niet zonder meer duidelijk. In
ieder geval moet men goed voor ogen houden dat het hier in eerste instantie om orale
poëzie gaat, die niet bestemd was voor een anoniem lezerspubliek. Het zijn liederen,
primair bestemd om gezongen te worden voor een welomschreven groep toehoorders.
Op dit orale karakter van de Lesbische poëzie is de laatste tijd sterk de nadruk
gelegd. Zo heeft b.v. Rösler 5 betoogd dat Sappho en Alcaeus niet slechts in eerste
174

instantie maar uitsluitend en alleen dichtten en zongen voor hun eigen kring en dat de
gedachte aan een (in tijd of plaats) verder verwijderd publiek niet bij hen opkwam of
zelfs kon komen. Hij verbindt daaraan vrij vergaande conclusies. In deze poëzie, die zo
direct bestemd was voor de naaste omgeving en die het dagelijks leven als het ware
begeleidde, zou volgens Rösler het onderscheid tussen het ‘poëtische ik’ ofwel het
‘lyrische subject’ 6 en anderzijds het biografische ik eigenlijk niet bestaan. Het hier en
nu binnen het gedicht vallen samen met het hier en nu van het moment van zingen. Dit
zou b.v. betekenen dat Sappho, toen ze de Aphrodite-hymne zong, inderdaad verliefd
was en dat haar gehoor wist om welke geliefde het ging. Men zou zich zelfs kunnen
voorstellen dat het meisje zich onder haar gehoor bevond. 7 Als dat zo was, dan zou het
gedicht (mede) een middel geweest zijn om het meisje te werven.
Een dergelijke voorstelling van zaken is door andere onderzoekers weer met kracht
van de hand gewezen, o.a. door de al genoemde Anne Burnett. Maar ook hier weer -
het wordt een beetje eentonig - zijn de gegevens te schaars om de controverse werkelijk
te beslechten. Mij lijkt het standpunt van Rösler te rigide. Anderzijds denk ik niet,
zoals Burnett, dat Sappho gefingeerde namen gebruikt of fictieve biografische details
vermeldt. Als er, zoals in fr. 16, sprake is van een meisje Anaktoria dat niet meer
aanwezig is, dan waren, naar ik vermoed, zowel het meisje als haar naam als haar
afwezigheid reëel. Maar te bewijzen valt het niet en op andere punten wordt mijn
onzekerheid al groter. In fr. 2 vinden we een bede tot Aphrodite om zich in haar
heiligdom te manifesteren. Is dit lied ook werkelijk door Sappho in een Aphroditeheiligdom
gezongen? Het lijkt heel goed mogelijk, maar we zullen het waarschijnlijk
nooit weten.
In het bovenstaande heb ik gesproken over Sappho’s publiek of haar kring. Het is
duidelijk dat deze kring uit jonge meisjes bestond, maar waarom precies verbleven zij
in haar omgeving? Het antwoord op deze vraag is weliswaar in de eerste plaats van
historisch en biografisch belang, maar kan toch weer aan de interpretatie van bepaalde
gedichten raken. Zo heeft b.v. River 8 gesteld dat het in de Aphrodite-hymne wel
degelijk gaat om het terugwinnen van een meisje en dat het vertrek van het meisje de
schending betekende van een ‘droit réel’. Hij kan dit slechts betogen omdat hij
aanneemt dat de groep rond Sappho een soort cultus-gemeenschap was, waarin de
meisjes met een half-religieus ritueel werden opgenomen. Een voortijdige etteenzijdige
verbreking van de band schond de integriteit van de groep en was een
belediging aan het adres van Sappho.
Rivier is niet de enige geweest die Sappho’s kring een religieus karakter toekende^
maar toch bestaan er voor deze opvatting geen duidelijke aanwijzingen. Ook de
getuigenissen uit de oudheid (hoewel beslist niet op alle punten betrouwbaar) wijzen
niet in deze richting. In de Suda (een Byzantijns lexicon) wordt gesproken over
‘leerlingen’. In een verminkte papyrus-tekst, waarin vermoedelijk de levensloop van
Sappho met die van Alcaeus wordt vergeleken, vinden we het participium παιδευσα
(‘vormend’, ‘opvoedend’), terwijl Maximus van Tyrus (2e e.n. C.) de groep vergelijkt
met de groep jongens en mannen die zich om Socrates placht te verzamelen. Deze
vergelijking gaat echter niet op. De groep om Socrates verzamelde zich spontaan en
kon van dag tot dag anders zijn samengesteld. Dat kan bij de meisjes rond Sappho niet
zo zijn gegaan, aangezien zij niet alleen uit Mytilene kwamen maar ook uit steden op
het vasteland van Klein-Azië. Dit moet toch wel impliceren dat ze door hun ouders
naar Sappho toe werden gestuurd om de periode voor hun huwelijk in haar omgeving
door te brengen. En dat ze daar dan iets ‘leerden’ lijkt aannemelijk. Blijkbaar stelden
(in die tijd, in die kringen, in dat deel van de Griekse wereld) echtgenoten er prijs op
dat hun bruid tot op zekere hoogte gecultiveerd was: dat ze wist hoe zich te bewegen en
te kleden en een zekere musische vorming bezat. Meer in het algemeen mag men
175

misschien het verblijf bij Sappho als een rijpingsperiode beschouwen, waarin nog
jonge meisjes op hun huwelijk werden voorbereid.
Tot slot nog dit. Het behoeft geen verbazing te wekken dat Sappho herhaaldelijk
opduikt in feministisch getinte geschriften. Soms wordt dan de indruk gewekt dat het
genus manlijke classicus een volstrekt vertekend beeld geeft van haar poëzie. Een
opmerkelijk voorbeeld hiervan is een artikel van Mary Lefkowitz. 9 Hierin laat zij een
lange tirade over het onbegrip van mannen uitmonden in een interpretatie van fr. 31
die al stamt van een classicus uit de 19e eeuw en die juist in de jaren voordat Lefkowitz
haar artikel schreef, weer nadrukkelijk (door twee mannen!) onder de aandacht was
gebracht. In dit geval heeft de interpretatiestrijd met mannelijk onbegrip niet erg veel
te maken. Ook vindt men wel de suggestie dat mannen geen raad weten met het
homo-erotische element in Sappho’s poëzie. Zo schrijft b.v. Josephine Balmer in de
inleiding op haar vertaling (1983): ‘most scholars are still worried about the nature of
this passion’. Nu wil ik niet ontkennen dat dit in het verleden veelal zo is geweest. Nog
in de jaren ‘50 van deze eeuw heeft een Engelse geleerde geprobeerd door kleine
tekstveranderingen Sappho’s liefde in een andere richting te buigen. Anderen
verzekerden met klem dat er wel sprake was van liefde maar dat het minderwaardig
was om zelfs maar te vermoeden dat sexualiteit daarbij een rol speelde. Maar Balmer
had beter de verleden tijd kunnen gebruiken. Classici voor wie dit nu nog een
probleem vormt zijn echt met een lantaarntjc te zoeken.
Ik hoop in het bovenstaande een beeld te hebben gegeven van de vele problemen die
onderzoekers op het terrein van de Lesbische poëzie op hun weg vinden. Het grootste
en meest frusterende probleem is en blijft de staat van de overlevering. Wie zich met
Sappho bezig houdt streeft naar een gewetensvolle interpretatie van haar poëzie, maar
een onvolledig gedicht interpreteren is eigenlijk een vorm van hybris. Toch maken wij
ons noodgedwongen daaraan schuldig. Het alternatief zou immers zijn dat we zwegen
over de poëzie van Sappho (en Alcaeus) en dat lijkt ook niet de oplossing. Maar we
moeten wel voorzichtig zijn, en vooral bescheiden.
Noten
1. Het citaat staat in De compositione verborum, c. 23. De verwijzing naar Sappho’s gedichten
geschiedt gewoonlijk door aanduiding met een nummer. Het hier genoemde gedicht is fragment 1
volgens de nummering in de voorbeeldige wetenschappelijke tekstuitgave van Eva-Maria Voigt:
Sappho et Alcaeus (Athenaeum-Polak en Van Gennep, Amsterdam 1971). Gelukkig heeft zij
dezelfde nummering aangehouden als Lobel/Page in hun editie uit 1955. In oudere edities vindt
men een andere nummering.
2. Zelf ben ik ervan overtuigd dat ψ een corpus alienum in het gedicht zou zijn, maar ik kan daarop
hier niet nader ingaan. Een overzicht van de problematiek is te vinden in mijn artikel in Lampas 13
(1980), 336-354.
3. Denys Page, Sappho and Alcaeus (Oxford 1955, 1959 2 ), 52-53.
4. Anne Pippin Burnen, Three Archaic Poets. Archilochus, Alcaeus, Sappho (Londen 1983), 245.
5. W. Rösler, Dichter und Gruppe (München 1980).
6. Deze termen zijn ingevoerd om begripsverwarring te voorkomen. De ‘ik’ die in een gedicht aan
het woord is valt nl. lang niet altijd samen met de persoon van de dichter.
7. Als het in het gedicht om een ontrouwe geliefde ging (zie boven) dan is dit natuurlijk niet
voorstelbaar.
8. A. Rivier, ‘Observations sur Sappho 1, 19, 59’, Revue des Études grecques 80 (1967), 84-92.
9. M. Lefkowitz, ‘Critical Stereotypes and the Poetry of Sappho’, Greek, Roman and Byzantine
Studies 14 (1973), 113-123.
176

Sappho
vertalen
Paul Claes
Sappho was voor mij een liefde op het eerste gezicht. Ik zat in de poësis - die
bloemrijke benaming werd vroeger aan de voorlaatste klas van de Grieks-Latijnse
humaniora gegeven - toen onze leraar klassieke talen het uitspellen van Homerus’
hexameters onderbrak om met ons de Griekse lierdichters te lezen. Voor hem was dit
zo te-zien alleen het afwerken van een besogne, voor mij was het een openbaring. Hij
had op zogenaamde ‘alcoholstencils’ enkele gedichten van Sappho overgeschreven.
Zoals ik later ontdekte, waren die ontleend aan de Bloemlezing uit de Griekse lierdichters
van pater A. Geerebaert, de Vlaamse Jezuïet die helemaal op zijn eentje de gehele
klassieke literatuur voor schoolgebruik had uitgegeven. Zijn versie van Sappho’s
gedichten bevatte de romantische conjecturen van vorige editeuren. De beroemde
‘veelonge nacht’ in het zogenaamde Arignota-gedicht uit de Anthologia lyrica van
Diehl behoorde daarbij. Hoeveel dichterlijke zielen door zulke conjecturen en de nog
veel fantasierijkere van Edmonds betoverd zijn, valt moeilijk te zeggen. Ikzelf was
onmiddellijk verloren. Vooral het gedicht dat in deze uitgave ‘Maanlicht’ was gedoopt,
verrukte mij. Ik vermoedde toen niet, en mijn leraar blijkbaar evenmin, dat dit
‘kwatrijn’ slechts een fragment van een langer gedicht was, en ik las wat waarschijnlijk
een bruiloftsgedicht is, als een natuurcvocatic. Wat mij vooral aansprak, waren de
verbluffende klankeffecten:
asteres men amphi kalaan selannaan
aps apukruptoisi phaennon eidos
hoppota plèthoisa malista lampè
gaan...
Ook hier hadden de filologen toegeslagen. Bij Geerebaert was de laatste, onvolledige
regel van de Sapphische strofe aangevuld tot: ‘laitm’ epi kai gaan’ (over zeediep en
aarde). Later las men hier de Homerische clausule ‘gaan epi paisan’ (over geheel de
aarde), maar het is waarschijnlijk beter onze onwetendheid nederig te bekennen en met
de jongste uitgever D. A. Campbell een blanco te laten.
Het is een manie van mij om gedichten die ik mooi vind te vertalen. Het lijkt wel of ik
de gedichten op die manier pas echt kan lezen. Vertalen is schrijvend lezen. Het is ook
een zich toeëigenen, co-auteur worden. Nauwelijks hadden we de Sappho-verzen in de
klas gelezen of ik zette mij aan het vertalen. Ik maakte een hoop versies van het
maangedicht, maar geen enkele daarvan beviel me echt. Alle bleven zij achter bij de
sonoriteit van het origineel, waarin de bedwelmende repetitie te horen was van al die
177

Eolischc a-klanken, het harde etsen van de occlusieven (p,t,k,), in relief gezet door
sisklanken en gedempt door liquidae (r,1). Hoe geef je zoiets in het Nederlands weer?
Het was alsof Psappha (zo luidt de Lesbische naam van de dichteres) de letters van
haar eigen naam over deze verzen verspreid had: as......a.p.....s....aa/aps ap...
Ik gaf al gauw mijn pogingen op om de metriek van de oorspronkelijke tekst te
bewaren en probeerde door een berijmde vertaling iets van de zangerigheid ervan te
vatten. Een van mijn vertalingen luidde als volgt:
Die sterren daar die staan rondom de mooie maan
verbergen andermaal hun glanzend aangezicht
wanneer alweer haar volle schijf het klaarste licht
op aarde en oceaan.
De klankcorrespondenties zijn er (evenals de apocriefe ‘oceaan’), maar het is maar al te
duidelijk dat ik het sobere origineel met teveel woordenkraam te lijf was gegaan.
Ik was intussen klassieke letteren gaan studeren. Het gedicht van Sappho liet me
niet los. In 1965 maakt ik er zelfs een Latijnse vertaling van (een vroegere Franse
vertaling is gelukkig verloren gegaan):
SAPPHICUM CARMEN DE LUNA
Quidquid astrorum prope sunt Dianam
rursus obscurant faciem atque luccm,
luna cum lustrat magis alba nigram
lumine terram.
Deze verzen lijden nogal onder de retoriek. De mythologisering van de maan tot een
Diana, de hendiadys ‘faciem atque lucem’ en het oxymoron ‘alba nigram’ vind ik nu
wat ongelukkig. Van de klank is niets overgebleven, tenzij dan een obsessionele m.
Dit was mijn eerste proeve om een Latijnse Sapphische strofe te schrijven. De
tweede kwam pas jaren later, toen ik het volgende vers van Ida Gerhardt in het Latijn
overzette:
FRAGMENT
Als grote rozen voor een donkerend raam
de strofen, met het weggeborgen hart
van purper, haast versomberend tot zwart.
Als grote rozen voor een donkerend raam.
Sappho, de ondoorgrondelijke naam.
De associatie van Sappho met rozen is niet zo toevallig als ze lijkt. Rozen komen
telkens weer in haar poëzie voor. Philostratus schrijft dan ook in zijn Epistulae:
‘Sappho houdt van de roos’. Met een onsterfelijk zinnetje zegt Meleager in het
openingsgedicht van zijn Krans dat hij van Sappho ‘weinig’ op zal nemen ‘maar rozen’.
Het ligt voor de hand dit op Sappho’s poëzie geïnspireerde gedicht in Sapphische
strofen te vertalen en het fragmentaire karakter ervan te onderstrepen door een strofe
af te breken (zoals dat in de bewaarde papyri maar al te dikwijls het geval is).
178
FRAGMENTUM
Non rosae surgunt aliter superbae
ac strophae iliae, pro tenebrante vitro
occultantes paene nigro colore
purpureum cor,
non rosae surgunt aliter superbae.
Sappho, inextricabile nomen...

Om Sappho zelf te vertalen lijkt mij in het Nederlands de Sapphischc strofe niet zo erg
geschikt. Ik weet dat een dichter als Bloem haar zelfs in zijn oorspronkelijke poëzie
gebruikt heeft, maar het resultaat is nogal artificieel. Luister naar Boutens’ weergave
van het maangedicht:
Allerzijds versteken de sterren rond de
Schoone maan in ’t donker haar glanzend aanschijn,
Nu zij weer in zuivere volheid uitschijnt
Over de wereld.
Sapphische verzen beginnen steeds met een beklemtoonde lettergreep. Daardoor
geraakt de vertaler die dit metrum wil handhaven in grote moeilijkheden, wanneer hij
de in het Nederlands zeer gebruikelijke constructie lidwoord (uiteraard onbeklemtoond)
plus substantief (beklemtoond) wil aanwenden. Boutens heeft het
probleem virtuoos opgelost door een inversie in het eerste vers (wat hem wel noopte tot
het toevoegen van het in het origineel ontbrekende ‘Allerzijds’) en door een lelijk
enjambement van het eerste naar het tweede vers (dat de oorspronkelijke verseenheid
stuk breekt). Terwille van het metrum moet hij in het vierde vers ook ‘wereld’
schrijven in plaats van ‘aarde’ (dat elisie van ‘de’ zou veroorzaken). Ook ik kon in mijn
oude metrische vertaling niet zonder dergelijke kunstgrepen:
Al die sterren daar om de mooie maan heen
gaan opnieuw hun glanzend gelaat verhullen,
nu zij weer in stralende volheid schittert
over het aardvlak.
Voor de literaire kring, waar ik in mijn universiteitsjaren vele captivante avonden
sleet, bracht ik in 1965 een lang stuk over Sappho, dat ik lardeerde met eigen
vertalingen. Dit werkstuk werd uitbundig geloofd door de aanwezigen, van wie er een
mijn vertalingen zelfs tot ‘herdichtingen’ omdoopte. Het hele ding werd in het
Leuvense studententijdschrift Mozaïek gepubliceerd. In werkelijkheid waren mijn
weergaven nogal archaïsche, met veel ‘doch’s’ en ‘reedsen’ doorspekte, metrische en
rijmende probeersels. Een enkele keer deed de jambische zesvoeter (een alexandrijn
zonder cesuur), die ik gebruikte, het niet zo slecht:
Kom hier naar mij op Kreta, naar uw heiligdom,
omgeven door de appelbomen van een woud
vol pracht, waarin de brandaltaren zijn gebouwd
die geuren van de gom.
Het koele water ruist de appeltwijgen traag
voorbij, in ’t lommer van de rozenstruiken ligt
de ganse plek, van bladeren vol blikkerlicht
vloeit lome slaap omlaag.
De weide waar de paarden grazen staat in bloei
met tal van lentebloemen, de anijs verspreidt
een geur van honing...
...
Kom dan, het hoofd omkranst, o Kyprische godin,
de gouden bekers vullen met het voor ’t festijn
verfijnd bereide mengsel van de nektarwijn,
kom, schenk ons allen in!
(fr. 2 LP)
179

In deze eerste vertalingen offerde ik alles op aan de vorm. Ik verlustigde mij in een
Swinburniaanse zoetvloeiendheid, door mijn verzen half fluisterend voor mij op te
zeggen. Tot een lid van het Literaire Genootschap, waartoe ik behoorde, mij onder
vier ogen toevertrouwde dat hij niets moest hebben van dit soort vertalingen. Wij
leefden toch in 1965, nu een heel andere poëzie geschreven werd. ledere vertaler moest
rekening houden met het poëtisch idioom van zijn eigen tijd. Dus moest je nu in de
eerste plaats het beeld vertalen en je niet met metrische knutselarijen bezig houden.
Het was een ruw ontwaken. Toen ik mijn eigen gedichten met nieuwe ogen bekeek,
moest ik toegeven dat mijn criticus volkomen gelijk had. Wat bij Sappho harde
contouren had, was in mijn vertaling vcrwist in lieflijke zoetelijkheid:
Ik was op jou verliefd, Atthis, reeds lang voorheen,
toen jij nog een klein meisje zonder charmes scheen.
Of erger nog:
‘t Is goed dat ge zijt gekomen, ‘k wachtte reeds zo lange...
Nu hebt ge mijn hart geblust dat brandde van verlangen»
Was dat de vrouw die gezegd had dat de Liefde op haar viel ‘als een wind uit de
bergen’? Onbevredigd over mijn eigen werk legde ik mijn versies terzijde.
Ik verloor intussen Sappho nooit helemaal uit het oog. Ik las Nederlandse
vertalingen, waarvan geen enkele me echt kon treffen. Boutens verknoeide alles door
zijn ornamenten: wie vertaalt het Griekse ‘himeroeis’ nu door ‘verlangenstekelend’?
en waar staat de ‘alverbijst’ring’ in het origineel van het ‘Phainetai moi kènos’? En ook
Van de Woestijnes versie van datzelfde gedicht is tegenwoordig wegens zijn
archaïsmen niet meer te pruimen:
Goôn-gelijk schijnt dées me te zijn, de man die
over ú zit, dichte geschoven, welke
zit en, waar zoet zingend ge zijt, het mag, uw
zang te beluisteren
Toen ik jaren later de première van het stuk Tot nut van ’t algemeen (1980) van
Waker van den Broeck bijwoonde, herkende ik in de dialogen van de volkse
hoofdpersonages verbaasd het einde van dat gedicht:
DOMIEN: Als ik u zie... ik ben mijn stem kwijt...
ALICE: Mijn tong wordt stijf en mijn vel staat in brand.
DOMIEN: Ik bibber over heel mijn lijf.
ALICE: Ik word bleek als gras en ‘t scheelt geen haar of ik word zot.
DOMIEN: ’t Scheelt geen haar of ik ben dood.
Intussen bleef ik de Sappho-filologie volgen. Toen ik mijn allereerste vertalingen
maakte, had ik de Griekse teksten nog helemaal overgeschreven uit de Alcée-Sapphoeditie
van Th. Reinach. Geld om dat Budé-deeltje te kopen had ik toen niet en
fotokopieën waren in die tijd even duur als onwelriekend. Ik had toen al door dat
Edmonds zuivere fantasie was en dat zijn Sappho-tekst, zoals Guépin eens stelde, het
werk is van een groot neo-helleens dichter. Zo is ook Weigalls Sappho-biografie, die
hierop steunt, een decadente roman après la lettre. Het meest plezier had ik aan het
mooie Tusculum-deeltje van Max Treu, van wie ik de soepele metrische vertaling nog
altijd bewonder. De studie van Edith Mora (1966) stel ik boven veel studies van
geleerden: de liefde voor het werk spreekt uit elke bladzijde. Daartegenover zijn de
weergaven van Marguerite Yourcenar in La Couronne et la Lyre (1979) prutswerk.
180

De filologie ontluisterde het mythische Sappho-beeld dat ik met vele anderen
deelde. Zo bleek de uitspraak ‘aei parthenos esomai’ (altijd zal ik maagd blijven) nu in
de mond te moeten worden gelegd van de godin Artemis, wat het fragment veel van
zijn evocatieve kracht doet verliezen. En dat raadselachtige ‘ik ben groener dan gras’ in
wat Burnier de ‘ode aan Brocheo’ noemt, betekent misschien ‘ik ben vochtiger dan
gras’. Een ‘lesbischer’ dichteres kwam te voorschijn uit dat veelbesproken fragment
waarin de ‘reine Sappho1 (dixit Alcaeus) het heeft over een olisbos (dildo). Elke vondst
brengt oude zekerheden aan het wankelen. Weten wij eigenlijk wel genoeg om ons aan
het vertalen van die oude teksten te wagen?
En toch is vertalen onvermijdelijk nu het aantal graeci en graecae van dag tot dag
afneemt. Een discussie over de antieke vrouw is onmogelijk zolang de deelnemers
daaraan zich beroepen op vertalingen als die van Mary Barnard, die zich op filologisch
onbetrouwbare grondteksten baseren. Hoe poëtisch de ‘cirkels in het gras’ (Oek de
Jong) ook zijn die zo ontstaan.
In mijn vertaling, die verleden j aar bij de uitgeverij Kritak (Leuven) verscheen, liet
ik mij door drie criteria leiden: je moet juist, goed en mooi vertalen. Juist vertalen
betekent dat je een goede editie gebruikt, zoals die van D. A. Campbell in de Loeb
Classical Library, die de conjecturen tot een minimum herleidt en niet pretendeert
beter Grieks te kennen dan de dichteres zelf. Juist vertalen betekent ook: niet
verfraaien, niet poctiscren, bij de tekst blijven, ook waar hij fragmcntair is en in strijd
lijkt met onze manier van denken. Juist vertalen betekent tenslotte: het beeld vertalen
en niet de letter (het euvel van zoveel klassieke vertalingen).
Goed vertalen is een ekwivalent vinden voor het oude idioom in de hedendaagse
poëzie. Dat is moeilijk omdat het modernisme de oude vormen onbruikbaar heeft
gemaakt. Metrisch of berijmd vertalen lijkt me uit den boze, omdat er tegenover één
geslaagde passage altijd vijf andere komen te staan die de mist ingaan. Ik koos vooreen
vers waarin wel het aantal heffingen min of meer vastligt, maar het aantal dalingen
onbepaald is. Dit is geen vrij vers, maar een vorm die vast genoeg is om gebondenheid
te suggereren en soepel genoeg om zowel beknoptheid als amplificatie tot hun recht te
laten komen. Een enkele keer kan het rijm het volkse karakter van bijvoorbeeld
huwelijksliederen kracht bijzetten.
Mooi vertalen betekent dat je de melodie van het origineel in je versie door laat
klinken. Dionysius van Halicarnassus merkte van de Ode aan Aphrodite al op dat de
‘woorden gecombineerd en verweven zijn volgens verwantschappen en verbindingen
tussen de letters’. Dat is een trefzekere beschrijving van het ingewikkelde spel van
consonanties dat Sappho in haar vers hanteert. Telkens weer worden woorden gekozen
wegens hun klankverband met andere woorden. Die innerlijke correspondenties heb
ik ook in mijn vertalingen proberen weer te geven.
Maar reeds rijzen de eerste twijfels bij de vertaler. Heeft hij de tekst wel helemaal
begrepen? heeft hij Sappho niet te veel versimpeld? heeft hij de dichteres niet verraden?
Sappho vertalen is als grijpen naar de maan, die nabij en toch onbenaderbaar op het
water ligt.
181

De vergeten
slavenopstand
van Drimacus
van Chios
Wie denkt aan slavenrevoltcs in de oudheid, denkt in eerste instantie aan de opstand
van Spartacus (73-71 v. Chr.) en aan de grote rebellieën op Sicilië (135-132 v. Chr. en
104-100 v. Chr.). De naam Drimacus van Chios daarentegen is goeddeels onbekend,
hoewel hij een minstens zo interessante figuur is geweest als de meer bekende
slavenaanvoerders, want Drimacus ging niet ten onder in de strijd tegen de
slavenhouders, maar overleefde. Sterker nog, hij dwong de overheid een overeenkomst
af.
‘ Over de opstand van Drimacus bestaat maar één tekst. In het zesde boek van zijn
Deipnosophistae (VI. 265b-266e) vertelt de derde eeuwse schrijver Athenaeus de
belevenissen van een groep ex-slaven onder leiding van een zekere Drimacus in de
ontoegankelijke bergkammen van Noord-Chios. Na hun vlucht leefden zij van roof en
plundering en boden succesvol weerstand aan de pogingen van de bewoners van Chios
om hen uit te roeien.
Uiteindelijk zag de overheid geen andere mogelijkheid om aan de plunderingen een
einde te maken dan een formele overeenkomst met deze ex-slaven aan te gaan.
Athenaeus’ getuigenis is uniek. In geen andere passage in de antieke literatuur wordt
gesproken over een officieel gesloten overeenkomst tussen stadsbestuur en
Weggelopen slaven. In dit artikel wil ik ingaan op de overeenkomst die Drimacus aan
het stadsbestuur kon afdwingen en op de vraag waarom er in de antieke literatuur geen
parallellen te vinden zijn, die in de slavcrnij-geschiedenis van Noord- en Zuid-
Amerika wel voorhanden zijn. Ik heb niet de hoop een definitieve datering te kunnen
presenteren. Wel hoop ik de lezer te kunnen wijzen op problemen die onherroepelijk
rijzen wanneer men antwoord probeert te geven op vragen die een tekst zonder
parallellen oproept. Om de zaak zo zuiver mogelijk voor te stellen zal ik eerst de
Griekse tekst (die geschikt is als schoollectuur) en een Nederlandse vertaling
aanbieden.
182
F. J. Meijer

Athenaeus’ tekst (Deipnosophisiae VI, 265b-266e)
De eerste Grieken van wie ik weet dat
zij zich bedienden van gekochte slaven,
waren de bewoners van Chios. Dat
vertelt Theopompus in het zeventiende
boek van zijn ‘Historiën’. De Thessaliërs
en de Lacedaemoniërs maakten eerder
dan de Chiërs gebruik van slaven, maar
zij verwierven de slaven niet op dezelfde
manier. Want de Lacedaemoniërs en de
Thessaliërs verkregen hun slaven uit de
Griekse bevolking die het land dat zij nu
hebben, vroeger bewoonde. De Lacedaemoniërs
namen het land van de
Achaeërs, de Thessaliërs dat van de
Perrhaebiërs en Magnesiërs. Bij de
Lacedaemoniërs werden de slaven heloten
genoemd, bij de Thessaliërs penestae.
De bewoners van Chios echter
bezitten de slaven die niet van Griekse
oorsprong zijn, en zij betalen een prijs
voor hen. Dit is de lezing van
Theopompus. Maar ik geloof dat de
godheid verstoord werd vanwege deze
praktijken, aangezien zij later in een
uitputtende oorlog met hun slaven
werden verwikkeld. Nymphodorus uit
Syracuse vertelt althans het volgende
verhaal over hen in zijn ‘Reis langs de
kust van Asia’: ‘De slaven van de Chiërs
liepen weg, trokken naar de bergen en
verwoestten massaal de landerijen van
hun meesters. Want het eiland is
onherbergzaam en bebost. Kort voor
onze tijd liep, volgens het verhaal van de
Chiërs zelf, een slaaf weg en zocht zijn
heil in de bergen. Hij was een dapper
man, bedreven in de oorlogvoering. Hij
voerde de weggelopen slaven aan, gelijk
een koning een leger aanvoert. De Chiërs
zonden dikwijls legeronderdelen tegen
hem uit, maar zij konden niets uitrichten.
Toen Drimacus - zo heette de
weggelopen slaaf - zag dat zij hun levens
riskeerden zonder resultaat, zei hij tegen
hen: ‘Chiërs en Meesters, de moeilijkheden
die jullie van de weggelopen slaven
ondervinden zullen nooit ophouden.
Waarom zou dat ook gebeuren, omdat
alles geschiedt volgens een door God
gegeven orakel. Indien jullie echter met
mij een overeenkomst sluiten en ons in
rust laten leven, dan zal ik veel goeds
voor jullie realiseren’. Derhalve sloten
de Chiërs een verdrag en een wapenstilstand
met hem voor een bepaalde
periode, en hij liet maten en gewichten
en een speciaal zegel maken. Hij toonde
deze aan de Chiërs en zei: ‘Wat ik van
een van u afneem, dat neem ik naar vaste
maat en gewicht, en wanneer ik naar
behoefte heb genomen, dan zal ik uw
voorraadkamers met dit zegel verzegelen
en zonder verdere schade laten. Bij de
slaven die van u weglopen, zal ik de
reden van hun vlucht trachten te vinden
en als blijkt dat zij zijn weggelopen
omdat zij mateloos hebben geleden, dan
zal ik ze bij mij houden maar als zij geen
afdoende reden voor hun vlucht hebben,
zal ik ze terugsturen naar hun meesters’.
De overige slaven zagen dat de Chiërs
deze voorwaarden met graagte aannamen
en waren minder geneigd om weg te
lopen, daar zij het onderzoek van
Drimacus vreesden. Ook de weggelopen
slaven bij hem vreesden hem meer dan
hun eigen heren en deden alles wat hij
vroeg, hem gehoorzamend als een
militair bevelhebber. Want hij strafte
niet alleen degenen die ongehoorzaam
waren, maar hij liet niemand een akker
verwoesten of ander onrecht doen
zonder zijn uitdrukkelijke toestemming.
Wanneer hij op feestdagen uitmarcheerde,
nam hij van de velden wijn en
onbezoedelde offerdieren. Daar kwam
nog bij wat de heren hem vrijwillig
gaven. Wanneer hij bemerkte dat
iemand iets tegen hem beraamde of een
hinderlaag legde, dan strafte hij hem.
Na verloop van tijd liet de stad
verkondigen een grote beloning te
schenken aan de man die Drimacus
levend zou uitleveren of zijn hoofd zou
brengen. Drimacus nu, die oud was
geworden, riep zijn lievelingsknaap bij
zich op een geheime plaats en zei: ‘Ik heb
van jou meer gehouden dan van iemand
183

van de andere mensen. Jij bent mijn
lievelinge mijn zoon, alles wat ik heb. Ik
heb nu lang genoeg geleefde terwijl jij
jong bent en in de kracht van je leven.
Wat blijft er dus ie doen. Jij moet een
goed en aanzienlijk man worden. Omdat
de stad Chios de man die mij gedood zal
hebben veel geld en de vrijheid zal
schenken, moet je mij mijn hoofd
afsnijden en het naar Chios brengen; je
zal dan van de stad het geld ontvangen en
in welstand kunnen leven’. De jongen
weigerde eerst, maar liet zich uiteindelijk
overtuigen. Hij sneed Drimacus zijn
hoofd af en ontving van de Chiërs het
uitgeloofde geld. Daarop begroef hij het
lichaam van Drimacus en vertrok naar
184
zijn eigen land. Toen de Chiërs wederom
te lijden hadden van de verwoestingen
en plunderingen van de slaven, herinnerden
zij zich de rechtschapenheid van
de gestorvene en richtten op het land een
heiligdom voor hem op en noemden het
het heiligdom van de genadige held. En
tot op de dag van vandaag brengen
weggelopen slaven van alles wat zij
wegnemen de eerste buit naar zijn
tempel. Ook wordt verteld dat hij vele
Chiërs in de slaap verschijnt en hen op
de hoogte brengt van voorgenomen
aanslagen van slaven. En zij aan wie hij
verschijnt gaan naar de plaats waar zijn
heiligdom is en brengen offers aan hem’.
Dit nu is het verhaal van Nymphodorus.
Tekst: Loeb Classical Library

Hoe uniek is Drimacus?
Tot op zekere hoogte onderscheidt de slavenorganisatie van Drimacus zich niet van
andere slavenbewegingen in de Grieks-Romeinsc wereld. Eenvergelijking met andere
slavenorganisaties in de oudheid leert dat de afval van Drimacus en zijn manschappen,
de overgang naar een roversbestaan, het plunderen van de bezittingen van de
voormalige heren en het opzetten van een organisatie) gangbare verschijnselen waren.
Daarbij dient wel de opmerking te worden gemaakt dat de antieke literatuur van het
klassieke Griekenland over georganiseerd slavenverzet nauwelijks informatie geeft. Er
waren in Griekenland wel opstanden van tot slaaf gemaakte inheemse bevolkingsgroepen,
zoals de Messeniërs op de Peloponnesus, maar zeer weinig serieuze opstanden
van uit den vreemde gehaalde slaven.
In de bronnen van de Romeinse republiek wordt veelvoudig gesproken over
organisaties van slaven. In de meeste gevallen leverden zij maar weinig gevaar op. De
Romeinse overheid behoefde maar zelden naar zware militaire middelen te grijpen om
de opstandige slaven weer in het gareel te krijgen. De plundertochten werden afgedaan
als latrocinia en de tegenmaatregelen bleven beperkt. Alleen bij de slavenopstanden op
Sicilië en de grote slavenopstand onder leiding van Spartacus bleek deze opstelling
niet toereikend. Pas toen de leiders van de opstandelingen zich als koningen gingen
gedragen begonnen de Romeinse bestuurders te zien dat het hier niet om gewone,
slecht georganiseerde latrones ging, maar om lieden wier organisatie een andere
bestrijding vereiste. Vanaf dat moment was ervoor de Romeinen sprake van een bellum
en werden legioenen tegen de opstandige slaven ingezet 1 . Hoewel Athenaeus hierover
niets meedeelt lijkt het mij waarschijnlijk dat ook de overheid op Chios de slaven
aanvankelijk niet serieus nam. Deze kregen daardoor de gelegenheid zich verder te
organiseren.
Hier houdt de overeenkomst op en openbaart zich het verschil tussen het vervolg
van de Drimacus-opstand en de grote slavenopstanden in de late Romeinse republiek.
De Romeinen bleken telkenmale in staat, zij het soms met grote moeite, de slaven in
het gareel te brengen. De Chiërs daarentegen moesten erkennen dat alle tegen de
ex-slaven ingezette troepen onverrichterzake terugkeerden. Uiteindelijk waren zij
genoodzaakt een overeenkomst te sluiten met Drimacus als ware hij de regeringsleider
van een naburige polis. De vraag dient zich aan hoe het mogelijk was dat op Chios de
slavenopstand niet bedwongen kon worden. Sommige geleerden hebben de
geografische structuur van het eiland als een belangrijke reden aangevoerd 2 . Het
grootste deel van het eiland bestaat uit moeilijk toegankelijke, met bossen overdekte,
bergen. Deze vormen een veilig toevluchtsoord voor gevluchte slaven en maken een
bestrijding uitermate moeilijk. Maar of de ontoegankelijkheid van het vluchtgebied
een zo belangrijke factor is, dat het succes van Drimacus er door kan worden verklaard,
valt te betwijfelen. Chios neemt wat de geografische structuur betreft geen
uitzonderingspositie in. Andere gebieden zijn minstens zo onherbergzaam en boden
eveneens de gelegenheid tot roverij. Uit de antieke literatuur blijkt ook dat gedurende
de hele klassieke oudheid moeilijk toegankelijke gebieden een goede basis vormden
voor een roversbestaan. Niet slechts in Griekenland, maar ook in het goed
georganiseerde Imperium Romanum vormden zich roversbenden die het heersende
bestel bedreigden. Maar hoe gevaarlijk zij ook werden, hoe groot het aantal deelnemers
ook was, tot een formele overeenkomst tussen overheid en rovers kwam het nergens.
De ‘ongrijpbaarheid’ van de ex-slaven op Chios dient vooral gezocht te worden in
het politieke systeem, dat niet in staat was de slaven te onderwerpen. Het is niet
verwonderlijk dat de belangrijkste Griekse poleis, de Hellenistische rijken en Rome
185

geen regelingen met slaven behoefden te treffen. De politieke organisatie en, daaraan
gekoppeld, de militaire slagvaardigheid waren voldoende om de slaven onder controle
te krijgen. In Chios was dat klaarblijkelijk niet het geval.
Datering
Het probleem is dat Athenaeus niets vertelt over de staatsvorm van Chios ten tijde
van Drimacus’ opstand en evenmin over de tijd waarin het gebeuren zich moet hebben
afgespeeld. Het enige dat hij meedeelt is dat zijn bron Nymphodorus van Syracuse is,
een auteur van wie slechts fragmenten zijn overgeleverd en die geleefd moet hebben
rond 200 v. Chr. Deze Nymphodorus deelt mee dat de Drimacus-gcschiedenis
plaatsvond µικρν ηρ µν, kort voor zijn tijd. Deze gedachte wordt echter
weersproken door de opmerking aan het slot dat de geheroïseerde Drimacus τι κα
νν, tot in zijn tijd, werd vereerd. Dat wil zeggen, dat er enige tijd verlopen moet zijn
tussen Drimacus en Nymphodorus. Hoeveel tijd? F. Jacoby, die de fragmenten van
Nymphodorus heeft uitgegeven, stelt voor om in plaats van µικρν ηρ µν te lezen
µικρν ηρ µν, niet kort voor onze tijd 3 . Tot een duidßelijk dateringsvoorstel
komt hij niet. De dateringen van andere commentatoren lopen uiteen van de derde
eeuw v. Chr. tot de Archaïsche tijd (750-550 v. Chr.). R. Laqueur is van oordeel dat
Nymphodorus twee verhalen heeft vermengd. Het eerste, de plunderingen van
Drimacus en zijn overeenkomst met de stad, dateert hij in de laatste dertig jaar van de
derde eeuw; de heroïscring van Drimacus plaatst hij verder terug, ergens vóór de
Hellenistische tijd 4 . A. Fuks is van mening dat de hele Drimacus-geschiedenis
gedateerd moet worden in ‘the sixties or seventies of the third century’. Hij sluit niet
uit dat de Drimacus-geschiedenis ‘an echo ofan early slave war in Greek history’ is 5 .
W. W. Tam plaatst zonder nadere toelichting de opstand van Drimacus ergens in de
jaren 280-276 v. Chr. 6 Evenmin geschraagd door zwaarwegende argumenten is de
datering van I. Sisova. Zij plaatst de plunderingen van Drimacus in de vierde of derde
eeuw v. Chr. 7 . Volgens L. Bürchner speelden de gebeurtenissen rond Drimacus zich af
rond 600 v. Chr. maar de redenen voor die vroege datering worden niet gegeven 8 . J.
Vogt laat de datering open. In een gedegen betoog signaleert hij sporen uit de
Vroeg-Griekse geschiedenis in een Hellenistisch getint verhaal 9 .
Alle dateringen zijn in zoverre mogelijk dat het fenomeen van de slavernij al in een
vroeg stadium op Chios bekend was en in de oudheid niet is afgeschaft. Thucydides
(8.40.2) laat weten dat Chios na Sparta de meeste slaven had. In diezelfde passage
vermeldt hij dat de slaven op Chios in 412 v. Chr. in opstand kwamen en in groten
getale naar de Atheners vluchtten. Zij hielpen de Atheense troepen bij hun
plundertochten op het eiland. Waarschijnlijk maakte de Spartaanse bezetting van
Chios een einde aan de vrijheid van de slaven. De vierde eeuwse historicus
Theopompus (Ath. VI. 265b), die op Chios was geboren, schrijft dat de bewoners van
Chios de eerste Grieken waren die slaven kochten. De Thessaliërs en de Spartanen
gingen hen weliswaar voor in het grootscheeps inzetten van slaven, maar dat waren
onderworpenen uit de omgeving. Herodotus (8.105) vertelt hoe Panionius, een
slavenhandelaar uit Chios, niet slechts slaven van niet-Griekse origine importeerde,
maar er ook niet voor terugdeinsde om Griekse jongens van bijzondere schoonheid te
ontmannen, naar Sardes en Ephesus te vervoeren en te verkopen aan de Perzen.
De vroege introductie van de slavernij op Chios loopt parallel met de ontwikkeling
van Chios als een staat, die zijn landbouwproducten exporteerde. Wijn en olijven
-werden uitgevoerd, graan werd vermoedelijk geïmporteerd uit Egypte en de landen
rond de Zwarte Zee. Dat de exporten al in de Archaïsche tijd een grote omvang moeten
hebben gehad, kan worden opgemaakt uit de afbeelding van een amfoor op de munten
186

van Chios vanaf het midden van de zesde eeuw 10 . Waarschijnlijk als gevolg van de
exporten verkreeg Chios in de loop van de zesde eeuw een grote rijkdom. Een bewijs
van die rijkdom is het vlootaandeel van de Chiërs in de slag bij Lade in 494 v. Chr. Van
het totale aantal schepen, 353, dat tegen de Perzen in stelling werd gebracht, leverde
Chios er volgens Herodotus (856) 100, 20 meer dan Milete, de leider van de Ionische
bond.
De vroege rijkdom van Chios maakt het waarschijnlijk dat slaven al in de Archaïsche
tijd in redelijke aantallen op de voor een exportmarkt producerende wijn- en
olijfplantages werden ingezet. Deze constatering vindt steun bij de opmerking van
M. I. Finley dat de Atheners al in 594 v. Chr., nadat Solon de schuldslavernij had
afgeschaft en de mogelijkheid om op die manier arbeidskrachten aan te trekken had
afgesneden, overgingen tot het aantrekken van slaven van elders 11 . En blijkens de
opmerking van Theopompus gingen de Chiërs hen voor.
Hoeveel slaven en hoeveel vrije bewoners het 826,7 km 2 grote eiland in de oudheid
ooit bevolkten staat niet vast. C. Roebuck veronderstelt dat het 150 km 2 bebouwbaar
gebied - de rest van het eiland was bebost en bergachtig en slechts geschikt voor
schaapherders - maximaal bewoond werd door 80.000 vrije inwoners 12 . Fuks gaat in
navolging van K. Beloch uit van een burgerbevolking van 30.000 en een slavenbestand
van 100.000 man ten tijde van de Peloponnesische oorlog 13 . Finley neemt aan dat het
aantal vrije inwoners ten tijde van de Drimacus-opstand veel kleiner moet zijn geweest
en dat Chios nooit een slavcnconcentratie van om en nabij de 100.000 gekend heeft 14 .
Mijns inziens heeft Finley gelijk, hoewel zijn standpunt - hetzelfde geldt voor de
andere meningen - niet met ‘harde’ argumenten verdedigd kan worden omdat
Athenaeus geen getallen geeft. Bovendien spreekt Athenaeus niet over een opstand
van alle slaven van Chios, maar over een onbekend aantal weggelopenen, dat onder
leiding van Drimacus een grote aantrekkingskracht uitoefende op degenen die nog
slaaf waren.
Het enige houvast dat de meeste dateringen hebben is Athenaeus’ aanwijzing
µικρν ηρ µν. Maar ook degenen die Drimacus in de derde eeuw v. Chr. plaatsen
voelen zich niet geheel zeker. Fuks heeft het over ‘an echo of an early slave war in
Greek history’ en Vogt signaleert sporen van een Vroeg-Griekse geschiedenis. Jacoby
gaat zelfs zover dat hij voorstelt om te lezen µικρν ηρ µν. Op zichzelf is dit
natuurlijk geen sterke zet om op die manier tot een datering te komen, maar ik denk
met Jacoby dat er geen andere mogelijkheid is. Wanneer Drimacus geplaatst wordt in
de derde eeuw is het zeer opvallend dat behalve Nymphodorus’ fragmenten er geen
andere bron is die iets over de opstand weet te zeggen, terwijl zijn overeenkomst met de
overheid toch uniek is. Komt dat omdat Chios in de Hellenistische tijd aan politieke
invloed had ingeboet en daarom buiten het gezichtsveld van de historici was komen te
liggen? Dat lijkt mij onwaarschijnlijk. Van een opstand met een dergelijke afloop zou
zeker een precedentwerking zijn uitgegaan, eerst op de naburige eilanden en
vervolgens in de wijdere omgeving. Een datering in de klassieke tijd is evenmin
waarschijnlijk. In de bronnen zou de Drimacus-opstand zeker aandacht gekregen
hebben, zeker wanneer we ons realiseren dat zowel Herodotus als Thucydides melding
maakt van slaven op Chios.
Mijns inziens is het verdedigbaar om de Drimacus-opstand te dateren in de
Archaïsche tijd. Dan dient wel de lezing van Jacoby µικρν ηρ µν gevolgd te
worden. Het bezwaar dat de bronnen er niet over schrijven gaat voor de Archaïsche
tijd niet op omdat er geen historiografische bronnen zijn. Ik geef toe dat dit geen sterk
argument is, maar wel een dat voor de Archaïsche tijd vaker wordt gehanteerd. Een
sterker argument is dat de Archaïsche tijd een grote instabiliteit in de steden liet zien,
tot uitdrukking komend in conflicten tussen demos en aristocratie en soms leidend tot
187

een tyrannie. Chiós heeft die conflicten ook gekend. Blijkens een wettekst op een stele,
gedateerd in het tweede kwart van de zesde eeuw v. Chr. kwam er rond 570 v. Chr. een
constitutie die het volk een eigen boule gaf naast die van de aristocratie. ledere phyle
leverde 50 man aan deze boule 15 , die de bevoegdheid kreeg om boetes op te leggen en
als beroepsgerechtshof op te treden. Deze constitutie, de oudste in de Griekse
geschiedenis waarin met zekerheid gesproken wordt over een boule van het volk,
illustreert de toegenomen bemoeienis van het volk in staatsaangelegenheden.
Waarschijnlijk maakte de constitutie een einde aan moeilijkheden tussen de
aristocratie en de demos. Ik denk, en meer dan een gedachte kan het niet zijn, dat de
periode van onrust vóór de constitutie, waarin aristocraten en demos hun eigen
belangen hadden en de slagvaardigheid van het bestuur van de polis niet groot geweest
kan zijn, opstandige slaven een goede kans van slagen bood om zich aan hun
verplichtingen te onttrekken. De eerste fase van de opstand tot en met de
overeenkomst met het stadsbestuur kan dan plaatsgevonden hebben tijdens de
onenigheid vóór de constitutie. De stadsmagistratcn voor wie de opstand van slaven
een nieuw verschijnsel was, reageerden paniekerig en sloten een overeenkomst om
voor het moment de handen vrij te hebben. Het vervolg, vanaf het moment dat de
overheid liet verkondigen dat een beloning op het hoofd van Drimacus werd gezet,
dient dan geplaatst te worden onmiddellijk nadat de nieuwe constitutie in werking was
getreden. Het stadsbestuur voelde zich toen sterk genoeg om de overeenkomst op te
zeggen.
Drimacus en de Marrons van de nieuwe werld
J. Vogt heeft er terecht op gewezen dat door de overeenkomst van Drimacus en het
stadsbestuur de ex-slavengemeenschap tijdelijk erkend werd als ‘Partnerin der
Bürgerpolis, eine Art neue Gemeinde ist erstanden’ 16 . Dat nog tijdens Drimacus’
leven het stadsbestuur van Chios de overeenkomst wenste te verbreken doet daaraan
weinig af. Het betekent alleen dat de krachtsverhoudingen tussen beide partijen
klaarblijkelijk waren veranderd. De afspraken worden door Athenaeus kort en zakelijk
meegedeeld:
1. De ex-slaven zouden nemen naar vaste maat en gewicht, niet meer dan zij voor hun
levensbehoeften nodig hadden.
2. Slaven die zonder geldige reden (hardvochtige behandeling) overliepen, zouden
worden teruggestuurd.
Deze afspraken zijn uniek in de klassieke oudheid. Andere slavenopstanden werden
in de kiem gesmoord of na bloedige gevechten bedwongen. Geen enkele slavenaanvoerder
kreeg de overheid zo ver dat deze een regeling met hem wilde treffen.
Wanneer eenmaal het besef was doorgedrongen dat een beweging staatsgevaarlijk was,
was een compromis uitgesloten. Rome, de heerseres van de mediterrane wereld, zou
zich geblameerd hebben door een verdrag met slaven, die minder aanzien genoten dan
de volkeren welke gewapenderhand waren onderworpen. Hetzelfde kan worden
opgemerkt voor de belangrijkste Griekse steden. Aangezien de meeste informatie juist
over Rome en de Griekse poleis gaat, is het niet verwonderlijk dat berichten als die
over Drimacus ontbreken. Het betekent niet dat dergelijke compromissen niet
Voorgekomen kunnen zijn. Het is zeer wel mogelijk dat aan de periferie van de
Grieks-Romeinse wereld, waar het centraal gezag minder sterk was en de natuurlijke
omgeving geschikt, nederzettingen als die van Drimacus voorgekomen zijn.
Deze constatering wordt ingegeven door parallellen in de drie andere slavenmaatschappijen
uit de geschiedenis: het zuiden van Noord-Amerika, het Caribische
gebied en Brazilië. Wie het boek ‘Maroon Societies’ onder redactie van R. Price leest,
188

wordt uitgebreid geïnformeerd over de belevenissen van gevluchte negerslaven, die
zich na opstanden terugtrokken in ondoordringbare wouden. Daar stichtten zij
nederzettingen 17 . De ex-slaven, in de literatuur Marrons genoemd, werden een ware
plaag voor de slavenmaatschap pijen van de nieuwe wereld. Zij ondernamen
nachtelijke fourage-tochten naar naburige plantages, omdat de grond rond hun eigen
dorpen veelal niet voldoende opleverde. De dreiging vanuit sommige marrondorpen
kon zodanige vormen aannemen dat de regeringen gedwongen werden met de
bewoners een overeenkomst aan te gaan.
Het is de verdienste van M. I. Finley dat hij de parallel tussen Drimacus en de
Marrons heeft gesignaleerd en daaruit de gevolgtrekking heeft gemaakt dat de
Drimacus-geschiedenis aan geloofwaardigheid wint 18 . Ik ben het volledig met Finley
eens dat de gelijkenissen treffend zijn: de vlucht naar moeilijk toegankelijke streken, de
plunderingen, de confrontaties met de troepen van de regeringen en het uiteindelijke
compromis. Ik wil dit artikel dan ook besluiten met een parallel uit de Mexicaanse
geschiedenis uit de zeventiende eeuw die de gelijkenis goed illustreert. Bij deze
gelijkenis dient wel de opmerking te worden gemaakt dat de parallel vooral aansluit bij
de veronderstelling dat Drimacus in de Archaïsche tijd heeft geopereerd. Wanneer
voor Drimacus een andere datering wordt aangenomen zijn andere parallellen
mogelijk, zoals lezing van het boek van Price leert.
De persoon die mijns inziens met Drimacus van Chios is te vergelijken is een zekere
Yanga. Vanaf het einde van de zeventiende eeuw opereerde deze uit Afrika
aangevoerde negerslaaf tussen Mexico City en Vera Cruz. Van hem wordt verteld dat
hij, als de Spanjaarden hem in Afrika niet tot slaaf gemaakt hadden, een koning zou
zijn geweest. Als zodanig gedroeg hij zich ook toen hij zijn meester had ontvlucht.
Ruim dertig jaar was hij leider van een Marrongemeenschap. Door zijn medevluchters
werd hij onvoorwaardelijk als hun koning erkend 19 . Zij leefden van wat zij konden
verbouwen en wat zij op de Spanjaarden buit maakten. Een geslaagde overval op een
transport van Vera Cruz naar Mexico City vormde voor de Spanjaarden de aanleiding
om een strafexpeditie tegen de Marrons uit te rusten. In 1609 werd Pedro Gonzalo de
Herrera belast met het oppercommando. Van zijn expeditie bestaat een
ooggetuigeverslag geschreven door de Jezuïet Juan Laurencio, dat een beschrijving
geeft van de goede arbeidsverdeling en efficiënte militaire organisatie in Yanga’s
gemeenschap. Hoewel de Spanjaarden er in slaagden de nederzetting te veroveren,
weigerde Yanga een overeenkomst te sluiten. Hij trok zich verder terug in het
binnenland, waar hij onvindbaar was voor de troepen van Herrera. Uiteindelijk kwam
het toch tot onderhandelingen en tot een overeenkomst. De belangrijkste punten
waren dat allen die voor september 1608 gevlucht waren naar Yanga, vrij zouden zijn
en dat zij die na die datum gevlucht waren naar hun meester moesten terugkeren. De
(nieuwe) nederzetting van Yanga zou een eigen bestuur krijgen.
De bepalingen van de overeenkomst bieden een treffende gelijkenis met de regeling
op Chios, maar groter nog is de parallel wat het vervolg van de Mexicaanse
geschiedenis betreft. Zoals Drimacus een unieke figuur is in de klassieke wereld, zo is
de beweging van Yanga uniek in de geschiedenis van Mexico. Hij is de enige van wie
bekend is dat hij een opstand bekroonde met een overeenkomst 20 . Dat wil niet zeggen
dat Mexico verder gevrijwaard bleef van revoltes. De Mexicaanse geschiedenis is
bezaaid met grote en kleine slavenopstanden. Maar zoals in de Grieks-Romeinse
geschiedenis alleen van Drimacus bekend is dat hij een regeling kon afdwingen, zo
geldt dit ook voor Yanga in Mexico. De redenen zijn, denk ik, identiek. Yanga was
actief toen de Spanjaarden de zaken nog niet geheel onder controle hadden. Toen dat
wel het geval was stonden de Spanjaarden andere middelen ten dienste om eventuele
189

slavenopstandeh te beteugelen. Drimacüs en Yanga profiteerden van een (tijdelijk)
gebrek aan militaire slagvaardigheid van de regeringen die werden geconfronteerd met
de nog onbekende nevenverschijnselen van de slavernij.
Noten
1. Cf. W. Hoben, Terminologische Studien zu den Skiavenerhebungen der Römischen Republik,
Wiesbaden 1978, 110-136.
2. L. Bürchner, Realencyclopädie III Col. 2296; A. Fuks, ‘Slave War and Slave Troubles in Chios
in the Third Century B.C.’, in A Fuks, Social Conflict in Ancient Greece, Jerusalem-Leiden 1984,
267.
3. F. Jacoby, Fragmente der Griechischen Historiker III B2, I 602-603.
4. R. Laqueur, Realencyclopädie XVII Col. 1625-1628.
5. Fuks, ‘Slave War’, 265.
6. W. W. Tam, Hellenistic Civilisation, London 1974, 122: ‘Except possibly tor a slave rising in
Chios, the first outbreak recorded in the third century was a proletarian revolt at Cassandreia in
279, engineered by one Apollodorus’.
7. I. A. S˘ is˘ova, Antic˘noe obs˘c˘estvo. Trudy konferencii po izuc˘eniju problem antic˘nosti, Moskou 1967,
85-91. Zij vergelijkt de opstand van Drimacüs met de slavenopstanden op Sicilië aan het slot van
de tweede eeuw v. Chr.
8. L. Bürchner, Realencyclopädie III Col. 2296.
9. J. Vogt, ‘Zum Experiment des Drimakos: Sklavenhaltung und Rauberstand’, in J. Vogt,
Sklaverei und Humanität. Wiesbaden 1983 (Historia Einzelschriften 44), 28-35.
10. C. Roebuck, ‘The Grain Trade between Greece and Egypt’, Classical Philology 45 (1950), 245,
noot 9.
11. Cf. M. I. Finley, Ancient Slavery and Modern Ideology, Londen 1980, 87-88; contra H. W.
Pleket, ‘Slavernij in de Oudheid: ‘Voer’ voor oudhistorici en comparatisten’, Tijdschrift voor
Geschiedenis 95 (1982), 14-16.
12. C. Roebuck, The Economic Development of Ionia’ Classical Philology 48 (1953), 15, noot 36.
13. K. Beloch, Die Bevölkerung der Griechisch-römischen Welt, Leipzig 1886, 234: ‘immerhin muss
Chios wenigstens annäherend so viele Skiaven gezahit haben wie Athen d.h. gegen 100.000’;
Fuks, ‘Slave War’, 266, noot 12.
14. M. I. Finley, ‘Was Greek Civilization Based on Slave Labour?’, Historia 8 (1959), 152; idem,
Ancient Slavery, 176, noot 81.
15. M. N. Tod, A Selection of Greek Historical Inscriptions 1 2 .1.
16. Vogt, ‘Experiment’, 32.
17. R. Price (ed.), Maroon Societies. Rebel Slave Communities in the Americas, Baltimore-London
1979.
18. M. I Finley, I, 113-114.
19. D. M. Davidson, ‘Negro Slave Control and Resistance in Colonial Mexico 1519-1650’, in Price,
Maroon Societies, 94, haalt de woorden aan van Padre Juan: ‘He had been the first maroon to
flee his master and tor thiny years had gone tree in the moumains, and hè has united others who
held him as chief, who are called Yanguicos’.
20. Davidson, ‘Negro Slave Control’, 97: ‘Yanga’s maroon movement is a notable incident in the
history of negroes in Mexico - the only known example of a fully succesful attempt by slaves to
secure their freedom en masse by revolt and negotiation and to have it sanctioned and
guaranteed in law’.
190

Erasmus’
‘Carmen Votivum’
ter ere van
Ste-Geneviève
N. van der Blom
Allerwegen wordt herdacht dat Erasmus 450 jaar geleden, in de nacht van 11 op 12
juli 1536, is gestorven. Een man met wie de wereld bezig blijft. Hcrmcneus heeft voor
en na aandacht voor hem gehad, met qua frequentie een hoogtepunt in 1969, toen zijn
500e geboortedag gevierd werd. Daarom dient ook de herdenking van dit jaar hier
gemarkeerd te worden.
In Yearbook Five (1985) van de Erasmus of Rotterdam Society te Washington droeg
ik een artikel bij (pp. 52-64) over Ep. 2509 in P.S. Allen’s editie van de correspondentie.
De ontraadseling van dit korte, ongedateerde briefje van Erasmus in Freiburg aan
Bonifacius Amerbach in Basel bracht aan het slot het tamelijk onbekende Carmen
Votivum in mijn gezichtsveld. Ik geef mijn betoog inzake dit Carmen hier, met nog
weer wat nieuws, kort weer, voorzien van een inleiding en gevolgd door de Latijnse
tekst met vertaling.
Erasmus en Ste-Geneviève
Erasmi carminum editori
Dr. C. Reedijk
Bibliothecae Regiae
praefecti munus deponenti
hoc munusculum offert auctor
Even na 12 januari 1497 schrijft Erasmus vanuit Parijs aan zijn prior in het klooster
Steyn onder Haestrecht, Nicolaas Wemer: ‘Nuper in quartanam incideramus, sed
convalescuimus confirmatique sumus non opera medici, tametsi adhibeamus, sed
unius divae Genovevae...’: ‘onlangs kreeg de vierdendaagse koorts me te pakken, maar
ik ben genezen en nu weer aangesterkt door de hulp niet van een arts, al heb ik die erbij,
maar door die van Ste-Geneviève alleen. Haar gebeente wordt bij de reguliere
kanunniken bewaard. Dagelijks schittert het van wonderen (‘cotidie ossa monstris
choruscant’) en wordt het aanbeden’. Op dit bericht over hemzelf volgt een nieuwtje
over Parijs: ‘Ik vrees dat bij u daar alles onder water staat. Hier tenminste heeft het drie
maanden aan één stuk geregend. De Seine is overstroomd... De ‘arca’ (noodkist) van
Ste-Geneviève is van haar kerk naar de kathedraal van Maria (d.i. de Notre-Dame)
gebracht. De bisschop kwam haar met heel de Universiteit tegemoet in plechtig
cortège. De reguliere kanunniken voerden haar met zich, de abt zelf met al de zijnen
schreden blootsvoets voort. Vier, spiernaakt, droegen de noodkist. Nu is de hemel zo
helder als wat!’ (Ep. 50).
Op 12 april 1500 deelt Erasmus zijn vriend Jacob Batt mee: ‘Ik ben zojuist verhuisd
- die nieuwe omgeving pakte me zo aan dat ik duidelijk de symptomen voelde van de
’s nachts opkomende koorts, waardoor ik twee jaar terug bijna aan de dood ten prooi
ben gevallen. Ik vecht daartegenin met alle voorzorg en de hulpmiddelen der artsen, en
191

en op het nippertje ontkomen. Mijn gezondheid is nog wankel. Grijpt die koorts me
nog eens aan, dan is het, Batt, met Erasmus gedaan. Toch heb ik goede hoop,
vertrouwend op Ste-Geneviève, wier krachtige hulp ik een en andermaal ondervond,
vooral omdat ik een arts heb getroffen (in 1519, als hij deze brief in een bundel
publiceert, voegt hij de naam erbij: Guillaume Cop) die niet alleen uiterst ervaren is,
maar ook een trouwe vriend en, zeldzaam genoeg, een vereerder der Muzen’ (Ep. 124).
Overwegingen en vragen
Liep Erasmus zelf mee in die rcgcnprocessic van 1497? L.-E. Halkin vindt het in de
rede liggen dat te denken. 1 Maar J.-C. Margolin wijst er in zijn speelse charmante
essay ‘Paris through a gothic window...’ 2 op, dat geen tekst dat zegt, en hij neemt de
daarmee gegeven vrijheid zich voor te stellen dat Erasmus de processie van de
reliquieën van Ste-Geneviève vanuit een venster waarnam, zoals ook de personages in
Victor Hugo’s Notre-Dame de Paris vanuit vensters de straattonelen bekeken. Dat de
processie samenviel met Erasmus’ genezing (Margolin, p. 209; zo nog Yearbook V, p.
62) lijkt onjuist: in Ep, 50 lezen we twee berichten, gescheiden door de vraag naar de
stand van het water in ‘Steynense illud rus’, ‘die polder van Steyn’. De genezing kan
dus bijvoorbeeld in december 1496 hebben plaatsgevonden, de datum van de processie
is 12 januari 1497.
Erasmus spreekt in Ep. 50 óók niet over een gelofte die hij toen aan Ste-Geneviève
3eed om haar met een danklied te eren, hij maakt er zelfs geen zinspeling op 3 . Maar aan
ijle gelofte valt niet te twijfelen: het Carmen Votrvum is daar om het te bevestigen. Hij
voert daarin zijn arts van toen, Cop (die in het jaar van publicatie, 1532, als lijfarts-intuste
aan het hof van de koning van Frankrijk verbleef), ten tonele als getuige van zijn
wonderbare genezing en tevens, impliciet, van zijn gelofte, door dat getuigenis in dit
Carmen te plaatsen.
Wat deed Erasmus zo lang wachten met het inlossen van die gelofte, tot, m.i., ca.
half mei 1531 (zie vs. 110)? We weten het niet, maar het ligt in de rede te
veronderstellen, dat hij een en ander liet liggen voor werk dat hij dringender achtte, en
dat jaar op jaar. R. H. Bainton heeft zeker geen gelijk als hij stelt, dat Erasmus het
Carmen, dat hij in zijn ouderdom publiceerde, in zijn jeugd schreef 4 . De bede tot
Ste-Geneviève, of zij zijn ‘verdroogde dichtader wil doorstromen’ (vs. 2) wijst erop,
dat Erasmus oud is en het dichten ontwend.
Erasmus heeft ongenadig gespot met de excessen van de heiligenverering van de
massa en de exploitatie daarvan door de geestelijkheid gehoond. Margolin stelt
(p.209), dat Erasmus in zijn ouderdom, murw gemaakt door de teleurstellingen,
terugkeerde tot de meest traditionele vormen van geloof, waarin de verering van
bepaalde grote heiligen een belangrijke plaats heeft. Erasmus schreef echter al eerder,
na een pelgrimage daarheen in 1512, een in het Grieks gesteld Carmen Votivum ter ere
van Uur Lady van Walsingham (Reedijk nr. 92). Hij schreef evenwel óók, naar
aanleiding van diezelfde pelgrimage, in 1526 zijn bijtende Colloquium Peregrinatio
religionis ergo (Pelgrimage vanuit zuiver-vroom motief), terwijl hij in 1531 scherpe
kritiek uitte in de Colloquia Concio sive Merdardus (De preek, of Merdardus) en
Exsequiae seraphicae (Serafijnse, d.i. Franciscaanse begrafenis) 5 . Blijkbaar kon het een
en het ander: aanvaarden én kritiseren, en dat ook vóór 1531.
C. Reedijk heeft in zijn editie van Erasmus’ gedichtenv het Carmen Votivum als nr.
131 afgedrukt en becommentarieerd. Hij merkt in zijn inleiding op, dat de lezer,
bekend met Erasmus’ kritiek, wel eens zou kunnen vragen of Erasmus hier wel ‘geheel
oprecht’ is. Hij vindt het antwoord in de toonzetting van het gedicht: ‘In zijn rustige
speelse elegantie toont het ons een liberaal, zij het in wezen vroom gemoed, dat zich
192

schikt naar een vererenswaardige overlevering, eerder dan de sterke overtuiging van
een vurig gelovige’. In vers 41 hoorde hij reeds toen, en ook later 7 , een negatieve toon.
Hij uitte er zijn verbazing over, dat Erasmus de verleiding niet kon weerstaan om in
zijn vrome hexameters een nogal giftige aanval (‘rather venomous attack’) te
verstoppen op de ‘germani Druides’ (z.i. ongeveer ‘lama’s of the first water’), de
theologen van de Sorbonne. Volgens mij is ‘germani’ een gewone term waarmee
geestelijken elkaar aanspreken: broeders 8 . En als St-Denis in vs. 21 ‘Celtarum lux’,
‘licht der Kelten1 wordt genoemd, ligt het eigenlijk voor de hand de theologen van de
Sorbonne ‘Druides’ te noemen - een term voor hen, die Erasmus alleen in dit carmen
gebruikt. Kortom, ik bezie vs. 41 wat milder en niet als dissonant 9 in een loflied dat
Cop moet hebben herinnerd aan de preken over de verdiensten der heiligen, die
Erasmus in 1496, waarschijnlijk in de abdij van Ste-Geneviève, had gehouden 10 .
Tegen het aanroepen der heiligen op zichzelf heeft Erasmus niet geprotesteerd - al valt
bij hemzelf in de woorden op zijn sterfbed op, dat hij geen heilige aanroept, maar
Christus alleen 11 . Wel was hij tegen bijgeloof’waarin men alles aan de heiligen vraagt
alsof Christus dood is, of wanneer we hen aanroepen niet als doorgevers
(‘intercessores’), maar als gevers (‘autores’) van alle goeds dat God ons schenkt’. Met
dit citaat uit Ep. 2443 (217-226) mogen de verzen 100 w. nader zijn verklaard, die door
Reedijk (p. 124) terecht gekarakteriseerd zijn als ‘a truly Erasmian message’.
De uiteindelijke aanleiding
In Ep. 2509, om allerlei redenen door mij ca. half mei 1531 gedateerd, is sprake van
een brief van Erasmus aan Cop, die vermoedelijk een antwoord was op een brief van
Cop aan Erasmus (beide brieven zijn verloren gegaan). Daarin zal Cop Erasmus zeker
geschreven hebben over de overstroming van de Seine van januari 1531, die ook nu
weer was opgehouden na de processie van Ste-Geneviève. Maar óók over een in
februari 1530 gepubliceerd venijnig briefje van Erasmus tegen de ‘graculi’, de
‘kauwen’, zoals hij zijn tegenstanders in Antwerpen en Leuven noemde, die honend
hadden geschreven dat Erasmus wel als bijna dood kon worden beschouwd. Dit briefje
valt op, omdat Erasmus geheel tegen zijn gewoonte in roemt op zijn goede gezondheid
en pocht, dat hij nog scherp ziet en nog zonder stok loopt, kortom, als hij het werk wat
mindert, nog wel veertien jaar mee kan 12 . Cop zal aan het Franse hof deze Epistola ad
graculos onder ogen hebben gekregen en het wijze hoofd hebben geschud. Ik
veronderstel dan ook, dat hij naar aanleiding van deze overstroming en deze brief
Erasmus heeft herinnerd aan 1496/7, zo in de trant van: ‘weet je nog? toen pochte je
niet zo - kijk maar uit!’ en misschien: ‘heb je eigenlijk ooit dat carmen gemaakt?’
Erasmus was intussen al van zichzelf geschrokken. Eind mei was hij weer ‘geheel de
oude’, nl. de permanente patiënt, en hij schreef iemand: ‘Ik heb spijt gekregen van die
brief. Ik poch daar snoevend op mijn goede gezondheid. Die grootspraak lijkt Nemesis
(godin van de wraak) gehoord te hebben: zij heeft me in deze ellende gestort’ (Ep.
2321, 17-19). Erasmus moet Cop hebben geantwoord met de vraag of hij hem in het
carmen) dat hij nu hoopte te schrijven en zelfs te publiceren, als getuige mocht
noemen.
Het liep nog wel even aan, maar in 1532 kwam het Carmen Votivum bij Emmeus in
Freiburg uit - juist op tijd voor Cop, die 2 december van dat jaar stierf. Voor
Ste-Geneviève, ‘de almilde’ (vs. 114), is zoiets nooit te laat.
De Latijnse tekst is naar Reedijk Poems nr. 131. Mijn Nederlandse weergave telt evenveel regels en vat
dus wel eens wat samen. Een eerdere vertaling van het Carmen Votivum in het Nederlands ken ik niet,
afgezien die van vss. 7-25 in Erasmus en zijn tijd, catalogus museum Boymans-van Beuningen 1969,
nr. 62 (Margolin ziet af van een moderne vertaling en citeert uitvoerig uit de Franse vertaling van
1586).
193

194
Des. Erasmi Roterodami Diuae Genouefae praesidio a quartana febre
liberati carmen votiuum,
Diua pii vatis votiuum soluere carmen
Qui cupit aspirans votis sterilem imbue venam
Mentis, et vt te digna canat tu suggere vires,
Protectrix Genouefa tuae fidissima gentis,
5 Gallia quam late triplici discrimine secta
Porrigitur; sed praecipue tibi pars ea cordi est
Sequana qua hospitibus factus iam animosior vndis
Matrona quas defert fluuioque admiscet amico,
Pomiferos per agros, per prata virentia perque
10 Vitiferos colles adopertaque frugibus arua,
Vitreus incedit et ad amplam Parisiorum
Metropolim properans ad laeuam pronus adorat
Arcem, virgo, tuam, mox bracchia diuidit atque
Virgineae matris spatiosam amplectitur aedem,
15 Ac flexu augustam vcneratus supplice diuam
In sese redit adque tui cunabula partus
Ac praedulce solum, quo sacra infantula primos
Vagitus dederas, festinat alacrior amnis.
Viculus est humilis, sed tali prole beatus,
20 Huc igitur properans obiter vicina salutat
Phana dicata tibi, Celtarum lux Dionysi.
Hac regione diu sinuosis flexibus errans
In se voluitur atque reuoluitur, ora subinde
Ad cunas, Genouefa, tuas, urbemque relictam
25 Reflectens, dicas unuitum abscedere flumen.
Est merito cunctis venerabile Namethodorum
Cui licet hospitibus monumenta ostendere prisca
Ortus, diua, tui fontemque liquore salubri
Vndantem. At potius bis terque quaterque videtur
30 Praeside te felix populosa Lutetia, virgo,
Cuius tutelam pariter cum virgine matre
Iugibus excubiis peragis: nec enim illa grauatur
Muneris eiusdem collegam; tu quidem in alta
Sublimis specula late circumspicis agros,
35 Ac mala propulsas charis minitantia Gallis,
Illa fouet gremio miseros, mediamque per vrbem
Audit egenorum ploratus, hic quoque natum
Clementem mater referens, nihilo secus ac tu
Sponsa tuum, Genouefa, refers mitissima sponsum.
40 Interea paribus studiis defenditis ambae
Germanos Druidas, ac maiestate senatum
Regali, sed christophilum super omnia regem,
Illos qui populo referent oracula mentis
Diuinae, hos variis vt mixtam gentibus vrbem
45 Aequo iure regant. Est vestri muneris ergo
Nulla quod hoc aeuo respublica floreat vsquam
Prosperius.
Sed tempus adest vt carmine grates
Persoluam, Genouefa, tibi pro munere vitae,
Ac paeana canam, multis e milibus vnus
50 Quos ope praesenti seruasti. Languida febris,
Triste tenaxque malum quod quarto quoque recurrit
Vsque die, miseros penitus peruaserat artus.

Het lied dat Desiderius Erasmus van Rotterdam beloofde aan Ste-Geneviève, toen hij door
haar hulp en bijstand verlost was van de vierdendaagse koorts.
Doorstroom, o Geneviève, d’ader lang
Verdroogd, verleen de vrome dichter kracht,
Dat ’t eens beloofde lied U waardig zij! —
Zover als Gallië ‘in delen drie
5. Verdeeld’ zich uitstrekt waakt Uw trouwe zorg.
Maar bovenal ligt na aan ’t hart U ’t land
Waar, sneller door de instroom van de Mame,
De Seine als glas zo helder vloeit door bongerds,
Door weiden, akkers, wijnstoktorsende heuvels 13 .
10 Zich spoedend naar de grote metropool
Parijs kust zij uw burcht die links verrijst,
O maagd. Dan spreidt zij de armen wijd uiteen
En slaat ze om de hoge kathedraal
Der Moedermaagd — Haar, Notre Dame, geldt
15 De hulde der processie van haar stroom.
Dan keen ze tot zichzelf terug en spoedt zich,
Nu vrolijk, naar de plaats van Uw geboorte
Waar, heilig kindje, klonk Uw eerste krijten.
Een need’rig dorpje is ’t, om U gezegend.
20 Zich daarheen spoedend groet zij in ‘t voorbijgaan,
Denis, der Kelten licht, Uw heiligdom.
Daar kronkelt zij met bocht op bocht en dwaalt
En wendt zich naar zichzelve om en om.
Uw wieg is ’t, Geneviève, met de stad
25 Daar achter haar, waarvan zij maar niet los komt.
Terecht vereren allen Uw Nanterre:
Het toont de gast de plek van Uw geboorte,
De bron vol water dat genezing brengt.
Maar drie- en vierwerf zalig is de stad
30 Parijs, zo dichtbevolkt, door U behoed 14 ,
Waarover gij met Onze Lieve Vrouw
De wacht houdt, dag en nacht. Zij ziet U gaarne
Als deelgenote in dezelfde taak.
Gij, van Uw hoge post, schouwt over d’akkers,
35 Houdt ver, wat ramp Uw Galliërs mag dreigen.
Zij koestert in haar schoot d’ellendigen,
’t Geween der armen hoort zij door de stad.
Hierin vertoont zij, Moeder, ’t beeld haars Zoons;
Zo gij, o milde, ’t beeld Uws Bruidegoms.
40 Tesaam beschermt met volle inzet gij
De broeders de Druiden, ’t Parlement
En hem, de allerchristelijkste koning 15 .
Geheimen Gods verneemt het volk van hen,
En zij doen ieder recht, vanwaar afkomstig.
45 Gij beiden schonkt de stad haar grote voorspoed
Die nergens wordt geëvenaard.
Nu echter
Wil ik, o Geneviève, U dank betuigen
Omdat gij mij het leven hebt geschonken,
En een paean U zingen: één uit duizend,
50 Die gij gered hebt met Uw krachtige hulp.
Een koorts, verslappende, hardnekk’ge kwaal,
Die elke vierde dag weer aanvalt, had
195

196
Consultus medicus sic consolatur abesse
Diceret vt vitae discrimen, sed fore morbum
55 Lentum; mox haec vox me non secus enecat ac si
Dixisset: prius atque quater sol occidat alta
In cruce pendebis; siquidem est renouata cicatrix
Dum mihi post multos animus reminiscitur annos
Quod puerum toto febris me haec torserat anno.
60 Proin erat in votis mihi mors quia tristius omni
Morte malum medicus denunciat: hic mihi numen,
Diua, tuum venit in mentem, simul optima quaedam
Spes animum reficit, tacitoque haec pector voluo:
Virgo sponsa deo gratissima, corpore terram
65 Quum premeres, semper miseris succurrere sueta,
Et nunc plura potes postquam te regia coeli
Cepit et es Christo sponso vicinior, huc huc
Flecte oculos, Genouefa, tuos et corpore febrim
Pellito: me studiis, sine queis nec viuere dulce est,
70 Obsecro, restituas; etenim leuius puto vitam
Exhalare semel quam lento arescere morbo.
Quod tibi pollicear nihil est, nec tu indiga nostri es.
Quod superest: grato recinam tibi carmine laudes.
Vix ea fatus eram nullo cum murmure linguae,
75 Verum intra arcanae mecum penetralia mentis —
Prodigiosa loquar, sed compertissima — stratis
Exilio, reddor studiis, vestigia nulla
Sentio languoris, nec inertis taedia febris.
Septima lux aderat, qua se quartana recurrens
80 Prodere debuerat, sed corpus alacrius omne
Quam fuit ante viget. Medicus redit, atque quid actum
Miratur, vultum speculatur, et ore latentem
Explorat linguam, tum quem vesica liquorem
Reddiderat poscit; quin brachia denique summis
85 Pertentat digitis: vbi nullas comperit vsquam
Morbi relliquias: ‘Et quis deus’, inquit, ‘Erasme,
Te subito fecit alium? Quis corpore febrim
Depulit, ac vatem me, quo de gaudeo, vanum
Reddidit? Is, quisquis diuum fuit, arte medendi
90 Plus nostra, fateor, multo valet; haud ope posthac
Nostra opus est’.
Nomen medici vis nosse? Guihelmus
Copus erat, iam tum florens iuuenilibus annis
Me quamuis aetate prior, perfectus ad vnguem
Dotibus ingenii, sophiaeque mathemata callens
95 Vt si quisquam alius, senio nunc fessus in aula
Francisci regis, procerum inter lumina, cunctis
Charus adoratur, fruiturque laboribus actis.
Hic igitur mihi testis erit grauis atque locuples
Munere diua tuo reuocatae virgo salutis.
100 Quamquam quicquid id est: autori gloria Christo
In solidum debetur, honosque perhennis in aeuum.
Muneris huius erat quod viua Deo placuisti,
Muneris eiusdem est quod mortua pluribus aegris
Praesidio es. Sponso sic visum est omnipotenti.
105 Per te largiri gaudet sua munera, per te
Gaudet honorari, veluti lux ignea Phoebi
Per vitrum splendet iucundius, ac veluti fons

Mijn arme lijf geheel en al doortrokken.
Ik raadpleegde een arts. Ziehier zijn troost:
55 ‘Gevaar voor ’t leven, nee... Wel zal die ziekte
Hardnekkig zijn’. Het was als zei hij mij:
‘Voordat de zon vier malen ondergaat
Hang jij hoog aan de galg!’ En ‘k dacht eraan
Hoe, nog een knaap, die koorts me had gefolterd,
60 Een vol jaar achtereen 16 . Ik wilde dood.
Dit, érger was ’t dan dood!... Daar dacht ’k opeens,
O Heil’ge, aan Uw macht — op slag herstelt,
Zie, goede hoop mijn moed. In stilte bid ik:
‘O maagd, door God beminde bruid, zolang ge
65 Op aarde waart, hielpt ge ellendigen.
En nu vermoogt ge meer: Uw Bruidegom
Hebt g’in de hemel dichterbij 17 . Zie toch,
Zie naar mij hier, o Geneviève. Weer
Van mij de koorts, hergeef me aan mijn studies,
70 Want zonder die is blijven leven vreugd’loos,
En sterven, lichter is ’t dan ziek verdorren.
’k Bezit van waarde niets om te beloven,
En gij behoeft ook niets van mij. Dit ene;
In dankbaar lied zal ik Uw lof bezingen’.
75 Zo zei ik, woordeloos, diep uit mijn hart,
En zie, — wat ’k zeg, is wonderbaar maar waar —:
Ik spring uit bed en ga weer aan mijn werk.
Geen spoor van moeheid of van slapte voel ik!
Dag zeven, zie, was daar, waarop de koorts
80 Terug moest komen — maar mijn lijf was sterk,
Zo sterk als nooit! Daar komt mijn arts weerom
En staat verbaasd, beziet mijn tong, en vraagt
Het glas met mijn urine hem te tonen.
Zijn vingertoppen voelen langs mijn armen.
85 Geen resten, nergens, van de kwaal. Dan zegt hij:
‘En welke god, Erasmus, heeft zo eensklaps
Je puur veranderd? Wie verdreef de koorts
En zette ‘m als profeet, o vreugd, voor spot?
’k Beken, wie het ook was, in de geneeskunst
90 Is hij mij ver de baas! Mijn hulp is hier
Niet verder nodig’.
Vraagt ge, wie dat was,
Die arts? ’t Was Guillaume Cop. Ook toen al, jeugdig,
— Al was hij ouder dan ik was 18 — volmaakt
In geestesgaven, was hij knap en wijs
95 Als anders geen. En nu, vermoeid van jaren,
Wordt hij aan ’t hof van koning Frans door allen
Vereerd, en ziet terug op een rijk leven.
Deez’ man dus van gezag is mijn getuige
Dat gij, o Heil’ge, zo mij hebt gered. —
100 Doch bij dit al: aan Christus worde roem
En eer gebracht, want Hij bewerkte het.
’t Was Zijn geschenk dat ge in Uw leven God
Behaagde, ’t Zijne ook, dat, dood, g’er meer,
Veel meer, in ziekten helpt. D’Almachtige,
105 Uw Bruigom, wilde ’t zo. Zie, via U
Schenkt Hij met vreugd Zijn gaven, via U
Ontvangt Hij gaarne eer, zoals door glas
197

Per puras transfusus amat manare canales.
Hoc vnum superest, vt te precer, optima virgo,
110 Ne mihi sit fraudi quod tanto tempore votum
Soluere distulerim. Patere hanc accedere laudem
Tot titulis, Genouefa, tuis: vt castior vsquam
Nulla fuit, toto non vlla modestior orbe,
Sic nec in aethereis clementior vlla feratur.
Noten
De zon te schoner glanst, en ook een bron
Door reine buis haar water uit wil gieten.
110 Tenslotte: ’k smeek U, maagd, dat ’t mij niet schade
Dat ’k mijn gelofte eerst nu heb ingelost.
Gedoog dat bij Uw vele eretitels
Nog deze komt: zoals hier nergens ooit
Een zediger, een kuiser maagd geleefd heeft,
Zo moge daar gij ‘De Almilde’ heten.
1. In: Scrinium Erasmianum, II, Leiden 1969, p. 249.
2. J.-C. Margolin, ‘Paris Through a Gothic Window at the End of the Fifteenth Century: A Poem of
Erasmus in Honor of St.Geneviève’, Res Publica Litterarum I (1978), Univ. of Kansas, p. 207-220.
3. Ten onrechte gesteld in de catalogus Érasme et Paris van het Institut Néerlandais, 1969/70, nr. 14.
4. R. H. Bainton, Erasmus of Christendom, New-York 1969, p. 306.
5. Vertaling en inleiding bij Craig R. Thompson, The Colloquies of Erasmus, Chicago/London 1965,
p. 258-311, 462-477, 500-515.
6. C. Reedijk, The Poerns of Hesiderius Erasmus, diss. Leiden, Leiden 1956. Het Carmen op p.
350-355, met inleiding en commentaar.
7. In: Actes du congres Erasme de Rotterdam 1969, Amsterdam/Londres 1971, p. 181 v.
8. P. S. Allen, Opus Epistolarum Desiderii Erasmi, Oxonii 1906-1958, Ep. 2679.67 en 2045.26.
9. Voor ironie betreffende de lange duur van de theologische opleiding (zie Lof c. 53) had Reedijk
kunnen verwijzen naar Caesars De Bello Gallico VI, 13.4en 14.3, en voor sarcasme naar VI, 16over
de rol van de Druïden bij de mensenoffers der Galliërs, in vergelijking met die van de Sorbonne
t.a.v. de dood op de brandstapel in Parijs, 1529, van Erasmus’ vertaler Louis de Berquin. Maar zie
mijn tekst. Niet iedere ‘theologus Sorbonicus’was een vijand van Erasmus, zie Ep. 1407,99; 2311,
43-47: 1827,11. Vgl. ook de positieve toon van vs 43/44 Divinae.
10. Allen I, p. 37.15 v. met noot, en Huizinga, Erasmus 4 , 1947, p. 23.
11. De catalogus Erasmus. His life and works, Athene 1985 (hij de tentoonstelling n.a.v. het uitreiken
van de 1985 ‘Olympia’ Prize aan de Ned. Kon. Akad. van Wetenschappen vanwege de sinds 1969
lopende uitgave van Erasmus’ Opera omnia) vermeldt ten onrechte, dat Erasmus onder het
fluisteren van de naam van een heilige is gestorven. Voor zijn laatste woorden zie Hermeneus 37
(1965/66) 134-137.
12. Ep. 2275, in: Duae Episiolae, zie: Wouter Nijhoff en Maria E. Kronenberg, Nederlandsche
Bibliografie 1500-1540, nr. 4149. Allen berekende, denkend aan ps. 90 vs 10 (‘De dagen onzer
jaren, daarin zijn zeventig jaren, en, indien wij sterk zijn, tachtig jaren’), dat Erasmus zich toen 66
jaar oud achtte.
13. Het Carmen voert ons langs de abdij op Mont Ste-Geneviève (10), de Notre-Dame (14), Nanterre
(17), en Saint Denis (21), evenals de abdij genoemd naar de eerste bisschop van Parijs Dionysius,
die in 270 als martelaar stierf.
14. Bijvoorbeeld toen Attila met zijn Hunnen in 451 aanstormde en Geneviève de Parijzenaars tot
weerstand aanspoorde. De Hunnen keerden toen om.
15. De paus had Frans I de titel ‘rex christianissimus’ verleend.
16. Een door Erasmus’ biografen verwaarloosd gegeven. Febris quartana, vierdendaagse koorts, werd
in zijn tijd en nog later zo genoemd per Romeinse ‘inclusieve’ berekening; de ziekte valt elke vierde
dag aan: 1-2-3-4-5-6-7 etc., zie vs. 79. Wij zeggen: derdendaagse koorts.
17. Sueta is vocativus en vv. 66-67 vicinior dienen als tussenzin te worden opgevat (correctie van
Yearbook V. p. 64, n. 30). De verzen worden door Reedijk en Margolin ten onrechte verklaard als
was Ste-Geneviève, naar de Notre-Dame overgebracht, daar, ‘enjoying the hospitality of the
Virgin, nearer to Christ and therefore more powerful’ - de scholiast van deed. 1566 zag het juister.
18. Cop werd in 1478 in Baset aan de Universiteit ingeschreven en was dus van ca. 1462. Erasmus was
van 1467.
198

Archeologisch
Nieuws uit
Turkije
Ruurd B. Halbertsma
In de zomermaanden van 1983
werden in Istanbul drie grote tentoonstellingen
georganiseerd onder auspiciën
van de Raad van Europa met als titel
‘The Anatolian Civilizations5. Het doel
van deze exposities was een overzicht te
geven van de veelsoortige volkeren die
op het grondgebied van het huidige
Turkije bestaan hebben. Het pre-klassieke
gedeelte belichtte de periode vanaf
het Neolithicum tot de komst van de
Grieken. Het klassieke gedeelte behandelde
het tijdvak van de Myceense periode
tot de val van Constantinopel in
1453. De derde tentoonstelling was gewijd
aan de Islamitische culturen van de
Seldsjoeken en Osmanen. Gestimuleerd
door het internationale succes van deze
exposities besloot de Turkse regering
een keuze uit het materiaal te maken en
een reizende tentoonstelling samen te
stellen van meer dan 400 objecten uit 22
Turkse musea. In 1985 was de collectie
in Japan te zien onder de titel ‘Land of
Civilizations, Turkey’ en werd daar een
groot succes. Nederland heeft de primeur
van Europa om de Turkse kunstschatten
te tonen: het Rijksmuseum van
Oudheden te Leiden organiseert de expositie
‘Schatten uit Turkije’, die na
Leiden waarschijnlijk nog in Italië en de
Verenigde Staten te zien zal zijn.
Een reis door de tijd
Hoe is nu deze tentoonstelling opgebouwd
en waarin ligt haar belang? De
chronologische opeenvolging van verschillende
culturen, die ten grondslag
lag aan The Anatolian Civilizations’ is
ook in deze expositie gehandhaafd. Deze
opzet levert een reis door de tijd op, die.
begint in het Neolithicum en eindigt in
de 19e eeuwse hofcultuur van de Osmaanse
sultans. Het grote aantal topstukken
uit de Turkse musea geeft een
nogal spectaculair beeld van de Anatolische
beschavingen. Het belang van
‘Schatten uit Turkije’ ligt in de mogelijkheid
binnen een expositie objecten
uit 22 musea bijeen te zien en zo een
beeld te vormen van de volkeren die op
het Turkse grondgebied hebben geleefd.
Het pre-klassieke gedeelte
Onder de belangrijkste stukken van
het pre-klassieke deel van de expositie
reken ik de wandschildering uit een heiligdom
van Çatal Höyük (6e millennium
v. Chr.) met een afbeelding van de jacht
op een groot hert. Deze afbeelding is in
verband gebracht met jachtmagie en
jachtrituelen, die hun sporen in Anatolië
en Griekenland hebben nagelaten. In de
koningsgraven van Alaca Höyük (2500-
2000 v. Chr.) is een groot aantal idolen
gevonden, waaronder het bekende gouden
idool van twee figuurtjes die elkaar
bij de hand houden. Ook uit Alaca
Höyük komen grote beelden van herten,
die bevestigd waren op een scepter en
met bovengenoemde jachtrituelen in
verband moeten worden gebracht. Ook
goudschatten uit Troje staan opgesteld.
Onder deze stukken bevinden zich enkele
van de sieraden, waarmee Sophia
Schliemann zich als een tweede Helena
liet fotograferen. Interessant is verder
het verdrag van Kadesh, een in het Akkadisch
opgesteld vredesverdrag tussen
Hattusili, koning der Hittieten, en de
Egyptische farao Ramses II. Onder
Bieer wordt in dit verdrag (1269 v. Chr»)
199

het uitleveren van politieke vluchtelingen
nauwgezet geregeld.
Grieken, Romeinen en Byzantijnen
Onder het klassiek-archeologisch materiaal
vallen in de eerste plaats de votiefgaven
uit het Artemision van Ephese
op: aan Artemis werden in de 7e en 6e
eeuw v. Chr. zeer fijne, vaak uit het Oosten
geïmporteerde beeldjes gewijd. In
deze expositie kan men door de mogelijkheid
tot vergelijking tussen originele
oosterse voorwerpen en de griekse,
oriëntaliserende navolgingen inzicht krijgen
in de culturele wisselwerking in de
7e eeuw v. Chr. De klassieke periode (5e
Marmeren portretkop van Alexander de Grote,
Pergamon, 1e helft 2e eeuw v. Chr. (Istanbul,
Archeologisch Museum).
200
en 4c eeuw v. Chr.) is de rijd dat de
Jonische stadstaten onder Perzisch bestuur
staan. Uit deze periode stammen
een aantal grafsteles, Perzisch goud en
een vergulde hydria met een Meleagervoorstelling.
Het hellenisme begint met
de grondlegger van de hellenistische
rijken, Alexander de Grote: een monumentale
portretkop uit Pergamon is van
hem aanwezig (afb. 1). Ter hoogte van
Kyme is in zee een bronzen beeld van
een rennende atleet gevonden (afb. 2).
Het imposante stuk is nog niet gepubliceerd
en de datering is omstreden. De
officiële kunst van ile Romeinse keizertijd
wordt getoond in een portretgalerij
van een aantal Romeinse keizers: er zijn
koppen van Augustus, Livia, Tiberius,
Bronzen atleet, uit zee voor de kust bij Kyme,
laat-hellenistisch (?). (Museum van Izmir).

Antoninus Pius, MarcusAurelius, Faustina
de Jongere, Diocletianus en Arcadius.
Een bekend stuk is verder de atleet
van Tralies, in zijn mantel gewikkeld,
uitrustend van zijn oefeningen. De kunst
van Byzantium stond in dienst van Kerk
en Keizer. Een indruk van de laatste 10
eeuwen voor de komst van de Islam geven
de kerkschatten, portretkoppen, de
prinsensarcofaag van Sarigüzel, goud en
ceramiek.
De tentoonstelling ‘Schatten uit Turkije’
wordt besloten met een rondgang
langs Seldsjoeken en Osmanen. Deze
voorwerpen uit de Islamitische periode
zijn afkomstig uit het Topkapi-museum
te Istanbul. De overgang van Kerk en
Keizer naar Islam en Sultan wordt geïl-
lustreerd door gekalligrafeerde korans,
portretten van enkele machtige sultans
(onder wie Mchmed II, de veroveraar
van Constantinopcl) en de rijk versierde
gebruiksvoorwerpen (wapens, tapijten,
kleding) die het Turkse hof in de ogen
van de Europeanen zo’n grote luister
verleenden.
‘Schatten uit Turkije’, 22 juni - 22 september
1986, Rijksmuseum van Oudheden,
Rapenburg 28, Leiden.
201

Dankwoord bij
gelegenheid van
de toekenning van
de Martinus
Nijhoff Prijs 1986
Op 31 januari 1986 ontving Marietje d’Hane-Schekema de Martinus Nijhoff Prijs voor haar
vertaling van de Satiren van Juvenalis. De gedachten die zij in haar dankwoord naar voren bracht over
vertalen in het algemeen en haar vertalen van Juvenalis in het bijzonder wil de redactie graag onder de
aandacht van de Hermeneuslezers brengen. Zij is het Prins Bcrnhard Fonds dan ook dankbaar voor de
toestemming dit gedeelte uit het verslag van de prijsuitreiking over te nemen.
Al vaker is de gedachte bij me opgekomen, dat het nederlandse woord ‘vertalen’ een
gelukkige term is - niet alleen bij het ontvangen van de Nijhoff Prijs. In tegenstelling
tot ‘transducere’, ‘traduire’, ‘translate’ of ‘übersetzen’, die etymologisch allemaal een
wat moeizaam beeld oproepen van iets van de ene naar de andere kant versjouwen, is
ons woord ‘vertalen’ subtieler van uitdrukking, het heeft een haast lichtvoetige schijn
van eenvoud of gemak, alsof je talen als diaplaatjes voor elkaar langs kunt schuiven.
Die schijn van eenvoud, niet in de betekenis van simpele gedachten of formulering,
maar van authentieke persoonlijke doeltreffendheid, is voor mij de aantrekkingskracht
en kenmerk van het literaire niveau van een tekst; ook van een moeilijke tekst. Taal
heeft nu eenmaal de ongrijpbaarheid van eenvoud; de taal van alledag is een ons
aangewaaide rijkdom, waarmee we om ons heen strooien, zolang we niet al te hard
nadenken. Maar werken met taal geeft naast rijkdom ook tekorten - iedereen die zijn
gedachten op papier zet beseft dat, evenzeer als iedereen die andermans gedachten
vertaalt. Wat voor het grijpen ligt, wordt moeilijk grijpbaar, en als de greep is gelukt,
lijkt het weer zo eenvoudig.
Dit besef en deze ervaring zijn, geloof ik, mijn nauwste band met Juvenalis, die ik
verder nog altijd zo weinig ken, omdat hij in zijn Satiren alles en iedereen behalve
zichzelf bloot geeft, zoals het een satiricus betaamt. Maar als hij over dichters schrijft,
heeft hij het ook over zichzelf en dan spreekt hij van ‘nachtenlange pennegevechten’
(vigilata proelia) en van iemand die ‘woord na woord tot dichtvorm knoopt’ (nectit
quicumque canoris eloquium vocale modis); hij ergert zich aan al die poëten die de
rijkdom van hun taal eindeloos en klakkeloos uitsmeren over veel te lange boekrollen;
wijdlopigheid moet voor hem een bewijs van luiheid zijn geweest. Juist Juvenalis,
bewonderd én geducht om zijn lange zinnen, stug taalgebruik, grillige
gedachtensprongen en rhetorische trucs, vertoont die ingewikkelde eenvoud, dat
worstelen en spelen met taal, die combinatie van techniek en talent die iemand naar het
niveau van de hogere dichtkunst tillen en, zoals hij het zelf formuleert, maken tot ‘een
poëet wiens ader niet een publieke waterleiding is, die niet gewend is klieken op te
202
M. d’Hane-Scheltema

warmen, geen dooie taal slaat als een eenheidsmunt’ (vatem egregium cui non sit
publica vena, qui nil expositum soleat deducere nee qui communi feriat carmen
triviale moneta); waaraan hij toevoegt: ‘ik ken er nu niet één maar straks of later voel ik
hem wel weer komen...’ (hunc qualem nequeo monstrare et scntio tantum).
Dit laatste is geen valse bescheidenheid van hem, ook geen gebrek aan zelfkennis: hij
heeft er waarschijnlijk geen idee van gehad, dat hij samen met Tacitus de belangrijkste
exponent zou blijven van het zgn. Zilveren Latijn; nog minder dat hij ten gevolge
daarvan ooit vertaald en bewonderd zou worden in wingewesten als dit ‘pasveroverde
Batavierenland’. Juvenalis was iemand die veel te zeggen had en heeft, en daar veel
pennegevechten voor wilde leveren. Hij behoorde tot diegenen die op een hoge
erezetel, niet zo ver van de allerhoogstgeëerden, beluisterd dienen te worden.
In de Renaissance en Gouden Eeuw is dat ook aandachtig gedaan, maar het gevaar
dat Juvenalis met zetel en al nu onverstaanbaar werd, was dreigend aanwezig. Vandaar
mijn vertaling.
Waarbij ik terug ben bij die middelste lettergreep van Vertalen’, die mij zo pleziert,
omdat ik met het voorafgaande ook wil benadrukken, dat voor mij in een literaire
vertaling de volmaakte taal boven alle andere aspecten uitgaat. Die andere aspecten, als
woordkeus, woordvolgorde, klankwerking, zinsbouw, metriek - om de belangrijkste te
noemen voor iemand die met latijnse poëzie bezig is - moeten het origineel dicht
benaderen, zo mogelijk evenaren, voor mijn part overtreffen, maar zij mogen
ondergeschikt blijven aan het taalgebruik - waarmee ik ook het persoonlijke
taalgebruik van de vertaler bedoel - en andersom mag dat zeker niet. Dit is geen nieuwe
zienswijze, denk ik, vooral niet in een gezelschap als hier vanavond aanwezig is. Toch
wordt zij lang niet door alle literatoren en critici gedeeld. In ieder geval is zij voor mij
van begin af aan een leidraad geweest en ik wil u heel onbescheiden drie aspecten
noemen, waarbij ik bewust het Latijn van Juvenalis heb achtergesteld bij mijn
Nederlands.
Als eerste offer viel de latijnse hexameter, het metrische schema van Juvenalis’
verzen en van die van alle grote latijnse dichters, Lucretius, Ovidius, Vergilius voorop.
Bepaald geen bijkomstigheid dus. Toch heb ik geen ogenblik handhaving ervan
overwogen. Het is niet geheel onmogelijk ongeforceerde nederlandse hexameters te
schrijven, dat bewijst Ida Gerhardt met haar Lucretius-vertaling (en toch heeft ook zij
daarna voor Vergilius’ Georgica de zesvoetige jambcnregel gekozen en haar vorige
vertaling overtroffen zonder Vergilius tekort te doen); dat bewijst vooral ook de
moderne m.i. te weinig geprezen vertaling van Homerus’ Ilias door H. J. de Roy van
Zuydewijn. Maar door dat metrum zijn de beperkingen in zinsconstructie en
woordkeus toch zodanig, dat Juvenalis’ spot en satire met alle effecten vandien er
onder zouden hebben geleden. De jambische regel die ik daarvoor wel kon gebruiken
(de vijfvoetige nog beter dan de meer gebruikte zesvoetige) geeft de verzen een heel
ander aanzien en toch geloof ik Juvenalis’ toon hiermee het best te hebben getroffen.
Het tweede offer ligt op het vlak van de rhetoriek. Een subjectiever offer, omdat ik
mezelf in dat kader op een hellend vlak voel (ik hoop alleen maar, dat het vanavond niet
al te zeer opvalt). Misschien voel ik me hellend, omdat ik Hollands ben; misschien mag
ik zeggen, dat ik de rhetoriek heb laten verbleken, omdat u en andere lezers ook
Hollands zijn; en misschien mag ik alleen maar in gedachten zeggen - maar het is juist
rhetorisch om dat dan toch hardop te doen -, dat als ik meer rhetoriek had gebruikt,
deze Nijhoff Prijs aan mij was voorbijgegaan, hetgeen dan vooral Juvenalis zou hebben
geschaad.
Maar het is ook goed te bedenken, dat de latijnse literatuur niet werd geschreven
voor lezers, maar voor luisteraars. Zij werd voorgedragen, hardop gelezen. Rhetoriek
was onafscheidelijk verbonden met alles wat literatuur was, terwijl zij voor ons een
203

toegevoegd aspect is en ons Nederlands er alleen maar holler en boller van wordt,
althans naar mijn mening. Daarbij ben ik van twee dingen overtuigd: dat de meeste
latijnse teksten en vooral de Satiren van Juvenalis, ook in deze nederlandse versie,
winnen door een goede rhetorische voordracht, en dat anderzijds bij veel latijnlezers,
leerlingen tot en met classici, de moeilijkheidsgraad van het Latijn, niet alleen dat van
Juvenalis, vaak overdreven wordt ervaren of voorgesteld, omdat het ons ontbreekt aan
de ware declameerstijl.
Terwijl ik Juvenalis dus op het punt van metriek en rhetoriek heb tekort gedaan, heb
ik hem in zekere zin beledigd door het toevoegen van een aspect dat hem onbekend
was: het gebruik van rijm, vooral binnenrijm. Toch kwam ik ertoe door de dwang van
zijn Latijn. De vele meesterlijke, vaak onnavolgbare effecten die hij in zijn zinnen
bereikt door verrassende woordplaatsing, hiaten, abrupte wendingen en tegenstellingen,
kon ik nu op een andere manier enigszins ondervangen. Het was een aesthetische
noodoplossing.
Ziehier drie aspecten, waarmee ik heb gewerkt om de vertaling die schijn van
eenvoud te geven, waarop ik eerder doelde, met behoud van Juvenalis’ volledige
gedachtcngang en krachtige stijl en met afwijzen van iedere vorm van vrije bewerking.
Voor mij is de grootste voldoening van deze prijs gelegen in de erkenning
(herkenning) van Juvenalis’ schrijversschapen ruimer genomen in de aandacht die de
latijnse literatuur hiermee krijgt. Ik ben dol op en zit beroepshalve ook vol met
cliché-achtige waardeoordelen over de griekse en romeinse cultuur, maar spreek ze
zeker hier niet uit; nog minder wil ik de indruk wekken kennis van die cultuur als een
onmisbaar onderdeel van wijsheid en eruditie te beschouwen. Maar zolang een latijnse
tekst, zelfs één latijnse zin mij soms plotseling - ik beken het eerlijk - een soort
geluksgevoel kunnen geven, weet ik, dat ik met iets van grote waarde bezig ben; en als
ik dan op de planken van onze boekwinkels eeuwendikke europese literatuur zie
wenken, die ik nooit allemaal zal kunnen lezen, maar daaronder geen goede
nederlandse versies van dichters als Vergilius, Ovidius, Horatius, zonder wie die
europese literatuur er heel anders zou hebben uitgezien, dan ben ik wel zo eigenwijs te
menen, dat onze boekenwelvaart nog niet goed is verdeeld. Het gaat me er niet om, dat
ieder modern mens de griekse en romeinse dichters en prozaschrijvers moet lezen,
maar men moet ze kunnen lezen, de uitnodiging moet zichtbaar zijn en daar schort het
nu nog heel erg aan.
Niet alleen, maar toch wel een beetje schuldig daaraan is wat ik dan maar de wereld
van het gymnasium noem, want vooral een a twee generaties geleden werd daar te vaak
geroepen, dat de klassieke schrijvers alleen via het origineel te benaderen zijn. Wie dat
zei of zegt, bedoelt het goed, maar het is een gevaarlijke gedachte, blind voor het
bewaren van cultuurgoed en zo iemand heeft nog heel wat te leren van de Romeinen
zelf.
Immers, ‘Alles van waarde is weerloos’. Deze mooie regel van Lucebert, haast een
adagium van Juvenalis gelijk, straalt ’s avonds in rode letters bovenop een
verzekeringsgebouw aan de Blaak in Rotterdam. Bijna niemand kijkt ernaar. Ik denk
wel eens: met Vergilius en Ovidius is het nog erger; zij stralen nog wel ergens en een
enkeling kijkt ernaar, maar waar is het verzekeringsgebouw? Ik zou zo graag een eerste
steen willen leggen, in de vorm van een pleidooi: een pleidooi voor grotere aandacht bij
de nederlandse en klassieke secties van onze universiteit om literaire vertalingen te
stimuleren en zo mogelijk te accepteren als literaire én wetenschappelijke arbeid; maar
meer nog voor grotere bereidheid bij de nederlandse literatoren die antieke rijkdom te
helpen vernederlandsen en minder weerloos te maken.
Dit pleit getuigt indirect van mijn grote eerbied en dankbaarheid jegens de uitgevers
van Athenaeum/Polak & van Gennep, Johan Polak en Ben Hosman, die al dan niet in
204

samenwerking met uitgeveverij Ambo een prachtige serie klassieke vertalingen aan het
opbouwen zijn. Ik vond het een eer aan die serie te mogen meewerken. Ik dank hen
voor hun vriendschap, maar ook voor hun stugge wijze van stimuleren: toen ik
indertijd aankwam met alleen de twee of drie bekendste satiren en bepaald nog
twijfelde aan de rest, kreeg ik vriendelijk te verstaan: alles of niets. Omnia vincit amor.
Ik heb het inderdaad met liefde gedaan.
Tenslotte dank ik van diep uit mijn hart de jury van de Martinus Nijhoff Prijs voor
de eer en de beloning. De beloning zal ik gebruiken om de eer in stand te houden.
BEDIENDEN, TOEN... EN NOG NIET ZO LANG GELEDEN
Rome, 63/4 na Chr.
Seneca, Epist. 47,2-3:
‘Ik vind het belachelijk wanneer mensen het ver beneden hun waardigheid achten om
lAet hun eigen slaaf aan tafel te zitten. Waarom? Het is alleen maar een uiterst
arrogante gewoonte dat de heer des huizes tijdens het diner wordt omringd door een
troep bedienden. Hijzelf eet meer dan zijn maag kan bevatten, en met immense
vraatlust overlaadt hij zijn gespannen buik (......). De ongelukkige bedienden evenwel
mogen hun lippen niet bewegen, zelfs niet voor een eenvoudige opmerking. Met de
roede wordt elk gemompel onderdrukt, en zelfs ongecontroleerde geluiden zoals
hoesten, niezen en hikken laat men niet passeren: op het verstoren van de stilte door
welk geluid dan ook staat een zware straf. Stom en zonder eten staan ze daar maar, de
hele nacht lang’.
Petersburg, 1892/3
Anton Tsjechov, Rasskaz neizvestnogo c˘eloveka (Vertaald uit het Duits: Erzahlung eines
Unbekannten, Diogenes Verlag, 1976, p. 90):
‘De gasten arriveerden doorgaans tegen tien uur. Zij kaartten in Oriovs werkkamer, en
ik serveerde samen met Polja thee. Hier leerde ik pas goed de volle heerlijkheid van het
dienarenbestaan beseffen. Vier, vijf uur lang bij de deur staan, oppassen dat de glazen
niet leeg blijven, schone asbakken neerzetten, naar de tafel lopen om op de grond
gevallen krijt of een kaart op te rapen, en vooral: staan, wachten, opletten en niet
spreken, niet hoesten, het niet wagen te glimlachen - dat is werkelijk zwaarder dan het
zwaarste boerenwerk. Vroeger had ik wel in stormachtige winternachten steeds vier
uur achtereen op wacht moeten staan, en ik vind op wacht staan oneindig veel
eenvoudiger’.
W. H. Mineur
205

Aurora en
Memnon
Ovidius Metamorphosen
XIII 576-622
Vert. H. W. A. van Rooijen-
Dijkman
Als ieder treurt om lot en leed van Hecuba en Trojc
raakt dat Aurora niet, hoewel die stad haar na aan ’t hart lag.
Ze wordt gekweld door nader leed, door rouw in eigen woning
om het verlies van Memnon die zij, goudomhulde moeder,
zag sterven door Achilles’ lans op de Trojaanse vlakte. 580
Ze zag het en die rode gloed die ’s ochtends om haar slapen
ontbloeide, was verbleekt en heel de lucht ging schuil in wolken.
De aanblik van het lichaam, in het dodenvuur gelegen,
verdroeg de moeder niet, maar in haar rouw,, met losse haren,
vond zij zich niet te goed om neer te vallen bij de knieën 585
van Juppiter, de machtige, en wenend hem te zeggen:
‘Ik weet, ik ben in ’t gouden luchtrijk als godin de minste
- want al te zeldzaam zijn mijn tempels op de hele wereld -
toch kom ik als godin. Ik vraag u niet, dat u me tempels
en offerdagen geeft, altaren warm van offeranden, 590
al zoudt u, overwegend hoezeer ik, een vrouw, u wél doe,
wanneer ik met mijn nieuwe licht het nachtelijk rijk begrensd houd,
mij die beloning gunnen. Maar niet hierop richt mijn zorg zich,
het is mijn opzet niet u om terechte eer te vragen.
Ik kom, beroofd van Memnon, van mijn zoon, die dappere daden 595
vergeefs verrichtte voor zijn oom, en in zijn jonge jaren
smoest sterven - dat was júllie wil! - door krijgsmoed van Achilles.
Geef, smeek ik, hem een eerbewijs, vertroosting voor zijn sterven,
gij hoogste heer der goden, en verzacht zijn moeders wonden!’
En juist had Juppiter geknikt, toen Memnons steile doodsbed 600
inecnzonk in het hoge vuur en donkere rookspiralen
de dag verduisterden, zoals wanneer vanuit rivieren
een nevel opstijgt en de zon daaronder niet meer doordringt.
De donkere as vliegt rond en balt zich samen tot een lichaam,
verdicht zich, neemt gestalte aan, ontleent daarbij haar warmte 605
en leven aan het vuur, haar luchtigheid verschaft haar vleugels.
‘En eerst gelijk een vogel, later werkelijk een vogel,
206

eweegt ze luid haar vleugels en hetzelfde doen haar zusters,
ontelbaar vele, die als zij dezelfde oorsprong hebben.
Driemaal omvliegen zij het doodsvuur, daarbij klinkt ten hemel 610
driemaal hun rouwklacht; bij de vierde vlucht gaan zij in kampen
uiteen en van weerszijden voeren nu twee vogelzwermen
verbitterd strijd, waarbij met snavels en gekromde klauwen
de woede wordt gekoeld, en borst en vleugel heftig botsen.
Als dodenoffers vallen ze voor de begraven resten, 615
verwanten, zich bewust voor ’n dapper man te zijn geschapen.
De oorzaak geeft de snel ontstane vogels hun benaming:
als Memnonszonen voeren ze, wanneer de zon twaalf tekens
doorlopen heeft, hij ’t Dodenfeest opnieuw de strijd ten dode.
Dus: anderen vonden Hccuba’s geblaf beklagenswaardig, 620
Aurora was geabsorbeerd door eigen rouw. Ook nu nog
stort zij haar tedere tranen als de dauw op heel de wereld.
580 Memnon, de zoon van de dageraadsgodin Aurora en Tithonus, broer van de Trojaanse koning
Priamus, was in de strijd voor Troje gesneuveld.
618 Memnonszonen (Memnonides): een soort zwarte haviken.
619 Dodenfeest: de Parentalia, een jaarlijks feest ter herinnering aan gestorven familieleden.
620 Hecuba was in een hond veranderd na haar wraakneming op de Thracische vorst Polymestor,
die haar zoon Polydorus had vermoord.
Eos (Aurora) treurt om Memnon. Detail van een Attisch zwartfigurige amfoor van Ezekias, ca. 530 v.
Chr. Vaticaan, inv. 350.
207

Een humanist
voor het
voetlicht
27 october 1485, de zestiende of achttiende, of misschien nog andere verjaardag van
de grootste niet-Italiaanse humanist, Erasmus van Rotterdam, was tevens de sterfdag
van zijn grootste voorganger, de in het Groningse Baflo geboren Rudolf Agricola. Dit
was de reden dat precies vijfhonderd jaar na deze datum een zeventigtal historici,
classici, filosofen en musicologen uit Europa en Amerika zich ter eerste onderlinge
kennismaking verzamelde in de Kosterij aan de voet van de Martinitoren, teneinde
daarna drie dagen lang de schijnwerper te richten op deze veelzijdige Petrarca van het
Noorden. Het spreekt voor zich dat de werkzaamheden van de congressistcn
hoofdzakelijk bestonden uit het houden en aanhoren van een groot aantal lezingen die
de diverse aspecten van het leven en het werk van Agricola moesten belichten. De
Leuvense neolatinisten Jozef IJsewijn en Gilbcrt Tournoy voorzagen het totaal van
het gebodene van de specifiek klassieke omranding, door aan het begin en aan het einde
van het congres in goed gedocumenteerde voordrachten de aandacht te vestigen op
Agricola’s betekenis voor de kennis van de Griekse component van de Renaissance,
een terrein waar Petrarca nog in het geheel niet aan toe gekomen was. Daartussenin
werd voor Agricola’s fïlosofïsch-rhetorisch hoofdwerk, zijn De inventione dialectica,
de grootste plaats ingeruimd. Het congres bereikte op de tweede dag een hoogtepunt
met de zitting in de kerk van Agricola’s geboorteplaats Baflo. De omlijsting werd
gevormd door een bustocht door het Groningerland, die voerde langs enkele van de
prachtige Groninger dorpskerken, zoals die van Aduard op de heenweg en die van
Loppersum op de terugtocht. Deskundige en smaakvolle informatie kregen de
deelnemers van de renovatic-architect H. Bocrema. Geheel verfrist door de matige
noordenwind zetten de congressisten zich in de banken van de ruime hallekerk van
Baflo en beklom de grote animator van het gehele gebeuren. Dr. Fokke Akkerman, de
kansel voor een waarlijk bruisende panegyriek op Baflo’s grote zoon. De verrassing bij
de toehoorders gateen idee van het effect dat Agricola ooit had teweeggebracht bij het
fijnbesnaarde, maar verwende publiek, waarvoor hij in zijn Italiaanse tijd te Paviaen te
Ferrara zijn Latijnse redevoeringen had gehouden,
De excursie naar Baflo was niet het enige bewijs dat de organisatoren van het
congres bij de voorbereiding meer voor ogen hadden dan alleen een reeks
detaillistische referaten van filologen en historici. Op de maandagavond bracht de
musicologe Elly Kooiman op het orgel van de Martinikerk muziek uit de tijd van
208
C. L. Heesakkers
Het Agricola-congres te Groningen,
28-30 october 1985,
en de première van Martin
Hartkamp’s Twee zwarte
zwanen 1

Agrieola ten gehore. Dit was niet bedoeld om, /.oals gebruikelijk, de congresgangers
ook buiten de kantooruren op verantwoorde, ontspannende en aangename wijze bezig
te houden, maar vloeide voort uit het thema van het congres: in de humanist Agricola
werd ook een veelzijdig musicus herdacht. In Ferrara was hij de hoforganist van de
hertog Ercole d’Este voor wie zijn opvolger Josquin des Piez de missa ‘Hercules dux
Ferrariae’ componeerde, waarvan het Sanctus ten gehore gebracht werd. Het
programmaboekje van de avond bewees overigens, dat ook hier noch de filologie noch
het aandeel van Akkerman ontbrak. De legende dat Agricola het Groningse orgel zelf
gebouwd zou hebben, werd tot zijn ware proporties (hooguit enig toezicht in zijn
kwaliteit van stadssecretaris) teruggebracht, maar wel kon Cor Edskes de aanwezigen
wijzen op onderdelen die nog stammen uit de tijd van Agricola.
Met de tweede culturele manifestatie, op de tweede dag van de Agricolaherdenking,
gaf de provincie Groningen acte de presence. Zij had daartoe de schrijver Martin
Hartkamp de opdracht verstrekt voor een dramatisering rond de persoon van Agricola,
een onderneming waarvan het resultaat door de Agricolakenners wellicht met enige
scepsis werd tegemoetgczien. Op deze avond werd dit resultaat de congresgangers
aangeboden in de vorm van het toneelstuk voor één acteur Twee zwarte zwanen. Het
vertrekpunt voor zijn stuk vond Hartkamp in de mededeling van Erasmus, dat hij op
twaalfjarige leeftijd als leerling van de Latijnse school te Deventer getuige was van een
bezoek van Agricola aan diens vriend en leerling Alexander Hegius, de rector van de
Deventer School. De traditie wil dat Erasmus toen aan Agricola werd voorgesteld en
dat de humanist de genialiteit van Hegius’ leerling onmiddellijk doorzag.
Om een situatie met dramatisch bruikbare mogelijkheden te creëren, postuleert of
chargeert Hartkamp in zijn dramatisering een aantal gegevens die de historicus niet of
niet zonder meer zal terugvinden in de levensbeschrijvingen van de beide humanisten.
De auteur weet daarmee te bereiken dat Agricola Erasmus kan zien als zijn spiegel en
zijn tegenpool. De confrontatie werpt Agricola zeer tegen zijn zin op een
onontkoombare manier op zichzelf terug. Wat hij in Erasmus ziet, ziet hij ook in
zichzelf aanwezig, als gelijk of juist als diametraal tegengesteld. Aan een confrontatie
met zichzelf valt niet meer te ontsnappen, hoezeer hij ook probeert te vluchten in een
vrijblijvende uiteenzetting, in een schoolles voor een twaalfjarige over wat het
humanisme nu eigenlijk zou inhouden. Want al is Hrasmus twaalf jaar (was Jezus dat
ook niet toen hij in de tempel achterbleef om zich met de geleerden te onderhouden?),
en stond hij dus aan het begin van het leven, terwijl Agricola zich met zijn
negenendertig jaar oud mocht voelen (p. IS, 42), dit verschil wordt weer tenietgedaan
door het voorkomen van de scholier, dat niet dat van een vijftienjarige (zo oud maakt
Hartkamp Erasmus bij de ontmoeting op 1 october 1483) is, dat ook niet oud voor zijn
leeftijd of ouwelijk is, maar ‘leeftijdloos... Als hij negenendertig is, ziet hij er nog
precies zo uit als nu’ (p. 18). Wel blijven er nog genoeg tegenstellingen over. Agricola
maakt een tamelijk onbehouwen, boerse indruk, terwijl Erasmus er overdreven keurig
en ingetogen uitziet. Daarentegen is Agricola zeer mu/ikaal begaafd, hij bespeelt vele
instrumenten en beschikt over een welluidende zangstem; zijn fijn gehoor wordt
onaangenaam getroffen door ‘de hoge, schrille piepstem’ van de volledig onmuzikale
Erasmus (p. 19). Agricola geeft duidelijk aan hoezeer hij gesteld was op vrouwen en hij
bekent zelfs een incestueuze verhouding met zijn halfzusje, terwijl de jongen Erasmus
zich zeer vrouw -onvriendelijk opstelt en zich daarvoor nauwelijks door Agricola laat
kapittelen. Wat de volgroeide humanist echter met de scholier gemeen heeft, is de
belangstelling voor de antieke en bijbelse cultuur als de weg naar een nieuw menszijn,
de wens om door gedegen kennis van het Hebreeuws, het Grieks en het Latijn de bijbel
en de antieken toegankelijk te maken voor zichzelf en anderen, de wens om door een
terugkeer naar deze bronnen van de Europese beschaving de mensheid en de kerk te
209

zuiveren en tot een hogere levcnsstaat te brengen. Maar wat de twee bovenal delen, is
de smet van een buitenechtelijke, ‘incestueuze’ geboorte. Incestueus in die /.in, dat
hun vader op het moment van de conceptie priester was. Aanvankelijk lijkt beider
houding tegenover dit gegeven nogal tegengesteld. Agricola lijkt er niet zo over te
tobben en wijst luchthartig naar de Grieken die met hun verhalen als dat over Leda en
de zwaan zelfs hun oppergod het liefdesavontuur niet ontzegden. Erasmus
daarentegen kan hieruit slechts bitter concluderen dat hun vaders dan wel Twee zwarte
zwanen waren.
De confrontatie van persoonlijkheden met zoveel gcmeenschappelijks in een zo
contrasterende setting biedt alle mogelijkheden voor een aangrijpende dramatisering.
De enscenering van Hartkamp presenteert Agricola op het moment dat hij zijn
jeugdige bezoeker net heeft weggestuurd en op het punt staat, diens rector Hegius te
schrijven over het bezoek en over de onwenselijkheid van een herhaling daarvan,
ondanks de toezegging die Erasmus hem heeft ontwrongen (p. 32). De toeschouwer
krijgt Agricola te zien, zoals hij worstelt met een brief aan Hegius, die de ontmoeting
gearrangeerd had en daarom mocht uitzien naar een verslag. Veel meer dan met die
brief worstelt Agricola echter met zichzelf, om klaarheid te krijgen over de emotionele,
existentiële schok die het treffen met Erasmus in hem heeft teweeggebracht. Want wat
een rustige ontmoeting van een docerende geleerde en een dociele scholier had moeten
zijn, een college, dat was voor Agricola letterlijk een treffen geworden, niet zozeer met
Erasmus als wel met zichzelf. De confrontatie dwingt hem tot een terugblik op zijn
leven, tot het opmaken van de balans van wat hij zich als levensdoel gesteld had en van
wat hij in feite gerealiseerd heeft. Zijn prestaties zijn groot en hebben allerwege
erkenning gevonden, maar hijzelf doorziet nu scherper dan ooit hun betrekkelijkheid.
Hij doorziet nu bovendien, dat dit alles hem eerder van zijn eigenlijke levensdoel heeft
afgehouden dan dat het iets aan het bereiken ervan zou hebben bijgedragen. Nuchter
laat Hartkamp’s Agricola zijn leven aan zijn geest en aan het publiek voorbijtrekken en
op meedogenloze wijze analyseert hij zijn eigen doen en laten en zo komt hij stap voor
stap tot de onvermijdelijke conclusie: ‘Bijna alles wat ik heb gedaan, deed ik omdat een
ander erop aandrong... En waarom? Omdat ik me nooit vast wou leggen... Ja, zo ben ik
alles misgelopen’ (p. 42). Slechts een keer had hij zich door een belofte vastgelegd,
maar dat was hij prompt zonder meer vergeten (p. 37). Bij deze trieste vaststelling
beseft Agricola dat het te laat is om opnieuw te beginnen. Toch vervalt de humanist
niet tot wanhoop. Het punt dat hij bereikt heeft, is geen definitief eindpunt. Het is
eerder een keerpunt. De deuren die aanvankelijk gesloten leken, gaan in de slotpassage
weer open. De brief aan Hegius wordt niet verstuurd, maar verscheurd. Het gesprek
met Erasmus wil Agricola nu wel laten plaatsvinden. En hij hoopt zich weldra naar
. Heidelberg te begeven om er Hebreeuws te leren, zodat hij zijn enige belofte, namelijk
om stukken uit de Bijbel in het Nederlands te vertalen, alsnog kan inlossen, zij het dan
niet meer ten behoeve van degene aan wie hij het had beloofd, zijn geliefde halfzusje.
Twee zwarte zwanen is geen visualisering van een historisch gegeven. In de inleiding
van het tekstboekje waarschuwt de auteur al bij voorbaat, dat hij zich ten aanzien van
de schaarse historische gegevens een grote vrijheid veroorloofd heeft. Maar het
psychische proces dat zich voor de ogen van de toeschouwers afspeelt, is een boeiend
stuk toneel geworden. De keuze van Hartkamp voor een stuk met slechts één
personage lijkt een heel juiste. Dit maakt een dergelijk historisch stuk veel
gemakkelijker te appreciëren, zelfs voor letterkundigen en historici met een
specialistische kennis van de werkelijke Agricola. De voorstelling krijgt hierdoor ook
gemakkelijker de hechte consistentie die bij zo’n gcgeven-op-afstand zo onontbeerlijk
is. Van de acteur die als enige een dergelijke avondvullende voorstelling moet dragen,
wordt een ware krachttoer gevergd. John Leddy, wiens landelijke populariteit als
210

televisiepersonage gemakkelijk aanleiding had kunnen geven tot de verkeerde
associaties bij de Nederlandse toeschouwers, bewees met een prachtig beheerst en
sober spel volledig tegen deze krachtproef opgewassen te zijn. Zo werden de
congressisten deze avond opnieuw, en wel op een heel verrassende en indringende
wijze, met hun held geconfronteerd. Het werd voor hen een unieke ervaring.
Een laatste andersoortige bijdrage aan de Agricolaherdenking, die in bredere kring
en voor een langere periode (tot 17 januari l986) de aandacht vroeg voor de Groningse
humanist, was de tentoonstelling die door die universiteitsbibliotheek was ingericht in
het Universiteitsmuseum en op de eerste dag van het congres door de initiatiefnemer,
de bibliothecaris Mr. W. R. H. Koops, werd geopend. De bijbehorende catalogus, die
voor de helft gevuld is met een vijftal korte opstellen over de onderwerpen welke in de
tentoonstelling aan de orde komen, lijkt voorlopig verreweg het belangrijkste
document dat de herinnering aan dit Agricolajaar zal levend houden. liet voorwoord
maakt de Agricola-geinteresseerden bovendien nieuwsgierig door op korte termijn een
tweede document in het vooruitzicht te stellen, een bibliografie van Agricola’s werken,
van de hand van mevrouw G. C. Huisman.
De universiteit van Groningen en de leden van het organiserend comité, charmant
en voortvarend aangevoerd door Prof. Dr. L. J. Engels, zullen met groot genoegen
blijven terugzien op de resultaten van hun inspanningen ten behoeve van deze
internationale herdenking van de eerste grote Nederlandse vertegenwoordiger van het
Humanisme. Voldaan en gestimuleerd! in hun belangstelling voor de Ncolatijnse
cultuur konden de deelnemers na drie boeiende dagen met dankbare woorden afscheid
van hen nemen. Onder ieders bijval werd dit op speelse en spitsvondige manier gedaan
door de Utrechtse neolatinist R. C. Engclberts, die de namen van drie sleutelfiguren
van de herdenking in het volgende Aenigma vastlegde:
Aulam Agrumque Domumque in linguam verte Batavam;
Adde cuique virum: tres facis Agricolas.
1. Martin Hartkamp, Twee zwarte zwanen, is verkrijgbaar in het Provinciehuis, Martinikcrkhof 12,
Groningen en in de International Theatre Bookshop te Amsterdam. Prijs f 5,—.
211