Maar na de dood is 't leven mij bereid… - Igitur - Universiteit Utrecht

Maar na de dood is ’t leven mij bereid… 

- een onderzoek naar reïncarnatiegedachten 

en het toekomstperspectief van reformatorische jongeren - 

scriptie ter afronding van de master ‘Theologie en kerk’ 

profiel ‘Theologie en kerkelijke gemeente’ 

Universiteit Utrecht 

Faculteit Geesteswetenschappen 

Departement Godgeleerdheid 

begeleiders: 

dr. F.L. Bakker 

dr. S.D. Post 

L.A. Kroon 

Kees-Jan Meeuse 

0433853 

november 2007

Voorwoord 

Deze scriptie is de afronding van mijn studie Theologie aan de Universiteit Utrecht. 

Het onderzoek is een heftige confrontatie met een gedachtewereld die haaks staat 

op het christelijke gedachtegoed. Vanuit het besef dat ook reformatorische jongeren 

leven in een multiculturele en multireligieuze maatschappij waarin ze leren informatie 

bijeen te vergaren en kritisch te bevragen, is dit onderzoek gedaan. Reïncarnatie is 

daarin geen afwezige gedachte. Mijn wens is een bezinnende bijdrage te leveren aan 

de vraag hoe onze houding hier tegenover moet zijn om op basis van argumenten tot 

een afweging te komen. 

Een gevaar van onderzoek naar jongeren is dat ze aan de hand van kenmerken een 

stempel krijgen. In dit onderzoek is geprobeerd recht te doen aan de gedachten van 

jongeren en dit leidend te laten zijn in uitspraken. 

Mijn dank gaat uit naar mijn begeleiders dr. F.L. Bakker en dr. S.D. Post, die dit 

onderzoek van advies hebben voorzien. Verder bedank ik Laurens Kroon, directeur 

van de Jeugdbond Gereformeerde Gemeenten (JBGG), voor zijn bereidheid mee te 

denken tijdens het onderzoek en de kampstaven die de enquêtes hebben 

afgenomen op de zomerkampen van de JBGG. Ook bedank ik mijn vrouw, Jozien. 

Dankzij haar hulp zijn de resultaten van de enquêtes verwerkt, een niet gering 

karwei. 

De titel van de scriptie is ontleend aan Psalm 49 waarin het leven kernachtig wordt 

getekend, met hoopvol perspectief. Dit wens ik alle lezers toe, zodat God de eer 

krijgt die Hem toekomt van Zijn werk. 

Aagtekerke, november 2007


2

Inhoudsopgave 


Inhoudsopgave ........................................................................................................... 3 

1. Inleiding .................................................................................................................. 5 

2. Reïncarnatiegedachte, een visie met toekomst? .................................................... 7 

2.1 Reïncarnatiegedachten ..................................................................................... 7 

2.2 Reïncarnatieperspectief .................................................................................. 15 

2.3 Reïncarnatie en onze samenleving................................................................. 17 

3. Jongeren en hun toekomstperspectief.................................................................. 25 

3.1 Doelgroep en karakteristieken ........................................................................ 25 

3.2 Hoe jongeren denken over leven na de dood ................................................. 30 

3.3 Toekomstperspectief....................................................................................... 37 

4. Botsende perspectieven ....................................................................................... 41 

4.1 Reïncarnatie: een profilerend perspectief ....................................................... 41 

4.2 Reformatorisch jongerenperspectief ............................................................... 42 

4.3 Een vergelijk ................................................................................................... 43 

5. Toekomst, voor wie? ............................................................................................ 45 

Literatuur .................................................................................................................. 47 

Websites................................................................................................................... 49 

Bijlage 1 Jongerenenquête JBGG zomerkampen 2007, incl. respons (aantal) ........ 51 

3


4

1. Inleiding 


Aanleiding 

Deze scriptie is de afronding van de masteropleiding ‘Theologie en kerk’ aan de 

Universiteit Utrecht. De studie valt binnen het profiel ‘Theologie en kerkelijke 

gemeente’. Tevens voorziet de scriptie in de behoefte van de Jeugdbond 

Gereformeerde Gemeenten (JBGG) om in beeld te brengen hoe reformatorische 

jongeren denken over hun toekomst. Het thema sluit aan op een actie, die de JBGG 

organiseert in de periode april 2007 - januari 2008, met als thema ‘TOEKOMST VOOR 

DE KERK’. 

Doel 

In toenemende mate lijkt dat ook in ons land sprake is van een opkomst van 

reïncarnatiegedachten. Het doel van de scriptie is het analyseren van deze 

ontwikkeling en het perspectief dat deze gedachten bieden in vergelijking tot het 

christelijk toekomstperspectief van reformatorische jongeren in de leeftijd van 16-21 

jaar. 

Vraagstelling 

Gelet op het doel van het onderzoek valt de vraagstelling uiteen in drie delen. Het 

eerste deel (A) betreft de analyse van onze samenleving met betrekking tot het doel 

van dit onderzoek. Het tweede deel (B) betreft de peiling van de gedachtewereld van 

de reformatorische jongeren (16-21 jaar) met betrekking tot het doel van dit 

onderzoek. Het derde deel (C) brengt beide met elkaar in verband. 

A Samenleving 

1. Welke plaats hebben de reïncarnatiegedachten in het hindoeïsme/ 

boeddhisme, het christendom en New Age en welke perspectieven zijn 

hieraan verbonden? 

2. Is er aanwijsbaar sprake van een opkomst van de reïncarnatiegedachten in 

onze samenleving en is er een verband te leggen met de ontkerkelijking? 

B Reformatorische jongeren 

1. Hoe denken reformatorische jongeren van 16-21 jaar over het leven na de 

dood en welk perspectief biedt dit hun? Welke rol spelen de reïncarnatiegedachten? 

2. Welke factoren bepalen (mede) hun denken over het leven na de dood? Zijn 

er verbanden te leggen tussen het mediagebruik en de reikwijdte van hun 

toekomstperspectief? 

C Vergelijk 

1. Welke factoren bewegen mensen (niet) tot een reïncarnatiegeloof? 

2. Hoe verhoudt zich het reformatorische jongerenperspectief tot de reïncarnatiegedachten 

in onze samenleving? 

5


Werkwijze en inhoud 

De vraagstelling van deel A is aan de hand van literatuurstudie beantwoord 

(hoofdstuk 2). Omdat het accent ligt op onze samenleving is de literatuur beperkt tot 

Nederlandse literatuur waarvan ruim voldoende beschikbaar is. De vraagstelling van 

deel B is beantwoord aan de hand van de respons op een enquête, die hiervoor 

gehouden is op de JBGG-kampen (hoofdstuk 3). De vraagstelling van deel C is 

beantwoord aan de hand van de resultaten van deel A en deel B (hoofdstuk 4). 

Afrondend volgt een korte terugblik met enkele persoonlijke aanbevelingen 

(hoofdstuk 5). 

6


2. Reïncarnatiegedachte, een visie met toekomst? 

Dit hoofdstuk gaat in op de vraag: Is er aanwijsbaar sprake van een opkomst van 

reïncarnatiegedachten in onze samenleving? 

Allereerst volgt een weergave welke plaats de reïncarnatiegedachten hebben binnen 

het hindoeïsme/boeddhisme, het christendom en New Age (2.1). Daarna kijken we 

naar de vraag welk perspectief dit biedt (2.2). Vervolgens volgt een analyse van onze 

samenleving, gericht op de vraagstelling van dit hoofdstuk (2.3). 

2.1 Reïncarnatiegedachten 

2.1.1 Herhaalde terugkeer 

Als we Van Dale opslaan, zien we dat onder reïncarnatie de ‘wedergeboorte van de 

ziel in een lichaam’ wordt verstaan. De omschrijving geeft duidelijk aan dat er sprake 

is van een beweging tussen de ziel en een lichaam; een opnieuw geboren worden in 

een ander lichaam. Iets wat we nauwkeuriger omschreven vinden bij N. Smart, die 

reïncarnatie omschrijft als ‘zielsverhuizing, de leer van de wedergeboorte van de 

menselijke ziel na de dood in een ander lichamelijke bestaanswijze’. 1 R. Kranenborg 

benadrukt dat het hierbij gaat over een terugkeer (niet als godheid) op deze aarde, 

hoewel niet vanzelfsprekend als mens. 2 

Als we denken dat reïncarnatie een verouderd denkbeeld is, tasten we mis. Recent 

maakte het Reformatorisch Dagblad melding van het grootste religieuze festival ter 

wereld, de bedevaart in het Indiase Allahabad, waar miljoenen hindoes zich 

verzamelden om een ritueel reinigingsbad te nemen in de voor hen heilige rivier de 

Ganges. Naar schatting 50 miljoen mensen ondernamen de bedevaart naar 

Allahabad om een reinigend bad te nemen in de Ganges met de hoop hun zonden 

weg te spoelen en te ontsnappen aan de constante cyclus van reïncarnatie. 3 

Een globale zoektocht 4 op internet levert tal van recente artikelen, websites en 

contacten op. Ook een toename aan literatuur en lezingen over reïncarnatie 

bevestigen dit. Verder zien we een stijgend aanbod cursussen op dit gebied; soms 

verweven met coachings- en gesprekstechnieken of stressmanagement. Wat 

beweegt mensen tot het geloof in reïncarnatie? Spiritualiteit, het vakblad voor 

Spirituele Ontwikkeling, geeft aan dat dit de grote aardse tegenstellingen (waarom de 

één zeer rijk is en de ander straatarm, ziekte en gezondheid, geluk en tegenspoed) 

beter verklaart. 5 Centrale aanleiding is volgens Kranenborg de vraag: waarom 

overkomt mij leed en ellende? ‘Eén van de belangrijkste overwegingen is dat de 

gedachte van reïncarnatie een verklaring geeft voor vele gebeurtenissen in het 

menselijk leven en bevredigende antwoorden geeft op vragen over lijden, aanleg, 

karakter, lot en voorkeuren.’ 6 Hij geeft hierbij aan dat men op zoek is naar 

antwoorden op levensvragen, waarbij men geen ‘willekeurige daad van een 

onberekenbare God’ in de verklaring betrekt, maar ‘wat er in een vorig leven is 

1 

Smart, N., Godsdiensten van de wereld, Kampen, 2003, p. 630. 

2 

Kranenborg, R., Reïncarnatie en christelijk geloof, Kampen, 1989, p. 25-27. 

3 

Reformatorisch Dagblad, 

http://www.refdag.nl/artikel/1287369/Grootste+bedevaart+ter+wereld+in+India+begonnen.html (25-04- 

2007). 

4 

Via www.google.nl; zoekterm: reïncarnatie. 

5 

Stichting Spirituele Ontwikkeling, http://www.spiritualiteit.com/?sid=artikel&aid=20 (25-04-2007). 

6 

Kranenborg, Reïncarnatie en christelijk geloof, p. 11. 

7


gedaan’. Men denkt sterk in causale verbanden. ‘Menselijke daden hebben gevolgen 

en die zullen in een volgend bestaan merkbaar zijn.’ 7 W. Logister: ‘Het gaat om de 

universele wet dat alle handelen consequenties heeft.’ 8 Er bestaat dus een verband 

tussen de dingen die gebeuren. Alles wat is, heeft zijn reden en zijn gronden in 

vroegere levens. Het begrip karma blijkt, als een soort wet van oorzaak en gevolg, 

een verband te vormen tussen de dingen die bestaan. Smart omschrijft karma dan 

ook als ‘de gevolgen van iemands handelswijzen’. 9 

Logister benadrukt in de beantwoording van de vraag naar het waarom van de 

toenemende aandacht voor het reïncarnatiegeloof dat de mens zich verzet tegen de 

opvatting dood is dood. 10 A. Mann wijst er in dit verband op dat men zoekt naar 

eenheid van mens en kosmos, naar een levenscyclus, waarin ‘kennis over vroegere 

en toekomstige levens kleur kan geven aan ons huidige bestaan hier op aarde’. 11 

H. van Praag stelt dat reïncarnatie als hypothese door de veelvoud van 

herinneringen aan vorige levens een volwaardige theorie is. Door wat we de laatste 

decennia weten over informatie en informatieoverdracht, informatie in relatie tot 

energie en het astrale lichaam 12 , maakt het mogelijk een drager van informatie aan te 

nemen die niet met het lichaam vergaat, aldus Van Praag. 13 ‘Wat nu bij de dood van 

een individu zou kunnen gebeuren, is dat het lichaam weer tot stof terugkeert terwijl 

de ervaring in een geestelijk reservoir wordt opgenomen. Dat leert o.a. de 

theosofische akasha-leer die uitgaat van een kosmisch geheugen (de akashakroniek 

of het akasha-reservoir). Aanvaardt men de theorie van het astraallichaam of 

van de levens-velden, dan kan men uitgaan van een meer individuele continuïteit.’ 14 

2.1.2 Reïncarnatie en het hindoeïsme/boeddhisme 

Het is onmiskenbaar een feit dat de reïncarnatiegedachte onlosmakelijk verbonden 

wordt met de oosterse godsdiensten. ‘Vrijwel alle religieuze bewegingen die uit India 

afkomstig zijn, kennen dan ook deze opvatting.’ 15 Hierbij kan het vroege hindoeïsme 

worden gezien als de bakermat van deze gedachte. Kranenborg vermeldt dat het 

gaat om een gedachte, die stamt uit het midden van het eerste millennium voor 

Christus. 16 Hoewel Kranenborg het hindoeïsme als ontstaansplaats aanwijst voor de 

reïncarnatieleer, ziet Mann toch ook een grote rol voor de reïncarnatieleer weggelegd 

bij de andere wereldreligies (waarbij hij zelfs opmerkt dat het historisch belangrijk is 

in de ontwikkeling van het Jodendom, het christendom en de islam). ‘In feite geloofde 

de hele mensheid in reïncarnatie totdat tweehonderd jaar geleden het 

wetenschappelijk materialisme een grotere invloed kreeg.’ 17 Ondanks deze brede 

plaats die Mann de reïncarnatiegedachte toekent, is zijn visie zeer aanvechtbaar (zie 

7 Kranenborg, Reïncarnatie en christelijk geloof, p. 14. 

8 Logister, W., Reïncarnatie: de vele kanten van een oud en nieuw geloof, Tielt, 1990, p. 59. 

9 Smart, Godsdiensten van de wereld, p. 628. 

10 Logister, Reïncarnatie, p. 10, 16. 

11 Mann, A., Alles over reïncarnatie, Naarden, 1995, p. 9. 

12 Dit is een technische term die gebruikt wordt om het bestaan tussen twee incarnaties te duiden; ook 

wel droomlichaam genoemd. De term wordt gebruikt voor het bewustzijn, de geest van de mens. Het 

astrale lichaam en fysieke lichaam wordt door een energielichaam verbonden, aldus de 

reïncarnatieaanhangers. 

13 Praag, H. van, Paranormale identiteit, Leven na de dood, reïncarnatie, spiritisme, bezetenheid, 

individuatie, Baarn, 1974, p. 75. 

14 Van Praag, Paranormale identiteit, p. 80. 

15 Kranenborg, Reïncarnatie en christelijk geloof, p. 31. 

16 Kranenborg, Reïncarnatie en christelijk geloof, p. 27-29. 

17 Mann, Alles over reïncarnatie, p. 9. Zie ook Stolp, H., Karma, reïncarnatie en christelijk geloof, 

Baarn, 1996, p. 53. 

8


2.1.3) en merkt hij toch ook op dat het hindoeïsme een centrale plaats inneemt in de 

reïncarnatieleer. 18 

Belangrijk voor het doorgronden van deze reïncarnatiegedachte is te beseffen dat de 

mens wordt gezien als een kern (essentie, eeuwige ziel, eeuwig zuiver bestaand 

principe, universele zelf, atman), een fijnstoffelijke, reïncarnerende ziel (levensziel, 

geest), lichaam en zintuigen. 19 Elke daad van de mens wordt opgeslagen in de 

levensziel. Het totale resultaat van alle handelingen bepaalt de kwaliteit van een 

volgend leven (karma) en of men in een hogere of lagere kaste terugkomt. Alleen 

door te ontsnappen aan het karma, kan men opgaan in het goddelijke, het universele 

zelf. ‘Degenen die het Zelf vergeten, blijven in deze wereld vastzitten en zijn 

gedoemd tot een eeuwige kringloop in het Rad van Samsara’ (= de levenscyclus van 

geboren worden en sterven waar geen einde aan komt). 20 Om aan deze kringloop te 

ontsnappen dient men zo te handelen dat men loskomt van het karma, te 

verwezenlijken door: de daden aan god op te dragen, te handelen ten nutte van een 

ander, zich af te zonderen door yoga en ascese. Kenmerkend voor het hindoeïsme is 

dan ook de levenscyclus met een groei naar het volmaakte, in aanvaarding van het 

uiteindelijke geheim, dat de dood voor ons is. ‘Ja, de weg naar de vrijheid-van-lijden 

loopt via de innerlijke aanvaarding van de vergankelijkheid en de dood.’ 21 Geen 

verdringing van de dood dus of een zinloze kringloop. Het gaat om ‘een opgang naar 

de hoogten van definitieve bevrijding’. 22 

In het boeddhisme is de reïncarnatiegedachte enigszins anders. Er is geen ‘zelf’ dat 

incarneert. Daar is het meer een opnieuw geboren worden, maar niet absoluut 

identiek met een voorgaand leven. Hierbij is de mens ook niet in alle gevallen 

aangewezen op zichzelf. Het boeddhisme kent bijvoorbeeld een figuur die naar 

verlossing streeft en hulp biedt, de Bodhisattva. ‘Het is een kenmerk van de 

Bodhisattva, dat hij andere wezens kan helpen en bijstaan.’ 23 

2.1.3 Reïncarnatie en het christendom 

Religies als hindoeïsme en boeddhisme worden fundamenteel bepaald door de 

reïncarnatiegedachte. Andere religies, zoals het Jodendom, christendom en de islam 

hebben deze gedachten niet. 24 De reïncarnatiegedachte heeft daar nooit tot het 

algemeen aanvaarde geloofsgoed behoord, alhoewel dit in kleine groepen of 

individueel wel aangehangen is/wordt. Door sommigen worden het boeddhisme en 

het christendom met betrekking tot de reïncarnatiegedachten wel met elkaar in 

verband gebracht. 25 Toch wordt de gedachte dat in het Nieuwe Testament de 

reïncarnatiegedachte is terug te vinden exegetisch en theologisch breed weerlegd en 

als historisch zeer discutabel gezien. Hetzelfde geldt voor de opvatting dat deze 

gedachte in de oude kerk wijd verbreid was. 26 Zo veroordeelde het Concilie van 

Constantinopel in 553 zelfs elk voorbestaan van een ziel en beleed dat na de dood 

een mensenleven geoordeeld zal worden. Soms wordt als argument aangevoerd dat 

het feit dat er toen over gesproken werd een bewijs is dat reïncarnatiegedachten 

geaccepteerd waren. Het feit echter dat in het vroege christendom over reïncarnatie 

18 

Mann, Alles over reïncarnatie, p. 24. 

19 

Kranenborg, Reïncarnatie en christelijk geloof, p. 30-34. 

20 


21 

Logister, Reïncarnatie, p. 69. 

22 


23 


24 


25 

Denk bijvoorbeeld aan W. van de Pol met zijn boek Het einde van het conventionele christendom uit 

1965. 

26 

Kranenborg, Reïncarnatie en christelijk geloof, p. 97-101, 102. Kampen, P. van, Na het laatste uur, 

Kampen, 1994, p. 207. Veldhuizen, H., Hoe occult is occult?, Kampen, 1994, p. 49. 

9


is gesproken is geen bewijs dat het erkend is. Juist iemand als Origenes heeft –zeker 

in zijn jonge experimentele jaren- laten zien dat hij door open te staan voor Griekse 

en Indische ideeën heeft geprobeerd elementen van buitenaf te verenigen met het 

christelijk geloof. 27 Brox merkt hierbij op dat er toen een beperkt debat is geweest, 

gelet op de geringe overblijfselen. ‘De variant van de reïncarnatie was kennelijk van 

afkomst te vreemd en te ver verwijderd van de christelijke toekomsthoop voor de 

zielen dan dat ze er zich mee hebben willen bezighouden.’ 28 Het schriftbewijs waarop 

men zich beriep, beperkte zich tot Matth. 11:14 (Elia teruggekeerd als Johannes). 

Opvallend is dat ook Origenes dit schriftberoep afwees, omdat in het aangehaalde 

vers de zielsverhuizing niet aan de orde is; de gedachte wordt aan de tekst 

opgelegd. Hoewel Origenes vanuit de eschatologie en de antropologie moeite had 

met de reïncarnatiegedachte, heeft hij toch onduidelijkheid gelaten door zijn geloof in 

de pre-existentie van de ziel en een opmerking dat enkele ‘omlopen’ van zielen kan, 

mits in hetzelfde lichaam. Anderen hebben zich duidelijker uitgesproken. Van 

Justinus is bekend dat hij de gedachte zinloos vond. Ireneus van Lyon beschouwde 

zielsverhuizing als uitgesloten vanwege het unieke van de mens wegens zijn 

geschapen-zijn door God, door het geloof in de opstanding en het oordeel met 

individuele uitspraak over ieder mens. Tertullianus volgde Ireneus en sprak zich 

nadrukkelijk ook uit tegen de terugkeer van een menselijke ziel in een dier wat hij 

weerzinwekkend en pervers vond. 29 Ook van Augustinus is bekend dat hij de 

reïncarnatie zonder meer afwees. Voor Augustinus is de reïncarnatieleer nooit een 

mogelijke oplossing geweest, want de dood vormt noodzakelijkerwijs de weg naar 

het eeuwige leven. Andere uitspraken van hem moeten beoordeeld worden in het 

licht van de ontwikkeling die Augustinus heeft doorgemaakt, namelijk dat voordat hij 

christen was hij sympathiseerde met het Manicheïsme en ook enige tijd met Plotinos. 

Zijn uiteindelijke hoop lag in de God van het leven, in tegenstelling tot de 

reïncarnatieleer waarin de mens het zelf steeds beter moet doen. 30 

Dat dit niet alleen vroeger is afgewezen blijkt uit de commotie die april 2006 is 

ontstaan naar aanleiding van de uitspraak van predikante J. Veldhuizen, die in de 

Bijbel aanleiding ziet om in reïncarnatie te geloven. Toenmalig preses van de synode 

van de Protestantse Kerk in Nederland, J. Heetderks, liet daarop weten dat 

reïncarnatie geen plaats heeft in de Heilige Schrift en de belijdenis van de kerk. 

In hoofdlijn komen de kerkelijke reacties samen in een afwijzing van de reïncarnatie 

als verenigbaar met het christelijk geloof. 31 Hierbij worden (oude) argumenten 

gebruikt als het missen van de mens als uniek individu (J. de Visser), de 

zelfverlossing (H. Bakker), het harteloze mechanisme van oorzaak en gevolg (J. 

Verkuyl) en het rationalisme (M. van Mourik Broekman). 32 Desondanks heeft de kerk 

voortdurend - door groepen als Paulicianen, Bogomilen en Katharen, maar later ook 

de theosofie, de antroposofie, hypnose en spiritisme- wel met de 

reïncarnatiegedachte te maken gehad. Er zijn pogingen tot integratie geweest, 

waarbij de mens door leed gereinigd in een volgend bestaan dichter bij God kan 

komen (G. MacGregor) of waarbij de mens zelfs na vele levens versmelt met het 

goddelijke (K. Douven). Hiertussen beweegt zich J. Hick, die reïncarnatie enerzijds 

afwijst, maar anderzijds de gedachte van het voortbestaan plaatst tussen de dood en 

27 

Brox, N., ‘Het vroeg-christelijke debat over zielsverhuizing’, Concilium 29/5 (1993), p. 81. 

28 

Brox, Concilium 29/5, p. 85. 

29 

Brox, Concilium 29/5, p. 82. 

30 

Häring, H., ‘Een antropologische wending? De invloed van Augustinus’, Concilium 29/5 (1993), p. 

101. 

31 

Van Kampen, Na het laatste uur, p. 216. Veldhuizen, Hoe occult is occult?, p. 50. Logister, 

Reïncarnatie, p. 14. 

32 


10


het laatste oordeel, al ziet hij het voortbestaan niet op deze aarde. Reïncarnatie als 

gedachte wijst hij o.a. met het oog op problemen rond de identiteitsvraag af 33 , maar 

door een aantal motieven over te nemen (groei naar God toe waarin diverse 

ontwikkelingen zijn en waarbij ieder leven een opzichzelfstaande episode is) 34 wil hij 

een brug slaan naar het christelijk geloof. Toch zijn de overbruggingen slechts 

pogingen te noemen; het christendom heeft de reïncarnatiegedachte niet 

overgenomen. Kranenborg geeft als verklaring dat de essentiële elementen uit het 

christelijk geloof niet verenigbaar zijn met de reïncarnatie en wijst erop dat elk geloof 

in een terugkeer op deze aarde tekortdoet aan de unieke relatie van God en de 

concrete mens. 35 Wel laat hij ruimte voor een ontwikkeling na de dood waarin de 

unieke relatie met God en de eigen identiteit gehandhaafd blijft, maar niet op de 

aarde. 36 Met het oog op 2 Kor. 5 (dat gaat over een eeuwig huis in de hemel) komt hij 

dan ook tot een afwijzing van reïncarnatie: ‘Liefde verdraagt geen reïncarnatie.’ Ook 

D. Rietdijk heeft nadrukkelijk afstand genomen van de reïncarnatiegedachte: ‘Na de 

dood doen de doden niet meer mee in het levenspatroon van deze wereld. (…) De 

ziel is een geest. De ziel gaat na dit leven naar haar eeuwige bestemming, dat is de 

hel of de hemel. Op de jongste dag zal de ziel weer met het lichaam dat uit het graf 

verrijst, verenigd worden.’ 37 

Heeft reïncarnatie dan geen betekenis voor het christendom? Logister meent van 

wel, maar dan als leerpunt: ‘Vooralsnog ben ik van mening dat de vragen rondom 

onze eindigheid en contingentie langer en radicaler moeten worden ondergaan en 

doorleefd.’ 38 

Hoewel bovenstaande aangeeft dat vanuit het christelijk geloof afstand is genomen 

van de reïncarnatiegedachte, ziet H. Stolp - evenals Mann, zoals we eerder zagen – 

wel degelijk een plaats voor de reïncarnatiegedachte binnen het christelijk geloof. 39 

Stolp staat hierin niet alleen. Meer en meer gaan velen zoekend hun weg, zoals blijkt 

uit het boek van J. Blok, Denkend en zoekend geloven. Speurtocht van een bètagelovige. 

40 

Iemand die de reïncarnatiegedachten nadrukkelijk combineert met christelijk geloof 

en niet wil weglopen uit de kerk is J. Klink. ‘In de Bijbel wordt immers gesproken van 

de voleinding van de ‘aioon’ of van de aeonen, wat toch meer tijdperken, cycli 

betekent.’ 41 Nadrukkelijk wil ze haar visie als christelijk baseren op de Bijbel en 

verenigen met het christelijk geloof. Ook beroept ze zich op het Thomasevangelie, 

vers 50, waar iemand vraagt: ‘Waar ben je vandaan gekomen?’ zeg dan: ‘Wij 

kwamen uit het licht.’ 42 Maar vooral de ervaringen van kinderen brengen haar tot 

deze gedachte. ‘Er is een zien, horen, waarnemen en begrijpen, onafhankelijk van 

het lichaam en de functies, ook die van de hersenen.’ 43 Kinderen hebben 

herhaaldelijk herinneringen verteld over hoe ze ‘via het lichtgevende energiekoord’ 

33 

Hick, J., Dood en leven, Helmond, 1977, p. 384/385. 

34 

Hick, Het hart van het christelijk geloof, Baarn, 1979, p. 108/109. 

35 


36 


37 

Rietdijk, R., ‘Is er leven na de dood?’, in: Jong, J. en Mauritz, J., Dichterbij dan je denkt, Woerden, 

1998, p. 67. 

37 

Habets, Reïncarnatie, geloof of overtuiging, p. 65. 

38 


39 

Stolp, Karma, reïncarnatie en christelijk geloof, p. 45. 

40 

Blok, J., Denkend en zoekend geloven. Speurtocht van een bèta-gelovige, Amsterdam, 2006. 

41 

Klink, J., Het open venster. Een nieuwe tijd ook voor christenen, Baarn, 1994, p. 116. 

42 Klink, Het open venster, p. 55. 


11


één werden met de foetus, aldus Klink. 44 Deze ‘indaling’ zou op verschillende 

momenten plaatsvinden en niet definitief zijn. 45 Ook ’s nachts treden we uit ons 

lichaam en zijn we in het hiernamaals, aldus Klink. In het verlengde hiervan staat ook 

de positieve visie op de dood: ‘de dood slechts als een overgang, als een vlinder die 

uit een cocon komt.’ 46 ‘Niet alleen het materie-lichaam zouden we afleggen na onze 

aardse dood, maar ook geleidelijk aan andere lichamen totdat we één en al licht zijn 

geworden, in ons lichtlichaam kunnen verkeren.’ 47 Alhoewel ze zelf toegeeft het 

vooral te beschrijven en door te geven ‘van horen zeggen’, is ze er tegelijkertijd van 

overtuigd, dat reïncarnatie de meest acceptabele verklaring is van de chaos en het 

onrecht in de draaikolk van de wereldgeschiedenis gekenmerkt door oorlogen, 

uitbuiting en terechtstelling waar we vandaag terecht zijn gekomen. ‘Het geeft ruimte 

voor de eigen vrije wil en verantwoording.’ 48 ‘Of we gaan de ondergang tegemoet óf 

deze turbulentie is een overgang naar een toekomst die wel heel anders zal zijn dan 

we tot nu toe gewend waren.’ 49 Hierbij ziet ze de nieuwe tijd zelfs als een vervulling 

van verwachtingen die in de Bijbel voorkomen, o.a. met verwijzing naar Hand. 13:41 

en Jer. 31:33-34. 50 

De afwijzing binnen het christendom geeft, door de andere invulling die gegeven 

wordt aan met name de verlossing en de verklaring van de aanwezigheid van 

onrecht, aan dat deze visie onverenigbaar is met het christelijk geloof. Ook Klink is 

zich hiervan bewust en citeert bezwaren van diverse predikanten: ‘God wacht niet tot 

wij helemaal zuiver zijn. Dat komt keihard op mij over’ (K. Bley), ‘In de bijbel is dit 

leven je eigen unieke leven’ (W. van der Zee), ‘Naar mijn overtuiging biedt 

reïncarnatiedenken niet wezenlijk een oplossing voor de vraag naar lijden en schuld. 

(…) de grote waarom-vragen komen dubbel en dwars terug’ (A. Berkhof), ‘De mens 

is een bezield lichaam, niet een ziel in een lichaam’ (Van der Zee). 51 Uit de vragen 

die Klink stelt, blijkt dat ze hier zelf ook mee zit, maar is een andere mening 

toegedaan. ‘Zou het dan nu echt zo onchristelijk zijn als dit geen ‘instant’ gebeuren 

zou zijn, maar een lange en moeizame weg?’ 52 ‘Als je gelooft in een God die geduld 

met ons heeft en op ons wacht tot we op eigen benen de weg naar zijn Huis hebben 

afgelegd en die geen korte metten maakt met zijn schepselen, ben je dan geen 

christen meer?’ 53 Is het nieuwe denken ‘God niet meer buiten ons, hoog boven ons, 

onbereikbaar anders, maar in ons’ niet ook bijbels, aldus Klink? 54 Duidelijk is echter 

dat Klink ook beseft dat het wel een veranderende opvatting is. Ze vraagt zich 

hardop af: ‘We willen in de kerk toch ook niet dat het altijd blijft zoals het was? 

Mogen we niet anders denken en geloven dan onze vaderen?’ 55 Mede daarom is, 

44 Klink, Het open venster, p. 67. De visie leidt overigens tot een dualistische opvatting met betrekking 

tot abortus (p. 68): ‘Bij veel ingrepen, bijvoorbeeld abortus, kan het ook weer een opluchting zijn te 

weten dat de ongeborene toch nog niet zal zijn ingedaald in het lijfje. Maar aan de andere kant zal het 

voor de ongeborene een ervaring zijn die wordt beleefd als een afwijzing. En die zal niet vergeten 

worden!’ 


46 Klink, Het open venster, p. 104. Vanuit dit perspectief zegt Klink over euthanasie (p. 113): ‘Beter 

dan op grote schaal euthanasie toepassen, zou zijn om mensen spiritueel te begeleiden om met het 

afgelopen leven in het reine te komen en met meer vertrouwen zich over te geven aan wat komen 

gaat.’ 




50 Klink, Het open venster, p. 16, 30. 

51 Klink, Het open venster, p. 124-129. 

52 Klink, Het open venster p. 132. 




12


ook door Klinks accent op de nieuwe tijd, de vraag terecht: Is dit werkelijk 

verenigbaar met het christelijk denken of hoort dit onder het New Age-denken? 

2.1.4 Reïncarnatie en New Age 

Ondanks de afwijzing binnen de christelijke kerken heeft de reïncarnatiegedachte in 

de westerse maatschappij een eigen plaats ingenomen. Volgens W. Hanegraaf, in 

zijn dissertatie over de westerse esoterie, is de reïncarnatiegedachte zelfs een 

aspect van de westerse cultuur: vanuit het Platonisme (de recycling van de ziel) en 

het neo-Platonisme (de terugkeer van het vele in het Ene) is er altijd aandacht 

geweest voor de betrekkelijke plaats van het individu en diens levensbeginsel of ziel 

in het geheel van de kosmische werkelijkheid. 56 Hanegraaf wijst er op dat er daarom 

sprake kon zijn van een lange zielenreis, van recycling van de zielen na de dood, van 

loutering in een louteringsplaats als het vagevuur en van voorspraak van de heiligen 

bij het oordeel over ieders levensdaden. Figuren als Boehme, Lessing, Steiner en 

Blavatsky hebben hierbij willen aanknopen om deze verloren gegane denkbeelden 

nieuw leven in te blazen en te verenigen met nieuwere wetenschappelijke inzichten 

inzake de biologie van het menselijk lichaam. Met name Lessing en Steiner zijn niet 

onbelangrijk om hun invloed. Met hun vooruitgangsgeloof en hun ontwikkelingscyclus 

zijn zij de peetvaders van het levensgevoel waarin het westerse reïncarnatiegeloof is 

geworteld. 57 Iets wat Capra als ideoloog van New Age heeft uitgewerkt in zijn 

alomvattende, holistische visie, waarin alles met elkaar verbonden is. Zo is in New 

Age de reïncarnatiegedachte niet een hoofdgedachte, maar wel een vanzelfsprekend 

aspect van het geheel. 58 Dit met het geloof dat de mens niet een individu is met een 

eenmalig leven, maar een moment in een groots proces. Men verlangt naar betere 

tijden, naar herstel, naar een nieuwe stap omhoog. 

Toch bevat New Age andere accenten dan het hindoeïsme/boeddhisme. Zo 

bevestigt New Age het ik-karakter van de mens en verwoordt de plausibiliteit van de 

reïncarnatie; in tegenstelling tot de oosterse visie, die niet zozeer gericht is op de 

concrete mens en de doorgronding ervan. In New Age sluimert de gedachte van een 

totale evolutie met een hogere ontwikkeling van het empirische ik; in tegenstelling tot 

de overheersende gedachte van het achterlaten van de illusies van de wereld in de 

oosterse visie. 59 

F. Habets wijst op twee duidelijk te onderscheiden vormen van de 

reïncarnatiegedachte, namelijk een religieuze én rationele reïncarnatieleer. 

Overigens plaatst Habets de rationele reïncarnatieleer niet specifiek binnen New 

Age. ‘Men hoeft beslist geen aanhanger te zijn van New Age, om overtuigd te raken 

van de rationele reïncarnatieleer. Bij deze leer gaat het namelijk niet om een 

mysterieus of mystiek geloof, maar uitsluitend om een overtuiging die gebaseerd is 

op redelijke argumenten.’ 60 Hiermee plaatst Habets de rationele reïncarnatieleer in 

wetenschappelijk kader, omdat het ‘berust op persoonlijke ervaring gecombineerd 

met denken en waarnemen’. 61 De oosterse berust volgens Habets op een religieuze 

traditie en is in de loop van de eeuwen misvormd. ‘Zo heeft een of andere oosterse 

priester in zijn geloofsijver ooit verkondigd dat mensen die slecht geleefd hebben, 

56 

Hanegraaff, W., New Age Religion and Western Culture, Esotericism in the Mirror of Secular 

Thougt, Utrecht, 1995, p. 321-343. Zie ook Dictionary of gnosis and western esotericism (Leiden 

2005) onder redactie van W. Hanegraaff. 

57 


58 


59 

Logister, Reïncarnatie, p. 75, 76. 

60 

Habets, F., Reïncarnatie, geloof of overtuiging. De geboorte van een nieuw wereldbeeld, Barchem, 

2006, p. 22. 

61 


13


terugkomen als een dier…’ 62 Als ander voorbeeld van misbruik noemt hij het 

kastensysteem. De tweede vorm noemt hij een typische westerse ontwikkeling, die 

niet steunt op een religieuze traditie, maar op argumenten en ervaringen. 

Bevreemdend is het echter dat Habets zijn theorie grotendeels baseert op een 

onjuist argument: religies kenmerken zich door een haat tegenover het lichamelijke. 63 

Deze misvatting is echter gebaseerd op een onjuiste duiding van religies aan de 

hand van uitwassen in de vorm van extremen. Als voorbeeld wijst hij op de 

weerzinwekkende handelingen uit het leven van Margaretha-Maria Alacoque (eten 

van diarree van haar patiënten). Hiermee schrijft hij onder andere het christendom af 

als niet verenigbaar met de werkelijkheid. 

Opvallend is ook dat Habets veelvuldig gebruik maakt van filosofische, 

rationalistische argumenten. Op de vraag waarom wij ons zo weinig herinneren als 

reïncarnatie een werkelijkheid zou zijn, antwoordt hij dat we zouden bezwijken onder 

de last van al die herinneringen aan vele vaak moeizame levens. Technisch verklaart 

hij dit als volgt: als een onsterfelijke menselijke geest zich verbindt met een sterfelijk 

lichaam, krijgt een persoon het bewustzijn van lichamelijkheid en dus van 

sterfelijkheid en raakt het oorspronkelijke bewustzijn van onsterfelijkheid verloren, 

aldus Habets. 64 Vergetelheid is dan de prijs voor lichamelijkheid. Maar of dit 

overtuigt? 

Ondanks de verschillen tussen New Age en de oosterse opvattingen, geeft Stolp aan 

dat de visies dichter bij elkaar liggen dan vaak wordt gedacht. Bij beide visies ligt de 

toekomst in onze handen, 65 iets dat Stolp van harte onderschrijft. Dit vinden we ook 

bij Habets, die wijst op de verantwoordelijkheid die de bewoners van het westen 

hebben voor de morele crisis. Het westen staat aan de afgrond van een ravijn, ‘want 

een maatschappij kan niet gebaseerd worden op puur egoïsme en hebzucht’. 66 Dé 

oplossing is de rationele reïncarnatieleer, aldus Habets. De moderne westerse mens 

heeft afgerekend met God, maar mist de zingeving van het bestaan. De 

reïncarnatieleer biedt de mens weer zingeving door de grote nadruk op de 

menselijke relaties en het aansporen tot het nemen van eigen verantwoordelijkheid, 

want: ‘Na mij zal ik moeten oogsten wat ik gezaaid heb.’ 67 Naast de argumenten van 

spontane herinneringen bij jonge kinderen en bijna-dood-ervaringen is de zingeving 

voor Habets een essentieel argument voor zijn rationele reïncarnatieleer. ‘Óf het 

leven is volstrekt onrechtvaardig (en dus zinloos) en strooit naar willekeur 

zegeningen en vervloekingen uit over jonge mensenkinderen. Óf het leven is zinvol 

en er bestaat een leven vóór dit leven.’ 68 

Klink wijst erop dat heel wat mensen binnen de New Age-beweging, die zich 

voornamelijk buiten de kerkelijke begrenzing voortbeweegt, hun heil vinden. 

‘Geblokkeerde energieën weer laten stromen, dat zal ook christenen geen kwaad 

doen.’ 69 Via de yoga en meditatietechnieken is New Age als het ware uit het verre 

oosten tot ons gekomen, waarbij reïncarnatie onlosmakelijk meekwam. ‘Dat is ook de 

aantrekkingskracht van allerlei New Age-groepen. Zelfervaringen, leren luisteren 

naar je innerlijk, mediteren, zoeken van contact met het hogere zelf, mystieke 

belevenissen, uitreddingen, lichtervaringen, ontwikkelen van het lichtlichaam, 

opheffen van blokkades die het contact verhinderen, met God, met het leven, met de 

62 Habets, Reïncarnatie, geloof of overtuiging, p. 31. 



65 Stolp, Karma, reïncarnatie en christelijk geloof, p. 34. 





14


medemensen en met onszelf.’ 70 Het is niet bevreemdend dat Klink het werkelijk 

innerlijk contact met onze bron legt via het diepste zelf. Door het accent op de 

‘religieuze’ ervaring, onderscheidt het zich van de rationele reïncarnatieleer. Maar is 

dit verenigbaar met het christelijk geloof en geeft dit ook daadwerkelijk perspectief? 

Hierover meer in 2.2. 

2.2 Reïncarnatieperspectief 

Deze paragraaf beschrijft het reïncarnatieperspectief. We constateerden reeds 

binnen de christelijke kerken een afwijzing van de reïncarnatiegedachten. 

Daartegenover kunnen we het hindoeïsme, en in grote mate ook New Age, niet 

zonder reïncarnatie denken. Uiteindelijk blijken de gedachten verbonden te zijn met 

zingevingvragen als verklaring van het kwaad, de menselijke autonomie, maar ook 

het verzet tegen de eindigheid van het leven. Reïncarnatie is een aspect wat de 

aanhangers ervan betekenis geeft aan het leven en voldoet aan een menselijke 

behoefte. Laten we, vanuit christelijk perspectief, eens nagaan of reïncarnatie echt 

leidt tot een beter leven. 

2.2.1 Reïncarnatie, een beter leven? 

De reïncarnatie kan worden beleefd in dromen, gedachten, hypnose e.d. Mann 

benadrukt echter dat deze beleving niet zomaar tot stand kan komen. Voordat men 

reïncarnatie gaat ervaren, is het noodzakelijk dat men de voorstelling ervan evalueert 

en integreert in het geheel van de psyche. 71 Toch is het iets dat ervaren moet 

worden, want dan kunnen we pas op een zelfbewuste manier gaan leven. 72 ‘Hoe 

groter ons begrip van onze vorige levens en hun betekenis in ons huidige leven is, 

hoe verlichtender onze volgende incarnatie zal zijn.’ 73 ‘Dit niet alleen om ons eigen 

ego te bevorderen, maar ook om de mensheid van dienst te kunnen zijn. Het nalaten 

van de bestudering van de reïncarnatiedenkbeelden en een te sterke binding met het 

tijdelijke zal de volledigheid van ons leven verminderen of beperken.’ 74 

We zien dat de betekenis van de reïncarnatie zich sterk richt op de inrichting van het 

leven. ‘De uitdaging en de opgave ligt dus in het nu, in het heden.’ 75 Typerend is in 

dit verband de vraag, gesteld aan mensen die zich bewust waren van hun vorige 

leven, waarom men weer wilde incarneren. In meerderheid werd geantwoord dat 

men behoefte had aan de mogelijkheid om hun persoonlijke ontwikkeling te 

vergroten en hun fysieke situatie te verbeteren. 76 Toch roept het antwoord de vraag 

op welke kans er nu is dat er daadwerkelijk een beter leven zal volgen. Inderdaad, de 

karmaleer wijst op de verantwoordelijkheid van de mens voor alles wat hij doet en 

bevat een oproep om serieus te leven. Maar geeft reïncarnatie echt richting aan ons 

leven en biedt het nieuwe levenskansen? Is het leven zinvol, omdat het volgens de 

rationele reïncarnatieleer de mogelijkheid biedt om te komen tot geestelijke 

ontwikkeling, zoals Habets stelt? 77 Hoe verhoudt dit zich met zijn mededeling dat 

tijdens de reis door het tussenstadium en de reïncarnatie een groot deel van de 

persoonlijkheid verloren gaat? ‘Sommige mensen hebben een nogal optimistisch 


71 Mann, Alles over reïncarnatie, p. 121. 




75 Stolp, Karma, reïncarnatie en christelijk geloof, p. 35. 



15


idee over reïncarnatie en geloven dat zijzelf als zodanig in een volgend leven 

terugkeren. Dat is echter niet het geval.’ 78 Dit roept wel de vraag op: ‘Kan ik 

verantwoordelijk worden gesteld voor daden uit een vorig leven dat heel anders was 

en waarin ‘ik‘ ook een ander was.’ 79 Desondanks merkt Habets op dat de rationele 

reïncarnatieleer het leven blijmoediger maakt omdat het de angst voor de dood 

overwint of sterk vermindert. Vooral de gedachte dat een gemiste kans nooit definitief 

gemist is, biedt het leven enorme voordelen, aldus Habets. 80 De keten van 

incarnaties is dan ook bedoeld om te leren omgaan met de grote machten van goed 

en kwaad, stelt Habets. Klink merkt op dat er moed voor nodig is om een nieuw leven 

te aanvaarden of zegt zelfs: ‘Wat wél erg is, is het moeten terugkeren in het aardse 

lichaam.’ 81 Kunnen we met Stolp echt spreken van karma als wet van genade, omdat 

het de kans biedt te groeien? 82 Of biedt de reïncarnatiegedachte slechts een 

verklaring van de eigen situatie en een mogelijkheid om met de eigen 

onvolkomenheden en mislukkingen te leven? 83 

2.2.2 Reïncarnatie, een nieuwe kans? 

Alles overziende roept de reïncarnatiegedachte de vraag op of reïncarnatie werkelijk 

perspectief biedt. Geeft de reïncarnatiegedachte nu echt antwoord op de 

levensvragen die mensen brengt tot dit geloof? Is er een nieuwe kans? 

Kranenborg wijst erop dat reïncarnatie niet tot meer zekerheid leidt, maar diverse 

wezenlijke vragen oproept. 84 Wat hebben we aan het feit dat we eerder op aarde 

geweest zijn als we oude fouten niet kunnen vermijden? Hij komt dan ook tot de 

constatering: ‘Karma is hard en voor veler gevoel niet rechtvaardig.’ 85 In de 

reïncarnatiegedachte wordt de mens alleen gelaten. Er is geen God Die nabij is, Die 

troosten en bemoedigen kan. Kranenborg constateert met Küng dat de genade er 

ontbreekt. 86 Mann, die aangeeft zelf vroeger in de tijd van Giordano Bruno (1554) 

geleefd te hebben, zegt zelfs dat er een trage en moeilijke vooruitgang door de 

stadia is, omdat mensen ertoe neigen hetzelfde te blijven. 87 

Toch stelt reïncarnatie de mens zelf verantwoordelijk voor zijn leven. Het besef van 

deze verantwoordelijkheid lijkt de sleutel te zijn naar een beter leven, een nieuwe 

kans. Vanuit dit punt neemt Mann krachtig afstand van een leer zonder reïncarnatie, 

omdat die de mens ontheft van zijn verantwoordelijkheid voor zijn daden. 88 Naast de 

vraag of het christendom dan leidt tot onverantwoordelijk gedrag, roept het de vraag 

op of dit de mens nu een nieuwe kans biedt. Opnieuw is het Mann, die berustend 

meedeelt dat we het ermee moeten doen: ‘Maar wij weten dat wij er ondanks alles nu 

mee moeten leven.’ 89 Biedt deze berusting in eigen (on)vermogen nu werkelijk een 

nieuwe kans of leidt het tot fatalisme? Habets ziet in de loop van de (westerse) 

geschiedenis een aantal bewustzijnsstadia die de mensheid heeft doorlopen: van het 

magische (tonen van moed), het religieuze (vertrouwen en overgave), het 

rationalistische (zélf nadenken en wetenschap) naar het materialistische (egoïsme en 

78 

Habets, Reïncarnatie, geloof of overtuiging, p. 51. Wat volgens Habets wel overgaat, zijn zaken als 

basiskarakter, intelligentie, bewustzijnsniveau, morele niveau en houding tegenover het leven. 

79 

Kole, I., ‘Reïncarnatie’, in: Jong, J. en Mauritz, J., Dichterbij dan je denkt, Woerden, 1998, p. 33. 

80 


81 

Klink, Het open venster, p. 72, 110. 

82 

Stolp, Karma, reïncarnatie en christelijk geloof, p. 32. 

83 


84 


85 


86 


87 


88 


89 


16


hebzucht). 90 Zijn rationele reïncarnatieleer moet nu het reddende perspectief bieden 

om het westen te redden van de ondergang. ‘Het is óf ten onder gaan, óf voortgaan 

naar een zinvolle en morele wereldvisie.’ 91 De uitroep straalt echter meer een 

noodkreet uit dan hoopvol perspectief. Daarbij is de vraag nog open of een mens 

werkelijk pas via meerdere levens tot zijn bestemming komt. 

Hiertegenover staat een christelijke, lineaire tijdsvisie, los van de ban van de 

levenscyclus, met een toekomst in God als Voltooier van de schepping. In dit 

christelijke perspectief draagt de mens verantwoordelijkheid voor zijn daden, maar 

ligt eveneens de toekomst vast in God, maar niet als lot of kans. 

2.3 Reïncarnatie en onze samenleving 

2.3.1 Religie in onze samenleving 

Voordat we ingaan op de reïncarnatiegedachten in onze samenleving kijken we eerst 

naar de religieuze kaart van Nederland. Tot op de dag van vandaag vinden 

discussies plaats of er nu sprake is van een toename van religiositeit of afname. 

Volgens recente godsdienststatistieken wordt de mensheid steeds religieuzer. Dit 

tegen alle voorspellingen uit de jaren ’60-’70 in. Als we mondiaal naar de 

wereldreligies kijken dan valt op dat het aantal aanhangers van de grote 

godsdiensten verhoudingsgewijs sneller stijgt dan de wereldbevolking, terwijl de 

aangroei van het aantal niet-religieuze mensen en atheïsten stagneert. Zo is volgens 

cijfers van D. Barret 92 het jaarlijkse groeipercentage van niet-religieuzen en atheïsten 

resp. 0,8 en 0,2 tegen 1,2 van de wereldbevolking. De groei van niet-religieuzen blijft 

procentueel gezien dus achter ten opzichte van de groei van de wereldbevolking. 93 

Daartegenover staat een groei van 2,1% van de islam. Het christendom stijgt met 

1,3% nauwelijks sneller dan de wereldbevolking. 94 

Op basis van deze cijfers moeten we vaststellen dat de religiositeit in de wereld niet 

afneemt. Maar hoe is dat in Nederland? 

90 

Habets, Reïncarnatie, geloof of overtuiging, p. 103-105. 

91 


92 

Barret, D & Johnson, T., World Christian Encyclopedia. A Comparative Survey of Churches and 

Religions in the Modern World, Oxford, 2001. 

93 

We moeten wel bedenken dat Barret de neiging heeft cijfers naar boven af te ronden en zich 

beroept op officiele statistieken, die in niet alle landen even betrouwbaar zijn. 

94 

Katholieke Universiteit Leuven, http://www.kuleuven.be/icrs/religies/religies_overzicht.htm (24-04- 

2007). 

17

100% 

90% 

80% 

70% 

60% 

50% 

40% 

30% 

20% 

10% 

0% 

1849 

1869 


Kerkelijkheid in Nederland (18 jaar en ouder) 

1889 

1909 

Figuur 1: Kerkelijkheid in Nederland. 95 

1930 

1960 

18 

1980 

2000 

Geen kerkelijke gezindte 

% 

Overige kerkelijke 

gezindten % 

Gereformeerd % 

Nederlands hervormd % 

Rooms Katholiek % 

Figuur 1 geeft ons hier, op basis van de gegevens van het Centraal Bureau voor de 

Statistiek (CBS), een goed beeld van, alhoewel bedacht moet worden dat de door 

het CBS bedoelde kerkelijkheid niet gelijk staat aan een formeel lidmaatschap aan 

een organisatie. 

Opvallend in de figuur is de dalende trend in kerkelijkheid van 100% in 1849 naar 

60% in 2000, met als gevolg een opkomst van een niet-kerkelijke gezindte (= zich 

niet rekenend tot een kerkelijke gezindte of levensbeschouwelijke groepering). We 

zien eveneens dat de dalende trend hoofdzakelijk veroorzaakt wordt door een 

uitstroom onder de Nederlands Hervormden. De figuur geeft echter geen inzicht in de 

kerksheid (=daadwerkelijke kerkelijke betrokkenheid) onder de kerkelijken. Kijken we 

naar de kerksheid (door gegevens over de kerkelijkheid in verband te brengen met 

het kerkbezoek) dan blijkt dat de kerkelijke binding geringer is dan figuur 1 lijkt te 

veronderstellen. Zo blijkt uit cijfers van het CBS dat in 2004 61% zelden of nooit een 

bijeenkomst met een godsdienstig of een levensbeschouwelijk doel bezocht. Slechts 

15% bezocht in 2004 één keer per week of vaker zo’n bijeenkomst. 96 De binding aan 

een kerkelijke groepering betekent dus niet automatisch een sterke fysieke binding 

aan een groepering. Dit wordt bevestigd door de studie God in Nederland, 1996- 

2006: het kerkbezoek onder de kerkelijken daalt en slechts de helft van de kerkleden 

voelt zich nauw met de kerk verbonden. 97 Eerder is deze gedachte ook al 

ondersteund door de resultaten van het Sociaal Cultureel Planbureau (SCP), dat een 

strengere vraagstelling hanteert of men tot een kerkelijke organisatie behoort of tot 

95 Centraal Bureau voor de Statistiek, Voorburg/Heerlen, juni 2005. De weergave betreft een selectie 

van de data op periode om tot een zo goed mogelijke, evenredige tijdsinterval te komen. 

96 Centraal Bureau voor de Statistiek, 

http://statline.cbs.nl/StatWeb/table.asp?LYR=G2:6&LA=nl&DM=SLNL&PA=60027ned&D1=96- 

100&D2=a,!11-26,!32-42&D3=(l-6)-l&STB=G1&HDR=T (25-04-2007). 

97 Kruispunt, God in Nederland, 1996-2006, Kampen, 2007, p. 17, 19.


de niet-kerkelijken. De resultaten van het SCP laten met een strengere vraagstelling 

een aanzienlijk lager percentage zien van de kerkelijkheid: 37% in 1999. 98 Iets wat 

door het SCP in juni 2003 is bevestigd in de studie De vaststelling van de kerkelijke 

gezindte in enquêtes – 40% of 60% buitenkerkelijken? Dit beeld wordt eveneens 

bevestigd door de publicatie van T. Bernts, die schrijft dat in het algemeen van de 

huidige bevolking gezegd kan worden dat ca. 40% zich als lid van een kerk 

beschouwt. De mate van gelovigheid ligt echter rond de 60%: 31% geeft aan beslist 

wel gelovig te zijn, 26% eigenlijk wel, 15% eigenlijk niet, 27% beslist niet en 1% weet 

het niet. 99 

Het SCP constateert dat de generatieopeenvolging een belangrijke rol heeft 

gespeeld in de toename van de niet-kerkelijkheid; iets wat nog steeds doorgaat. Hoe 

jonger de generatie was, hoe meer buitenkerkelijken zij telde. 100 Het SCP constateert 

dat op het institutionele vlak van de samenleving de secularisatie nog geen sporen 

van verzadiging kent en verwacht in 2010 dat 67% van de bevolking buitenkerkelijk 

zal zijn. 101 Hierbij baseert het SCP zich met name op het feit dat onder jongere 

generaties de buitenkerkelijkheid sneller toenam dan onder de andere generaties. 

Aangezien de jongere generaties de oudere vervangen, is het toekomstbeeld 

sociologisch gezien in algemene zin duidelijk. Het onderzoek van het SCP uit 2006 

bevestigen deze cijfers, 102 alsook de studie God in Nederland, 1996-2006. 103 

Overigens moeten we niet in negativisme vervallen en ook oog hebben voor het feit 

dat er niet alleen sprake is van dalende trends. Zo zien we bijvoorbeeld een stijging 

van mensen die in God geloven (1991 48%; 1998 52%), de Bijbel als door God 

geïnspireerd zien (1991 37%; 1998 40%) en geloven in een leven na de dood (1991 

54%; 1998 60%), in de hemel (1991 40%; 1998 48%), in de hel (1991 18%; 1998 

26%) en in religieuze wonderen (1991 32%; 1998 40%). 104 Nederland is dan ook wat 

betreft secularisatie niet als koploper te beschouwen. 105 Verder moeten we beseffen 

dat cijfers niet maatgevend zijn en dat door ontkerkelijking de religiositeit niet 

afneemt. Zo vindt bijvoorbeeld een overgrote meerderheid van de bevolking dat het 

leven om zingeving vraagt. Slechts 5% geeft aan dat het leven zinloos is. 

Daartegenover zegt 76% dat de mens het leven zelf betekenis moet geven; 19% 

zegt dat alleen God het leven zinvol maakt. 106 Dit komt overeen met het feit dat een 

meerderheid van de bevolking vindt dat de kerk zich niet over maatschappelijke 

onderwerpen moet uitspreken; de mens geeft het leven zelf vorm. 107 

Het onderzoek door Motivaction bevestigt in grote lijn deze gegevens van het SCP. 

‘Slechts’ 21% van de autochtone Nederlanders gelooft niet in het bestaan van een 

leven na de dood. Een meerderheid van 54% gelooft in een leven na de dood; 25% 

98 Sociaal en Cultureel Planbureau, Secularisatie in de jaren negentig, Kerklidmaatschap, 

veranderingen in opvattingen en een prognose, Den Haag, 2000, p. 13. 

99 Bernts, T. (red.), Boodschap aan de kerken? Religie als sociaal en moreel kapitaal, Zoetermeer, 

2004, p. 19, 20. 

100 SCP, Secularisatie in de jaren negentig, p. 14. 


102 SCP, Godsdienstige veranderingen in Nederland. Verschuivingen in de binding met kerken en de 

christelijke traditie, Den Haag, 2006, p. 46. 

103 Kruispunt, God in Nederland, p. 16. 

104 SCP, Godsdienstige veranderingen in Nederland, p. 21-23. Het SCP maakt hier gebruik van 

gegevens van het International Social Survey Project 1991-1998. 

105 SCP, Godsdienstige veranderingen in Nederland, p. 27. 


107 Kruispunt, God in Nederland, p. 33-35. Zie ook SCP, Secularisatie in de jaren negentig,, p. 28-30, 

33. 

19


zegt het niet te weten. 108 Opvallend is echter wel dat de studie God in Nederland, 

1996-2006 lagere percentages geeft en een dalende trend laat zien van mensen die 

geloven in een leven na de dood (van 56% in 1966 naar 40% in 2006). Ook blijkt dat 

de onzekerheid hierover is toegenomen (8% in 1966 weet het niet zeker tegen 31% 

in 2006). Verder is er wel een daling in de groep die niet gelooft in een leven na de 

dood: in 36% in 1966 tegen 29% in 2006. 109 

In vergelijking met de autochtone Nederlanders gelooft een groter deel van de 

bevolking met een Turkse, Marokkaanse, Surinaamse of Antilliaanse achtergrond 

(TMSA) dat er een leven is na de dood. Van de Turken en Surinamers geeft 70% 

aan te geloven in en leven na de dood. Terecht besteedt Motivaction aandacht aan 

het verschil in geloofsbeleving tussen de autochtone en de Nederlander met een 

TMSA achtergrond. 

Gezien de ontwikkelingen in de samenstelling van onze bevolking betrekt het SCP 

ook de ontwikkeling van de islam in de studie. Al kan de islam niet onder de 

kerkelijke instituten gerekend worden, wel behoort de voortgaande groei van het 

aantal en aandeel allochtonen (door migratie en natuurlijke aanwas) tot de 

voornaamste demografische ontwikkelingen in ons land en bepaalt het de 

toekomstige positie van de kerken. Door het Instituut voor Sociologisch-Economisch 

Onderzoek (ISEO) in cijfers uitgedrukt: ‘eind vorige eeuw behoorde 8% tot de 

allochtonen, in 2015 zal dit voor 14% gelden, in 2030 voor 20%.’ 110 Hierbij kan wel de 

vraag gesteld worden of er dan nog sprake is van allochtonen. Gelet op deze 

ontwikkelingen zag het SCP in 2000 de islam -bij ongewijzigde kerkelijke situatie- op 

de tweede plaats; met de Rooms-Katholieke Kerk, de Nederlandse Hervormde Kerk 

en de Gereformeerde Kerken in Nederland op resp. de eerste, derde en vierde 

plaats. Door het ontstaan van de Protestantse Kerk in Nederland (PKN) is dit echter 

achterhaald en moet dit worden bijgesteld en staat de islam op grond van de cijfers 

van het SCP uit 2000 in 2015 op de derde plaats. 111 In een latere studie herziet het 

SCP deze cijfers en verwacht dat ‘in 2020 72% van de bevolking buitenkerkelijk zijn; 

10% zou dan rooms-katholiek en 8% moslim zijn; 4% zou zich tot de PKN rekenen 

en 7% zou tot een van de overige kerkgenootschappen horen’. 112 

Overigens merkt het SCP wel op dat bij de islam ook onder jongeren enige 

voedingsbodem voor ‘ontkerkelijking’ aanwezig is, maar dat zal de groei niet 

hinderen en naar verwachting niet ten gunste komen van de christelijke kerken. 113 

Het onderzoek door Motivaction geeft door middel van stellingen ook inzicht in het 

denken van de Nederlanders over de dood: 

• Als er geen leven na de dood is, is het leven zinloos 26% 

• Er is maar één leven en dat is nu 43% 

• De mens is de maat van alle dingen 35% 

• De mens is een onderdeel van een groter kosmisch geheel 78% 

108 Moha, A., De kijk op het leven na de dood, Management Summary, IKON, Amsterdam, 2005, p. 3. 

Het onderzoek is uitgevoerd onder 978 Nederlanders, waarvan 341 met een Turkse, Marokkaanse, 

Surinaamse of Antilliaanse achtergrond. 


110 Instituut voor Sociologisch-Economisch Onderzoek, 

http://www.wijkalliantie.nl/publicaties/intercultureel/derden/artikel/toekomst-in-meervoud#bb2 (07-05- 

2007). 



113 SCP, Secularisatie in de jaren negentig, p. 23, 74. Zie ook Sociaal en Cultureel Planbureau, Een 

onderzoek naar de religieuze betrokkenheid van Turken en Marokkanen, Samenvatting, Den Haag, 

2004, p. 11. 

20


• Mijn leven is waardevoller als ik weet dat het na de dood doorgaat 42% 

• De dood is een doorgaande levensweg 60% 

• Een leven na de dood geeft rust in mijn leven nu 46% 

• Na mijn dood wil ik een orgaan afstaan 68% 

Terugkijkend op de besproken cijfers is maar één conclusie mogelijk: het kerkelijke 

leven in Nederland is afgelopen jaren ingrijpend veranderd. Hoewel de 

bovengenoemde cijfers door de manier van vraagstelling en de verwerking en 

interpretatie van cijfers altijd een benadering zal blijven van de werkelijkheid die voor 

discussie onderhevig is, levert het ons toch een duidelijk beeld op van de situatie van 

godsdienstig Nederland: een verdergaande ontkerkelijking, maar geen eenduidige 

afname van religiositeit. Het geloof in een leven na de dood is voor een ruime 

minderheid van de samenleving geen realiteit (21-29%); een ruime meerderheid 

denkt hier anders over. 

2.3.2 Reïncarnatie in onze samenleving 

In 2.3.1 zagen we een sterke daling van kerkelijke betrokkenheid, maar niet van 

religiositeit. Wat opvalt, is dat de religiositeit een grote diversiteit bevat met 

betrekking tot het leven na de dood. Het onderzoek door Motivaction geeft de 

volgende ranking op basis van mensen die geloven in een leven na de dood of 

hierover twijfelen: 114 

1. ziel leeft voort (42%) 

2. geest leeft voort (40%) 

3. weerzien van familie en vrienden (38%) 

4. reïncarnatie als mens (27%) 

5. leven dat men voortzet in de hemel danwel vagevuur (20%) 

6. gegarandeerd leven in het paradijs (13%) 

7. reïncarnatie als dier (12%) 

8. terugkeer in der natuur en zo komen tot nieuw leven (11%) 

9. weet niet (11%) 

10. reïncarnatie in overige vormen (9%) 

11. anders (5%) 

12. opgenomen in het Nirwana (2%) 

Het onderzoek vermeldt dat de materialistisch en carrièregerichte opwaartsmobielen 

vaker in reïncarnatie geloven en suggereert dat dit te maken kan hebben met het feit 

dat ze in dit leven te weinig tijd hebben om alle dingen te doen die ze willen doen. 

Een kenmerkende waarde van de opwaartsmobielen is namelijk dat ze niet tevreden 

zijn met de huidige situatie en veel willen bereiken. Opvallend is dat hier een nieuw 

element naar voren lijkt te komen die in de westerse reïncarnatietheorie nauwelijks 

aan de orde wordt gesteld (zie 2.1). 

Tevens vermeldt het onderzoek dat een aanzienlijk deel van de christenen (40%) 

gelooft te zullen reïncarneren. Hiervan verwacht 23% te reïncarneren als mens, 9% 

als dier en 8% in overige vorm. 

Extrapoleren we het gegeven dat 40% onder de christenen in reïncarnatie gelooft 

naar het totaal van de bevolking dan zou op basis hiervan alleen al 15% van de 

bevolking in reïncarnatie geloven. 115 Onduidelijk is echter hoe reïncarnatie in de 

vraagstelling is omschreven of door de geënquêteerden is opgevat. Hierdoor is niet 

114 Moha, De kijk op het leven na de dood, p. 4. 

115 Het onderzoek van Motivaction meldt dat 37% van de bevolking zichzelf rekent tot het christendom. 

Dit correspondeert in grote lijn met de cijfers in 2.3.1. 

21


uit te sluiten dat de opstanding na de dood ook onder reïncarnatie is geschaard, ook 

al is dit volkomen onterecht. 

Duidelijk is wel dat in de samenleving een aanzienlijk aantal mensen reïncarnatie 

serieus neemt. De vraag blijft echter of de geschetste omvang onder christenen in 

het onderzoek van Motivaction reëel is. Het onderzoek Godsdienstige veranderingen 

in Nederland van het SCP meldt juist dat onder kerkleden nauwelijks in reïncarnatie 

wordt geloofd en juist wel onder niet-kerkleden (alhoewel dit in andere landen anders 

ligt). 116 Daarnaast kent onze samenleving ook een aanzienlijke groep mensen die 

zich verwant voelen aan het boeddhisme, New Age en het hindoeïsme, resp. 12, 8 

en 7%. 117 

Brengen we deze gegevens met elkaar in verband, dan lijkt het aannemelijk dat de 

reïncarnatiegedachte met name gevonden wordt onder degenen die geen kerklid 

zijn, maar zich wel zien als verwant met het christendom (lees: de religieuze 

buitenkerkelijken; ca 1/5 de van de bevolking). Dit wordt bevestigd door het SCP: ‘Als 

een buitenkerkelijke zich een religieus mens noemt, heeft hij in zekere mate respect 

voor kerk en christendom. Hij hecht echter veel geloof aan ‘alternatieve’ 

verschijnselen als amuletten, waarzeggers, gebedsgenezers, astrologie, telepathie, 

reïncarnatie en bovennatuurlijke krachten, terwijl kerkleden dat niet of in mindere 

mate doen.’ 118 Dit zou betekenen dat er een verband is tussen de ontkerkelijking en 

de opkomst van de reïncarnatiegedachten. Dit is ook niet bevreemdend gezien het 

gegeven dat een meerderheid van de Nederlanders aangeeft de kerk niet nodig te 

hebben en instemt met de uitspraak dat religie uit vele bronnen kan opwellen. Wat 

wel als bron geldt? Gesprekken (42%), televisie (40%), mijn opvoeding (37%), 

kranten (34%), onderwijs dat ik heb gehad (30%), de kerk (28%), tijdschriften (26%), 

internet (18%), radio (15%), mijn werk (10%), anders (9%), geen van alle (21%). 119 

Tegenstrijdig in deze aanname is dat in het onderzoek van Motivaction het 

percentage van de bevolking die zich rekent tot het christendom (37%) overeenkomt 

met het percentage dat gerekend wordt tot een kerkelijk betrokken groep (40%, zie 

2.3.1) en dus juist betrekking lijkt te hebben op kerkleden. 

Onze ogen moeten we dus niet sluiten voor het feit dat ook onder kerkelijken 

reïncarnatiegedachten voorkomen. Een onderzoek in opdracht van de KRO laat 

bijvoorbeeld zien dat reïncarnatie onder gereformeerden 3%, hervormden 5%, 

rooms-katholieken 10% en onkerkelijken 13% voorkomt. 120 

Ook het rapport God in Nederland, 1966-2006 bevestigt het voorkomen van 

reïncarnatiegedachten onder kerkleden. 121 Tegelijkertijd wordt in hetzelfde rapport 

een kritische kanttekening gemaakt met betrekking tot de toename van 

reïncarnatiegedachten onder de bevolking: ‘Het geloof in reïncarnatie scoort – 

waarschijnlijk tegen de verwachting van velen in – niet zo hoog: 21% van alle 

mensen die in een leven na de dood geloven noemen reïncarnatie als een 

mogelijkheid. Van alle Nederlanders is dat echter niet meer dan 8%. (…) Het is zelfs 

niet uitgesloten dat het geloof in reïncarnatie sinds 1996 is afgenomen. (…) In 1996 

noemde 9% van alle Nederlanders reïncarnatie als enige mogelijkheid en in 2006 

noemde 8% dit als één van de mogelijkheden.’ 122 





120 KASKI, Spiritualiteit in Nederland, Nijmegen, 2003, p. 16. In totaal zijn 1.975 Nederlanders 

telefonisch ondervraagd. 



22


Wat we waarnemen, is echter duidelijk: in de bevolking zijn reïncarnatiegedachten 

aanwezig. In onze samenleving zien we ook dat woorden als karma en yoga 

ingeburgerd zijn. Het woord avatar zien we meer en meer om ons heen en vinden we 

terug op internet, denk aan spelen, maar ook aan Second Life, ‘een virtuele wereld 

die helemaal gebouwd en beheerd wordt door de inwoners. Een driedimensionale, 

digitale wereld online, verzonnen en gecreëerd door de bewoners die ook de 

eigenaars zijn. Het is een metaversum, alles wat je wil dat het is. Het is jouw virtuele 

leven en wat je ermee doet bepaal jij’. 123 Als je mee wil doen op Second Life kies je 

bij ‘binnenkomst’ eerst een avatar, een driedimensionaal figuur, waarmee je door de 

virtuele wereld beweegt. Het woord avatar zien we inmiddels ook als handelsmerk 

van kinderkleding. 

Waar het woord avatar(a) vandaan komt of wat het betekent, is velen onbekend. In 

Smart lezen we hierover dat hiermee binnen Indiase context de ‘menselijke 

incarnatie van God, meestal van Vishnu’, wordt bedoeld. Aan het einde van een 

periode van moreel verval daalt de avatar neer om de juiste leer en het goede 

gedrag te herstellen. 124 ‘Een eeuw geleden was er in Nederland nog geen spoor van 

het hindoeïsme te bekennen’, zo concludeert F.L. Bakker. 125 Het woordgebruik 

weerspiegelt dus de nieuwe invloed van het hindoeïsme in de samenleving. Toch 

kunnen we op grond van onderzoeken de laatste jaren geen stabiele groei of 

toename vaststellen. 

123 Second Life NL, http://www.secondlife.nl/paginas/2/secondlife.html (02-11-2007). 

124 Smart, Godsdiensten van de wereld, p. 56. 

125 Bakker, F.L., ‘Hindoeïsme en zending, speciaal in Nederland’, Wereld en Zending 34/4 (2005), p. 

25. 

23


24


3. Jongeren en hun toekomstperspectief 

Dit hoofdstuk is een weergave en bespreking van een eigen onderzoek onder 

reformatorische jongeren van 16-21 jaar naar gedachten over het leven na de dood. 

Hierbij gaan we in op de vragen: Hoe denken deze jongeren over het leven na de 

dood en welk perspectief biedt dit hun? Welke rol speelt de reïncarnatiegedachte? 

Welke factoren bepalen (mede) hun denken over het leven na de dood? Zijn er 

verbanden te leggen tussen het mediagebruik en de reikwijdte van hun 

toekomstperspectief? 

Allereerst volgt een beschrijving van de doelgroep (3.1) door weergave van enkele 

karakteristieken (kerkverband, leeftijd, tijdsbesteding, kerkelijke betrokkenheid en 

mediagebruik). Aansluitend wordt weergegeven hoe jongeren denken over het leven 

na de dood (3.2) en wat hun toekomstperspectief is (3.3). Een totaal overzicht van de 

antwoorden staat vermeld in bijlage 1. Dezelfde resultaten zijn opgenomen in een 

spreadsheet met behulp waarvan de grafieken zijn gemaakt. 

3.1 Doelgroep en karakteristieken 

De enquêtes zijn afgenomen tijdens de JBGG-zomerkampen in de zomer van 2007. 

In totaal zijn 13 kampen aangeschreven, waarvan 7 jeugdkampen binnenland (16-19 

jaar) en 6 jongerenkampen buitenland (17-21 jaar). Slechts één kamp heeft de 

enquête niet kunnen afnemen wegens tijdgebrek. Aan de 12 geënquêteerde kampen 

namen totaal 305 jongeren deel, waarvan 280 de enquête hebben ingevuld. Slechts 

5 reacties zijn als onbetrouwbaar aangemerkt, zodat uiteindelijk de meningen van 

totaal 275 jongeren zijn verwerkt (90,2% van de kampdeelnemers). 

Onderstaande grafiek geeft een beeld van de jongeren naar leeftijd, geslacht en 

kerkverband. 

70 

60 

50 

40 

30 

20 

10 

0 

karakteristiek jongeren 

m v m v m v m v m v m v m v 

15 16 17 18 19 20 21 

Grafiek 1 Aantal jongeren, leeftijd en kerkverband. 

Paginavelden hier neerzetten 

leeftijd geslacht 

25 

kerkverbanden 

((Oud) Ger Gem) in Ned 

PKN 

HHK 

Ger Gem 

CGK 

anders


Uit grafiek 1 blijkt dat het merendeel van de jongeren tot het kerkverband van de 

Gereformeerde Gemeenten behoort, totaal 199 (= 72,4%). De overigen zijn (in 

afnemende volgorde) lid van de Hersteld Hervormde Kerk, Gereformeerde 

Gemeenten in Nederland, Protestantse Kerk in Nederland, Oud Gereformeerde 

Gemeenten, Christelijk Gereformeerde Kerk, Oud Gereformeerde Gemeenten in 

Nederland en Hervormd lokaal. Ook zien we dat het overwegend 16 en 17 jarigen 

zijn die de geënquêteerde kampen in 2007 bezocht hebben (resp. 106 en 76 = 

38,5% en 27,6%; totaal 182 = 66,2%). Verder zien we dat van het totaal aantal 

kampdeelnemers de meisjes licht in de meerderheid zijn (146 meisjes tegen 129 

jongens, resp. 53,1% tegen 46,9%). 

De volgende grafiek geeft een overzicht van de tijdsbesteding overdag en het 

opleidingsniveau. 

140 

120 

100 

80 

60 

40 

20 

0 

tijdsbesteding en opleiding 

werken en studeren werken studeren anders 

Grafiek 2 Tijdsbesteding en opleiding. 

tijdsbesteding 

Uit grafiek 2 blijkt dat het merendeel van de jongeren studeert (130 = 47,3%) en dat 

28,4% (= 78) werkt en studeert en slechts 23,3 % (= 64) overdag alleen werkt. 

Opvallend is dat geen van de kampdeelnemers een wetenschappelijke opleiding 

volgt of heeft gevolgd. Verder vinden we alle opleidingsniveaus terug, met MBO 

voorop, gevolgd door HAVO/VWO, LBO/VMBO/MAVO en tenslotte HBO. 

26 

opleiding 

MBO 

LBO/VMBO/MAVO 

HBO 

HAVO/VWO 

?

aantal 


Grafiek 3 en 4 geven de kerkelijke betrokkenheid van de jongeren weer door te laten 

zien hoe men in de gemeente staat (grafiek 3), waarom men de Bijbels leest (grafiek 

4) en welke verwachting men van zichzelf heeft als het gaat om de mate van 

betrokkenheid in de toekomst (grafiek 3 en 4). 

weet niet of ik 

actief betrokken 

blijf 

blijf niet actief 

betrokken 

blijf actief 

betrokken 

betrokkenheid bij kerkelijke gemeente 

180 

160 

140 

120 

100 

80 

60 

40 

20 

0 

heb belijdenis gedaan 

overweeg belijdenis te doen 

aantal 

doe voorlopig geen belijdenis 

zit op een kerkelijke (jeugd)vereniging 

Grafiek 3 Kerkelijke betrokkenheid, mate van participatie in kerkelijke gemeente. 

weet niet of ik 

actief betrokken 

blijf 

blijf niet actief 

betrokken 

blijf actief 

betrokken 

Bijbellezen 

160 

140 

120 

100 

80 

60 

40 

20 

0 

omdat ik daar troost vind/veel uit kan leren 

omdat ik dat gewend ben 

omdat ik dat moet 

omdat het Gods Woord is waardoor Hij spreekt 

Grafiek 4 Kerkelijke betrokkenheid, reden om Bijbel te lezen. 

27 

anders 

niet 

anders


Uit de grafieken 3 en 4 blijkt dat een overgrote meerderheid betrokken is bij het 

kerkelijk leven. Zo laat grafiek 3 zien dat 177 jongeren op een kerkelijke 

(jeugd)vereniging zitten (= 64,4%). Hoewel slechts 32 jongeren overwegen belijdenis 

te doen (= 11,6%) kan hieruit niet geconcludeerd worden dat de jongeren niet 

betrokken zijn op de gemeente, vooral gelet op de leeftijd van de jongeren (66% 16 

of 17 jaar) en het gegeven dat in de reformatorische kerken een meerderheid niet 

voor het 21 ste jaar belijdenis aflegt. Grafiek 4 laat zien dat 128 jongeren (= 46,5%) 

aangeven de Bijbel te lezen omdat het Gods Woord is; 87 jongeren (31,6%) geven 

aan de Bijbel te lezen omdat ze daar troost vinden/veel uit kunnen leren. 

Daar tegenover kan uit de grafieken ook opgemaakt worden dat er jongeren zijn die 

toch losser van de kerkelijke gemeente staan. Dit blijkt met name (aan de hand van 

stelling 69) uit de groep die niet (weet of ze) actief betrokken blijft bij de kerkelijke 

gemeente (resp. 29 en 69 = 10,5% en 25,1%; totaal 98 = 35,6%). Als we de 

gegevens van stelling 69 combineren met de resultaten van stelling 70 (of men 

verwacht bij het kerkverband te blijven waar men nu lid is), dan zien we dat 135 

jongeren (= 49,1%) aangeven actief betrokken te blijven bij de kerkelijke gemeente 

en bij het huidige kerkverband. Dit tegenover 46 jongeren (= 17,1%) die niet (weten 

of ze) actief betrokken blijven en niet bij het kerkverband. Een combinatie van stelling 

69 met deelname aan een kerkelijke vereniging levert een zelfde beeld op. Dit geeft 

aan dat niet alle jongeren even betrokken zijn bij hun kerkelijke gemeente. Daarbij 

komt ook dat er een aantal is die de Bijbel niet leest (21 = 7,6%). 

Grafiek 5 geeft een beeld in welke mate jongeren gebruik maken van de media radio 

(onderaan op x-as), TV (boven radiogebruik op x-as) en PC (in privé-tijd). 

90 

80 

70 

60 

50 

40 

30 

20 

10 

0 

mediagebruik 

a (vrijwel) nooit 

b


De groep die (vrijwel) nooit TV kijkt én (vrijwel) nooit radio luistert, is slechts 30,9% 

(85). Het omgekeerde zien we met het pc gebruik (in privé-tijd). Slechts 34,9% (96) 

gebruikt de computer minder dan 1 uur per dag. Het merendeel gebruikt de pc 1-2 

uur per dag (115 = 41,8%), gevolgd door een groep die de pc 2-5 uur per dag 

gebruikt (53 = 19,3%); 11 (= 4%) gebruikt de pc >5 uur per dag. 

Grafiek 6 geeft een beeld waar de computer, buitenom school- en werktijd, de 

meeste tijd voor wordt gebruikt. 

aantal 

250 

200 

150 

100 

50 

0 

computergebruik privé-tijd 

5 uur per dag 

Grafiek 6 Computergebruik in privé-tijd. 

29 

anders 

surfen 

dvd's 

contacten 

online spelen 

spelletjes 

Grafiek 6 laat zien dat de computer hoofdzakelijk gebruikt wordt voor het 

onderhouden van contacten, surfen en dvd’s (score van resp. 211, 138 en 80 = 

76,7%, 50,2% en 29,1%). Daarnaast is in minderheid het spelen van spelletjes en 

online spelen als meeste tijdbesteding aangegeven (resp. 56 en 35 = 20,4% en 

12,7%). 

Bovenstaande overziende tekent zich, aan de hand van de mate van participatie in 

de gemeente in combinatie met de verwachting al dan niet betrokken te blijven bij de 

kerkelijke gemeente of het kerkverband, een beeld af van een groep jongeren die 

actief betrokken is (ca 50%), een groep die losser is van de gemeente (ca 20%) en 

een middengroep (30%). Ook J. Meurs-Lambregts onderscheidt in haar onderzoek 

onder reformatorische jongeren vergelijkbare groepen: een groep die zeer positief en 

betrokken is (35%), een middengroep (40%) en een groep die onverschillig is en 

dreigt af te haken (25%). 126 We zien dus dat op de zomerkampen alle jongeren 

vertegenwoordigd zijn, alhoewel er meer betrokken jongeren zijn. 

Tenslotte is vermeldenswaard dat uit 7 ontvangen reacties van de kampleiding blijkt 

dat de enquête in 2 gevallen wisselend, in 4 serieus en 1 zeer serieus is ingevuld. 

Een aantal keer gaven jongeren aan dat de stellingen niet altijd even gemakkelijk 

waren, maar wel tot nadenken aanzetten. 

126 Meurs-Lambregts, J., Loslaten …? Of vasthouden!, Woerden, 2006, p. 45.


3.2 Hoe jongeren denken over leven na de dood 

Deze paragraaf gaat in op de vraag hoe de jongeren denken over het leven na de 

dood. 

Allereerst kijken we naar hun persoonlijke betrokkenheid bij het onderwerp. 

Vervolgens gaan we na welk beeld ze ervan hebben. Hierbij zoomen we in op de 

stellingen m.b.t. reïncarnatie. Daarna gaan we in op de vraag hoe open er over 

gesproken wordt. Afsluitend kijken we welke factoren van belang zijn met betrekking 

tot de vraagstelling van deze paragraaf. 

3.2.1 Persoonlijke betrokkenheid 

Grafiek 7 geeft de respons op de stellingen: 

2. ik denk vaak aan het leven na de dood 

4. het leven na de dood houdt me wel eens bezig 

5. ik heb veel vragen over het leven na de dood 

14. omdat er leven is na de dood is mijn leven niet voor niets 

15. dat er leven is na de dood geeft mij hoop voor de toekomst 

100% 

80% 

60% 

40% 

20% 

0% 

2 4 5 

stellingen 

14 15 

Grafiek 7 Betrokkenheid op het leven na de dood. 

indicatie persoonlijke betrokkenheid 

In grafiek 7 valt op dat de stellingen 4 en 14 het hoogste scoren met ‘eens’ (resp. 

87,6% en 79,3%). Dit laat zien dat het thema de jongeren zeker bezighoudt. Als het 

echter gaat om de mate van betrokkenheid, dan zien we een afnemende score van 

‘eens’ bij de stellingen 2, 5 en 15 (resp, 56%, 56% en 38,9%). Deze stellingen zijn 

indringender, intenser gesteld. Dit geldt met name voor stelling 15. We zien hier een 

zekere mate van betrokkenheid, maar met een gereserveerdheid als het gaat om de 

jongere zelf. Alhoewel, slechts 8,4% reageert negatief op stelling 14. 

30 

weet ik niet 

oneens 

eens


3.2.2 Beeld op leven na de dood 

Grafiek 8 geeft de respons op de stellingen: 

1. er is leven na de dood 

11. ik geloof dat God de mensen na de dood oordeelt 

12. ik geloof dat er een hemel is 

13. ik geloof dat er een hel is 

28. ik kan me voorstellen dat iemand in reïncarnatie gelooft 

29. reïncarnatie is voor mij totale onzin 

30. reïncarnatiegedachten kunnen samengaan met het christelijke geloof 

100% 

90% 

80% 

70% 

60% 

50% 

40% 

30% 

20% 

10% 

0% 

1 11 12 13 

stellingen 

28 29 30 

Grafiek 8 Beeld op leven na de dood. 

beeld op leven na de dood 

Grafiek 8 laat zien dat onder de jongeren sterk het besef aanwezig is dat het leven 

na de dood niet voorbij is (94,9% eens), maar dat er een God is Die oordeelt 

(92,0%). Nog hoger liggen de percentages met betrekking tot hemel en hel (resp. 

97,5% en 96,7%). Mogelijk wordt het verschil ten opzichte van stelling 11 verklaart 

door wat we ook zagen in grafiek 7 (een gereserveerdheid als het gaat over de 

jongeren zelf). 

Wat betreft de reïncarnatiegedachte laat grafiek 8 zien dat dit voor 83,6% van de 

jongeren niet samen kan gaan met het christelijke geloof (stelling 30). Een lager 

percentage (74,6%) geeft aan dat de reïncarnatiegedachte totale onzin is (stelling 

29). Daartegenover zegt 26,2% zich voor te kunnen stellen dat iemand in de 

reïncarnatiegedachte gelooft, tegenover 62,6% die zich dit niet kan voorstellen. 

Voor een juist beeld op deze gegevens is het noodzakelijk na te gaan hoeveel 

jongeren een juist zicht hebben op de reïncarnatiegedachte. Dit krijgen we door 

allereerst de respons op stelling 27 te analyseren (een aanhanger van de 

reïncarnatiegedachte gelooft dat hij/zij na de dood terugkomt in een ander wezen 

(ander mens of dier)). Zie hiervoor grafiek 9. 

31 

weet ik niet 

oneens 

eens

% 

80,0 

70,0 

60,0 

50,0 

40,0 

30,0 

20,0 

10,0 

0,0 


weet wat reïncarnatie is 

ja nee weet ik niet 

Grafiek 9 Beeld over reïncarnatie (stelling 27 en 28). 

32 

weet ik niet 

kan me voorstellen dat iemand in 

reincarnatie gelooft 

kan me niet voorstellen dat 

iemand in reincarnatie gelooft 

In grafiek 9 zien we dat 76,7% dit beeld heeft van de reïncarnatiegedachte, 13,8% 

ontkent dit en 9,5% weet het niet. 

Uitgaande van de groep die het eens is met stelling 27, zien we dat daarvan 67,8% 

zich niet kan voorstellen dat iemand in reïncarnatie gelooft. Door stelling 27 en 28 te 

combineren (beide eens) zien we nu een stijging in percentage ten opzichte van 

stelling 28 alleen, maar nog steeds is er een aanzienlijk deel (26,1%) die aangeeft 

voor te kunnen stellen dat iemand in reïncarnatie gelooft. 

Van belang hierbij is de notie dat jongeren deze mogelijkheid hoofdzakelijk niet zien 

als iets voor henzelf. Van de 211 jongeren (76,7%) die het eens zijn met stelling 27 

geven namelijk 189 jongeren aan dat de reïncarnatiegedachte niet samen kan gaan 

met het christelijk geloof (89,6% van deze groep). Kijken we binnen deze groep (van 

76,6%) naar het percentage dat de reïncarnatiegedachte verenigbaar vindt met het 

christelijk geloof, dan zien we dat dit beperkt is tot 3,8% van deze groep. Opmerkelijk 

hierbij is dat daarvan de helft het eens is met stelling 29 (reïncarnatie is voor mij 

totale onzin). Enerzijds zien we hier begrip voor de reïncarnatiegedachte, anderzijds 

ook in sterke mate een afwijzing als het gaat om de verenigbaarheid met het 

christelijk geloof. Dit laat zien dat jongeren zich in anderen kunnen verplaatsen door 

er begrip voor te hebben, maar er persoonlijk afstand van houden. Ook laat het zien 

dat jongeren er een mening over hebben, hoewel niet iedereen er een zelfde beeld 

van heeft. Verder kunnen we opmaken dat de reïncarnatiegedachte een terrein is 

waar de jongeren niet al te veel mee geconfronteerd worden. Duidelijker blijkt dit nog 

uit grafiek 10.

% 

80 

70 

60 

50 

40 

30 

20 

10 

0 


ken mensen die in reïncarnatie geloven 

ja nee weet ik niet 

33 

weet ik niet 

wil er meer over weten 

Grafiek 10 Confrontatie met aanhangers van de reïncarnatiegedachte (stelling 33 en 34). 

100% 

80% 

60% 

40% 

20% 

0% 

in kranten 

op TV 

reïncarnatie in media 

op de radio 

in computerspelletjes 

op internet 

wil er niet meer over weten 

Grafiek 10 laat zien dat een beperkte groep jongeren mensen kent die in de 

reïncarnatiegedachten geloven (13,5%). Hiervan geeft slechts de helft aan er meer 

over te willen weten (= 6,5% van de jongeren). Ook in de media komt slechts een 

beperkte groep jongeren reïncarnatiegedachten tegen, zie grafiek 11. 

Grafiek 11 Reïncarnatie in media (stellingen 39, 40, 41, 42 en 43). 

weet ik niet 

oneens 

Opvallend is wel dat het over de hele breedte van de media wordt herkend, met 

internet als hoogste score (21% tegen 13% in kranten). 

eens


Grafiek 12 laat zien welke houding de jongeren aannemen tegenover Second Life. 

100% 

90% 

80% 

70% 

60% 

50% 

40% 

30% 

20% 

10% 

0% 

Grafiek 12: Houding tegenover Second Life. 

houding tegenover second life 

weet wat het is 

geeft me een kick 

heb een avatar 

heeft niets met reincarnatie te maken 

is een spel, dus onschuldig 

biedt goede mogelijkheden 

heeft een demonisch karakter 

34 

weet ik niet 

oneens 

Uit grafiek 12 blijkt dat de helft van de jongeren (50,6%) aangeeft te weten wat 

Second Life is. We zien echter een beperkt gebruik ervan (4,7% heeft een avatar). 

Ondanks de sterke twijfels of Second Life goede mogelijkheden biedt, zien we geen 

stellige afwijzing; slechts 19,6% houdt zich er bewust vandaan en geeft aan dat het 

een demonisch karakter heeft. 

eens

100% 

80% 

60% 

40% 

20% 

0% 


3.2.3 Openheid 

In deze subparagraaf gaan we in de op vraag hoe open er over het leven na de dood 

wordt gesproken. Grafiek 13 geeft hier een indicatie van aan de hand van de 

stellingen: 

6. ik zou graag over het leven na de dood praten maar durf dat niet 

7. in mijn familiekring wordt er gesproken over het leven na de dood 

8. in mijn vriendenkring wordt er gesproken over het leven na de dood 

9. ik praat met vrienden over het leven na de dood 

10. ik praat met mijn ouders over het leven na de dood 

16. in preken hoor ik veel over het leven na de dood 

19. op de (jeugd)vereniging komen onderwerpen aan de orde die te maken 

hebben met het leven na de dood 

Grafiek 13 Indicatie openheid. 

openheid 

6 7 8 9 

stellingen 

10 16 19 

35 

weet ik niet 

oneens 

eens 

In grafiek 13 zien we dat 71,3% van de jongeren aangeeft het oneens te zijn met de 

stelling niet over het leven na de dood te durven praten. Dit geeft aan dat een ruime 

meerderheid hier open over durft te zijn; 18,2 % durft dit niet. Kijken we naar stelling 

7 en 8 dan zien we dat hier binnen de familie meer over gesproken wordt dan in de 

vriendenkring (blijkt ook uit de respons op stelling 9 en 10), alhoewel opvalt dat de 

percentages eens bij stelling 7 en 8 (resp. 65,8% en 47,3%) beduidend lager liggen 

dan de 71,3% (oneens) van stelling 6. Een grote groep durft er wel over te praten, 

maar in de praktijk gebeurt het minder. Dit geeft ook de respons aan op stelling 9 en 

10. Ook hier zien we het eerder gesignaleerde patroon: een zekere mate van 

betrokkenheid, maar met een gereserveerdheid als het gaat om de jongere zelf. 

Verder geven de jongeren aan dat het thema leven na de dood zowel in de preek als 

op de vereniging aan de orde komt (stelling 16 en 19 - stelling 19 gecorrigeerd naar 

jv-bezoek). Vergelijken we de respons op stelling 16 en 19 met de stellingen 7 – 10 

dan blijkt de preek en de (jeugd)vereniging wat betreft het thema leven na de dood 

een belangrijke plek in te nemen.

100% 

80% 

60% 

40% 

20% 

0% 


3.2.4 Factoren 

In deze subparagraaf gaan we na welke factoren van belang zijn in het denken van 

jongeren over het leven na de dood. Grafiek 14 geeft hiervan een beeld aan de hand 

van de stellingen: 

17. ik word aan het denken gezet over het leven na de dood door preken die ik 

hoor 

18. op catechisatie kan/kon ik terecht met vragen over het leven na de dood 

20. door een sterfgeval ben ik meer gaan nadenken over het leven na de dood 

21. internet vormt voor mij een belangrijke bron van informatie over het leven na 

de dood 

22. de TV vormt voor mij een belangrijke bron van informatie over het leven na 


23. de radio vormt voor mij een belangrijke bron van informatie over het leven na 


24. boeken/tijdschriften vormen voor mij een belangrijke bron van informatie over 

het leven na de dood 

25. de Bijbel vormt voor mij een belangrijke bron van informatie over het leven na 


26. gesprekken vormen voor mij een belangrijke bron van informatie over het 

leven na de dood 

Grafiek 14 Factoren. 

factoren 

17 18 20 21 22 

stellingen 

23 24 25 26 

36 

weet ik niet 

oneens 

eens 

Zoals te verwachten is, laat grafiek 14 zien dat de Bijbel voor de meeste jongeren de 

belangrijkste bron is over het leven na de dood (stelling 25). Wat opvalt is dat preken, 

catechisatie en een sterfgeval in dezelfde orde grootte liggen en een factor van 

belang zijn in het denken over het leven na de dood. De media spelen hier 

nauwelijks een rol (stelling 21-23). Opmerkelijk is wel dat gesprekken ook een factor 

van belang zijn, meer dan op grond van stelling 9 en 10 (grafiek 13) vermoed wordt. 

Mogelijk speelt hier de jeugdvereniging een rol in (vergelijk stelling 19 en 26).

3.3 Toekomstperspectief 


Deze subparagraaf geeft weer hoe de jongeren denken over de toekomst. Allereerst 

kijken we naar de reikwijdte, dan naar het perspectief en vervolgens naar de mate 

waarin ze bepaalde thema’s hiermee verbinden. 

Grafiek 15 geeft een indicatie van de reikwijdte weer. Hoe ver kijken jongeren vooruit 

als we denken over de toekomst? 

weet ik niet 

oneens 

eens 

reikwijdte toekomstperspectief 

100% 

90% 

80% 

70% 

60% 

50% 

40% 

30% 

20% 

10% 

0% 

> 10 jaar 

37 

alleen dit leven 

Grafiek 15 Reikwijdte toekomstperspectief (62, 63 en 64). 

stellingen 

In grafiek 15 zien we dat 39,3% van de jongeren verder dan 10 jaar vooruit kijkt; 

52,7% denkt aan een kortere periode. Dit betekent niet dat een meerderheid van de 

jongeren alleen maar aan dit leven denkt. We zien dat een groep van 65,1% 

aangeeft het oneens te zijn met stelling 63: als ik aan de toekomst denk, dan denk ik 

alleen aan dit leven. Toch geeft ook een aanzienlijke groep (25,8%) aan alleen aan 

dit leven te denken als het gaat om de toekomst; 9% weet het niet. De respons op 

stelling 64 laat echter zien dat 74,5% van de jongeren zowel aan dit leven als aan het 

leven na de dood denkt als het gaat over de toekomst. Vermoedelijk geeft dit een 

signaal af dat er jongeren zijn (ca 10%) die in de eerste plaats aan dit leven denken, 

maar pas in tweede instantie ook aan het leven na de dood. 

Grafiek 16 geeft weer in welke mate de jongeren denken aan de thema’s 

klimaatverandering, terrorisme, zending en Israël.

100% 

80% 

60% 

40% 

20% 

0% 


thema's toekomst 

klimaat terrorisme zending Israel 

100% 

90% 

80% 

70% 

60% 

50% 

40% 

30% 

20% 

10% 

0% 

klimaat (allen) 

klimaat (eens met stelling 63) 

terrorisme (allen) 

terrorisme (eens met stelling 63) 

zending (allen) 

zending (eens met stelling 63) 

Israel (allen) 

Israel (eens met stelling 63) 

38 

weet ik niet 

oneens 

Grafiek 16 Mate van verbondenheid aan thema’s in relatie tot de toekomst (stelling 71, 72, 73 en 74). 

We zien hier dat de jongeren terrorisme het meeste verbinden aan de toekomst 

(64,0%), gevolgd door zending (54,6%) en klimaat (46,9%). Israël staat als thema op 

de laatste plaats met 42,2%. 

Verbinden we deze gegevens met de groep die als het gaat over de toekomst alleen 

aan dit leven denkt, dan valt op dat deze jongeren veel minder denken aan thema’s 

als zending en Israël, zie grafiek 17. 

thema's toekomst in relatie tot de reikwijdte 

eens 

weet ik niet 

oneens 

Grafiek 17 Thema’s toekomst in relatie tot reikwijdte (allen versus de groep ‘eens met stelling 63’). 

eens

% 

80 

70 

60 

50 

40 

30 

20 

10 

0 


Grafiek 18 maakt een vergelijking van het mediagebruik in de totale groep jongeren 

en de groep jongeren die het eens zijn met stelling 63 (groep die alleen aan dit leven 

denkt als het gaat over de toekomst). De weergegeven percentages gelden t.o.v. de 

eigen groep en zijn verhoudingsgewijs met elkaar te vergelijken. 

alle 

jongeren 

groep 'eens 

met stelling 

63' 

reikwijdte in relatie tot mediagebruik 

5 uur per dag (pc) 

nooit (TV) 

5 uur per dag (TV) 

nooit (radio) 

5 uur per dag (radio) 

Grafiek 18 Reikwijdte toekomstperspectief in relatie tot mediagebruik. 

Grafiek 18 laat zien dat het mediagebruik een relatie heeft met de reikwijdte van het 

toekomstperspectief (stelling 63). Binnen de groep ‘alle jongeren’ zien we dat als het 

gaat om nauwelijks pc gebruiken, geen TV kijken of radio luisteren de percentages 

hoger liggen dan in de groep ‘eens met stelling 63’. Daar staat tegenover dat binnen 

de groep ‘eens met stelling 63’ de media (zowel pc, TV als radio) verhoudingsgewijs 

intensiever wordt gebruikt. 

Dit duidt erop dat de jongeren die de toekomst beperken tot dit leven minder gericht 

zijn op kerkelijke thema’s als zending en Israël en tegelijkertijd intensiever 

mediabetrokken. 

Tenslotte kijken we aan de hand van grafiek 19 naar de vraag hoe het persoonlijk 

toekomstperspectief eruitziet. 

39

100% 

90% 

80% 

70% 

60% 

50% 

40% 

30% 

20% 

10% 

0% 

gaat verder goed 


toekomstperspectief 

zie het somber in 

welvaart op 1 

toekomst kerk ziet er goed uit 

Grafiek 19 Persoonlijk toekomstperspectief (stelling 65, 66, 67 en 68). 

40 

weet ik niet 

oneens 

Opvallend is het gegeven dat het merendeel van de jongeren (65,1%) aangeeft niet 

te weten of het verder goed gaat in het verdere leven (stelling 65). Slechts 15,3% 

geeft aan te denken dat het wel goed zal gaan. Bezien we dit in samenhang met de 

respons op stelling 66 (mijn verdere leven zie ik somber in), dan blijkt dat de reactie 

op stelling 65 laat zien dat de jongeren beseffen niet in de toekomst te kunnen kijken; 

72,7% geeft immers aan het oneens te zijn met de stelling het leven verder somber 

in te zien. Toch geeft 6,9% van de jongeren aan het verdere leven somber in te zien. 

Mogelijk ligt hier een verband met hoe de thuissituatie ervaren wordt. Vergelijken we 

deze namelijk met die van de totale groep dan zien we dat in de totale groep 91,3% 

aangeeft een gezellige thuissituatie te hebben, tegenover 63,2% in de groep die het 

leven somber inziet (36,8% geeft aan dat de situatie ongezellig is, moeilijk, wisselend 

of zakelijk). 

Wat betreft welvaart blijkt dat de jongeren dit niet hoofdzakelijk bovenaan zetten; 

slechts 10,9% doet dit. 

Wat betreft de toekomst voor de kerk blijkt dat de jongeren een negatief beeld 

hebben. Ook hier valt een behoorlijke groep op die aangeeft er geen mening over te 

hebben (32,0%), maar ook is er een grote groep die aangeeft dat de toekomst voor 

de kerk er niet goed uitziet (54,5%). Slechts 13,5% ziet de toekomst positief in. 

Ongetwijfeld spelen hier zaken een rol als beschreven is in 2.3.1. Toch geeft dit een 

duidelijk signaal. Jongeren zijn niet gerust als het gaat om de toekomst van de kerk. 

eens

4. Botsende perspectieven 


In dit hoofdstuk volgt aan de hand van de enquêteresultaten een korte reflectie op de 

visies in onze samenleving en het gereformeerd belijden. Hierbij gaan we in op de 

vraag: Welke factoren bewegen mensen (niet) tot een reïncarnatiegeloof? Tevens 

staat de vraag centraal: Hoe verhoudt zich het reformatorische jongerenperspectief 

tot de reïncarnatiegedachten in onze samenleving? 

Allereerst (4.1) volgt aan de hand van de bevindingen uit hoofdstuk 2 een 

beantwoording van de vragen van onderzoeksdeel A (zie hoofdstuk 1). Vervolgens 

(4.2) zullen aan de hand van de bevindingen uit hoofdstuk 3 de vragen van 

onderzoeksdeel B worden beantwoord. Daarna (4.3) worden beide zaken met elkaar 

in verband gebracht, waarbij wordt ingegaan op de vraagstelling van dit hoofdstuk. 

4.1 Reïncarnatie: een profilerend perspectief 

Deze paragraaf geeft op basis van hoofdstuk 2 samenvattend een antwoord op de 

vraag welke plaats de reïncarnatiegedachten hebben in het hindoeïsme/boeddhisme, 

het christendom en New Age en welk perspectief dit biedt. Is er aanwijsbaar sprake 

van een opkomst van de reïncarnatiegedachte in onze samenleving en welke 

factoren dragen daar aan bij? 

Reïncarnatiegedachten roepen een niet onverdeelde reactie op (hoofdstuk 2). Kijken 

we naar de plaats die reïncarnatiegedachten hebben binnen het 

hindoeïsme/boeddhisme dan zien we een sterke verwevenheid tussen beide; 

hoofdzakelijk onderbouwd met het argument dat alles wat is, zijn reden en zijn 

gronden heeft in vroegere levens. Het totale resultaat van alle handelingen bepaalt 

de kwaliteit van een volgend leven. De dood ziet men als een opgang naar de 

hoogten van definitieve bevrijding. 

Binnen het christendom ligt dit anders. Al in de vroegchristelijke kerk is de 

reïncarnatiegedachte afgewezen (Constantinopel, 553). Ook de uitspraken van 

Origenes, Justinus, Ireneus van Lyon, Tertullianus en Augustinus laten een afwijzing 

zien. De brede afwijzing binnen het christendom steunt op bijbels onderbouwde 

argumenten. Zo gaat de reïncarnatiegedachte voorbij aan de mens als uniek individu 

en de eigen identiteit, steunt het op keiharde zelfverlossing, is het een harteloos 

mechanisme van oorzaak en gevolg en rationele verklaring. Kortom: het doet geen 

recht aan de unieke relatie van God en de mens en biedt geen wezenlijk antwoord 

op de vraag naar lijden en schuld. Na de dood doen de doden niet meer mee in het 

levenspatroon van deze wereld. 

Zij die binnen het christendom wel mogelijkheden zien, beroepen zich naast enkele 

spaarzamelijke bijbelteksten met name op de ervaringen van kinderen aan vroegere 

levens. Als we dieper kijken waarom men echter in de reïncarnatiegedachte gelooft 

dan zien we dat men zoekt naar een verklaring van het onrecht in de wereld. Men 

ziet het als de meest acceptabele verklaring van de chaos en het onrecht in de 

draaikolk van de wereldgeschiedenis. Ook geeft het ruimte voor de eigen vrije wil en 

verantwoording. Opvallend is hier de nauwe aansluiting met het New Age-denken, 

o.a. zichtbaar in de manier waarop men tegen de dood aankijkt. De dood is niet iets 

ergs, het hoort erbij. Het is slechts een overgang, een ontwikkeling en vooruitgang 

naar een volgend stadium. Hoewel de reïncarnatiegedachte binnen New Age niet 

een hoofdgedachte is, maakt het er wel als vanzelfsprekend deel van uit. De mens is 

niet een individu met een eenmalig leven, maar een moment in een groots proces. 

Het verschil met het hindoeïsme/boeddhisme is dat New Age gericht is op het ik van 

41


de mens die zich ontplooit in tegenstelling tot de overheersende gedachte van het 

achterlaten van de illusies van de wereld in de oosterse visie. De overeenkomst is 

echter dat de toekomst in handen van mensen ligt die daar nú vorm aan kunnen 

geven. De reïncarnatieleer biedt de mens weer zingeving door de grote nadruk op de 

menselijke relaties en het aansporen tot het nemen van eigen verantwoordelijkheid, 

binnen New Age sterk profilerend gestimuleerd wat het cursusaanbod op internet 

zichtbaar maakt. 

De vraag is of er daardoor ook aanwijsbaar sprake is van een groei van de 

reïncarnatiegedachte in onze samenleving. We zagen (hoofdstuk 2) een 

verdergaande ontkerkelijking. We zagen echter dat dit geen eenduidige afname van 

religiositeit betekende. Er zijn immers stijgende trends te ontdekken als het gaat om 

het geloof in God, een leven na de dood, de hemel en de hel. Zo gelooft een ruime 

meerderheid van de samenleving in een leven na de dood. Wel blijkt hierbij een 

diversiteit aan opvattingen over te zijn. Ook blijkt dat er in meerderheid noties 

zichtbaar zijn die je kan herleiden tot New Age-denken, zoals de gedachte dat de 

mens een onderdeel is van een groter kosmisch geheel en dat de dood een 

doorgaande levensweg is. Toch kunnen we niet vaststellen dat er sprake is van een 

groei of toename, hoewel de reïncarnatiegedachten onmiskenbaar een factor van 

belang zijn in onze samenleving; ook in kerkelijke kringen. Het is echter niet bewezen 

dat de ontkerkelijking zou zorgen voor een groei in reïncarnatiegedachten. 

Mogelijk wordt profilering soms verward met toename. 

4.2 Reformatorisch jongerenperspectief 

Deze paragraaf geeft op basis van hoofdstuk 3 samenvattend antwoord op de vraag 

hoe reformatorische jongeren van 16-21 jaar denken over het leven na de dood en 

welk perspectief dit hun biedt. 

De onderzochte groep jongeren zijn hoofdzakelijk kerkelijk betrokken jongeren 

(50%). Van belang is te beseffen dat dit een relatief begrip is; in deze studie 

gerelateerd aan de mate van participatie aan kerkelijke verenigingen, doen van 

belijdenis, bijbelgebruik en de verwachting actief betrokken te blijven bij de kerkelijke 

gemeente. Dit betekent nadrukkelijk niet dat de groep die hier niet binnenvalt de kerk 

de rug toekeert, alhoewel het een signaal is dat 11% aangeeft niet actief betrokken te 

blijven bij de kerkelijke gemeente en dat 25% dit nog niet weet. 

Het onderzoek laat op een aantal onderdelen zien dat de jongeren betrokken zijn op 

het thema leven na de dood. Tegelijkertijd is er sprake van een gereserveerdheid 

naar zichzelf toe. Zoals verwacht is er in de onderzochte groep een aanmerkelijk 

grotere groep die gelooft in het leven na de dood (95%) ten opzichte van de 

samenleving (50-60%). Hetzelfde geldt met betrekking tot hemel en hel. Hiermee 

verbonden zien we een sterke afwijzing van de reïncarnatiegedachten; 75% wijst het 

af als een onzinnige gedachte, 84% geeft aan dat het niet samen kan gaan met het 

christelijke geloof. Slechts 26% geeft aan zich voor te kunnen stellen dat iemand in 

reïncarnatiegedachten gelooft. Van belang hierbij is de notie dat jongeren deze 

mogelijkheid hoofdzakelijk niet zien als iets voor henzelf, maar begrip opbrengen of 

denken ‘je moet toch wat geloven’. We kunnen vaststellen dat de onderzochte 

jongeren niet veelvuldig met reïncarnatiegedachten worden geconfronteerd, alhoewel 

toch 14% mensen kent die erin geloven. Binnen de media wordt het op internet het 

meeste herkend (21%), in kranten het minste (14%). Uit het onderzoek blijkt dat 

jongeren nauwelijks actief zijn op Second Life; 19,6% houdt zich er bewust vandaan. 

Voor een belangrijk deel worden jongeren in de preek, op catechisatie en op de 

vereniging geconfronteerd met het thema leven na de dood. Opvallend hierbij is dat 

gesprekken ook aanzetten hierover te denken, evenals een sterfgeval. Hoewel het 

42


thema in de media ook aan de orde komt, is dit voor de jongeren geen factor van 

belang. 

Wat het toekomstperspectief van de jongeren betreft, blijkt dat dit een minder 

eenduidig beeld oplevert dan het beeld over het leven na de dood. Opvallend is dat 

de jongeren hoofdzakelijk niet ver vooruit kijken. Slechts 40% denkt verder dan 10 

jaar vooruit; 53% denkt aan een kortere periode. Dit betekent niet dat het een 

contrast vormt met het denken over het leven na de dood, maar wel dat dit in 

mindere mate aanwezig is. Zo denkt 75% bij toekomst aan dit leven én aan het leven 

na dit leven. Dit tegenover 95% die gelooft in het leven na de dood. We kunnen 

hieruit concluderen dat er jongeren zijn die eerder denken aan de aardse toekomst 

dan aan de toekomst na dit leven. De resultaten met betrekking tot de 

toekomstthema’s klimaat, terrorisme, zending en Israël steunen deze conclusie. 

Terrorisme wordt het meeste verbonden aan de toekomst (64%), gevolgd door 

zending (55%) en klimaat (47%) en Israël (42%) op de laatste plaats. Binnen de 

groep die als het gaat over de toekomst alleen aan dit leven denkt, zien we dat er 

nog minder aan de thema’s zending en Israël wordt gedacht ten opzichte van de hele 

groep. Brengen we de toekomstthema’s in verband met het mediagebruik en de 

reikwijdte van het toekomstperspectief, dan kunnen we vaststellen dat er een directe 

relatie bestaat tussen de intensiteit van het mediagebruik, de betrokkenheid op de 4 

toekomstthema’s en de vraag of de toekomst aardsgericht is of ook betrekking heeft 

op het leven na de dood. Jongeren die de toekomst beperken tot dit leven zijn minder 

gericht op kerkelijke thema’s als zending en Israël en tegelijkertijd intensiever 

mediabetrokken. 

Wat betreft het persoonlijke toekomstbeeld, geeft het merendeel van de jongeren 

aan hier geen zicht op te hebben (65%). Een 7% geeft aan het leven verder somber 

in te zien. Opmerkelijk is dat in deze groep 37% problemen heeft in de thuissituatie. 

Hieruit blijkt dat de gezinssituatie voor een aanzienlijk deel het toekomstbeeld van 

jongeren kan beïnvloeden, alhoewel niet gezegd is dat dit de belangrijkste factor is. 

Wel zien de jongeren de toekomst van de kerk als zorgwekkend; 55% geeft aan dat 

de toekomst er voor de kerk niet goed uitziet. Slechts 14% ziet deze toekomst 

positief. Een duidelijk signaal, alhoewel we moeten bedenken dat de jongeren 

waarschijnlijk vooral de kerk in Nederland op het oog zullen hebben gehad en minder 

het wereldwijde perspectief. In hoofdstuk 5 meer over de vraag of het terecht is. 

4.3 Een vergelijk 

Uiteindelijk staan we nog voor de vraag hoe het perspectief van onze jongeren zich 

verhoudt tot de reïncarnatiegedachten in onze samenleving. Getalsmatig is gebleken 

dat het besef van het leven na de dood bij reformatorische jongeren zeer sterk 

aanwezig is en een eenduidig patroon kent, tegenover een minder sterk besef in de 

samenleving met een diversiteit aan opvattingen. In 4.2 zagen we dat dit sterke besef 

niet in dezelfde mate is terug te zien in het toekomstperspectief, dat naar mate men 

de media intensiever gebruikt meer aardsgericht is. Wel zien we onder de jongeren 

een toekomstperspectief dat in sterke mate bepaald wordt door het besef dat er 

leven is na de dood en God het leven oordeelt. Mogelijk geeft dit een verklaring voor 

het gegeven dat de jongeren in een aantal gevallen ondanks hun betrokkenheid een 

zekere mate van distantie toonden, omdat ze nog veel vragen hebben over een 

persoonlijke relatie met God. 

We zien hier bij de reformatorische jongeren een perspectief naar voren komen 

waarin ze bewust zijn dat ze het leven niet zelf in de hand hebben. We zien de 

43


bewustheid van een lineaire tijdsvisie, los van de ban van de levenscyclus. De 

toekomst ligt uiteindelijk in God als Voltooier van de schepping. 

Kijken we in dit verband naar wat reïncarnatiegedachten bieden, dan zien we een 

botsend perspectief. Hier is het namelijk de mens zelf die de eigen toekomst maakt. 

Het gedrag is daar juist bepalend voor een nieuw leven op aarde en biedt een 

nieuwe kans. De toekomst ligt hier in handen van mensen. 

Als we teruggaan naar de vraag waarom aanhangers van de reïncarnatie in deze 

gedachten geloven dan moeten we vaststellen dat er geen bevredigend antwoord 

gegeven wordt op de vragen waar men zelf mee worstelt (waarom is de één rijk en 

de ander straatarm, waarom is er ziekte en gezondheid, geluk en tegenspoed?). 

Feitelijk biedt de reïncarnatiegedachte niet meer dan een verklaring van de eigen 

situatie en een mogelijkheid om met de eigen onvolkomenheden en mislukkingen te 

leven. Dit roept de vraag op: is dit dan de barmhartigheid waarnaar men op zoek is? 

De dingen die je nu overkomen, zijn te wijten aan daden uit het vroegere leven. Is ‘je 

ontvangt wat je verdiend hebt’ dan een hoopvol perspectief? 

We zien hier dat in de reïncarnatiegedachte de mens zelf tot een oplossing moet 

komen en alleen wordt gelaten. Het accent ligt op de mens, die ronddraait in een 

cirkel, totdat je opgaat in het goddelijke, in het niets. Voor aanhangers van de 

reïncarnatiegedachte een manier om het leven zin te geven. Maar we zien dat een 

elementaire christelijke dimensie, het gericht zijn op en het dienen van God, 

ontbreekt. 

Ondanks de botsende perspectieven kan wel vastgesteld worden dat binnen beide 

perspectieven -wat reïncarnatie betreft met name binnen de rationele 

reïncarnatieleer- het leven als zinvol wordt gezien. Hoewel dit signaal in een koele 

materialistische samenleving warm aan lijkt te doen, moeten we tegelijkertijd 

vaststellen dat de invalshoek totaal verschillend is, zelfs als binnen New Age over 

Jezus gesproken wordt. Zo wordt binnen New Age wel gesproken over Jezus en 

Christus als één van de hoogste manifestaties van het goddelijke. In de Bijbel wordt 

zo niet over Jezus gesproken, maar als Zoon van God, God Zelf, de Verlosser. 

Laten de kerken niet zwijgen over de zin van het leven en het leven na de dood. Het 

spreken hierover noodzaakt geen reïncarnatiegedachte, maar het uitdragen van het 

christelijke perspectief: verlossing uit een gebroken leven door een genadige God. 

Binnen een samenleving als India met de dreiging die van hindoe-nationalisten 

uitgaat, zal het cultureel en sociologisch bezien lastig zijn om dit christelijke 

perspectief bespreekbaar te maken. In onze samenleving ligt dit anders. Voor een 

meerderheid van onze samenleving is het leven na de dood geen onwerkelijkheid, 

wat mogelijkheden biedt in gesprek te gaan en elkaar te bevragen op het persoonlijk 

toekomstperspectief. Voor de onderzochte jongeren is het een thema waar men sterk 

op betrokken is. Ook staan de jongeren open om hier over in gesprek te gaan. De 

noodzaak om dit te doen wordt onderstreept door het gegeven dat men 

terughoudend is over hun persoonlijk toekomstperspectief. 

44

5. Toekomst, voor wie? 


Dit hoofdstuk sluit de studie af met enkele persoonlijke aanbevelingen. Deze 

aanbevelingen zijn bedoeld voor betrokkenen bij de godsdienstige vorming van de 

onderzochte leeftijdsgroep. 

• Onze huidige samenleving biedt een toenemend aantal cursussen op het 

gebied van coaching en gesprekstechnieken waarin reïncarnatiegedachten 

zijn verweven. Christencoaches zouden krachten moeten bundelen en zich 

herkenbaar moeten profileren. 

• In onze samenleving raakt het woord avatar ongemerkt ingeburgerd. Internet 

draagt hier voor een belangrijk deel aan bij, denk aan Second Life en 

programma’s of contactgroepen waar je een avatar maakt om digitaal 

aanwezig te kunnen zijn. Let ook op kleding waar avatar een handelsmerk lijkt 

te worden. Het is een onderzoek waard na te gaan welke parallellen te trekken 

zijn tussen reïncarnatiegedachten en het avatargebruik. 

• In de voorliggende studie is duidelijk geworden dat reïncarnatiegedachten de 

mens terugwerpen op zichzelf. Reïncarnatiegedachten dienen vanuit bijbels 

perspectief radicaal afgewezen te worden, omdat het strijdig is met de bijbelse 

visie op zonde en genade, de kernboodschap van verlossing en het 

opstandingsgeloof. 

• Reïncarnatiegedachten zijn zowel in een hindoeïstische samenleving als New 

Age verbonden met de zin van het leven. Vanuit christelijk perspectief bieden 

deze gedachten geen werkelijke troost, maar laten ze een leegte achter en 

spiegelen een onzekere toekomst voor. Het afwijzen van 

reïncarnatiegedachten dient daarom altijd verbonden te zijn aan het wijzen op 

het bijbelse perspectief, zoals verwoord in de Heidelbergse Catechismus 

zondag 22: 

Welke troost geeft u de opstanding van het vlees? Dat niet alleen mijn ziel na dit leven 

terstond tot haar Hoofd Christus opgenomen zal worden, maar dat ook dit mijn vlees, door 

de kracht van Christus opgewekt, weer met mijn ziel verenigd en aan het verheerlijkt 

lichaam van Christus gelijkvormig zal worden. 

Welke troost put u uit het artikel over het eeuwige leven? Evenals ik nu al het begin van 

de eeuwige vreugde in mijn hart voel, zal ik ook na dit leven volkomen heerlijkheid 

bezitten, die geen oog heeft gezien en geen oor heeft gehoord en die in geen mensenhart 

is opgekomen, en wel om God daarin eeuwig te prijzen. 

• De kerk dient zich niet alleen te bezinnen op een geseculariseerde 

samenleving met atheïsten die opgeslokt worden door materiele 

beslommeringen, maar evenzeer op een zoekende samenleving die niet 

zonder meer gelooft in wetenschap en techniek. 

• Reformatorische jongeren staan open voor een gesprek over het leven na de 

dood. Opvoeders dienen zich hiervan bewust te zijn. Hierbij is van belang de 

jongeren persoonlijk te wijzen op het perspectief dat de Bijbel aanreikt: een 

hoopvolle toekomst voor de Christelijke Kerk. Onder Christelijke Kerk verstaan 

we wat verwoord staat in artikel 27 van de Nederlandse Geloofsbelijdenis: ‘Wij 

45


geloven en belijden één enige katholieke of algemene Kerk, die is een heilige 

vergadering van ware Christgelovigen, al hun zaligheid verwachtende in Jezus 

Christus, gewassen zijnde door Zijn bloed, geheiligd en verzegeld door de 

Heilige Geest.’ Deze Kerk kan niet kleiner worden, maar zal toenemen tot de 

wederkomst van Christus! In het verlengde hiervan is het noodzakelijk de 

jongeren erop te wijzen dat het ‘moeten zijn van een ware gelovige’ geen 

drempel of prestatie is, maar een wegwijzer en gift. 

• De Bijbel tekent de werkelijkheid van de bestemmingen na de dood. Ieder 

mens verdient de dood. Het Nieuwe Testament tekent de hel met beelden van 

een oven van vuur, een gevangenis, een afgrond, ketenen van duisternis, 

wroeging en knersen van tanden. De hemel daartegenover als een plaats 

zonder zonde om naar te verlangen, een plaats waar lijden geen plaats heeft, 

eeuwig bij God. Laat dit ons aansporen ieder voor te houden, wat in Joh. 11: 

25 en 26 staat en Jezus over Zichzelf zegt: Ik ben de Opstanding en het 

Leven; die in Mij gelooft zal leven, al ware hij ook gestorven; en een iegelijk 

die leeft en in Mij gelooft, zal niet sterven in der eeuwigheid. Gelooft gij dat? 

46

Literatuur 


Bakker, F.L., ‘Hindoeïsme en zending, speciaal in Nederland’, Wereld en Zending 34/4 (2005), p. 12- 

30. 

Barret, D. & Johnson, T., World Christian Encyclopedia. A Comparative Survey of Churches and 

Religions in the Modern World, Oxford, 2001. 

Bernts, T. (red.), Boodschap aan de kerken? Religie als sociaal en moreel kapitaal, Zoetermeer, 2004. 

Blok, J., Denkend en zoekend geloven. Speurtocht van een bèta-gelovige, Amsterdam, 2006. 

Brox, N., ‘Het vroeg-christelijke debat over zielsverhuizing’, Concilium 29/5 (1993), p. 81-86. 

Habets, F., Reïncarnatie, geloof of overtuiging. De geboorte van een nieuw wereldbeeld, Barchem, 

2006. 

Hanegraaff, W., New Age Religion and Western Culture, Esotericism in the Mirror of Secular Thougt, 

Utrecht, 1995. 

Häring, H., ‘Een antropologische wending? De invloed van Augustinus’, Concilium 29/5 (1993), p. 93- 

103. 

Hick, J., Dood en leven, Helmond, 1977. 

Hick, J., Het hart van het christelijk geloof, Baarn, 1979. 

Kampen, P. van, Na het laatste uur, Kampen, 1994. 

KASKI, Spiritualiteit in Nederland, Nijmegen, 2003. 

Klink, J., Het open venster. Een nieuwe tijd ook voor christenen, Baarn, 1994. 

Kole, I., ‘Reïncarnatie’, in: Jong, J. en Mauritz, J., Dichterbij dan je denkt, Woerden, 1998, p. 31-35. 

Kranenborg, R., Reïncarnatie en christelijk geloof, Kampen, 1989. 

Kruispunt, God in Nederland, 1996-2006, Kampen, 2007. 

Logister, W., Reïncarnatie: de vele kanten van een oud en nieuw geloof, Tielt, 1990. 

Mann, A., Alles over reïncarnatie, Naarden, 1995. 

Meurs-Lambregts, J., Loslaten …? Of vasthouden!, Woerden, 2006. 

Moha, A., De kijk op het leven na de dood, Management Summary, IKON, Amsterdam, 2005 (niet 

gepubliceerd). 

Praag, H. van, Paranormale identiteit, Leven na de dood, reïncarnatie, spiritisme, bezetenheid, 

individuatie, Baarn, 1974. 

Rietdijk, R., ‘Is er leven na de dood?’, in: Jong, J. en Mauritz, J., Dichterbij dan je denkt, Woerden, 

1998, p. 63-71. 

Smart, N., Godsdiensten van de wereld, Kampen, 2003, p. 630. 

Sociaal en Cultureel Planbureau, Secularisatie in de jaren negentig, Kerklidmaatschap, veranderingen 

in opvattingen en een prognose, Den Haag, 2000. 

Sociaal en Cultureel Planbureau, Een onderzoek naar de religieuze betrokkenheid van Turken en 

Marokkanen, Samenvatting, Den Haag, 2004. 

47


Sociaal en Cultureel Planbureau, Godsdienstige veranderingen in Nederland. Verschuivingen in de 

binding met kerken en de christelijke traditie, Den Haag, 2006. 

Stolp, H., Karma, reïncarnatie en christelijk geloof, Baarn, 1996. 

Veldhuizen, H., Hoe occult is occult?, Kampen, 1994. 

48

Websites 


Centraal Bureau voor de Statistiek, 

http://statline.cbs.nl/StatWeb/table.asp?LYR=G2:6&LA=nl&DM=SLNL&PA=60027ned&D1=96- 

100&D2=a,!11-26,!32-42&D3=(l-6)-l&STB=G1&HDR=T. 

Instituut voor Sociologisch-Economisch Onderzoek, 

http://www.wijkalliantie.nl/publicaties/intercultureel/derden/artikel/toekomst-in-meervoud#bb2. 

Katholieke Universiteit Leuven, http://www.kuleuven.be/icrs/religies/religies_overzicht.htm. 

Reformatorisch Dagblad, 

http://www.refdag.nl/artikel/1287369/Grootste+bedevaart+ter+wereld+in+India+begonnen.html. 

Second Life NL, http://www.secondlife.nl/paginas/2/secondlife.html. 

Stichting Spirituele Ontwikkeling, http://www.spiritualiteit.com/?sid=artikel&aid=20. 

49


50


Bijlage 1 Jongerenenquête JBGG zomerkampen 2007, incl. 

respons (aantal) 

51


52

Hallo jongelui, 


Op al de JBGG-kampen uit binnenland (16-19 jaar) en buitenland (17-21 jaar) wordt in de maand juli een enquête 

gehouden. 

Je wordt gevraagd om deze enquête serieus en zelfstandig in te vullen. 

Anonimiteit is gewaarborgd. 

Sterkte met het invullen! 

Algemene vragen 

Omcirkel het juiste antwoord. 

Soms zijn meerdere antwoorden mogelijk. 

1. Wat is je leeftijd 

7 15 

106 a 16 

76 b 17 

42 c 18 

33 d 19 

9 e 20 

2 f 21 

2. Geslacht 

129 a man 

146 b vrouw 

3. Kerkverband 

299 a Ger Gem 

76 b anders, nl… 

4. Kerkelijke betrokkenheid 

4 a ik heb belijdenis gedaan 

32 b ik overweeg belijdenis te doen 

107 c ik heb geen belijdenis gedaan en doe dit 

voorlopig niet 

177 d ik zit op een kerkelijke (jeugd)vereniging 

5. Wat is de belangrijkste reden dat je op dit 

Daniëlkamp bent? 

29 a dat doe ik al jaren 

246 b voor de gezelligheid/met vrienden mee 

67 c voor de meerwaarde die dit kamp biedt 

(bezinning) 

5 d dat willen m’n ouders graag 

10 e anders, nl… 

6. Ons gezin bestaat uit 

265 a vader 

271 b moeder 

251 c broer(s) 

250 d zus(sen) 

7. Ik vind het bij ons thuis 

251 a gezellig 

9 b ongezellig 

15 c anders, nl… 

8. Wat doe je overdag? 

142 a werken 

208 b studeren 

3 c anders, nl… 

53 

9. Wat is je laatste opleiding of waar ben je 

nog mee bezig? 

66 a LBO/VMBO/MAVO 

78 b HAVO/VWO 

95 c MBO 

35 d HBO 

0 e WO 

10. Ik lees mijn bijbel 

87 a omdat ik daar troost vind/veel uit kan leren 

149 b omdat ik dat gewend ben 

7 c omdat ik dat moet 

128 d omdat het Gods Woord is waardoor Hij 

spreekt 

21 e niet 

10 f anders, nl… 

11. Hoeveel uur zit je gemiddeld buitenom 

school- en/of werktijd achter de computer? 

96 a minder dan 1 uur per dag 

115 b 1-2 uur per dag 

53 c 2-5 uur per dag 

11 d meer dan 5 uur per dag 

12. De meeste tijd achter de computer 

(buitenom school en werk!) vul ik in met 

56 a computerspelletjes 

35 b online-spelen 

211 c contacten (MSN, hyves en mail e.d.) 

80 d dvd’s 

138 e surfen op internet 

8 f anders, nl… 

13. TV kijk ik 

216 a (vrijwel) nooit 

45 b minder dan 1 uur per dag 


0 d 2-5 uur per dag 

2 e meer dan 5 uur per dag 

14. Radio luister ik 

92 a (vrijwel) nooit 

88 b minder dan 1 uur per dag 


16 d 2-5 uur per dag 

34 e meer dan 5 uur per dag

Stellingen over leven na de dood 

1. er is leven na de dood 

2. ik denk vaak aan het leven na de dood 

3. ik denk nooit aan het leven na de dood 

4. het leven na de dood houdt me wel eens bezig 

5. ik heb veel vragen over het leven na de dood 

6. ik zou graag over het leven na de dood praten 

maar durf dat niet 

7. in mijn familiekring wordt er gesproken over het 

leven na de dood 

8. in mijn vriendenkring wordt er gesproken over 

het leven na de dood 

9. ik praat met vrienden over het leven na de dood 

10. ik praat met mijn ouders over het leven na de 

dood 

11. ik geloof dat God de mensen na de dood 

oordeelt 

12. ik geloof dat er een hemel is 

13. ik geloof dat er een hel is 

14. omdat er leven is na de dood is mijn leven niet 

voor niets 

15. dat er leven is na de dood geeft mij hoop voor 

de toekomst 

16. in preken hoor ik veel over het leven na de dood 

17. ik word aan het denken gezet over het leven na 

de dood door preken die ik hoor 

18. op catechisatie kan/kon ik terecht met vragen 

over het leven na de dood 

19. op de (jeugd)vereniging komen onderwerpen 

aan de orde die te maken hebben met het leven 

na de dood 

20. door een sterfgeval ben ik meer gaan nadenken 

over het leven na de dood 

21. internet vormt voor mij een belangrijke bron van 

informatie over het leven na de dood 

22. de TV vormt voor mij een belangrijke bron van 


23. de radio vormt voor mij een belangrijke bron van 


24. boeken/tijdschriften vormen voor mij een 

belangrijke bron van informatie over het leven na 


25. de Bijbel vormt voor mij een belangrijke bron van 


26. gesprekken vormen voor mij een belangrijke 

bron van informatie over het leven na de dood 

Stellingen over reïncarnatiegedachten 

27. een aanhanger van de reïncarnatiegedachte 

gelooft dat hij/zij na de dood terugkomt in een 

ander wezen (ander mens of dier) 

28. ik kan me voorstellen dat iemand in reïncarnatie 

gelooft 

29. reïncarnatie is voor mij totale onzin 

30. reïncarnatiegedachten kunnen samengaan met 

het christelijke geloof 

31. reïncarnatiegedachten horen bij New Age 

32. ik weet veel over reïncarnatie 

33. ik wil meer over reïncarnatie weten 

34. ik ken mensen die in reïncarnatie geloven 


54 

eens oneens weet ik niet 

261 6 8 

154 91 30 

13 250 12 

241 21 13 

154 92 29 

50 196 29 

181 71 23 

130 119 26 

129 126 20 

153 103 19 

253 7 15 

268 0 7 

266 1 8 

218 23 34 

107 87 81 

205 45 25 

180 53 42 

185 58 32 

178 34 63 

193 59 23 

5 258 12 

5 259 11 

3 266 6 

46 212 17 

247 19 9 

182 63 30 

211 38 26 

72 172 31 

205 51 19 

10 230 35 

70 61 144 

17 225 33 

62 179 34 

37 211 27

Stellingen over computer en media 

35. ik word sterk beïnvloed door kranten 

36. ik word sterk beïnvloed door de televisie 

37. ik word sterk beïnvloed door de radio 

38. ik word sterk beïnvloed door de computer 

39. ik kom in kranten reïncarnatiegedachten tegen 

40. ik kom op TV reïncarnatiegedachten tegen 

41. ik kom op de radio reïncarnatiegedachten tegen 

42. ik kom in computerspelletjes 

reïncarnatiegedachten tegen 

43. ik kom op internet reïncarnatiegedachten tegen 

44. ik speel world of warcraft 

45. world of warcraft geeft me een kick 

46. world of warcraft heeft niets te maken met 

reïncarnatie 

47. world of warcraft is maar een spel, dus 

onschuldig 

48. van world of warcraft kan je veel leren 

49. world of warcraft heeft een demonisch karakter 

waar ik me ver vandaan houd 

50. ik speel andere online spelen 

51. ik weet wat Second Life is 

52. Second Life geeft me een kick 

53. ik heb een avatar op Second Life 

54. Second Life heeft niets te maken met 

reïncarnatie 

55. Second Life is maar een spel, dus onschuldig 

56. Second Life biedt veel goede mogelijkheden 

57. op Second Life wil ik mijn leven beter inrichten 

58. Second Life heeft een demonisch karakter waar 

ik me ver vandaan houd 

59. ik voel me op Second Life vrijer dan anders 

60. op hyves doe ik me anders/beter voor 

Stellingen over toekomst 

61. ik denk veel over mijn toekomst 

62. als ik aan de toekomst denk, dan denk ik verder 

dan 10 jaar 

63. als ik aan de toekomst denk, dan denk ik alleen 

aan dit leven 

64. als ik aan de toekomst denk, dan denk ik aan dit 

leven én aan het leven na de dood 

65. ik denk dat het met mij in mijn verdere leven 

goed gaat 

66. mijn verdere leven zie ik somber in 

67. welvaart staat voor mij op nummer 1 

68. de toekomst voor de kerk ziet er goed uit 

69. ik verwacht dat ik actief betrokken blijf bij de 

kerkelijke gemeente 

70. ik verwacht dat ik bij het kerkverband blijf waar ik 

nu (doop)lid ben 

71. als ik aan de toekomst denk, dan denk ik ook 

aan klimaatsverandering 


aan terrorisme 


aan zending 


aan het Joodse volk/Israël 


55 

eens oneens weet ik niet 

57 202 16 

27 229 19 

55 199 21 

106 148 21 

35 199 41 

34 188 53 

39 184 52 

46 170 59 

57 166 52 

13 234 28 

9 189 77 

11 90 174 

23 123 129 

12 96 167 

49 51 170 

108 147 20 

139 88 48 

12 145 118 

13 167 95 

21 62 192 

24 130 121 

29 99 147 

13 122 140 

54 60 161 

10 90 175 

21 201 53 

244 23 8 

108 145 22 

71 179 25 

205 47 23 

42 54 179 

19 200 56 

30 194 51 

37 150 88 

177 29 69 

171 33 71 

129 113 33 

176 73 26 

150 98 27 

116 125 34 

Bedankt voor je inzet en medewerking! 

Z.O.Z


Wil je na het kamp nog iets over de enquête kwijt of heb je vragen? 

Mail dan naar vragenopzomerkampen@kliksafe.nl 

Heb je nog opmerkingen dan kan je die hieronder kwijt. 

56


57


58

Maar na de dood is 't leven mij bereid… - Igitur - Universiteit Utrecht

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

Delete template?

Save as template?