Inventaris - Nederlands Architectuurinstituut

Inleiding
hij wilde met de middeleeuwse bouwloodsen als voorbeeld terugkeren naar een
ambachtelijke productie. Dit was voor Cuypers een reactie op de nadelen die de
ontwikkeling van de industriële productie en de opkomst van het commerciële
bouwbedrijf met zich meebrachten. Met een intensieve samenwerking tussen het
architectenbureau en de kunstwerkplaats wilde Cuypers tegenwicht bieden aan
standaardisatie, mechanisatie en seriematige productie. Hij werd hiertoe ook
geïnspireerd door het werk en de geschriften van de Engelse architect en theoreticus
A.W.N. Pugin. De bouwloods en het gilde waren niet alleen het antwoord op de
industrialisatie, maar ook op de zijns inziens maatschappelijke desintegratie van zijn
tijd. De opkomst van stromingen als liberalisme, socialisme en kapitalisme waren
volgens hem de oorzaak van die desintegratie. Hij zag de bouwloods en het gilde als
hoeksteen van de samenleving; een corporatieve samenleving waarin ieder naar
talent en vermogen een plaats had en de kerk als geestelijk leider optrad.
In de kunstwerkplaats in Roermond werden de traditionele ambachtelijke elementen
van het gebouw ontworpen en vervaardigd: ijzerwerk, glas-in-loodramen,
beeldhouwwerk, muurschilderingen, stoffen en meubels. Deze kunstwerkplaats heeft
dan ook een kolossale productie van kerkmeubelen en beeldhouwwerken op zijn
naam staan. Bovendien werden op de kunstwerkplaats ambachtslieden, kunstenaars
en architecten opgeleid. Aan al die disciplines was in die tijd een groot tekort.
Architectenpraktijk
Cuypers wilde niet alleen in zijn eigen kunstwerkplaats de middeleeuwse
productieverhoudingen nieuw leven inblazen, maar ook daarbuiten. De aannemer,
een figuur die in de negentiende-eeuwse bouwwereld een steeds belangrijker plaats
verwierf, leek Cuypers overbodig. Hij probeerde opdrachtgevers ervan te overtuigen
de bouw in handen van de architect te laten. Cuypers’ opdrachtgevers waren, zeker
in zijn beginjaren, vooral pastoors en kerkbesturen. Door de bevestiging van de
godsdienstvrijheid in de grondwet van 1848 en door het herstel van de
bisschoppelijke hiërarchie in 1853 barstte er bij de katholieke parochies in Nederland
een ware bouwwoede los. Iedere parochie wilde een eigen kerk. In de eerste jaren
van Cuypers’ architectenpraktijk bestonden zijn opdrachten uitsluitend uit het
ontwerpen van kerken. Toch moest Cuypers, als architect-aannemer, zijn idee
loslaten om alles zelf in de hand te houden. Met name de bisschoppen verboden
iedere poging buiten aanbesteding te bouwen. Waarschijnlijk hing dit samen met het
grote aantal opdrachten voor de bouw van kerken en de daaraan verbonden
financiële risico’s. Ook later, toen Cuypers grote opdrachten als de bouw van het
Centraal Station en het Rijksmuseum in Amsterdam binnenhaalde, kon hij niet meer
om de figuur van de aannemer heen. Daar kwam bij dat er in de loop van de
negentiende eeuw een steeds sterkere scheiding tussen de verschillende
beroepsgroepen ontstond en het vak van aannemer een waar specialisme werd.
In 1865 vestigde Cuypers zich in Amsterdam en vanuit deze stad kon hij zijn
werkterrein aanzienlijk verbreden. Zo deed hij in 1876 mee aan een besloten
wedstrijd voor het ontwerp van het prestigieuze Rijksmuseum. Zijn ontwerp werd
bekroond en uitgevoerd. In 1885 werd het museum in gebruik genomen. Inmiddels
was hij in 1881 begonnen met de bouw van het Centraal Station in Amsterdam. In
deze werken kwamen de twee beginselen die zo karakteristiek zijn voor zijn werk tot
uitdrukking: het principe van een rationeel gebruik van bouwmaterialen en het
4