De Oude Kerk te Buitenpost

De Oude Kerk
te
Buitenpost

Workshop De Oude Kerk – G.D. Bouwman 2/8

De Oude Kerk te Buitenpost
De huidige kerk is in 1491, aan het eind van de Middeleeuwen, gebouwd.
De kerk werd in een eenvoudige Gotische stijl gebouwd. Je kunt dat o.a. zien aan de ramen die aan
de bovenkant spitsvormig zijn.
De huidige kerk kwam waarschijnlijk in de plaats van een oudere kerk. Dat weten we, omdat het
onderste gedeelte van de toren, waarvan de muren meer dan twee meter dik zijn, uit het eind van de
12 e eeuw stamt. De toren is gebouwd met grote stenen, de zgn. kloostermoppen.
In 1594 is er brand geweest in de kerk. In die tijd waren er soldaten in de kerk ingekwartierd. Zij
behoorden tot het 'Staatse' leger, dat in 1594 de Spaanse troepen in Friesland versloeg.
Dankzij het beleid van Feyco Herbranda, die in die tijd grietman van Achtkarspelen was, werd de
kerk herbouwd. Het herstel duurde van 1611 - 1613.
(Een grietman was het hoofd van de rechtspraak en het bestuur van een aantal dorpen, de zgn. grietenij.)
In het begin van de 17 e eeuw is er weer brand geweest in de kerk en in 1954 is het bovenste
gedeelte van de toren afgebrand als gevolg van blikseminslag.
Gelukkig zijn ook toen weer de kerk en de toren hersteld.
Als je de kerk binnenkomt, vallen een aantal dingen meteen op:
- de houten banken en de herenbanken
- de preekstoel, de avondmaalstafel
- het stenen middeleeuws doopvont en (als je even zoekt)
- het middeleeuws stenen altaarblad (dit werd vroeger in de katholieke eredienst (tot 1598) gebruikt)
- de rouw- en de wapenborden
- het orgel

HET INTERIEUR
Het woord 'kerk' betekent eigenlijk: 'huis des Heren'. Deze kerk is een gebouw waar de christelijke
gemeente hier uit het dorp haar zondagse erediensten houdt. De mensen zingen, bidden en luisteren
naar de predikant. Er wordt soms gedoopt. Als de gemeente bij elkaar komt, steekt men altijd een
speciale kaars aan als symbool van Christus, het Licht der wereld.
Je kunt aan de inrichting van de kerk zien, waarvoor de kerk gebruikt wordt.
Vandaag kun je iets te weten komen over het kerkinterieur.
Daarbij beginnen we in het koor (het achterste gedeelte van de kerk).
Allereerst iets over de Romeinse cijfers.
JAARTALLEN en BOUWKUNDIGE VERSIERINGEN
Romeinse cijfers zie je vaak op oude voorwerpen. Men gebruikte indertijd de letters I, V, X, L, C, D
en M. Elk van die letters stelt een bepaald getal voor:
I = 1, V = 5, X = 10, L = 50, C = 100, D = 500, M = CIЭ = 1000
Verder geldt twee rekenregels:
- als een kleiner getal achter een groter getal staat dan: optellen.
Vb.: VI = 5 + 1 = 6, DXII = 500 + 10 + 1 + 1 = 512
- als een kleiner getal vóór een groter getal staat dan: verschil nemen.
Vb.: IV = 5 - 1 = 4, CD = 500 - 100 = 400
In het koor van de kerk hangen een aantal rouwborden. Dit zijn grote houten borden die gemaakt
werden als een belangrijk persoon overleden was. Ze hielden de herinnering aan de overleden
mensen levend. In de rouwborden zie je dan ook vaak attributen die belangrijk voor de betreffende
persoon waren, zoals het familiewapen. Bovenop een rouwbord kun je vaak een zandloper
ontdekken. Daarmee wilde de familie van de overledene zeggen dat het leven eindig was men
daarom tijdens het leven de juiste keuzes moest maken.
- Zoek het rouwbord van de generaal der infanterie Martinus van Acronius en schrijf
het jaar op waarin deze man overleden is.
Vroeger werden er mensen in de kerk begraven. Op het graf werd dan een zware steen, de grafsteen,
gelegd. Je vindt in de kerk verschillende grafstenen.
- Probeer enkele namen en jaartallen die op de grafstenen staan, te ontcijferen.

Nu iets over bouwkundige versieringen.
Als je in deze kerk het interieur gaat bekijken, dan valt je op dat heel veel houten panelen van de
banken versierd zijn. Vaak zie je ook zuilen, houten vazen en ander beeldsnijwerk.
De houtsnijders die de banken enz. maakten, gebruikten meestal voorbeeldboeken. In deze boeken
stond dan bijvoorbeeld de vorm van de bladeren van de Acanthusplant (zie het middelste plaatje).
Vaak stonden in de voorbeeldboeken ook afbeeldingen van Griekse zuilen uit de Oudheid.
In de Oudheid werd bij de bouw van een tempel het dak ondersteund door een rij zuilen.
De bovenste gedeelten van die zuilen, de kapitelen, hadden mooie versierde vormen.
Zulke versierde kapitelen kun je ook in deze kerk ontdekken.
Er zijn drie hoofdsoorten van zuilvormen en kapitelen:
Vertaling van de Engelse namen:
cornice = kroonlijst, frieze = fries, architrave = architraaf, abacus = abacus,
echinus = echinus, fluting = cannelures, metope = metoop, triglyph = triglief,
antablature = balklaag, capital = kapiteel, shaft = zuilenschacht, base = basement,
volute = voluut, leaf = (acanthus)blad
Doric = Dorisch Ionic = Ionisch, Corinthian = Korintisch.
Je ziet in de tekening dat de bovenste gedeelten van de zuilen, de kapitelen, vaak versierd werden.

De voor ons belangrijkste soorten kapitelen zijn:
Dorisch: dit is de meest eenvoudige en robuuste kapiteel.
Het kapiteel is onversierd.
Ionisch: dit kapiteel is te herkennen aan de grote ronde voluten
aan weerszijden.
Een voluut is een ronde spiraalvormige versiering.
Als de voluut de vorm van de letter C heeft, noemen we het
een C-voluut.
Korintisch: kenmerkend zijn de bladvormen en de kleine voluten.
Composietkapiteel: dit kapiteel is een vermenging van een Korintisch kapiteel en een ander
kapiteel.
Hoorn des overvloeds
De hoorn des overvloeds (Cornucopia: cornu =
hoorn, copia = voorraad) is een begrip uit de
Griekse mythologie. Volgens de mythe is de
Cornucopia de hoorn van de geit Amalthea, die
de jonge oppergod Zeus zoogde op zijn geboor-
te-eiland Kreta. Als dank zette Zeus haar aan de
hemel als een sterrenbeeld.
Bovendien vulde Zeus de hoorn van de geit met alles wat zij wenste.
Vandaar de 'hoorn des overvloeds', symbool van rijkdom en vruchtbaarheid.
Aan het eind van de negentiende eeuw werden er in de beeldhouwkunst veel
elementen uit de natuur gebruikt.
- Welk kapiteel hebben de zuilen in de kerk?
- Waar vind je in de kerk voorbeelden van acanthusbladeren?
- Welke letters zie je in het koperwerk van de lessenaar op de kansel?
- Waar vind je C-voluten in de kerk?
- In welk jaar is het orgel gebouwd?
- Als je het jaartal niet wist, hoe kon je dan zien dat het orgel in de tweede helft van de
negentiende eeuw gebouwd is?
In de kerk staan zes herenbanken (ook wel familiebanken genoemd).
In de 17 e en 18 e eeuw lieten belangrijke (vaak adellijke) personen vaak een een speciale bank voor
hun familie maken in de kerk.
- Zoek de familiebank van de familie van Feyke van Herbranda en Wypck van Hettinga.
(Zij waren de bewoners van Herbrandastate en gaven de opdracht tot herstel van de kerk in 1611.)

HET ORGEL
Stel je eens voor:
Je hebt twee blokfluiten, een sopraanblokfluit in je ene hand en een altblokfluit in de andere hand.
Van elke blokfluit doe je met je vingers een aantal gaten dicht. Met je beide handen breng je de
fluiten aan je mond. Je zuigt de kamerlucht naar binnen in je longen en blaast vervolgens op de
beide fluiten. Beide fluiten geven een bepaalde toon.
Wat je nu deed is eigenlijk ook het principe van een orgel.
De twee soorten fluiten zijn bij een orgel de soorten pijpen. Zo heb je o.a. pijpen met een fluitklank,
met een vioolklank of met een trompetklank. We noemen een rij pijpen met dezelfde klank een
register.
Zoals een blokfluit bij elk volgend gesloten gat een hoger of lager geluid hoort, moet je je
voorstellen dat bij een orgel voor elk gaatje een aparte pijp gemaakt moet worden. Voor elk soort
geluid (register) moeten er dus evenveel pijpen gemaakt worden als er toetsen zijn. Meestal zijn dat
er 56.
Het orgel in deze kerk heeft 16 volledige registers en 6 halve registers. Halve register wil zeggen
dat er slechts voor de helft van het aantal toetsen een pijp aanwezig is. In totaal heeft dit orgel zo
ongeveer 1100 pijpen. Een gedeelte van de pijpen staan in het zicht, in het front, zoals organisten
zeggen.
Met je vingers bespeel je de blokfluit. Bij een orgel doe je dat via een toetsenbord: het manuaal.
Je hebt bij een orgel zelfs een toetsenbord voor je voeten: het pedaal.
De longen van het orgel noemen we de windlade. Dit is een kast waarin lucht wordt geblazen die
door een ventilator uit de kerkruimte wordt gezogen. Via allerlei kleppen in die kast kan de lucht bij
de pijpen komen. De kleppen zitten met houten latjes of metalen draden vast aan de toetsen.
Bij elk toetsenbord hoort een aparte windlade met pijpen. Veel orgels hebben twee toetsenborden
boven elkaar. In de orgelkast (organisten noemen dat orgelkas) zijn dan dus ook twee windladen
met pijpen.
Ook voor de voeten is er vaak nog een toetsenbord. Meestal hoort daar nog een aparte windlade met
pijpen bij. De pijpen die hier bij horen zijn de grootste pijpen (met de laagste klank) van het orgel.
Het orgel in Buitenpost, met twee klavieren en een vrij pedaal, heeft dus drie windladen met pijpen.
Aan het front kon je dat eigenlijk al een beetje zien!
Als bijlagen is een schematische tekening van de werking van een orgel opgenomen.
- Hoeveel toetsenborden zou dit orgel hebben. Hoe kun je dat aan de voorkant al zien?
- Hoeveel soorten klanken heeft de orgelbouwer in het front gebruikt?
Als afsluiting van deze workshop kun je het inwendige van het orgel bekijken en naar orgelmuziek
luisteren.

© G.D. Bouwman
Workshop De Oude Kerk – G.D. Bouwman 8/8