1996 BRABANTS HEEM JAARGANG 48 - Hops

More documents

Recommendations

Info

[J Humanisme in Noord-Brabant De drie uiteenlopende uitgaven die hieronder besproken worden hebben één ding gemeen: ze bieden een even verrassende als fascinerende kijk op de kracht en reikwijdte van het zestiende-eeuwse humanisme in het huidige Noord-Brabant, met de Latijnse school van 's-Hertogenbosch als focus. Dat de invloed van het Brabantse humanistische klimaat tot ver over onze landsgrenzen reikte, blijkt uit de boeken van Slits en Winkler. De laatste verzorgde een editie met vertaling en geleerd commentaar van de allereerste Latijnse, berijmde versie van de avonturen van Tijl Uilenspiegel onder de titel Triumphus humanae stultitiae, 'De overwinning van de menselijke zotheid'. Dit gedicht werd in 1558 gepubliceerd door de humanist loannes Nemius, welke naam de gelatiniseerde versie is van 'van Den Bosch': uit die stad was de schrijver, leraar en priester Jan Goverts of Johannes Godefridi afkomstig. Hij werd omstreeks 1520 geboren, studeerde in de jaren 1537-1541 in Keulen en was daarna als leraar werkzaam in Antwerpen, Luik, Nijmegen, Amsterdam en 's-Hertogenbosch, waar hij ten slotte rector van de Latijnse school werd. Hij publiceerde talrijke humanistische en pedagogische werken, stond in contact met vooraanstaande humanisten en overleed tussen 1580 en 1600. Tijdens zijn verblijf in Amsterdam schreef hij een Apologia waarin hij niet alleen verantwoording aflegde van 'zijn didactische inzichten maar ook zijn heimwee naar 's-Hertogenbosch niet onder stoelen of banken stak: hij noemt Amsterdam achtereenvolgens een exilium en culus mundi, een 'ballingsoord' en 'het achterwerk van de wereld'! Dit gevoel voor (vaak schuine) humor kwam de schalkse Nemius uiteraard goed van pas bij de vertaling van de streken van Tijl Uilenspiegel. Volgens Winkler neemt Nemius' Triumphus een belangrijke plaats in in de omvangrijke receptiegeschiedenis van de Uilenspiegeltekst en in de ontwikkeling en verbreiding van de vroeg-moderne volksliteratuur. Nemius' Latijnse berijming getuigt van de in de zestiende eeuw herlevende aandacht voor de klassieke oudheid en van de invloed van het Noordeuropese humanisme in de geest van Erasmus. Bovendien is de tekst een geslaagde synthese van 'hoge' renaissancecultuur en de traditie van populaire volksverhalen. Winklers inleiding is een interessante aanvulling op hetgeen door de studies van G.C.M, van Dijck, M.A. Nauwelaerts, C.J.A. van den Oord, G. Tournoy en M. Verweij reeds bekend is omtrent het humanisme in 's-Hertogenbosch. In zijn commentaar en slothoofdstukken vervult Winkler de in 1990 door Tournoy geuite wens tot 'een grondige vergelijkende studie' naar de plaats van Nemius' Triumphus in de Uilenspiegel-traditie. De Latijnse school van Den Bosch, die in beide andere boeken een rol speelt, staat samen met de Bossche Sint-Jan centraal in het leuke en goed verzorgde boekje Lang leve de Sint- Jan van Wilton Desmense. Tussen 1544 en 1552 schreef een anonieme schrijver de Laus Phanl Busciducensis, de 'Lof der Bossche Kerk', waarvan het eerste deel ingaat op de geschiedenis van de stad en veel aandacht besteedt aan het onderwijs. Het tweede deel geeft een beschrijving van vooral het interieur van de Sint-Jan. De schrijftrant en de schimpscheuten richting de Latijnse scholen van onder meer Nijmegen doen vermoeden dat de (jonge) auteur stamt uit het humanistische klimaat van de Bossche Latijnse school en bovendien bekend was met de schoolsituatie in BRABANTS \ 78 \ HEEM Nijmegen. Desmense suggereert vier kandidaten, onder wie de bovengenoemde Nemius. Deze was van 1550 tot 155:2 rector te Nijmegen en doceerde volgens Winkler tussen 1552 en 1555 in Den Bosch (Desmense stelt nog dat hec onbekend is wat hij tussen 1552 en 1556 gedaan heeft). Het is dus niet onmogelijk is dat deze Bosschenaar met de nodige zelfspot en zijn bekende geestigheid de Laus heeft geschreven. Na een informatieve inleiding geeft Desmense een vertaling en editie van de tekst waarin de schrijver zijn kennis van de klassieken etaleert. Na zijn uitweidingen over de hertogelijke stichting van de stad en de school komt hij aan zijn eigenlijke onderwerp toe: de Sint-Jan. De rondwandeling door de kerk geeft een uniek beeld van het interieur vóór de beeldenstorm. Met name het overzicht van de aanwezige altaren, beelden en retabels is waardevol. Het lofdicht eindigt met de boude constatering dat het niet nodig is de kerken van Rome, Keulen, Londen of Luik te bezoeken, want dichtbij staat immers de veel mooiere Sint-Jan! Met het schitterend uitgegeven boek van Frans Slits - kosten noch moeiten zijn gespaard om met de nieuwste grafische technieken afbeeldingen en tekst volledig tot hun recht te laten komen - brengen heemkundekring 'De Kommanderij Gemert' en de jubilerende Gemertse drukkerij Vos een eerbetoon aan de Gemertenaar Laurens van den Bleeck (circa 1498/1501-1563). Als Laurentius Torrentinus belandde hij na een goede opleiding en na een lange tocht langs verscheidene Europese drukkersateliers in Florence, waar hij het, dank zij zijn naam als hoog gekwalificeerde drukker, bracht tot hertogelijk drukker aan het hof van Cosimo de Medici. Vermoedelijk bezocht ook hij de Latijnse school van 's-Hertogenbosch, waar hij mogelijk ook in het
oekenvak belandde. In 1532 trok Laurens de wijde wereld in: vanaf 1533 was hij, samen met compagnon Arnoldus Arlenius alias Arndt van Eyndhouts uit Aarle, boekhandelaar in Bologna en wordt hij Lorenzo Torrentino. In 1543 huwde hij daar met een schatrijke Italiaanse, met wie hij minstens vijf kinderen kreeg. In 1547 volgde zijn benoeming in Florence, waardoor hij, naast boekhandelaar in Bologna en Florence, 'manager-directeur' werd van een uitgeverij en drukkerij die internationaal prestige zouden verwerven. Ondertussen rees ook de ster van de geleerde Arlenius: hij werd een door zijn nauwkeurigheid zeer gewaardeerde corrector in Torrentinus' hofdrukkerij. Torrentinus gaf gemiddeld zeventien boeken per jaar uit, waaronder de klassieke auteurs, maar bijvoorbeeld ook de eerste druk van Vasari's beroemde werk over de kunstenaars van de zestiende eeuw. Slits vertelt op imponerende wijze de geschiedenis van twee mannen uit Peelland die het maakten in het Mekka van wetenschap, kunst en cultuur, dank zij hun gedegen opleiding in het Latijn en Grieks, hun geleerde connecties, hun zakelijke kennis van de internationale boekenmarkt én hun uitmuntende drukletters. Slits' boek documenteert voorbeeldig: door de talrijke in vertaling en reproductie weergegeven brieven en archiefstukken komen Torrentinus en Arlenius, hun verzendboekhandel en uitgeverij, en de Europese geleerden- en boekenwereld van de zestiende eeuw tot leven. Moge de roem van dit boek, net als die van Torrentinus, niet tot Gemert beperkt blijven! Martin M. Winkler, Der lateinische Butenspiegel des loannes Nemius. Text und Übersetzung, Kommentar und Untersuchungen. Frühe Neuzeit Band 24 (Tübingen: Max Niemeyer Verlag, 1995) 346 blz.; ISBN 3-484-36524-2; prijs DlGESTORVM SEV PANDECTARVM LIBRl aviNaVAGINTA EX FLOR.ENTINIS PA NDBCTIS RB FLORENTIAE In offleina Uurtnn, Torrentlni B v c A L l i Typojnphi. M D L I l l Titelpagina van de gedrukte uitgave van de 'Pandecten' of 'Digesten' (verzameling Romeinse wetteksten) dat in 1553 door Laurentius Torrentinus in Florence werd uitgegeven. DM 164,-; Wilton Desmense, Lang leve de Sint-Jan. Een Bossche ode uit de i6e eeuw aan hertog, staden kerk ('s-Hertogenbosch: Stadsarchief 's-Hertogenbosch en Kring Vrienden van 's-Hertogenbosch, 1995) 36 blz.; geïll.; ISBN 90-74028-05-5; prijs ƒ 12,50; Frans Slits, Laurentius Torrentinus. Drukker van Cosimo hertog van Florence, 1500-1563. Bijdragen tot de geschiedenis van Gemert 19 (Gemert: Heemkundekring 'De Kommanderij Gemert' in samenwerking met Drukkerij Vos, 1995) 145 blz.; geïll.; ISBN 90-73621-08-9; Arnoud-Jan Bijsterveld ' i i Romeinse ruiters Gedurende de eerste eeuw van onze jaartelling rekruteerde het Romeinse leger in onze streken ook inheemse mannen. Velen van hen werden ruiter. Museum Kam in Nijmegen hield in 1995 en begin 1996 een tentoonstelling over dit thema, waarin het leven van de inheemse ruiters tijdens en na hun militaire loopbaan werd uitgebeeld. In dit begeleidende twee- BRABANTS ! 79 H/.'EM talige (Nederlands en Duits) boek wordt aan de hand van de overleveringen van antieke schrijvers en van archeologische vondsten een beeld geschetst van de destijds bij de Romeinsen zo bewonderde inheemse ruiterij. Deze speelde een belangrijke rol tijdens de oorlogsvoering, al was het op kleine en lelijke zelf gefokte paarden, zoals Julius Caesar het zelf beschreef. Deze veldheer voorzag zich zelfs van een lijfwacht van inheemse ruiters, de Bataafse of Germaanse garde genaamd. In het boek wordt een reeks citaten van antieke schrijvers gegeven die betrekking heeft op de inheemse ruiterij. Archeologica, zoals uitrustingsstukken voor man en paard, worden daarbij geïntegreerd. Vele van die vondsten zijn pas recent ontdekt tijdens opgravingen. Lezenswaardig is ook het relaas over de mogelijkheden van die ruiters na hun diensttijd, die vaak 30 tot 40 jaar duurde. Een van de verdiensten was het Romeinse burgerrecht, maar de inheemse ruiters kregen - in tegenstelling tot de Romeinen zelf - geen pensioen. Zij moesten het doen met hun spaargeld, dat na investering in grond of handel wel voor inkomsten voor de oude dag kon zorgen. Ook Noord-Brabant komt in dit boekje aan bod, al is het slechts in de marge. De villa van Hoogeloon wordt vermeld, waar een fragment van een bronzen diploma is gevonden van de (vermoedelijk inheemse) soldaat Ahucco van het 'Eerste Cohort Pannoniërs en Delmatiërs'. Deze soldaat liet zijn ouderlijk (?) slopen en het verving het door een heuse Romeinse villa. L.J.F. Swinkels (red.), Een leven te paard. Ruiters uit de Lage Landen in het Romeinse leger (Nijmegen, 1995) 48 blz., ISBN 90-71923-19-3; prijs ƒ 19,50. 1 : Nico Arts
Page 1 and 2: BOEKENNIEUWS i Stadsrecht 's-Hertog
Page 3 and 4: over haar bedienaren. Dominee Jean
Page 5: i Archeologie in het Maasdal Al mee

1996 BRABANTS HEEM JAARGANG 48 - Hops

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

Delete template?

Save as template?