1996 BRABANTS HEEM JAARGANG 48 - Hops

[J Humanisme in Noord-Brabant
De drie uiteenlopende uitgaven die
hieronder besproken worden hebben
één ding gemeen: ze bieden een even
verrassende als fascinerende kijk op
de kracht en reikwijdte van het zestiende-eeuwse
humanisme in het huidige
Noord-Brabant, met de Latijnse
school van 's-Hertogenbosch als
focus. Dat de invloed van het Brabantse
humanistische klimaat tot ver
over onze landsgrenzen reikte, blijkt
uit de boeken van Slits en Winkler.
De laatste verzorgde een editie met
vertaling en geleerd commentaar van
de allereerste Latijnse, berijmde versie
van de avonturen van Tijl Uilenspiegel
onder de titel Triumphus humanae
stultitiae, 'De overwinning van de
menselijke zotheid'. Dit gedicht werd
in 1558 gepubliceerd door de humanist
loannes Nemius, welke naam de
gelatiniseerde versie is van 'van Den
Bosch': uit die stad was de schrijver,
leraar en priester Jan Goverts of
Johannes Godefridi afkomstig. Hij
werd omstreeks 1520 geboren, studeerde
in de jaren 1537-1541 in Keulen
en was daarna als leraar werkzaam in
Antwerpen, Luik, Nijmegen,
Amsterdam en 's-Hertogenbosch,
waar hij ten slotte rector van de
Latijnse school werd. Hij publiceerde
talrijke humanistische en pedagogische
werken, stond in contact met
vooraanstaande humanisten en overleed
tussen 1580 en 1600. Tijdens zijn
verblijf in Amsterdam schreef hij een
Apologia waarin hij niet alleen verantwoording
aflegde van 'zijn didactische
inzichten maar ook zijn heimwee
naar 's-Hertogenbosch niet
onder stoelen of banken stak: hij
noemt Amsterdam achtereenvolgens
een exilium en culus mundi, een 'ballingsoord'
en 'het achterwerk van de
wereld'! Dit gevoel voor (vaak schuine)
humor kwam de schalkse Nemius
uiteraard goed van pas bij de ver-
taling van de streken van Tijl Uilenspiegel.
Volgens Winkler neemt
Nemius' Triumphus een belangrijke
plaats in in de omvangrijke receptiegeschiedenis
van de Uilenspiegeltekst
en in de ontwikkeling en verbreiding
van de vroeg-moderne
volksliteratuur. Nemius' Latijnse
berijming getuigt van de in de zestiende
eeuw herlevende aandacht
voor de klassieke oudheid en van de
invloed van het Noordeuropese
humanisme in de geest van Erasmus.
Bovendien is de tekst een geslaagde
synthese van 'hoge' renaissancecultuur
en de traditie van populaire
volksverhalen. Winklers inleiding is
een interessante aanvulling op hetgeen
door de studies van G.C.M, van
Dijck, M.A. Nauwelaerts, C.J.A. van
den Oord, G. Tournoy en M. Verweij
reeds bekend is omtrent het
humanisme in 's-Hertogenbosch. In
zijn commentaar en slothoofdstukken
vervult Winkler de in 1990 door
Tournoy geuite wens tot 'een grondige
vergelijkende studie' naar de plaats
van Nemius' Triumphus in de Uilenspiegel-traditie.
De Latijnse school van Den Bosch,
die in beide andere boeken een rol
speelt, staat samen met de Bossche
Sint-Jan centraal in het leuke en goed
verzorgde boekje Lang leve de Sint-
Jan van Wilton Desmense. Tussen
1544 en 1552 schreef een anonieme
schrijver de Laus Phanl Busciducensis,
de 'Lof der Bossche Kerk', waarvan
het eerste deel ingaat op de geschiedenis
van de stad en veel aandacht
besteedt aan het onderwijs. Het tweede
deel geeft een beschrijving van
vooral het interieur van de Sint-Jan.
De schrijftrant en de schimpscheuten
richting de Latijnse scholen van
onder meer Nijmegen doen vermoeden
dat de (jonge) auteur stamt uit
het humanistische klimaat van de
Bossche Latijnse school en bovendien
bekend was met de schoolsituatie in
BRABANTS \ 78 \ HEEM
Nijmegen. Desmense suggereert vier
kandidaten, onder wie de bovengenoemde
Nemius. Deze was van 1550
tot 155:2 rector te Nijmegen en
doceerde volgens Winkler tussen 1552
en 1555 in Den Bosch (Desmense stelt
nog dat hec onbekend is wat hij tussen
1552 en 1556 gedaan heeft). Het is
dus niet onmogelijk is dat deze Bosschenaar
met de nodige zelfspot en
zijn bekende geestigheid de Laus
heeft geschreven. Na een informatieve
inleiding geeft Desmense een vertaling
en editie van de tekst waarin de
schrijver zijn kennis van de klassieken
etaleert. Na zijn uitweidingen over de
hertogelijke stichting van de stad en
de school komt hij aan zijn eigenlijke
onderwerp toe: de Sint-Jan. De rondwandeling
door de kerk geeft een
uniek beeld van het interieur vóór de
beeldenstorm. Met name het overzicht
van de aanwezige altaren, beelden
en retabels is waardevol. Het lofdicht
eindigt met de boude constatering
dat het niet nodig is de kerken
van Rome, Keulen, Londen of Luik
te bezoeken, want dichtbij staat
immers de veel mooiere Sint-Jan!
Met het schitterend uitgegeven boek
van Frans Slits - kosten noch moeiten
zijn gespaard om met de nieuwste
grafische technieken afbeeldingen en
tekst volledig tot hun recht te laten
komen - brengen heemkundekring
'De Kommanderij Gemert' en de
jubilerende Gemertse drukkerij Vos
een eerbetoon aan de Gemertenaar
Laurens van den Bleeck (circa
1498/1501-1563). Als Laurentius Torrentinus
belandde hij na een goede
opleiding en na een lange tocht langs
verscheidene Europese drukkersateliers
in Florence, waar hij het, dank
zij zijn naam als hoog gekwalificeerde
drukker, bracht tot hertogelijk drukker
aan het hof van Cosimo de Medici.
Vermoedelijk bezocht ook hij de
Latijnse school van 's-Hertogenbosch,
waar hij mogelijk ook in het