1996 BRABANTS HEEM JAARGANG 48 - Hops

BOEKENNIEUWS
i Stadsrecht 's-Hertogenbosch
De éminence grise van het diplomatisch
onderzoek in Noord-Brabanc,
dr. H.P.H. Camps, die in 1979 hec
monumencale deel i van het Oorkondenboek
van Noord-Brabant uitgaf,
heeft zich met een nieuw boekje
wederom geworpen in een oud
strijdperk: dat van het stadsrecht van
's-Hertogenbosch. In een tegendraads,
speculatief en tendentieus
exposé vol innerlijke tegenspraken
zet Camps nogmaals zijn visie uiteen
op het ontstaan van 's-Hertogenbosch
en het Bossche stadsrecht, dac
(volgens Camps althans) uit 1184
zou stammen. Zijns inziens ontstond
de stad 's-Hercogenbosch in
de tweede helft van de twaalfde
eeuw in korte tijd op gronden die
weliswaar behoorden tot het hertogelijk
domein Orthen maar tegelijkertijd
erbuiten lagen. Hij schetst
een snelle ontwikkeling van Den
Bosch, geheel buiten coedoen en
aanvankelijk zelfs buicen medeweten
van de hertog, 'uit het niets', 'geïsoleerd,
en als vreemd element in de
omgeving' door vrije kooplieden
'die van elders afkomstig waren'.
Desondanks had de nederzetting
vanaf het begin een duidelijk stedelijk
en een 'uitgesproken handelskarakter'.
Het stadsrecht, of beter het
handvest van 1184, dat 'slechts het
werk (kan) zijn van één persoon'
met een grondige rechtskennis, zou
als één afgerond en goed doordacht
geheel tot stand zijn gekomen, en
niet als de codificatie van al langer
geldend gewoonterecht, en bovendien
los van iedere invloed vanuit
het centrum van het hertogdom
want Leuven stelde volgens Camps
tot in de dertiende eeuw niets voor.
Omtrent de agrarische en economische
situatie rondom Den Bosch
lezen we dat het domein Orthen
voor zijn bezitters 'waardeloos' was
en dat 'de bewoners al blij (waren)
als zij zelf konden overleven.' Goed
akkerland zou er in de naaste omgeving
van de stad ook niet zijn
geweest. Kortom: 's-Hertogenbosch
en de kooplieden die deze stad
bevolkten kwamen uit de lucht vallen.
Van de recente historiografie,
die juist de nadruk legt op de regionale
inbedding van de nieuwe stad,
trekt Camps (die zichzelf omschrijft
als 'filoloog en een beetje historicus')
zich niets aan. Maar het kan toch
geen toeval zijn dat 's-Hertogenbosch
gesticht werd vlakbij Orthen,
het enige hertogelijke bezit in deze
streken, en niet ver van het reeds in
de elfde eeuw als tolplaats vermelde
Vught? Slechts en passant gaat
Camps in op afwijkende opvattingen
omtrent het Bossche stadsrecht,
ook indien die na zijn eerdere studie
uit 1987 ce berde zijn gebracht, zoals
door Piet Avonds in 1991 en door
Willy Steurs in 1992 en 1993. Dit
slordig geredigeerde boekje voegt in
feite niets toe, met uitzondering van
een zinvolle opmerking over de
bestudering van de Brabantse
geschiedenis vóór 1200 en een tweetal
edities. De eerste betreft de overeenkomst
aangaande het huwelijk
BSAOANTS : 73 i HEEM
>ni> Ü)u cuïc imwdfi ttutf fokn
l mttttn
jmvttu \txutt «H otte tat tnuöcn boflïi
hut een \KÖ? ctrtcccttdot w
Fragment van de tekst van het 'Privilegium
Trinitatis' uit 1380, zoals opgenomen
in het zestiende-eeuws 'Rood Privilegeboek'
(foto: Stadsarchief's-Hertogenbosch).
tussen Hendrik, zoon van hertog
Godfried in van Brabant, en
Mathilde van Boulogne uit 1179
(waarin Orthen wordt vermeld).
De tweede uitgave betreft het zogenoemde
Privilegium Trinitatis, het
belangrijke privilege voor de stad
's-Hertogenbosch van hertog Jan in
uit 1330.
H.P.H. Camps, Het stadsrecht van Den
Bosch van het begin (1184) tot het Privilegium
Trinitatis (1330). Een exposé met
enkele nabeschouwingen. Middeleeuwse
Studies en Bronnen 46 (Hilversum:
Uitgeverij Verloren, 1995) 75 blz.;
ISBN 90-6550-272-6; prijs ƒ 25,00.
Arnoud-Jan Bijsterveld ( J

L J Van klooster tot Prinsenhof
Een van de middeleeuwse stadskernen
in Noord-Brabant is Geertruidenberg.
Oorspronkelijk was dit een
Hollandse stad, een heel oude zelfs,
want de stadsrechtverlening stamt
reeds uit 1213. In het najaar van 1989
deed zich daar de mogelijkheid voor
midden in de oude stad langs de
Koestraat een opgraving uit te voeren.
Daar was echter slechts korte
tijd voor gegund, want er moest
nieuwbouw verrijzen. Ondanks de
beperkte tijd kon door enkele amateur-archeologen
een onderzoek
worden gedaan naar de overblijfselen
van het pand Sint-Catharinadaal
en een later op die plaats gebouwd
huis van de prinsen van Oranje-
Nassau, die daar volgens archivalische
bronnen gestaan hebben. Sint-
Catharinadaal wordt weliswaar als
klooster aangeduid, maar het was
eigenlijk een begijnhof.
Zoals op een dergelijke plaats te verwachten
is, zijn tijdens het onderzoek
allerlei grondsporen, bakstenen
fundamenten, waterputten en ook
veel vondsten tevoorschijn gekomen.
Alvorens de archeologische
resultaten te bespreken, leiden de
auteurs het boek uitvoerig in met
een historische beschouwing over de
ligging van de opgravingsplaats binnen
de stad. Daarbij wordt gebruik
gemaakt van enkele fraaie prenten
die een goed beeld geven van de
topografie van de stad in de zestiende
en zeventiende eeuw.
In dit keurig uitgevoerde boek worden
de opgravingsresultaten op
voorbeeldige wijze weergegeven.
Wel is lastig dat de opgravingsplattegronden
niet op een gangbare
schaal zijn afgebeeld. Verder zijn
de foto's wat te licht afgedrukt,
maar dat zijn geen onoverkomelijke
bezwaren. De oudste vondsten
stammen uit de twaalfde eeuw,
de jongste uit de negentiende eeuw.
Zeer vele daarvan worden aan de
hand van tekeningen in een catalogus
afgebeeld, die bijna de helft van
het hele boek beslaat. Zoals gebruikelijk
bestaan die vondsten voor een
groot deel uit keramiek, maar ook
vondstcategorieën zoals glas, natuursteen
(gebeeldhouwde bouwfragmenten)
en benen werktuigen zijn
in de catalogus opgenomen. Wat
jammer genoeg geheel ontbreekt, is
een behandeling van het dierlijke en
plantaardige afvalmateriaal, zoals
met name het slachtafval.
Dit rijk geïllustreerd boek is niet
alleen belangrijk voor de geschiedenis
van Geertruidenberg, maar - met
name door de uitvoerige catalogus -
eveneens relevant voor de kennis
van de materiële cultuur van laat- en
na-middeleeuws Nederland.
Bas Zijlmans en Len G. Kooiman, Van
klooster tot Prinsenbof. Een archeologisch
bodemonderzoek in Hollands oudste
stad. In de Hollantsche Tuyn in
(Geertruidenberg: Oudheidkundige
Kring Geertruydenberghe, 1995) 173
blz.; ISBN 90-800051-3-4; prijs ƒ 45,-.
Nico Arts U
BRABANTS \ 74 HEEM
Gezicht' op het vestingstadje Geertruidenberg.
Tekening uit 1897 door CJ. Mollenbern
(foto: Streekarchivariaat in de
kring Oosterhout, Geertruidenberg).
D Papen, geuzen en smousen
In tien jaar tijd publiceerde het
Lommelse museum Kempenland
maar liefst vijftien uitgaven over tal
van aspecten uit de historie van dit
nu Belgische, maar tot het begin van
de vorige eeuw tot de Meierij van
's-Hertogenbosch behorende dorp.
Na delen over onder andere de
molen, het landschap, de bevrijding,
de Eerste Wereldoorlog en de teuten,
behandelt de recentste uitgave
de drie belangrijkste geloofsgemeenschappen
in het zeventiende- en
achttiende-eeuwse Lommei.
De bundel opent met een artikel
waarin Gerard Rooij akkers het
grensdorp Lommei plaatst binnen ,
de religieuze cultuur in de Kempen
tussen 1600 en 1800. Vervolgens
komen de katholieken ('Papen') aan
bod in een artikel van de Eindhovense
archiefbibliothecaris Jan
Hagen. In zijn goed gedocumenteerde
bijdrage kunnen we lezen
over de lotgevallen van de Lommelse
katholieke gemeenschap die haar
geloof na 1648 niet langer in de
openbaarheid kon belijden, over
haar refugie- en schuurkerken en

over haar bedienaren. Dominee Jean
Vanhees beschrijft de kleine groep
gereformeerden ('Geuzen') en haar
bevoorrechte positie in Lommei in
de periode 1648-1808. Hij geeft een
overzicht van de geschiedenis van
deze geloofsgemeenschap, hun
gebouwen en instellingen, en biedt
korte biografieën van alle Lommelse
predikanten, schoolmeesters, secretarissen,
notarissen, vorsters, douanebeambten
en anderen die tot de
protestanten in het dorp behoorden.
Hoewel de joden ('Smousen') in
Lommei maar heel weinig sporen
nalieten, wisten notaris/museumvoorzitter
Bruno Indekeu en de
Amsterdamse Juan Goudsmit toch
heel wat gegevens boven water te
halen over de vanaf 1772 in het dorp
aanwezige joden. Daarnaast wordt
de geschiedenis van de joodse familie
Goudsmit, die een tijdlang te
Lommei woonde en waarvan nakomelingen
de Nederlandse winkelketen
De Bijenkorf oprichtten, uitgebreid
uit de doeken gedaan.
Dit mooi vormgegeven boek geeft in
korte, maar heldere en goed geïllustreerde
bijdragen een boeiende en
weloverwogen kijk op het godsdienstig
leven van de Lommelaars gedurende
het Ancien Régime, of het nu
'Papen', 'Geuzen' of'Smousen'
betrof.
Bruno Indekeu (red.), Over Papen,
Geuzen en Smousen. Historiek van de
katholieke, protestantse en joodse
gemeenschappen te Lommei in de i?de
en i8de eeuw. Publikaties van de v.z.w.
Museum Kempenland te Lommei, 15
(Lommei: v.z.w. Museum Kempenland,
1995) 95 blz.; geïll.; Depotnr.:
0/1995/411/12; te bestellen bij v.z.w.
Museum Kempenland, Dorp 16,
8-39x0 Lommei (B), tel. (0032) n 54 13
35; prijs ƒ 25,oo/BF 500.
Jac. Biemans H
'. J Vervalsingen, heidenen
en de Romeinse grens
De uitgeverij Stichting Matrijs te
Utrecht heeft in 1995 de literatuur
verrijkt met een drietal archeologische
boeken die alledrie voor het
grote publiek zijn geschreven. Een
andere overeenkomst is dat in alle
drie de boeken de provincie Noord-
Brabant aan bod komt.
De twaalf hoofdstukken van het
boek List & Bedrog van Leo Verhart
verschenen eerder als wekelijkse afleveringen
in de zaterdagse wetenschapsbijlage
van de Volkskrant.
Eén hoofdstuk heeft betrekking op
Noord-Brabant. Daarin wordt verhaald
over de in 1962 te Geldrop
gevonden steen, waarin met dunne
lijntjes een vrouw staat gegraveerd.
Mede door het unieke karakter van
deze primitieve tekening zou het
volgens sommigen een vervalsing
zijn. In 1988 is echter te Venray een
vergelijkbare steen met gravering
ontdekt; hierbij ging het om een
voorstelling van een man. Uniciteit
is daardoor geen argument meer om
de gravering van Geldrop als een
vervalsing te bestempelen. De andere
hoofdstukken gaan meestal over
échte vervalsingen, waarvan de
naïviteit een aardig beeld geeft van
sommige argeloze archeologen die
daar zijn ingetrapt, en waardoor we
ook nu nog kunnen genieten van de
vervalsingen, die soms wel als grap
bedoeld waren.
In Heidens Nederland wordt op een
systematische manier een kostelijke
verzameling vindplaatsen geïnventariseerd,
waarvan de wortels in de tijd
van vóór het christendom liggen.
Deze vindplaatsen, of liever nog de
daaromheen geweven rituelen, zijn
ook van archeologisch belang. De
schrijfster geeft een reeks voorbeelden
van onder andere duivelsbergen,
heilige bomen, offerplaatsen, spij-
BRABANTS i 75 ; HEEM
kerbomen, genezende bomen,
moordkruisen, witte wijven, klokputten
en heilige putjes. Veel van
dat soort plaatsen kennen we ook in
Noord-Brabant. Terecht worden
daarom talrijke voorbeelden aangehaald
uit onze provincie. Het spijkeroffer
van Gemert en de heilige
eik van Meerveldhoven krijgen zelfs
speciale vermeldingen. Het is een
gedetailleerd, overzichtelijk en goed
geïllustreerd boek dat ook relevant is
voor heemkundige onderzoekers.
Zij kunnen immers onderzoeken in
hoeverre er lokaal nog aanvullingen
bestaan.
Het boek De Romeinse rijksgrens tussen
Moezel en Noordzeekust heeft als
onderwerp de Nedergermaanse
De Romeinse ruiterhelm die in 1010 bij
Deurne gevonden werd (foto: Rijksmuseum
voor Oudheden, Leiden).

limes, de Romeinse riviergrens langs
de Rijn. Een groot deel van deze
grens in het noorden van het
Romeinse rijk lag in Nederland.
Langs die grens liep een weg die een
verbinding vormde tussen legerplaatsen
en grensforten. In het boek
wordt een overzicht gegeven van
vooral recent archeologisch onderzoek
naar de overblijfselen van deze
oude rijksgrens. Ofschoon het huidige
Noord-Brabant niet direct
langs die grens lag, komt in dit boek
ook een reeks Brabantse archeologische
vindplaatsen aan de orde, zoals
de in 1976 ontdekte tufstenen muurresten
van Lith-Kessel, de in 1992-
1993 onderzochte brug van Cuijk, en
de Romeinse ruiterhelm uit de Peel
bij Deurne, daterend uit omstreeks
320. Elk hoofdstuk wordt afgesloten
door een per plaats geordend literatuuroverzicht.
Leo Verhart, List ó- bedrog. Vervalsingen
in de Nederlandse archeologie
(Utrecht, 1995) 64 blz.; ISBN 90-5345-
077-7; P"j s / I 9>955 Jucüth Schuyf,
Heidens Nederland. Zichtbare overblijfselen
van een niet-christelijk verleden
(Utrecht, 1995) 131 blz.; ISBN 90-5345-
063-7; P r ij s / a 9!95; Tilmann Bechert
en Willem J.H. Willems (red.), De
Romeinse rijksgrens tussen Moezel en
Noordzeekust (Utrecht, 1995) 12.0 blz.;
ISBN 90-5345-073-4; prijs ƒ 45,00.
Nico Arts D
U Geloof in Goirle
De heemkundige kring 'De Vyer
Heertganghen' te Goirle is gestart
met een jaarboek en heeft daarbij
gekozen voor een aanpak die afwijkt
van het patroon van de meeste vergelijkbare
jaarboeken. Men heeft
namelijk besloten een bundel historische
studies samen te stellen rond
één bepaald thema. Het is een
In 1920 vierde de Goirlese afdeling van
de Aartsbroederschap van de H. Familie
haar vijftigjarig jubileum.
gelukkige start geworden. Het thema
dat in de eerste jaargang centraal
staat, is dat van het geloof. In zes
langere bijdragen worden aspecten
uit de religieuze en kerkelijke
geschiedenis van Goirle behandeld.
Deze artikelen worden afgewisseld
door zeven korte biografische schetsen
van Goirlenaren die van de
godsdienst hun levensvervulling
hebben gemaakt, religieuze 'professionals'
of, zoals de samenstellers
hen noemen, 'makelaars in (religieuze)
waarden en normen'; pastoors,
paters en zusters. Een van die biografische
portretten heeft betrekking
op een nog levende getuige van een
halve eeuw missiegeschiedenis,
namelijk zuster Bernadette Brekelmans;
de tekst berust grotendeels op
een gesprek dat de auteur met haar
kon hebben. De bundel zou door
deze keuze een wat eenzijdig klericaal
en kloosterlijk karakter kunnen
krijgen; de biografie van een koster,
kerkmeester of vrome huismoeder
zou in deze opzet niet misstaan hebben.
De langere artikelen trekken
dit beeld echter weer recht. Behalve
een bijdrage van Jef van Gils over
priester- en kloosterroepingen te
Goirle bevat de bundel namelijk ook
opstellen over instrumenten, media
of uitingsvormen van de geleefde
RRARANTS 76
religiositeit van de 'gewone' Goirlenaren:
heiligenverering, bedevaarten,
processies, broederschappen en
volksmissies. Het artikel van Ad
Houtepen over de broederschappen
en congregaties beperkt zich helaas
nogal tot de institutionele buitenkant
van deze verenigingen. Van de
dertien broederschappen en congregaties
die in Goirle bestaan hebben,
worden alleen de twee grootste
behandeld: de Aartsbroederschap
van de Heilige Familie en de Mariacongregatie.
De beleving van de
gelovige Goirlenaren komt veel uitdrukkelijker
aan de orde in de goed
gedocumenteerde artikelen van Piet
Wiercx over heiligen, bedevaarten
en processies, en van Wim Krijbolder
over de volksmissies. Een eenzijdig
katholiek beeld wordt voorkomen
door een uitstekend artikel over
het protestantisme in Goirle van de
hand van Peter Dillingh, die
onlangs ook de geschiedenis van de
Gereformeerde Kerk te Tilburg te
boek stelde. De recente geschiedenis
krijgt aandacht in de slotbijdrage
van Ben Loonen. Hij beschrijft de
processen van secularisatie en deconfessionalisering,
zich uitend in de
leegloop en deels ook opheffing van
de kloosters in Goirle, de voorzichtige
groei naar samenvoeging van de
drie parochies en de veranderingen
in het verenigingsleven. Zijn artikel
loopt uit op nogal weidse persoonlijke
beschouwingen. Al met al doet
deze eersteling in de reeks jaarboeken
van 'De Vyer Heertganghen'
uitzien naa.r het vervolg.
Thijs Kemrneren en Norbert de Vries
(red.), Goirlenaren en hun geloof
(Goirle: Heemkundige Kring 'De Vyer
Heertganghen', 1995) 160 blz.;
ISBN 90-75179-01-7; prijs ƒ 15,00.
Peter Nissen D

i Archeologie in het Maasdal
Al meer dan vijfentwintig jaar zoeken
enkele amateur-archeologen
met veel enthousiasme (en mede - of
met name? - daardoor met veel succes)
in de baggergaten langs de Maas
ten noorden en oosten van 's-Hertogenbosch
naar archeologische en
paleontologische overblijfselen.
Daarbij worden veel, vaak uitermate
curieuze vondsten verzameld. Wat
de archeologie betreft mag men zich
inderdaad verwonderen over de rijkdom
en overvloed aan vondsten,
zoals Ad Wouters in het voorwoord
van dit boek schrijft. Ook de brede
variatie van vondstmateriaal is
opvallend: vuurstenen, benen en
metalen voorwerpen en aardewerk,
daterend van de oude steentijd tot
in de middeleeuwen. Op grond
daarvan kan worden afgeleid dat het
Maasdal een bijzondere rol speelt in
de archeologie van Noord-Brabant,
of zelfs van Nederland. Helaas
bestaat de archeologische informatie
grotendeels uit vondsten, die zo hun
eigen verhaal kunnen vertellen, zoals
uit dit boek blijkt. Die vondsten zijn
spijtig genoeg vrijwel alle gevonden
in secundair verband, dus niet in
situ. Daardoor kan gespeculeerd
worden over de betekenis van die
vondsten, zoals ook in dit boek herhaaldelijk
gebeurt. Veel van die
vondsten zijn zonder meer van
nationaal belang. Ze verdienen daarom
eigenlijk een ereplaats in bijvoorbeeld
het Rijksmuseum van
Oudheden te Leiden of in het
Noordbrabants Museum te 's-Hertogenbosch.
De meeste staan echter
elders, namelijk in een klein maar
interessant museum in een oud
gemaal in de polders bij Empel
(gemeente 's-Hertogenbosch).
In het boek wordt een chronologisch
overzicht gegeven van de door
baggerwerkzaamheden vrijgekomen
vondsten, waarbij een fiks aantal
fraai uitgevoerde lijntekeningen en
foto's (waarvan sommige in fullcolour)
is afgedrukt. In de tekst
wordt een beschrijving gegeven van
de vondstomstandigheden, waarbij
door middel van excursies in de
archeologische literatuur parallellen
worden gelegd met vondsten elders
in Europa. Onder de vondsten zijn
niet alleen die uit de steentijd opvallend,
ook die uit de late ijzertijd en
Romeinse tijd zijn topstukken.
Daaronder bevinden er zich enkele
die afkomstig zijn van de in de jaren
1989-1991 opgegraven 'Tempel van
Empel', maar de vondstomstandigheden
worden daarbij niet bij vermeld.
Vermoedelijk betreft het
voorwerpen die met metaaldetectoren
zijn gevonden vóór of na die
opgravingen. Andere museale voorwerpen
zijn een aantal fraaie bronzen
ketels en wijnzeven uit Lith,
waaronder enkele met curieuze
inscripties of anderszins aangebrachte
teksten.
Op blz. 122 en 123 van hun boek
pleiten de auteurs voor een meer
multi-disciplinair onderzoek van
archeologische vondsten en vindplaatsen,
waarbij onder andere ook
biologische en antropologische
inzichten dienen te worden betrokken.
Dit pleidooi wijst op een
gebrekkige kennis van de archeologische
literatuur. De laatste decennia
zijn toch talrijke publicaties versche-
BRABANTS ' "J~J l HEEM
Reconstructietekening van de Tempel
van Empel.
nen waarin juist die aspecten uitvoerig
zijn geïntegreerd, ook in Nederland.
Een andere wat vreemde
opmerking (blz. 125) is dat archeologische
interpretaties niet beperkt
mogen blijven tot persoonlijke theorieën
van enkele wetenschappers, en
dat daarom een onafhankelijke
begeleidingscommissie zou moeten
worden samengesteld die al te persoonlijke
theoriën zoveel mogelijk
'elimineert'. Deze opmerking heeft
zonder meer betrekking op de
inhoud van het hier besproken
boek, want daarin staan treffende
voorbeelden van persoonlijke theorieën
die de toets van een begeleidingscommissie
misschien niet allemaal
doorstaan zouden hebben.
Maar het zijn vaak juist zulke theorieën
die vooruitgang geven aan de
archeologie, of aan wat voor andere
wetenschap dan ook.
Anton Verhagen en Arnold Chambon,
Speuren naar het onverklaarbare.
Archeologie in het Maasdal
(Empel/Gewande: Stichting Archeologisch
en Paleontologisch museum
Hertogsgemaal, 1995) 134 blz.;
ISBN 90-9008635-8; prijs ƒ 32,-.
Nico Arts f ]

[J Humanisme in Noord-Brabant
De drie uiteenlopende uitgaven die
hieronder besproken worden hebben
één ding gemeen: ze bieden een even
verrassende als fascinerende kijk op
de kracht en reikwijdte van het zestiende-eeuwse
humanisme in het huidige
Noord-Brabant, met de Latijnse
school van 's-Hertogenbosch als
focus. Dat de invloed van het Brabantse
humanistische klimaat tot ver
over onze landsgrenzen reikte, blijkt
uit de boeken van Slits en Winkler.
De laatste verzorgde een editie met
vertaling en geleerd commentaar van
de allereerste Latijnse, berijmde versie
van de avonturen van Tijl Uilenspiegel
onder de titel Triumphus humanae
stultitiae, 'De overwinning van de
menselijke zotheid'. Dit gedicht werd
in 1558 gepubliceerd door de humanist
loannes Nemius, welke naam de
gelatiniseerde versie is van 'van Den
Bosch': uit die stad was de schrijver,
leraar en priester Jan Goverts of
Johannes Godefridi afkomstig. Hij
werd omstreeks 1520 geboren, studeerde
in de jaren 1537-1541 in Keulen
en was daarna als leraar werkzaam in
Antwerpen, Luik, Nijmegen,
Amsterdam en 's-Hertogenbosch,
waar hij ten slotte rector van de
Latijnse school werd. Hij publiceerde
talrijke humanistische en pedagogische
werken, stond in contact met
vooraanstaande humanisten en overleed
tussen 1580 en 1600. Tijdens zijn
verblijf in Amsterdam schreef hij een
Apologia waarin hij niet alleen verantwoording
aflegde van 'zijn didactische
inzichten maar ook zijn heimwee
naar 's-Hertogenbosch niet
onder stoelen of banken stak: hij
noemt Amsterdam achtereenvolgens
een exilium en culus mundi, een 'ballingsoord'
en 'het achterwerk van de
wereld'! Dit gevoel voor (vaak schuine)
humor kwam de schalkse Nemius
uiteraard goed van pas bij de ver-
taling van de streken van Tijl Uilenspiegel.
Volgens Winkler neemt
Nemius' Triumphus een belangrijke
plaats in in de omvangrijke receptiegeschiedenis
van de Uilenspiegeltekst
en in de ontwikkeling en verbreiding
van de vroeg-moderne
volksliteratuur. Nemius' Latijnse
berijming getuigt van de in de zestiende
eeuw herlevende aandacht
voor de klassieke oudheid en van de
invloed van het Noordeuropese
humanisme in de geest van Erasmus.
Bovendien is de tekst een geslaagde
synthese van 'hoge' renaissancecultuur
en de traditie van populaire
volksverhalen. Winklers inleiding is
een interessante aanvulling op hetgeen
door de studies van G.C.M, van
Dijck, M.A. Nauwelaerts, C.J.A. van
den Oord, G. Tournoy en M. Verweij
reeds bekend is omtrent het
humanisme in 's-Hertogenbosch. In
zijn commentaar en slothoofdstukken
vervult Winkler de in 1990 door
Tournoy geuite wens tot 'een grondige
vergelijkende studie' naar de plaats
van Nemius' Triumphus in de Uilenspiegel-traditie.
De Latijnse school van Den Bosch,
die in beide andere boeken een rol
speelt, staat samen met de Bossche
Sint-Jan centraal in het leuke en goed
verzorgde boekje Lang leve de Sint-
Jan van Wilton Desmense. Tussen
1544 en 1552 schreef een anonieme
schrijver de Laus Phanl Busciducensis,
de 'Lof der Bossche Kerk', waarvan
het eerste deel ingaat op de geschiedenis
van de stad en veel aandacht
besteedt aan het onderwijs. Het tweede
deel geeft een beschrijving van
vooral het interieur van de Sint-Jan.
De schrijftrant en de schimpscheuten
richting de Latijnse scholen van
onder meer Nijmegen doen vermoeden
dat de (jonge) auteur stamt uit
het humanistische klimaat van de
Bossche Latijnse school en bovendien
bekend was met de schoolsituatie in
BRABANTS \ 78 \ HEEM
Nijmegen. Desmense suggereert vier
kandidaten, onder wie de bovengenoemde
Nemius. Deze was van 1550
tot 155:2 rector te Nijmegen en
doceerde volgens Winkler tussen 1552
en 1555 in Den Bosch (Desmense stelt
nog dat hec onbekend is wat hij tussen
1552 en 1556 gedaan heeft). Het is
dus niet onmogelijk is dat deze Bosschenaar
met de nodige zelfspot en
zijn bekende geestigheid de Laus
heeft geschreven. Na een informatieve
inleiding geeft Desmense een vertaling
en editie van de tekst waarin de
schrijver zijn kennis van de klassieken
etaleert. Na zijn uitweidingen over de
hertogelijke stichting van de stad en
de school komt hij aan zijn eigenlijke
onderwerp toe: de Sint-Jan. De rondwandeling
door de kerk geeft een
uniek beeld van het interieur vóór de
beeldenstorm. Met name het overzicht
van de aanwezige altaren, beelden
en retabels is waardevol. Het lofdicht
eindigt met de boude constatering
dat het niet nodig is de kerken
van Rome, Keulen, Londen of Luik
te bezoeken, want dichtbij staat
immers de veel mooiere Sint-Jan!
Met het schitterend uitgegeven boek
van Frans Slits - kosten noch moeiten
zijn gespaard om met de nieuwste
grafische technieken afbeeldingen en
tekst volledig tot hun recht te laten
komen - brengen heemkundekring
'De Kommanderij Gemert' en de
jubilerende Gemertse drukkerij Vos
een eerbetoon aan de Gemertenaar
Laurens van den Bleeck (circa
1498/1501-1563). Als Laurentius Torrentinus
belandde hij na een goede
opleiding en na een lange tocht langs
verscheidene Europese drukkersateliers
in Florence, waar hij het, dank
zij zijn naam als hoog gekwalificeerde
drukker, bracht tot hertogelijk drukker
aan het hof van Cosimo de Medici.
Vermoedelijk bezocht ook hij de
Latijnse school van 's-Hertogenbosch,
waar hij mogelijk ook in het

oekenvak belandde. In 1532 trok
Laurens de wijde wereld in: vanaf
1533 was hij, samen met compagnon
Arnoldus Arlenius alias Arndt van
Eyndhouts uit Aarle, boekhandelaar
in Bologna en wordt hij Lorenzo
Torrentino. In 1543 huwde hij daar
met een schatrijke Italiaanse, met wie
hij minstens vijf kinderen kreeg. In
1547 volgde zijn benoeming in Florence,
waardoor hij, naast boekhandelaar
in Bologna en Florence,
'manager-directeur' werd van een uitgeverij
en drukkerij die internationaal
prestige zouden verwerven. Ondertussen
rees ook de ster van de geleerde
Arlenius: hij werd een door zijn
nauwkeurigheid zeer gewaardeerde
corrector in Torrentinus' hofdrukkerij.
Torrentinus gaf gemiddeld zeventien
boeken per jaar uit, waaronder
de klassieke auteurs, maar bijvoorbeeld
ook de eerste druk van Vasari's
beroemde werk over de kunstenaars
van de zestiende eeuw. Slits vertelt op
imponerende wijze de geschiedenis
van twee mannen uit Peelland die het
maakten in het Mekka van wetenschap,
kunst en cultuur, dank zij hun
gedegen opleiding in het Latijn en
Grieks, hun geleerde connecties, hun
zakelijke kennis van de internationale
boekenmarkt én hun uitmuntende
drukletters. Slits' boek documenteert
voorbeeldig: door de talrijke in vertaling
en reproductie weergegeven
brieven en archiefstukken komen
Torrentinus en Arlenius, hun verzendboekhandel
en uitgeverij, en de
Europese geleerden- en boekenwereld
van de zestiende eeuw tot leven.
Moge de roem van dit boek, net als
die van Torrentinus, niet tot Gemert
beperkt blijven!
Martin M. Winkler, Der lateinische
Butenspiegel des loannes Nemius. Text
und Übersetzung, Kommentar und
Untersuchungen. Frühe Neuzeit Band 24
(Tübingen: Max Niemeyer Verlag, 1995)
346 blz.; ISBN 3-484-36524-2; prijs
DlGESTORVM
SEV PANDECTARVM
LIBRl aviNaVAGINTA
EX FLOR.ENTINIS
PA NDBCTIS RB
FLORENTIAE
In offleina Uurtnn, Torrentlni B v c A L l i Typojnphi.
M D L I l l
Titelpagina van de gedrukte uitgave
van de 'Pandecten' of 'Digesten' (verzameling
Romeinse wetteksten) dat in
1553 door Laurentius Torrentinus in
Florence werd uitgegeven.
DM 164,-; Wilton Desmense, Lang leve
de Sint-Jan. Een Bossche ode uit de i6e
eeuw aan hertog, staden kerk
('s-Hertogenbosch: Stadsarchief
's-Hertogenbosch en Kring Vrienden
van 's-Hertogenbosch, 1995) 36 blz.;
geïll.; ISBN 90-74028-05-5; prijs ƒ 12,50;
Frans Slits, Laurentius Torrentinus.
Drukker van Cosimo hertog van Florence,
1500-1563. Bijdragen tot de geschiedenis
van Gemert 19 (Gemert: Heemkundekring
'De Kommanderij Gemert' in
samenwerking met Drukkerij Vos, 1995)
145 blz.; geïll.; ISBN 90-73621-08-9;
Arnoud-Jan Bijsterveld '
i i Romeinse ruiters
Gedurende de eerste eeuw van onze
jaartelling rekruteerde het Romeinse
leger in onze streken ook inheemse
mannen. Velen van hen werden ruiter.
Museum Kam in Nijmegen hield
in 1995 en begin 1996 een tentoonstelling
over dit thema, waarin het
leven van de inheemse ruiters tijdens
en na hun militaire loopbaan werd
uitgebeeld. In dit begeleidende twee-
BRABANTS ! 79 H/.'EM
talige (Nederlands en Duits) boek
wordt aan de hand van de overleveringen
van antieke schrijvers en van
archeologische vondsten een beeld
geschetst van de destijds bij de
Romeinsen zo bewonderde inheemse
ruiterij. Deze speelde een belangrijke
rol tijdens de oorlogsvoering, al was
het op kleine en lelijke zelf gefokte
paarden, zoals Julius Caesar het zelf
beschreef. Deze veldheer voorzag zich
zelfs van een lijfwacht van inheemse
ruiters, de Bataafse of Germaanse
garde genaamd.
In het boek wordt een reeks citaten
van antieke schrijvers gegeven die
betrekking heeft op de inheemse ruiterij.
Archeologica, zoals uitrustingsstukken
voor man en paard, worden
daarbij geïntegreerd. Vele van die
vondsten zijn pas recent ontdekt tijdens
opgravingen. Lezenswaardig is
ook het relaas over de mogelijkheden
van die ruiters na hun diensttijd, die
vaak 30 tot 40 jaar duurde. Een van
de verdiensten was het Romeinse
burgerrecht, maar de inheemse ruiters
kregen - in tegenstelling tot de
Romeinen zelf - geen pensioen. Zij
moesten het doen met hun spaargeld,
dat na investering in grond of handel
wel voor inkomsten voor de oude
dag kon zorgen.
Ook Noord-Brabant komt in dit
boekje aan bod, al is het slechts in de
marge. De villa van Hoogeloon
wordt vermeld, waar een fragment
van een bronzen diploma is gevonden
van de (vermoedelijk inheemse)
soldaat Ahucco van het 'Eerste
Cohort Pannoniërs en Delmatiërs'.
Deze soldaat liet zijn ouderlijk (?) slopen
en het verving het door een heuse
Romeinse villa.
L.J.F. Swinkels (red.), Een leven te
paard. Ruiters uit de Lage Landen in
het Romeinse leger (Nijmegen, 1995) 48
blz., ISBN 90-71923-19-3; prijs ƒ 19,50.
1 :
Nico Arts

IN MEMORIAM
Li Miep Mandos-van de Pol
il december 1915 - 30 januari 1996
Op 30 januari 1996 overleed in haar
woonhuis aan de Willibrorduslaan
te Waalre Miep Mandos-van de Pol,
houdster van de bronzen legpenning
van de stichting Brabants Heem.
Hoewel afkomstig uit het land van
Maas en Waal was zij geaard in het
Brabantse. Aanvankelijk haar man
Hein Mandos steunend in diens
werk als neerlandicus en in zijn hobby's
rond de heemkunde verzorgde
ze jarenlang met Nettie Frankenvan
der Sterren de technische kanten
van het tijdschrift Brabants
Heem, een gastvrij huis biedend te
Eindhoven en later te Waalre. Hier
was ze haar man ook behulpzaam
met de groeiende collecties spreekwoorden
en volkskunde. Toen Hein
Mandos na het afscheid van Brabants
Heem in 1975 de tijd niet
gegeven werd die immense verzamelingen
uit te werken, nam Miep - na
eerst haar man tijdens zijn lange
ziekte verpleegd te hebben - na diens
dood in 1978 de draad daarvan
opnieuw op. Met niet aflatende volhoudendheid
klampte ze ieder aan
die haar dienstbaar zou kunnen zijn
dit nieuwe levensdoel te verwezenlijken.
Hooggeleerden, vooral uit het
Nijmeegse, vormden een redactieraad
en zetten haar koers mee uit.
Een Hein Mandos-stichting werd in
het leven geroepen voor de voortgang:
de secretaris van het Noordbrabants
Genootschap, enkelen vanuit
de stichting Brabants Heem, een
nagenoeg afgestudeerde op spreekwoorden
en een computerdeskundige,
die mevrouw Mandos de weg op
het nieuwe medium leerde, maakten
deel uit van deze stichting. Zo ontstond
in 1988 De Brabantse Spreekwoorden.
Na drie drukken verscheen
in 1992 een aanzienlijk aangevulde
vierde druk. Door toedoen van de
rubriek 'Bij wijze van spreke gesproken'
op Omroep Brabant was namelijk
het materiaal overvloedig blijven
binnenstromen. De spreekwoorden
waren echter slechts een klein deel
van de geweldige documentatie die
in huize Mandos te Waalre verzameld
was en in het spreekwoordenboek
'aan de Brabanders werd teruggegeven',
zoals Miep dat uitdrukte.
Ook het volkskundige deel van de
collectie wachtte op bewerking. Er
werd gestart met de voorbereiding
van een tweede boek met als thema
de in Brabant levende en geleefd
hebbende tradities rond de jaarfeesten.
De bewerking van het materiaal
van Sint Maarten tot Sinterklaas was
net aan de computer toevertrouwd,
toen op 5 december, vlak voor haar
tachtigste verjaardag, de dokters
Miep Mandos velden met de mededeling
van een onomkeerbaar ziekteproces
dat haar vanaf dat moment
alles uit de handen sloeg. De collecties
van Hein en Miep Mandos TM\len
een plaats krijgen in het Rijksarchief
in Noord-Brabant te 's-Hertogenbosch
en hopelijk kan zo het
laatst aangevangen werk nog eens
door andere even volhoudenden voltooid
worden.
Wim de Bakker C
L! Wiro Heesters
24 september 1914 - 13 maart 1996
Op 13 maart 1996 overleed pater
Wiro Heesters, een nijver onderzoeker
van het Brabantse verleden.
Pater Wiro werd in 1914 geboren te
Haaren. Sinds zijn priesterwijding in
1941 woonde en werkte hij als leraar
te Sint-Oedenrode, de plaats waar
hij zich zo mee identificeerde. Hij
stond daar bekend om zijn buitengewone
kennis van de natuur, als
bekwaam fotograaf en als musicus.
BRABANTS gO ; HEEM
Zijn grootste bekendheid genoot hij
echter als archeoloog. Hij begon
met zijn archeologische belangstelling
in september 1961 als ontdekker
van steentijd-nederzettingen op
bouwrijp gemaakte terreinen te
Nijnsel. Sindsdien verrichtte hij daar
en elders te Sint-Oedenrode tot in
1975 allerlei noodopgravingen op
nieuwbouwlokaties, niet alleen van
terreinen uit de steentijd, maar ook
uit de brons- en ijzertijd en uit de
middeleeuwen. Vele van zijn vondsten
zijn tentoongesteld in het in
1976 geopende museum in het
St.-Paulus Gasthuis te Sint-Oedenrode.
Ook leidde hij in 1968 een
opgraving te Milheeze. In 1976 verrichtte
hij bovendien een opgraving
in de bouwput van het 'plan Gertru'
te 's-Hertogenbosch, waarmee in feite
de basis werd gelegd voor het huidige
archeologische onderzoek in die
stad. Hij publiceerde veel over zijn
onderzoekingen, vooral in Heemschild,
het periodiek van de heemkundekririg
van Sint-Oedenrode,
maar in de jaren 1964-1983 ook in
Brabants Heem. Ook was hij gedurende
negen jaargangen (1975-1983)
redacteur van Brabants Heem.
Hij schreef bovendien boeken over
de archeologie en geschiedenis van
Sint-Oedenrode (1972,1981),
Schijndel (1984) en Liempde (1987).
Pater Wiro was een bescheiden persoonlijkheid,
maar door al zijn activiteiten
heeft hij zichzelf onvergetelijk
gemaakt.
Nico Arts U