1973 BRABANTS HEEM JAARGANG 25 (XXV) - Hops

OVER HOEVEN EN HOEVENAARS
ONDER HET KASTEEL VAN TILBURG
INLEIDING '
De Zogeheten Kasteelhoeve aan de Hasseltstraat te Tilburg is na de Tongerlose
Hoef (1969) en de Hasseltse kapel (1972) het derde monument, dat onder de
stuwende leiding van prof. dr. H.F. J .M. van den Eerenbeemt hersteld werd in zijn
vroegere schoonheid. Hielden de twee vorige restauraties respectievelijk verband
met de abdij van Tongerlo en de kerkelijke geschiedenis van Tilburg, de thans
gerestaureerde Kasteelhoeve herinnert aan het voormalig kasteel van Tilburg, dat
omstreeks 1858 werd afgebroken.
Naar men weet werd de heerlijkheid Tilburg en Goirle in 1387 te zamen met
Drunen (uitgezonderd het hof van Giersbergen) en de tol van Venloon (. = Loon
op Zand) door hertogin Johanna van Brabant in pand gegeven aan Pauwels van
Haestrecht, heer van Loon op Zand, zulks als onderpand van een geldlening, die
Pauwels aan hertogin Johanna verstrekt had. Pas in' 1613 zou de toenmalige heer
van Tilburg en Goirle zijn heerlijkheid in volle eigendom verwerven. Na de verpanding
in 1387 aan Pauwels van Haestrecht werden vanuit het kasteel van Loon op
Zand voortaan ook de heerlijke rechten uitgeoefend over Tilburg en Goirle, waar
de schout optrad als vertegenwoordiger van de heer. Aan een kasteel in deze
nieuwe heerlijkheid bestond vooralsnog geen behoefte.
Het jaar 1473 (juist vijf eeuwen geleden! ) is gedenkwaardig, omdat in dat jaar na
de dood van Pauwels van Haestrecht — de kleinzoon van voornoemde Pauwels —
de heerlijkheden Drunen en Venloon alsmede de heerlijkheid Tilburg en Goirle van
elkaar gescheiden en verdeeld werden onder diens drie zonen. Jan van Haestrecht
verkreeg in dat jaar de heerlijkheid Tilburg en Goirle. Eerst toen was er reden voor
het stichten van een afzonderlijk kasteel ter plaatse 1 ).
Tot voor kort wezen de oudst bekende archiefstukken al op het ^bestaan rond
1500 van het kasteel van Tilburg - aangeduid als „die steenen camer aen die cleyn
Hasselt" — dat derhalve gebouwd moest zijn onder Jan van Haestrecht, heer van
Tilburg en Goirle (1473-1507). De veronderstelling, dat het kasteel aan de Hasselt
reeds spoedig na de verdeling der drie heerlijkheden gesticht zou zijn, vond ik.
bevestigd tijdens een onlangs ingesteld onderzoek in het archief der abdij van
Tongerlo. In een aldaar berustend charter uit 1483, uitgegeven door schepenen van
Tilburg en Goirle, wordt namelijk een stuk land te Tilburg nader omschreven als
„ter stheden, gheheiten die stheenen camer..." en in een soortgelijk charter uit
1491 is sprake van „ter stede geheiten aen die Hasselt bij die stenen camer, daer nu
ter tijt op woont Andries Peter Franszoon...". Het kasteel van Tilburg moet derhalve
minstens vóór 1483 bestaan hebben 2 ).
Daarnaast zou men de vermoedelijke oorsprong van het Tilburgse kasteel indirect
kunnen afleiden uit een gegeven van geheel andere aard. In 1483, toen de met een
aantal zijkapellen en een nieuwe toren vergrote parochiekerk van Tilburg geconsacreerd
werd, wordt namelijk ook een Sint Jorisaltaar (altare s. Georgii) vermeld 3 ),
hetgeen er óp duidt, dat voordien het gelijknamige schuttersgilde werd opgericht.
Wanneer men bedenkt, dat dergelijke schuttersgilden — ter bescherming (de oude
102

enaming voor beschermen was „schutten") • van „outer en heerd" - dikwijls
werden opgericht door de plaatselijke heer - mede ter bescherming van zijn persoon
en zijn „heerlijke goederen" — dan is het niet zo verwonderlijk als er vóór
1483 al een kasteel (of „steenen camer") bestond.
Hoe dit ook zij, Jan van Haestrecht, heer van Tilburg en Goirle (1473-1507), is
ongetwijfeld de grondlegger geweest van de „steenen camer" te Tilburg aan de
„cleyn Hasselt". Dit kasteel met zijn veelbewogen geschiedenis kwam na 1473 in
het bezit van vele opeenvolgende heren van Tilburg en Goirle, die stamden uit de
adelijke famüies Van Haestrecht (1473-1524), VanMalsen (1524-1621),Schetz van
Grobbendonck (1621-1710), Van Hessen-Kassei (1710-1754) en Van Hogendorp
(1754-1858). In 1858 ging het kasteel van Tilburg roemloos ten onder om plaats
te maken voor een fabriek.
Rond dit dorpskasteel, zoals er vroeger met name in de Meierij van 's-Hertogehbosch
vele gestaan hebben, was tot in het midden van de negentiende eeuw het
natuurlijke landschap vrijwel onveranderd gebleven. In een krans er omheen lagen
de onderhorige pachthoeven, waar de pachters of hoevenaars soms generaties lang
dienstbaar bleven tot levensonderhoud van hun kasteelheren. Het kasteel met zijn
grachten, tuinaanleg, opgaande bomen, vijvers en dreven gaf anderzijds zijn glans
mee aan het alledaagse leven van de dorpsbewoners.
In navolgend artikel is getracht enig historisch inzicht te verschaffen in de nabij
het kasteel gelegen onderhorige hoeven en om voornamelijk aan de hand van een
aantal zgn. huurcedulen (pachtcontracten) enkele bijzonderheden te achterhalen
over de hoevenaars, die op deze hoeven woonden en. werkten. Ten slotte kan'een
overzichtskaart van omstreeks 1858 helpen verduidelijken, hoezeer sindsdien de
domeingronden rondom het voormalig kasteel van bestemming veranderden.
Temidden daarvan herinnert de thans in schoonheid herstelde Kasteelhoeve niet
alleen aan het heerlijke kasteel van weleer, maar betekent dit antieke boerenhuis
ook een bouwsteen voor Tilburg, dat bouwt aan de stad van morgen.
HISTORISCHE ACHTERGROND
Het verhaal over hoeven en hoevenaars onder het kasteel van Tilburg is moeilijk te
vertellen zonder de geschiedenis van het kasteel zelf daarbij te betrekken. Daarom
vooraf een korte beschouwing over dit adellijke huis der heren van Tilburg en
Goirle.
In het spraakgebruik wordt nogal vlot omgesprongen mét het woord „kasteel",
hoewel men daarmee eigenlijk alleen de versterkte adellijke huizen uit de Middeleeuwen
zou mogen aanduiden. Zo'n verdedigbare edelmanswoning uit de Middeleeuwen
was altijd door een gracht omgeven. Bij de latere onverdedigbare adellijke
huizen bleef die traditionele omgrachting dan ook dikwijls als kenmerk van de
bevoorrechte stand gehandhaafd 4 ).
Het — vermoedelijk tussen 1473 en 1483 gebouwde — kasteel van Tilburg-was niet
alleen een „omwaterde huysinge" maar moet als „steenen camer" oorspronkelijk
ook een verdedigbaar huis geweest zijn. We kunnen ons van dat „steenen huys"
echter geen enkele voorstelling meer maken, omdat er niets van overgebleven is. In
103

de zestiende eeuw kon een kasteel nauwelijks nog als verdedigbaar bouwwerk
dienen, zoals blijkt uit de verwoesting van het Tilburgse kasteel aan de Hasselt in
1581 tijdens de rampzalige Tachtigjarige Oorlog. Hoewel de kanselier (van Brabant)
in 1582 opdracht had gekregen om de „omwaterde huysingen" te Tilburg
wederom te fortificeren (versterken), mocht deze „fortificatie" op verzoek van de
heer en de ingezetenen van Tilburg achterwege blijven. Toen het kasteel van Tilburg
omstreeks 1600 weer enigermate was heropgebouwd, kon men dit adellijk
huis in elk geval blijven herkennen aan de omringende gracht 5 ).
In de loop der eeuwen volgden Verschillende adellijke geslachten elkaar op in het
bezit van de heerlijkheid Tilburg en Goirle. Jan van Haestrecht, de grondlegger van
het kasteel van Tilburg, gaf zijn erfdochter Margriet vóór 1500 ten huwelijk aan
Robbrecht van Malsen, waardoor de heerlijkheid weldra overging naar het geslacht
Van Malsen. Enkele generaties later trouwde Maria van Malsen als dochter van
Huybert van Malsen, de toenmalige heer van Tilburg en Goirle (1588-1612), in
1604 met Antony Schetz baron van Grobbendonck, een Zuidnederlands edelman
en bekend- militair gouverneur van de stad 's-Hertogenbosch. Voor de lokale geschiedenis
van Tilburg is deze alliantie van bijzondere betekenis geweest.
Nog onder Huybert van Malsen werden onderhandelingen gevoerd over de aankoop
van zijn tot dan toe in pand bezittende heerlijkheid", maar eerst na zijn dood
(22 maart 1612) verwierf Adriaan van Malsen, diens zoon en opvolger als heer van
Tilburg en Goirle (1613-1621), de heerlijkheid „mits titule van absoluten coop".
Als officier in Spaanse dienst verbleef Adriaan van Malsen echter dikwijls in het
buitenland en toen hij in 1621 ongehuwd was overleden, ging de heerlijkheid over
aan zijn zuster Maria van Malsen, de echtgenote van Antony Schetz baron van
Grobbendonck.
Het Twaalfjarig Bestand (1609-1621) was een periode van betrekkelijke rust geweest
voor deze streken, die door het oorlogsgeweld zo zwaar geteisterd waren.
Die jaren werden daarom benut als een herstelperiode en menig door de oorlog
geschonden gebouw is toen gerestaureerd. Het is wel zo goed als zeker dat juist in
die jaren ook het kasteel van Tilburg een grondige gedaanteverandering ondergaan
heeft, terwijl zulks op z'n ruimst genomen zelfs nog tot aan de overgave der stad
's-Hertogenbosch in 1629 gebeurd kan zijn.
Overbekend is het eind zeventiendeeeilwse aanzicht-van het kasteel van Tilburg op
de gravure „Prospectus castelli Tilborch" (H. Cause fecit 1696, J. van Croes delineavit;
men lette bij het onderschrift op de eigentijdse spelling „Tilborch"), zoals
die afgebeeld staat in verschillende werken uit de achttiende eeuw over adellijke
huizen in het hertogdom Brabant. Het wapen in de linkerbovenhoek van deze
gravure duidt op de hoogadellijke familie Schetz (in zilver een opvliegende zwarte
raaf op een groen heuveltje) als „heer van Grobbendonck" en als „heer van Wesemael"
(beide titels: in rood drie zilveren lelies met afgesneden voet). Op het ovale
vrouwelijke schild daartegenover in de rechterbovenhoek staat het bekende wapen
van „Glymes-Bergen", dat ook door de heren van Grimbergen gevoerd werd 6 ).
Deze eind zeventiendeeeuwse voorstelling — zoals die voor het eerst afgebeeld
staat in „Brabantia Illustrata" uit 1705 — werd sedertdien als boekillustratie steeds
opnieuw nagebootst. De bouwgeschiedenis van dat kasteel was toentertijd echter
104

nog lang niet ten einde en ook de latere tijden zijn er niet ongemerkt aan voorbijgegaan.
We zullen hierop nog nader terugkomen..
Na afloop van het Bestand in 1621 werd dé oorlog tussen de Republiek en Spanje
hervat met alle noodlottige gevolgen vandien. Donkere wolken overschaduwden
wederom het Brabantse land. Frederik Hendrik sloeg in 1629 het beleg voor de
sterke vestingstad 's-Hertogenbosch, hoofdstad der Meierij en „slotel van Brabant".
Tegen dit Staatse beleg werd van Spaanse zijde een legermacht gevormd tot
ontzet 7 ). De belegering van 's-Hertogenbosch werd uiteraard ook in Tilburg met
spanning gevolgd, waar de vermaarde verdediger van de Meierijse hoofdstad met
zijn vrouw immers het kasteel en de heerlijkheid bezat. Maar de oude hertogstad
werd voor de Republiek veroverd in 1629, dat aldus het fatale jaar werd voor de
Meierijse historie!
Nadat de stad 's-Hertogenbosch was gevallen, volgde nog een felle strijd tussen de
Republiek en Spanje aangaande de soevereiniteit over de Meierij met de beruchte
retorsietijd, waarin zowel van Spaanse als Staatse zijde vergeldingsmaatregelen
werden getroffen. De in 1648 gesloten vrede van Munster betekende het einde van
de Tachtigjarige Oorlog en bekrachtigde de feitelijke verovering door de Staatsen
van het noordelijk gebied in het oude hertogdom Brabant 8 ). '
De generaliteitsperiode (1648-1794) — waarin Staats-Brabant door de Republiek
bestuurd en behandeld werd als een wingewest — zou voor de katholieke Brabanders
een tijdperk' worden van diepe vernedering, die anderhalve eeuw lang zou
voortduren. Ook de Tilburgse bevolking beleefde toen uiterst moeilijke tijden.
Het kasteel van Tilburg aan de Hasselt bood tot 1710 - zolang dit nog in het bezit
bleef van het katholieke geslacht Schetz van Grobbendonck als heren van Tilburg
en Goirle — een goede schuilgelegenheid aan priesters en gelovigen. Zo vonden in
1635, toen de retorsietijd op zijn felst was, een viertal kartuizers van de voormalige
kartuize „Sophia's burg" te Vught - namelijk de prior, de vicarius, de procurator
en een broeder - daar op hun omzwervingen door de Meierij een tijdelijk
onderkomen 9 ). In de tijd van schuil- en schuurkefken, toen de openbare uitoefening
van de katholieke godsdienst verboden werd, zochten de Tilburgse parochianen
met hun herders — sinds eeuwen Norbertijnen der abdij van Tongerlo 10 ) —
meermaals een veilig toevlucht op het kasteel aan de Hasselt.
Meergenoemde heer van Tilburg en Goirle, Antony Schetz - baron van Grobbendonck,
heer van Wesemael, ridder in de orde van St. Jacob en (sinds 1628) heer
van Durbuy 11 ) (aan de Ourthe, onder het voormalige hertogdom Luxemburg) —
was als militair gouverneur van 's-Hertogenbosch met zijn talrijke gezin in de
Meierijse hoofdstad blijven wonen tot aan de overgave van deze stad in 1629.
Daarna vertrok hij naar het zuidelijk deel van het door krijgsgeweld verscheurde
hertogdom Brabant. De sinds 1629 gevoerde strijd tussen de Republieken Spanje
aangaande de soevereiniteit over de Meierij van 's-Hertogenbosch betrof ook de
soevereiniteit over de heerlijkheden. Deze betwiste soevereiniteit tussen de naast
elkaar bestaande „Raad en Leenhof van Brabant" te Brussel enerzijds en de gelijknamige
instelling te 's-Gravenhage anderzijds kwam in 1648 definitief aan de Staten-Generaal.
Zekerheidshalve had Antony Schetz baron van Grobbendonck voorshands
in 1633 de heerlijkheid Tilburg en Goirle laten verheffen voor de Staatse
105

instantie. Intussen was de strijdlust bij deze oude krijgsman nog lang niet uitgedoofd,
want in 1635 tijdens het beleg, van Leuven door Staatse troepen onder
Frederik Hendrik werd Grobbendonck als gouverneur van deze stad op zijn beurt
de succesvolle verdediger aan Spaanse zijde. Antony Schetz, die reeds de titel-
„baron van Grobbendonck" voerde, werd in 1637 met zijn familie door Philips IV,
koning van Spanje en soeverein van Brabant, in de gravenstand verheven. Hij
overleed te Brussel in 1640, waarna diens weduwe Maria van Malsen als „graviridouairière"
vrouwe van Tilburg en Goirle was (1641-1650). Na haar dood in 1650
werd zij naast haar man in de Jezüiëtenkerk te Brussel begraven 12 ). Het vroegere
.tijdsbeeld was inmiddels voorgoed voorbij.
Verschillende katholieke families van adellijke afkomst hebben zich na de troebelen
van de Tachtigjarige Oorlog gevestigd in de Zuidelijke Nederlanden, al behielden
zij in Staats-Brabant hun heerlijke rechten. Sinds de Munsterse vrede van 1648
interesseerden weinig kasteelheren zich nog voor hun bezittingen in de Republiek
en waren deze adellijke heren eerder geneigd hun heerlijke goederen in dit Generaliteitsland
te verkopen. Aldus geraakten hier reeds in de loop der zeventiende eeuw
vele kastelen stilaan in verval.
Hoe het toentertijd gesteld was met het kasteel van Tilburg valt op te maken uit
enkele schaarse archiefvondsten 13 ). Terwijl Antony Schetz met zijn familie buiten
de heerlijkheid verbleef, werd namens de heer op diens kasteel te Tilburg het
bewind gevoerd door een slotvoogd of kastelein. In de jaren 1626-1630 wordt
namelijk Antony Mantello vermeld als „casteleijn op den huyse des Heeren van
Tilborch", terwijl later in 1637 sprake is van Eustaes Ie Roulx „doen ter tijt
casteleijn op den huyse des Heeren van Tilborch". Blijkens een verklaring uit 1627
van de toenmalige secretaris der heerlijkheid Tilburg en Goirle was er „rogge door
de moldenaars en ho(e)venaars van sijne Edele mijns Heere den Baron van Grob-bendoncq
alhier binnen Tilborch gelevert op den castéle aen den casteleijn aldaer".
Deze kasteleins waren kasteel-bewonende rentmeesters, belast met het beheer van
de heerlijke goederen. In 1641 'wordt Gerart van Nuènen — die de laatste katholieke
secretaris (1645-1650) van de heerlijkheid zou worden — genoemd als „rentmeester
en de casteleijn van Mevrouwe de'Gravinne van Grobbendoncq, Vrouwe
deser Heerlijcheyt", dat was Maria van Malsen, die immers vrouwe van Tilburg en
Goirle was (1641-1650).
Haar oudste zoon Lancelot Schetz van Grobbendonck, die te 's-Hertogenbosch
(St. Jan) gedoopt werd op 3 mei 1606, was ondertussen gehuwd met Margareta
Claire de Noyelles 14 ). Dit echtpaar heeft bij tijd en wijle op het kasteel van
Tilburg gewoond, want in 1646 en 1651 werden daar kinderen uit hun huwelijk
geboren. Maar omstreeks 1648. - nog ten tijde van Maria van Malsen als „Mevrouwe
de Graeffinne van Grobbendoncq, Vrouwe tot Tilborch ende Goirle" -
werd het kasteel niet bewoond blijkens een aantekening, luidende: „'t Sloth ofte
sHeeren huys, tegenwoirdich nijet bewoont wordende" 1S ). En Jacob van Oudenhoven
schreef in zijn bekende „Beschryvinge van de Meyerye van 'sHertogenbossche"
uit 1649 op blz. 39: „Tilborch (ende Goerlé) is een Heerlijckheyt ende is
de Heer Lantslot Schets, Grave van Grobbendonck ende Durbuy, Baron van Wesemael
etc:, Gouverneur van de Stadt ende 't Hertoghdom.van Limborch, Heere van
106

Tilborch (ende Goerle) ende heeft daer een schoon Gasteel", terwijl deze schrijver
in diens latere editie van 1670 op blz. 71 volstond mét de sobere notitie: „Tot
Tilburch leyt het Slot van den Heere.van Tilburch".
Na de dood van zijn moeder in 1650 volgde Lancelot Schetz - graaf van Grobbendohck,
baron van Wesem'ael. heer van stad en lande van Durbuy — op als heer van
Tilburg en Goirle. Waarschijnlijk verbleef deze heer met vrouw en kinderen afwisselend
op zijn kastelen te Tilburg (in de voortaan tot Staats-Brabant behorende
Meierij van 's-Hertogenbosch), te Grobbendonk (in het kwartier van Antwerpen) ,
en te Durbuy (in het hertogdom Luxemburg). Nog .in 1650 werd graaf Lancelot
van Grobbendonck als de nieuwe heer van Tilburg en Goirle feestelijk ingehaald,
zulks ten laste dorpsrekening 16 ). In die rekening wordt Johan Verrassen terloops
als rentmeester van de heer vermeld. De bezitter van een heerlijkheid in de Meierij
had ter plaatse voorlopig nog genoeg invloed, doch hij woonde bij voorkeur in de
Zuidelijke of Spaanse Nederlanden en liet dan vele zaken in zijn heerlijkheid
behartigen door een rentmeester. Zo v/oonde genoemde rentmeester Jan Verrassen
jarenlang op de „neerhuysinge" (neerhof) van het kasteel te Tilburg. Bekendheid
met namen van vroegere rentmeesters blijft onmisbaar bij het opsporen van huurcontracten,
welke immers door de rentmeester namens de heer met molenaars en
hoevenaars werden afgesloten.
Uit de periode 1650-1680 - toen de heerlijkheid Tilburg en Goirle in bez-it was
van graaf Lancelot van Grobbendonck (1650-1664) en daarna van diens weduwe
(1664-1680) - verdienen enkele historische bijzonderheden onze aandacht. Reeds
in 1651 verkreeg de nieuwe heer van de Staten-Generaal der Verenigde Nederlanden
octrooi tot oprichting van de zgn. Heikantse molen te Tilburg 17 ) en in hetzelfde
jaar werd op het kasteel van Tilburg een zoon Charles (met de doopnamen
Carolus Hubertus Augustinus) geboren, die hem later als heer van Tilburg/en
Goirle zou opvolgen. In dat jaar hadden beide echtelieden — „Mon Seigneur Ie
Comte de Grobbendoncq et Dame Margareta Claire de Noyelle, sa compagne" -
zelfs hun besloten testament al geregeld bij een akte, die voor de Tilburgse notaris
Charles de Roy opgemaakt werd „sur Ie Chasteau de Tilbourgh" (op het kasteel
van Tilburg) 18 ). Graaf Lancelot verleende in 1652 een nieuwe gildekaart (afgeleid
van „charter") aan het van ouds bestaande schuttersgilde Sint Sebastiaan te Tilburg,
waarmee de traditionele band tussen heer en schuttersgilde bestendigd werd.
Het jaar 1651 bracht een ingrijpende verandering teweeg ten aanzien van het
benoemingsrecht, hetwelk de heren in hun heerlijkheden uitoefenden. Ingevolge
een plakkaat van de Staten-Generaal móesten de katholieke ambtenaren worden
vervangen door hervormden. Met deze maatregel werd vanuit het Noorden de
doorvoering van de zgn. politieke reformatie in dit gewest krachtig ter hand genomen.
Terwijl al in 1650 de schepenbank der heerlijkheid Tilburg en Goirle was
omgezet, moest daar in 1651 de katholieke schout plaats maken voor een protestant
en werd tevens een protestantse secretaris aangesteld 19 ).
In hun heerlijkheden waren de katholieke edellieden gedwongen mee te doen om
erger te voorkomen. Ook in Tilburg en Goirle bleef de katholieke heer nochtans
een hechte steun voor de bevolking in die sombere tijden. Lancelot Schetz overleed
in 1664 na een indrukwekkende loopbaan, want volgens een akte uit 1659-
,107

voerde deze edelman de titels: graaf van Grobbendonck, baanderheer (baron) van
Wesemael, erfmaarschalk van Brabant, heer van stad en lande van Durbuy, heer
van Tilburg en Goirle, heer van Pulle etcetera, raad van oorlog van zijne Majesteit,
kolonel van een regiment paarden (sic! ), gouverneur en kapitein-generaal van het
hertogdom Limburg en andere landen van Overmase 20 ).
Zijn weduwe Marguerite Claire de Noyelles volgde hem op als vrouwe van Tilburg
en Goirle (1664-1680), maar verbleef doorgaans op haar kasteel te Durbuy. Tijdens
haar bestuur vonden enkele vermeldenswaardige feiten plaats. Nog in 1665
werd door deze gravin het Tilburgse kolveniersgilde opgericht, beter bekend als
gilde Sint Dionysius. De schuttersgildën genoten ook in deze heerlijkheid de voortdurende
protectie van hun heren. In 1666 werd te Durbuy een akte opgemaakt
door Margareta de Noyelles-als „Gravinne van Grobbendoncq, Baronesse van Wesemael,
Vrouwe der Stadt ende Lande van Durbuy, Tilborch, Goirle etcetera", waarin
zij behalve voor zichzelf mede „voor onse soohe Carolus Huybertus de Grobbendoncq"
alsook „voor onse andere kinderen" het drossaardambt van Tilburg en
Goirle verleent aan Hendrick Verschueren in plaats van de overleden Arnoldus
Cloostermans. Deze akte werd medeondertekend door haar zojuist vermelde vijftienjarige
zoon, die zich noemde „Charles de Grobbendoncq, Seigneur de Tilbourg"
en wiens oom Ignatius Augustinus van Grobbendonck, een hoge geestelijke,
als voogd over zijn neef vanuit Brussel schriftelijk goedkeuring hechtte aan de
bewuste benoemingsakte 21 ). Als rentmeester fungeerde nog steeds Jan Verrassen
op de neerhof van het Tilburgse kasteel.
Dit zou allemaal zo blijven tot 1680, in welk jaar er een verwisseling van allerlei
.functionarissen plaats had. Hiermede naderen we het einde van de zeventiende
eeuw,- dat we als uitgangspunt zullen nemen bij ons hierna volgend verhaal over
een vijftal kasteelhoeven te Tilburg.
108

DE KASTEELHOEVEN
Het eigen grondbezit der heren van Tilburg en Goirle binnen deze heerlijkheid
was aanvankelijk slechts van beperkte omvang. Behalve de heerlijke rechten bezat
de heer er aan grondgebied niet veel meer dan „die steenen camer aen die cleyn
Hasselt" met de naaste omgeving en enkele landerijen. Rond dit dorpskasteel te
Tilburg aan de Hasselt werden de dorneingronden geleidelijk uitgebreid. De onderhorige
pachthoeven pasten in de toenmalige kasteelhuishouding en dienden tot
levensonderhoud der kasteelheren. De rentmeester was belast met het beheer van
de heerlijke goederen.
Wegens het ontbreken van eigentijdse archiefstukken - met name van rentmeestersrekeningen
— kan over de begintijd echter weinig met zekerheid worden vastgesteld.
Wel moet het mogelijk zijn om voornamelijk aan de hand van een aantal zgn.
huurcedulen (pachtcontracten) uit het Tilburgse Schepenprotocol toch enkele bijzonderheden
te achterhalen over hoeven en hoevenaars onder het kasteel van
Tilburg. Het onderzoek, dat we hierover instelden, strekt zich globaal uit vanaf het
einde der zeventiende eeuw tot aan de nieuwere tijd en is bedoeld als grondslag
voor verdere nasporingen.
In 1665 - ten .tijde van Marguerite Claire de Novelles als weduwe van graaf
Lancelot van Grobbendonck en vrouwe van Tilburg en Goirle (1664-1680) - had
er overeenkomstig de instructie van de Staten-Generaal een „kapitale schatting"
plaats, waarin ook de heerlijke bezittingen getaxeerd werden met het oog op een
in te voeren vermogensbelasting. Naast molens en andere bezittingen van de heer
van Tilburg en Goirle staan in het desbetreffende kohier 22 ) de volgende goederen
opgesomd:
— „sHeeren huijs, 't welck niet en v/ert bewoont". Zoals men weet woonde de
vrouwe van Tilburg en Goirle meestal op haar kasteel te Durbuy.
- „Het neerhuijs, door den rentmeester Johan Verrassen gebruijckt, metten hoff
ende thien loopensaeten soo saeij- als weijlandt". Rentmeester Johan Verrassen
woonde jarenlang (ca. 1650-1678) op de neerhof van het kasteel. Hij was waarschijnlijk
uit Mechelen afkomstig en huwde (vóór 1650) met Clara van den Campe
(dochter van Carel van den Campe 23 ), eertijds drossaard van.Megen en rentmeester
van gouverneur Antony Schetz baron van Grobbendonck te 's-Hertogenbosch).
Zij zouden in 1678 kort na elkaar op het „slot" te Tilburg overlijden. Uit hun
huwelijk werden verschillende kinderen geboren, waaronder Lancelot, die te Tilburg
gedoopt werd op 6 oktober 1654 en de naam kreeg van de als peter fungerende
graaf Lancelot van Grobbendonck. Deze dopeling groeide aldus op in de nabijheid
van het kasteel en zou later zijn vader opvolgen als rentmeester.
— „Een hoeve aen den heertganck van de Hoeven, bestaende in eene huijsinge,
schuere, stalle etcetera, met sesenyijftich lopensaeten lant ende weije, 20 lopensaeten
beemden ende eenige slechte heijvelden". Hiermede wordt bedoeld de vroegere
hoeve aen den Heerstal, later genaamd de Pijlijserhoeve of Waterhoef, die
gelegen was in de herdgang (volgens de betekenis van wijk of gehucht) van de
Hoeven. Deze hoeve kwam omstreeks 1500 in het bezit van dé voorname familie
Pijlijser uit Heusden en ging door vererving over naar aanverwante families. In de
109 .

tweede helft van de zestiende eeuw schijnt deze „omwaterde huysinge" te zijn
overgedragen aan de heer van Tilburg en Goirle. Vanwege de omringende gracht
werd deze boerderij in de volksmond ook de Waterhoef genoemd 24 ). Bedoelde
hoeve was derhalve een yan de toenmalige kasteelhoe ven.
— „Noch een-hoeve, bëstaende in eene huijsinge, schuere, schop e.tcetera, gelegen
aen den heertganck van de Hasselt, met 48 lopensaeten lant ende weije, mitsgaders
28 lopensaeten slechte beemden ende heijvelden".
- „Noch een hoeve, gelegen ter plaetse voorscreven, bëstaende in een huijsinge,
schuere etcetera, met vijftich lopensaeten soo lant als weije, mitsgaders 25 lopensaeten
ledige beestevelden ende heijvelden met noch een weijken".
De twee laatstgenoemde hoeven in de herdgang van de Hasselt waren eveneens
toenmalige kasteelhoe ven, die in latere rentmeestersrekeningen aangeduid worden
als hoeve I (dit is de nu herstelde Kasteélhoeve) en hoeve H.
Volgens de zojuist weergegeven omschrijving uit de „kapitale schatting" van 1665
bedroegen de bijbehorende gronden van de Pijlijserhoeve of Waterhoef in totaal 76
lopensaat, terwijl bij hoeve I en hoeve II respectievelijk 76 en 75 lopensaat grond
behoorde. Gerekend tegen 6 lopensaat per hectare 25 ) bedroeg derhalve de grondoppervlakte
van elk dezer drie kasteelhoeven destijds ongeveer 12 a 13 ha.
Na 1665 zouden daar nog een tweetal kasteelhoeven bijkomen. Naar het schijnt
werd enige tijd nadien de zogenoemde hoeve III aan de Hasselt gebouwd of aangekocht,
welke hoeve gelegen was tussen de twee van óuds bestaande hoeven I en II.
Vervolgens zou in 1736 nog een nabij het kasteel gelegen hoeve in de herdgang van
de Hoeven aangekocht worden, die de naam 1 kreeg van nieuwe hoeve.
Van deze vijf kasteelhoeven wordt hierna de verdere historie geschetst. De ligging
van deze pachthoeven rond het kasteel van Tilburg staat op de overzichtskaart
aangegeven. Hoeve I betreft de thans gerestaureerde Kasteelhoeve, de enige die tot
in onze tijd overeind zou blijven.
ONDER DE LAATSTE HEREN SCHETZ VAN GROBBENDONCK
(1680-1710)
In 1680 werd „in feite" een nieuwe heer over de heerlijkheid aangesteld, hoewel
de leenverheffing pas tien jaar later zou volgen. Op 14 september van het jaar 1680
vaardigde de vrouwe van Tilburg en Goirle, Marguerite Claire de Novelles „Com-
'tesse de Grobbendoncq, Baronne de Wesemael, Dame de Durbuy, Tilbourg etcetera",
op haar kasteel te Durbuy — „donné a Durbuy en notre chateau" — een
belangrijk besluit uit, waarbij zij aan haar zoon Josephus Bonaventura Schetz van
Grobbendonck - aangeduid als „notre fils Joseph, Baron de Tilbourg" - volmacht
gaf .om namens haar bepaalde heerlijke rechten óver Tilburg en Goirle uit te
oefenen, zoals het benoemen van personen in de vacante functies en het ontvangen
van inkomsten uit de heerlijkheid 26 ). Reeds op 19 september daarna werd genoemde
Baron van Tilburg als nieuwe heer schitterend ingehaald en logeerde deze
tot en met 31 oktober — zes weken lang — gastvrij op zijn kasteel, terwijl dat alles
voor rekening kwam van de dorpskas 27 ). De eerste dag van zijn verblijf liet de
110

Baron al door de Tilburgse schepenen een akte opmaken waarin hij opdracht gaf
aan een procureur voor de Raad van Brabant te 's-Gravenhage om namens hem een
lopend proces in het oog te houden, dat Ignatius Augustinus de Grobbendonck,
gewezen bisschop van Gent, destijds als zijn oom en voogd in 's-Gravenhage had
laten voeren 28 ). In die periode stelde hij op zijn beurt als „Baron de Tilbourg" bij
akte van 17 oktober 1680 — „actum o.p onsen castele van Grobbendoncq" — de in
Hilvarenbeek geboren Johan Moonen aan als zijn agent of gemachtigde om namens
hem allerlei zaken betreffende de heerlijkheid te behartigen, zoals het aanstellen
van bepaalde functionarissen. Dit nieuwe ambt van agent of van „gemachtigde van
de Edele Heere Baron van Tilborch" zou deze Tilburgse katholieke lakenkoopman
Johan Moonen vervullen van 1680 tot 1688, waarna hij opgevolgd werd door zijn
schoonzoon, de lakenkoopman Marinus de Wolff, die in 1691 tevens rentmeester
werd 29 ).
Josephus Bonaventura de Grobbendoncq stelde voorts zelf bij akte van 21 oktober
1680 de protestant Adriaan Bérnagie aan als drossaard van Tilburg en Goirle
wegens de dood van diens voorganger Hendrick Verschueren. Nog dezelfde dag
legde de pasbenoemde drossaard de voorgeschreven eed afin handen van de Baron
van Tilburg. De nieuwe heer stelde vervolgens persoonlijk bij akte van 29 oktober
1680 de reeds besproken Lancelot Verrassen aan tot rentmeester vanwege de dood
van diens vader Jan Verrassen. Beide benoemingsakten werden door Josephus
Bonaventura Schetz van Grobbendonck „gegeven op ons casteel tot Tilborch". De
aanstelling tot rentmeester geschiedde overigens eerst nadat daags tevoren op 28
oktober Jacobus van der Burcht, president-schepen, zich borg verklaard had voor
Lancelot Verrassen. Deze rentmeester werd belast met het beheer van de heerlijke
goederen - ondermeer betreffende de pachten van molens en hoeven - en kreeg
dezelfde emolumenten als zijn overleden vader „ende sal sijne wooninge hebben
op het Nederhof van onsen Castele aldaèr tot Tilborch"; voorts moest hij jaarlijks
een behoorlijke rentmeestersrekening indienen 30 ).
Nadat de nieuwe heer aldus in het najaar van 1680 orde op zaken gesteld had in de
heerlijkheid Tilburg en Goirle, vertrok hij weer naar het-Zuiden en liet verder zijn
belangen binnen de heerlijkheid behartigen door de agent Johan Moonen en de
rentmeester Lancelot Verrassen. Daar kwamen echter steeds meer schuldeisers aan
de deur voor mijnheer de baron, die buitenslands verbleef en diep in de schuld zat.
Josephus Bonaventura Schetz van Grobbendonck, heer van Tilburg en Goirle
(1680-1690), verhief het leen pas op l april 1690 en overleed nog in hetzelfde
jaar 31 ).
Zijn hiervoor vermelde broer Charles Schetz — intussen graaf van Grobbendonck,
baanderheer (baron) van Wesemael, heer van stad en land van Durbuy etcetera,
kolonel van een regiment infanterie in Spaanse dienst — volgde hem op als heer
van Tilburg en Goirle (1690-1710). Op zijn naam was vroeger al eens een leenverheffing
gesteld geweest.
Het lijkt mij nuttig om ter verduidelijking hier een voorlopige opstelling in te
voegen ten aanzien van de zonen (voor zover bekend) uit het huwelijk van Lance-
111

lot Schetz - sinds 1641 graaf van Grobbendonck etcetera -• en Marguerite Claire
deNoyelles:
\.Antoine Ignace (Antonius Ignatius), geboren in 1642, erfde in' 1665 - na de
dood van zijn vader (1664) — de titel graaf van Grobbendonck etc., doch bleef
ongehuwd en sneuvelde in 1672 (tijdens het Hollandse „rampjaar") als kapitein
der cavalerie in dienst van de Spaanse koning Karel II.
2. Eugène (Eugenius Hyacinthus), geboren in 1646 op het kasteel van Tilburg (bij
. zijn doop op 16 augustus 1646 fungeerden als dpopheffers Antonius Ignatius van
Grobbendoncq namens Eugène de Noyelles, alsmede Agnes van Grobbendoncq
namens Florentia van Grobbendoncq, de vrouw van de Baron van Bois de Lessines),
is vermoedelijk jonggestorven (vóór 1666).
3. Charles (Carolus Hubertus Augustinus), geboren in 1651 op het kasteel van
Tilburg (bij zijn doop op 22 september 1651 fungeerden als doopheffers Carel van
Malsen, heer van Onsenoort, alsmede Johanna van Malsen, vrouwe van Vucht,
namens Isabella van Malsen, vrouwe van Poelgeest), verkreeg in 1666 — na de dood
van zijn vader (1664) — de titel Seigneur de Tilbourg (op 26 juli 1666 vond te
zijnen name de leenverheffing van Tilburg en Goirle plaats voor de Raad en Leenhof
van Brabant te 's-Gravenhage); hij erfde in 1672 - na de dood van zijn oudste
broer Antoine Ignace — de titel graaf van Grobbendonck etc. Vermoedelijk werd
in verband met de militaire loopbaan van graaf Charles zijn jongere broer Joseph
aangewezen als heer van Tilburg en Goirle (1680-1690),'na wiens dood hijzelf
weer'genoodzaakt was deze heerlijkheid over te nemen. Het graafschap Grobbendonck
bleef uiteraard de allervoornaamste heerlijkheid van deze familie. Graaf
Charles van Grobbendonck — de laatste graaf uit de familie Schetz — overleed
kinderloos in 1724, maar was wel gehuwd, zoals verderop nog blijken zal.
4. Joseph (Josephus Bonaventura), geboren na 1651, voerde sinds 1680 de titel
Baron de Tilbourg (hoewel de leenverheffing pas op l april 1690 volgde) en
overleed ongehuwd in 1690, waarna zijn oudere broer Charles de heerlijkheid
Tilburg en Goirle weer overnam (1690-1710) 32 ).
Er was echter veel geld nodig om de nagelaten schulden van broer Joseph te
kunnen aflossen, die letterlijk „den banjerheer" (= baanderheer of baron) had
uitgehangen. Die geldverlegenheid kreeg een onaangename nasleep. Op 18 december
1690 liet de nieuwe heer, graaf Charles van Grobbendonck, voor het Tilburgse
gerecht een vordering instellen tegen zijn rentmeester Lancelot Verrassen en diens
borgen inzake een aan „sijne genade" nog verschuldigde geldsom van 435 gulden.
Reeds de volgende dag (19 december) verscheen Claes Daniels van Heijst voor
schepenen van Tilburg en Goirle om goed te vinden dat rentmeester Lancelot
Verrassen zijn roerende goederen publiek zou verkopen, om daarop zoveel mogelijk
te verhalen de achterstallige pachtpenningen wegens' de door hem bewoonde
hoeve. Weer een dag later (20 december) stelde agent Marinus de Wolffzich borg
inzake de door de graaf gevorderde geldsom. Claes Daniels van Heijst had in het
voorjaar deze hoeve opnieuw gehuurd en wel voor één jaar, namelijk van half april
1690 tot half april 1691. We zullen daar straks nog op terugkomen 33 ).
Op 2 januari 1691 verscheen graaf Charles van Grobbendonck als heer van Tilburg
en Goirle voor de Bossche notaris Willem Vos en liet daar een notariële akte
112

opmaken, waarbij de graaf beloofde de schuld van zijn overleden broer Josephus
Bonaventura te zullen betalen aan Mr. Victor van Beughem.
Deze advocaat te 's-Hertögenbosch had destijds ten laste van Josephus Bonaventura
van Grobbendonck als toenmalige bezitter van de heerlijkheid Tilburg en Goirle
een kapitaal van in totaal 15.800 gulden verstrekt (volgens Bossche schepenschuldbrieven
van 2 januari 1,685 en 27 september 1686) tot betaling der lasten van
genoemde heerlijkheid. Onder overlegging van deze notarisakte moest namens de
nieuwe heer van Tilburg en Goirle bij de Raad en Leenhof van Brabant te 's-Gravenhage
de leenverheffing vernieuwd worden, hetgeen geschiedde op 19 december
1691. In deze leenverheffing heet deze heerlijkheid „op hem gesuccedeert als
outsten soone van sijnen vader zaliger" (dat was graaf Lancelot van Grobbendonck)
34 ).
Rentmeester Lancelot Venassen, de jonge weduwnaar van Digna van der Burcht (t
Tilburg 20-7-1684), had inmiddels het bijltje erbij neergelegd en werd opgevolgd
door voornoemde Marinus de Wolf/die immers al sinds 1688 als agent van de heer
fungeerde. Bij schepenakte van 4 januari 1691 vond de borgstelling plaats voor de
administratie en het bewind van Marinus de Wolff als nieuwe rentmeester over de
goederen en inkomsten van de heer. Vermeldenswaard is het contract, dat op 10
april 1691 voor notaris Arnold van Loon tussen de oude en de nieuwe rentmeester
opgemaakt werd. Volgens dit accoprd moest Lancelot Verrassen de aldaar opgesomde
leen- en cijnsboeken en andere documenten van de graaf van Grobbendonck
betreffende de heerlijkheid binnen zekere tijd ter hand stellen aan Marinus
de Wolff, terwijl half april de „nederhuijsinge van de Casteele" door de vroegere
bewoner ontruimd moest zijn voor de nieuwe rentmeester 35 ).
Blijkens een nader ingesteld onderzoek 36 ) was Charles Schetz, graaf van Grobbendonck,
baron van Wesemael etc. en heer van Tilburg en Goirle (1690-1710), toentertijd
gehuwd met Marie-Magdalaine, dochter van Eugène de Berghes (= van Glymes-Bergen),
graaf van Grimbergen. Zijn gemalin stamde aldus uit de Grimbergse
tak van het bekende geslacht Glymes. Met dit grafelijk (kinderloos gebleven) huwelijk
zijn beide wapenschilden op de bekende gravure van het kasteel van Tilburg
nu wel afdoende verklaard. Toen dit (onbewoonde) kasteel getekend werd —
volgens een eigentijdse verklaring: in februari 1696 — ten behoeve .van bedoelde
gravure, woonde Marinus de Wolff daar als rentmeester op de neerhof, zoals we
gezien hebben. Als officier in Spaanse dienst verbleef ook de nieuwe heer meestal
buiten de heerlijkheid. Drossaard was nog steeds Adriaan Bernagie (1680-1724).
Hoe was het omstreeks 1690 gesteld rnet de rond het kasteel liggende pachthoeven?
Dat tijdstip vormt namelijk een geschikt uitgangspunt, omdat in dat jaar de
gebroeders Van Grobbendonck elkaar opvolgden als heer van Tilburg en Goirle,
terwijl Lancelot Verrassen toen nog rentmeester (1680-1690) was naast de agent
Marinus de Wolff. • .
Welnu, in een notariële akte van 1685 trad de toen ongeveer 63-jarige Claes Cornelis
Claessen op als „hoevenaar op de hoeve — toecomende den Edele Heere Baron
van Tilborgh ende Goirle - geleghen alhier tot Tilborgh achter den Casteele,
genaemt het Pijlijser", om op verzoek van Lancelot Verrassen, rentmeester van
genoemde Baron, een sprekend getuigenis af te leggen. Getuige verklaarde, dat hij
113

eind januari van dat jaar. „brengende sijn pachtcoren naer den Casteele, gelijck hij
de voorgaende jaren gewoon was te doen, aldaer voor de poorte van denselven
casteele met sijne carré rnet coren geladen ontmoet heeft den heer Victor van
Beughem, woonènde tot sHertogenbossché". Zoals men weet had deze Bossche
advocaat op 2 januari 1685 een aanzienlijk kapitaal verstrekt aan Baron Joseph
Schetz van Grobbendonck ten laste van de heerlijkheid Tilburg en Goirle. De
schuldeiser — die blijkbaar meende als zodanig in deze heerlijkheid handelend te
kunnen optreden — zou volgens deze verklaring tot de hoevenaar gezegd hebben:
„wat, duyvel, doet gij hier met dat graen; brengt dat graen wederom thuys, ik wil
hem (= aan de rentmeester van de Baron) dat graen niet gelevert hebben". Mr.
Victor van Beughem was in zijn tijd een bekwaam rechtsgeleerde. In 1685 raakte
hij echter in ernstig conflict zowel met de drossaard van Tilburg als met de Raad
van Brabant te 's-Gravenhage in verband met het (onbevoegd) aanstellen door hem
van een president-schepen in de heerlijkheid Tilburg en Goirle 37 ).
Claes Cornelis Claessen (alias Claes Cornelis Claes Stevens of Claes Cornelis Cleijssen)
is tweemaal gehuwd geweest. Uit zijn eerste huwelijk met Lijsken Jan Adriaens
had hij twee zonen, namelijk Cornelis (geboren rond 1667) en Jan (geboren
in 1668). In 1672 hertrouwde hij met Maria Aert Bosmans en ook uit dit huwelijk
werden kinderen geboren. Deze hoevenaar overleed in 1701, nadat zijn tweede
vrouw al in 1689 gestorven was. Blijkens verschillende schepenakten was hij te
Tilburg een gegoed man 38 ). Het is mij niet bekend, wanneer hij hoevenaar geworden
is op de Pijlijserhoeve, maar op 11 december 1690 schijnt er voor schepenen
van Tilburg en Goirle weer een huurcedule te zijn opgemaakt, waarbij Claes Cornelis
Claessen niet alleen de Pijlijserhoeve (alias de Waterhoef) maar ook nog een
andere kasteelhoeve gepacht zou hebben. Welke andere hoeve daarmee bedoeld
wordt is niet duidelijk 39 ). In 1699 huurde hij nogmaals de Pijlijserhoeve voor een
termijn van zes jaren (van half april 1697 tot half april 1703) maar zoals gezegd
overleed hij in 1701. Als hoevenaar werd hij kennelijk opgevolgd door zijn oudste
zoon (uit het eerste huwelijk) Cornelis Claes Cleijssen, die in 1708 deze hoeve
wederom inhuurde voor de tijd van zes jaren — namelijk vanaf half april 1709 tot
half april 1715 — voor de som van 95 gulden als „voorlijf" en vooreen bepaalde
hoeveelheid koren als „corenpacht" 40 ). Deze pachtvoorwaarden zullen nog nader
behandeld worden.
Intussen wasMarinus de Wolff, die sinds 1691 als rentmeester op de „nederhuïjsinge"
van het kasteel woonde, in 1706 overleden, merkwaardig genoeg ten huize van
drost Adriaan Bernagie aan de Heuvel. Zijn opvolger wasAnthony Vereijck, secretaris
van Tilburg en Goirle (1679-1709), die tevens administrateur werd over de
goederen en inkomsten van de heer, graaf Charles van Grobbendonck 41 ).
Op hoeve I (de nu herstelde Kateelhoeve) woonde in 1690 vermoedelijk Claes
Daniels van Heijst. Hiervoor is uiteengezet hoe deze hoevenaar in december van
dat jaar betrokken raakte bij de afrekening, die de nieuwe heer wilde houden met
zijn dienaren, zulks min of meer in de trant van de evangelische gelijkenis (Matth.
18, 23-35). Uit zijn tweede huwelijk (met Anneke Gerit Daniels) had hij een zoon
Geraert Claes van Heijst (geboren in 1658), die in 1680 trouwde rnet Deliana
Cornelis Schaapsmeerders. Deze zoon werd hoevenaar op hoeve I en sloot met
114

entmeester Marinus de Wolff pachtovereenkomsten afin 1695 en 1701 - telkens
voor een termijn van zes jaren — maar overleed reeds in 1706. Al vanaf 1705
schijnt Peter Janssen van Abeelen zich daar als hoevenaar gevestigd te hebben 42 ).
Ook hier golden bijzondere pachtvoorwaarden.
Over hoeve II (die gelegen was op de noordelijke hoek van de 'tegenwoordige
Hasseltstraat en Van Hogendorpstraat) moet wel de huurcedule uit 1699 handelen,
waarin rentmeester Marinus de Wolff een hoeve aan de Hasselt voor een termijn
van acht jaren en tegen een jaarlijkse huursom van 80 gulden en zekere korenpacht
verhuurt aan Jan Jan Peijnenborgh. Deze was de oudste zoon van Jan Peijnenborgh
en broer van Laureys Jan Peijnenborgh, die beiden in dit pachtcontract als borgen
optraden 43 ). Vreugde en verdriet wisselden elkaar af op deze hoeve. Toen Jenneke
als dochter van de hoevenaar er in 1700 bruiloft vierde, waren haar beide ouders
nog in leven, maar bij het huwelijk van dochter Ariaantje in 1702 waren zowel
moeder (f 4-8-1701) als vader (t 184-1702) reeds overleden. Daarna blijkt Cornelis
Teurlincx (Gerardzoon) daar van 1703 tot 1716 hoevenaar te zijn geweest.
Tussen de hoeven I en II was hoeve III gelegen (op de zuidelijke hoek van Hasseltstraat
en Van Hogendorpstraat), die in 1698 tezamen met verschillende (in de
buurt gelegen en door een plaatsnaam aangeduide) percelen door rentmeester
Marinus de Wolff verhuurd werd aan Martinus Stradio, gehuwd met Maria (Wouters)
en reeds vader van meerdere kinderen. Deze hoeve werd verhuurd voor acht
jaren — van half april 1699 tot half april 1707 — tegen een jaarlijkse huursom van
86 gulden en een bepaalde korenpacht. De hoevenaar overleed echter al in 1701 en
diens weduwe in 1706. Halverwege de lopende termijn - in 1703 - werd Peter
Cornelis Schaapsmeerders (wiens zuster getrouwd was met zijn buurman van hoeve
I) de nieuwe hoevenaar, wederom voor ,een termijn van acht jaren en tegen dezelfde
pachtvoorwaarden 44 ).
Keren we nu terug naar het kasteel, waar Marinus de Wolff als rentmeester op de
neerhof woonde. Zijn rentmeesterschap (1691-1706) is zeker geen benijdenswaardige
betrekking geweest. Want ook ten tijde van graaf Charles Schetz van Grobbendonck
als heer van Tilburg en Goirle (1690-1710) was de heerlijkheid voortdurend
belast met grote schulden. Er werd uiteindelijk beslag gelegd op de goederen van
deze Zuidnederlandse edelman 45 ). De algehele liquidatie van de heerlijke bezittingen
onder de laatste heer uit de familie Schetz van Grobbendonck kon niet lang
meer uitblijven.
J.A.J. BECX
Dr. B. Dijksterhuis, Bijdragen tot de geschiedenis der heerlijkheid Tilburg en Goirle
(Tilburg 1899), p. 8-10.
Dr. P.C. Boeren, Het Hart van Brabant (Tilburg 1942), p. 10-12.
Mr. H. Hardenberg, Het ontstaan van de vrijheid Tilburg, in: Van heidorp tot industriestad
(Tilburg 1955), p. 53-54.
Mr. J.P.W.A. Smit, Bezitters van Noord-Brabantse heerlijkheden, in: De Brabantse
Leeuw, jrg. 9 (1960), p. 28 e.v.
115

2
) A.A.T., charter 2327 d.d. S nov. 1483 en charter 2406 d.d. 22 nov. 1491; vgl. J.A.J.
Becx in: Eeuwen en uren in de Hasseltse kapel (onder redaktie van Dr. FJ.M. van
Puijenbroek, Tilburg 1972), p. 17 (noot 19).
3
) Eeuwen en uren in de Hasseltse kapel, a.w., p. 17 (noot 18).
4
) J.G.N. Renaud, Kastelen in Noord-Brabant, in: Brabants Jaarboek 1950, p. 59 e.v. Prof.
Dr. E.H. ter Kuile, Kastelen en adellijke huizen, deel XIII (,1954) van de serie „De
Schoonheid van ons land". .
5
) Gemeentearchief Tilburg, inv. Van Visvliet, 389 dorpsrekening 1581/1582), fol. 54. Vgl.
ook J.A.J. Becx in: De Brabantse Leeuw, jrg. 17 (1968), p. 3.
6
) W.A. van Ham, Het Doorluchtig Huis van Bergen op Zoom, in: Spiegel der Historie, jrg. 4
(1969), p. 161 (wapen Wezemaal), 176 (heren van Grimbergen) en 177 (nieuw wapen
Glymes-Bergen).
7
)' Dr. L.P.L. Pirenne, De nationale betekenis van het beleg van 's-Hertogenbosch in 1629,
in: Varia Historica Brabantica, dl. I (1962), p. 193 e.v.
8
) Dr. V.A.M. Beermann, Stad en Meierij van 's-Hertogenbosch, (I) van 1629 tot 1648
(1940) en (II) van 1648 tot 1672 (1946).
9
) J.A.J. Becx, De laatste Kartuizers van Vught op het kasteel van Tilburg in 1635, in: De
Kleine Meijerij, jrg. 15 (1961/62), nr. 11.
10
) Vgl. J.A.J. Becx in: De Tongerlose Hoef en Tilburg (Tilburg 1969).
11
) G.A.T., Not. 37 - 1687, folio 16 verso; blijkens'een daarin .aangehaalde verklaring van
Maria van Malsen uit 1641, had wijlen haar man Antony Schetz, graaf van Grobbendonck,
in 1628 penningen opgenomen tot belening van de heerlijkheid Durbuy.
12
) Taxandria, jrg. 19(1912), p. 306.
L. van Miert S.J. in: Bossche Bijdragen, jrg. 4 (1921 - 1922), p. 167 en 171.
13
) G.A.T., R 403 - .1626 - fol. 9v e.v. en R 404 - 1630 - fol. 17v; R 35, dingtale 8 juni
1637; R 618'- 1627 - fol. 7v; R 620 - 1641 -fol. 69 en R 620bis - (1641) - fol. 37.
14
). 'Taxandria, jrg. 15 (1908), p. 8 (voetnoot) en p. 64 (voetnoot); jrg. 28 (1921), p. 207.
1S
) G.A.T., inv. Van Visvliet, 221 (commerboek ca 1648), fol. 25v.
lé
) G.A.T., inv. Van Visvliet 445, fol. 33 e.v.
17
) Mr. C.C.D. Ebell, inv. Heerlijkheidsarchief Tilburg en Goirle (1909), nr. 47 (45 oud).
18
) G.A.T., Not. 14 - 1651 - fol. 154 (inliggend).
19 ) G.A.T., map „Magistraat".
2°) G.A.T., R366 - 1659-fol. 127.
21 ) G.A.T., R 369 - 1666 -fol. 113v.
22 ) G.A.T., inv. Van Visvliet, 379 en 379a; vgl. Dijksterhujs, a.w., p. 19.
- 13 ) G.A.T., inv. Van Visvliet, 422 (dorpsrekening 1621/1622); vgl. R 379, I (1682), f. 36;
voogdijrekening 1680: voogd over de minderjarige wezen was Carel van den Campe
(broer van Clara van den Campe), secretaris en rentmeester der stad Megen; Johan Verrassen
is blijkens deze voogdijrekening ook gildebroeder van het kolveniersgilde geweest.
2*) Jos van Dijk, De Pij lijserhoeve of Waterhoef in Tilburg, in: Brabants Heem, jrg. 12
(1960), p.137-138.
K ) Dijksterhuis, a.w., p.65 (voetnoot).
) G.A.T..R377 - 1680- f. 87; R 819: 14 sept. 1680.
27 ) G.A.T., inv. Van Visvliet, 475 (dorpsrekening over 1680); idem, 614 (liquidatie van de
betreffende onkosten), bedoeld in Dijksterhuis, a.w., p. 14 (voetnoten).
28 ) G.A.T., R 818: 19 sept. 1680; dit proces was destijds gevoerd tegen de erfgenamen van
Jvr. Anna Van Hambroeck, vrouwe van Jekschot (f Oirschot 16-3-1660), en Juffr. de
Roy, nu tegen de heer Van Cannart cum suis.
29 ) G.A.T., R 377 - 1680 - f. 84; L.F.W. Adriaenssen publiceerde o.m. over deze Johan
Moonen een uitmuntende studie in: De Brabantse Leeuw, jrg. 19 (1970), p. 159-171.
3°) G.A.T., R 377 - 1680 - f. 86 en f. 88; R 818: 28 okt. 1680; R 819: 21 okt. 1680 en 29
okt. 1680.
31 ) R.A. 's-Hertogenbosch, inv. Raad en leenhof van Brabant (1571-1795), nr. 1324, f. 38v;
over bedoelde schulden zie o.a.: G.A.T., R 379, II (1683), f. 87; R 380 - 1684 - f. 24v;
R 495 - 1691 - f. Iv.
116

32
) Inv. Raad en leenhof van Brabant, a.w., nr. 1324, f. 38v; Jac. Anspach, Het geslacht Van
Matsen (1894), p. 81 (voetnoot 1); Taxandria, jrg. 7 (1900), p. 286-287; Met Gansen
Trou,jrg. 14 (1965), p. 85 ; zie vooral de literatuur in noot 36 hierna.
») G.A.T., R 95, f. 102v: 18-12-1690 en 20-12-1690 (kantmelding); R 382, f. 59v: 19-12-
' 1690; R 421, f. 152: huurceduul van 18-4-1690.
34
) G.A.T., R 495 (zgri. „Boschbrieven") - 1691 - f.lv.; inv. Notariële archieven in Noord-
Brabant, I, 2826; inv. Heerlijkheidsarchief Tilburg en Goirle, a.w., nr. 13 (11 oud); inv.
Raad en leenhof van Brabant, a.w., nr. 1324, f. 38-38v, nr. 1326, f. 263-263v, f. 271 en
-f. 275-278.
35) G.A.T., Not. 34 - 1684 - f. 27; R 421 - 1691 - f. 169; Not. 41 - 1691 - f. 10.
36
) Dr. A.W.E. Dek, Genealogische tabellen bij de geschiedenis der Nederlanden, in: Spiegel
der Historie, jrg. 2 (1967), p:599 (tabel V).
Brabantia illustrata (1705), p. 142 (gravure kasteel van Tilburg anno 1696 met tekst! ).
Jurisprudentia heroica (Brussel, edities 1668, 1689 en 1714 door J.B. Christijn), p.
279-280.
Le théatre de la noblesse du Brabant (Liège 1705, 3 parties), I, p.118-119.
Butkens, Trophées du Brabant (supplement, 1726), p. 289.
Dumont, Fragmens généalogiques (Gent 1862, 6 delen), dl. I (1862), p.91-92.
P.J. Goetschalckx, Geschiedenis van Grobbendonk (Hoogstraten 1897-1899, 3 delen), dl.
l (1897), p.216-221. De genealogie van de familie Schetz blijkt nog onvoldoende te zijn
onderzocht.
37
) G.A.T., Not. 58 - 1685 - f. 145v.
Jhr. Mr. A.F.O. van Sasse van Ysselt, De voorname huizen en gebouwen van 's-Hertogenbosch,
dl. 11(1912), p.81-83.
Taxandria, jrg. 6 (1899), p. 202-203.
Mr. J.H. van Heurn, Historie der Stad en Meyerye van 's-Hertogenbosch, dl. III (1777),
p.290-294.
38
) G.A.T., R 374 - 1676 - f. 99v en 154v; R 469 - 1701 - f. 42v.
39
) G.A.T., R 95 - 1693 - f. 135v; in deze gerechtelijke uitspraak wegens achterstallige huur
wordt verwezen naar de huurceduul van 11 december 1690, welke akte tot op heden
echter nog niet is teruggevonden.
"°) G.A.T., R 468 - 1699 - f. 218; R 469 - 1712 - f. 258.
41
) De Brabantse Leeuw, jrg. 19 (1970), p. 172.
G.A.T., R469- 1706 - f. 114 en 116v;idem - 1712 - f. 258.
42
) G.A.T., R 421 - 1690 - f. 152; R 468 - 1695 - f. 120; R 469 - 1701 - f. 49.
• 43 ) G.A.T., R 468 - 1699 - f. 203.
*») G.A.T., R 468 - 1698 - f. 190v; R 469 - 1702 - f. 61v.
4S
) G.A.T., R 822, akte d.d. 27-4-1697; R 823, akten d.d. 5-4-1701 en d.d. 16-6-1701; R
428 - 1701 - f.91 en97v.
117