Invoeringswet Boeken 3-6 nieuw Burgerlijk Wetboek (derde

Tweede Kamer der Staten-Generaal
Vergaderjaar 1988-1989
17 141 Invoeringswet Boeken 3-6 nieuw Burgerlijk
Wetboek (derde gedeelte)
Nr. 5 BRIEF VAN DE MINISTER VAN JUSTITIE
Aan de Voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal
's-Gravenhage, 23 maart 1989
2
Hierbij bied ik u een nota over het bovengenoemde wetsvoorstel aan.
De Minister van Justitie,
F. Korthals Altes
912690 F
ISSN 0921 7371 T . ., ., „ ._ „
SDU uitgeverij'S Gravenhage 1989 Tweede Kamer, vergaderjaar 1988-1989, 17 141, nr. 5

1. Inleiding
Het ontwerp van het derde gedeelte van de Invoeringswet Boeken 3-6
nieuw Burgerlijk Wetboek strekt tot wijziging van Boek 4 dat de nieuwe
regeling van het erfrecht bevat. Het is ingediend bij Koninklijke
boodschap van 17 oktober 1981, maar is parlementair niet verder
behandeld, daar in 1983 is besloten aan de invoering van de Boeken 3, 5
en 6 voorrang te verlenen en die van Boek 4 daarvan te ontkoppelen. Nu
de behandeling van de eerstgenoemde boeken in de Tweede Kamer bijna
is voltooid, kan de invoering van Boek 4 ter hand worden genomen.
Het onderwerp dat in het wetsvoorstel de meeste aandacht trok,
betreft de regeling van de versterking der erfrechtelijke positie van de
langstlevende echtgenoot, in het bijzonder in diens verhouding tot die
van de kinderen van de erflater. In het ontwerp wordt deze echtgenoot
een wettelijk vruchtgebruik op de nalatenschap - voor zover hij die niet
erft - toegekend. Deze regeling is een uitwerking van het overleg dat
mijn ambtsvoorganger met de vaste Commissie voor Justitie der Tweede
Kamer in 1978 heeft gevoerd, waartoe ik moge verwijzen naar de witte
stukken bij wetsontwerp 12 863, nrs. 5-7.
In notariële kringen is tegen de voorgestelde regeling ernstig verzet
gerezen - zie het verslag van de algemene vergadering der Koninklijke
Notariële Broederschap van 1982 in WPNR 5628. Onlangs is onder het
notariaat een enquête gehouden waaruit bij degenen die daaraan
meededen, een relatieve voorkeur voor de zogenoemde ouderlijke
boedelverdeling als wettelijk systeem bleek; dit stelsel behaalde 40% der
uitgebrachte stemmen, tegenover elk der drie andere in de enquête
betrokken stelsels met tussen 10% en 20% van de stemmen. Dit gegeven
leidt tot de vraag, of niet aan gerechtvaardigde wensen van het notariaat
zou kunnen worden tegemoet gekomen, voordat het ontwerp zijn parle
mentaire weg vervolgt. Ofschoon ook in notariële kringen een zeer grote
verscheidenheid van opvattingen heerst, ligt het toch het meest voor de
hand het bij het ontwerp voorgestelde systeem te vergelijken met het
stelsel dat door het notariaat het meest wordt aanbevolen, namelijk dat
van de ouderlijke boedelverdeling.
2. Het stelsel van de ouderlijke boedelverdeling tegenover dat
van het wetsontwerp
Vooropgesteld moge worden dat beide stelsels belangrijke trekken
gemeen hebben. Beide versterken de positie van de langstlevende
echtgenoot aanzienlijk, doordat ze hem tijdens zijn leven de vrije
beschikking over de nalatenschapsgoederen toekennen en de kinderen
van de erflater pas na het overlijden van de langstlevende hun rechten
kunnen uitoefenen. Bij geen van beide is bepalend, of en in hoeverre de
langstlevende de nalatenschapsgoederen behoeft voor een voldoende
verzorging. Hoewel ook dit als criterium voor een wettelijke regeling
wordt verdedigd, in navolging van HR 30 november 1945, NJ 1946, 62
(Harms-De Visser), is dat toch voor een wettelijke regeling van het
erfrecht weinig gelukkig, reeds omdat het onmogelijk is te voorspellen
hoe die behoefte zich in een individueel geval zal ontwikkelen en hoelang
de langstlevende in leven zal blijven.
Anderzijds kan de vergelijking zich tot enige hoofdpunten beperken:
vele problemen die zich onder het bestaande recht voordoen of wellicht
voor het toekomstige worden gevreesd, ook eventueel die van fiscale
aard, kunnen immers door de wetgever worden opgelost.
Het principiële verschil tussen beide stelsels is gelegen in de erfrechtelijke
positie van de kinderen van de erflater.
De ouderlijke boedelverdeling, zoals die nu in de praktijk voorkomt,
berust op de artikelen 1167 e.v. BW: de erflater zelf verdeelt zijn
Tweede Kamer, vergaderjaar 1988-1989, 17 141, nr. 5 2

1 In het systeem van het nieuwe BW wordt
een tijdelijk recht omgezet in een vruchtgebruik:
zie artikel 3 4.2.2a. Van beschikking
over een tijdelijk recht verschilt de
beschikking door de langstlevende-vrucht
gebruiker in zoverre dat het vervreemde
goed niet na voltooiing van tijdsduur, i.c. bij
het overlijden van de langstlevende, in de
boedel terugvalt.
nalatenschap tussen zijn echtgenoot en zijn kinderen, en wel aldus dat de
eerste alle goederen der nalatenschap krijgt toebedeeld, onder gehoudenheid
van betaling der schulden, terwijl de kinderen wegens deze
overbedeling een geldvordering op die echtgenoot krijgen; gewoonlijk
bepaalt de erflater dat deze vordering slechts opeisbaar wordt bij
overlijden van zijn echtgenoot en wanneer zich een of meer gebeurtenissen
voordoen, zoals diens faillissement. Verheffing hiervan tot
wettelijk stelsel zou betekenen dat de wetgever zelf de goederen der
nalatenschap aan de langstlevende toekent - en die aan de kinderen
onthoudt - of althans de kinderen verplicht tot het afstaan van hun
aandeel in de goederen aan de langstlevende. (Van een «ouderlijke
boedelverdeling» kan men dan ook niet meer spreken; er is eerder sprake
van een wettelijke toedeling van de boedel aan de langstlevende.)
Essentieel in dit verband is dat de kinderen van de erflater wel een
geldvordering op de langstlevende (of diens nalatenschap) verkrijgen,
doch geen enkel recht op de goederen van hun overleden ouder.
Anders is dit in de constructie van het wetsontwerp. Aan het wettelijk
vruchtgebruik verbindt dit een, slechts in enkele opzichten beperkte,
bevoegdheid van de langstlevende tot beschikking over de nalatenschapsgoederen.
Aldus vertoont dit vruchtgebruik meer de trekken van
een «tijdelijke eigendom» der nalatenschap dan van het klassieke vruchtgebruik.
1 Evenzeer doet het denken aan het fideicommis de residuo,
maar met dit verschil dat de langstlevende aan de kinderen een
vergoeding schuldig wordt voor de door hem vervreemde nalatenschapsgoederen.
Daar deze vergoeding in de regel pas bij het overlijden van de
langstlevende opeisbaar wordt, nadert het systeem voor de, door de
langstlevende tijdens het vruchtgebruik vervreemde, nalatenschapsgoederen
het resultaat van de ouderlijke boedelverdeling.
Per slot van rekening is in beginsel het verschil tussen beide stelsels
derhalve dit, dat de kinderen van de erflater bij ouderlijke boedelverdeling
geen van zijn goederen erven, en bij het vruchtgebruik met
beschikkingsbevoegdheid wel, zij het dat zij pas bij het overlijden van de
langstlevende in het volle recht treden en voor de inmiddels vervreemde
goederen een geldelijke vergoeding ontvangen.
Het stelsel van de ouderlijke boedelverdeling heeft al eerder geïnspireerd
tot een wetsontwerp, namelijk de zogenaamde erfrechtelijke
voortrein (wetsontwerp 12 863), bedoeld om de tijd tot de invoering van
Boek 4 te overbruggen en bovendien daarvoor tot model dienen. De
langstlevende echtgenoot zou enig erfgenaam worden en de kinderen
van de erflater zouden jegens de langstlevende een uitkeringsrecht ter
grootte van de waarde van hun fictieve erfdeel verkrijgen. In het
voorlopig verslag is het ontwerp ernstig gekritiseerd, principieel het
meest omdat de wetgever hierin de kinderen «onterft». Juist wegens
deze kritiek is gezocht naar een systeem waarin de kinderen in beginsel
ook reëel erfgenaam kunnen blijven; dat systeem is gevonden in het
vruchtgebruik met beschikkingsbevoegdheid dat aan wetsontwerp
17 141 ten grondslag ligt. Het is op dit punt dat de wetgever een ondubbelzinnige
keuze moet doen. In de volgende paragraaf wordt ter verduidelijking
van de probleemstelling nader ingegaan op de vraag tot welke
praktische verschillen de keuze van het uitgangspunt leidt.
3. Stiefouders en voorkinderen
In het voorgaande is al tot uitdrukking gebracht dat een keuze tussen
de ouderlijke boedelverdeling en het wettelijk vruchtgebruik weinig
gevolgen heeft, zolang de langstlevende echtgenoot nog in leven is: hij
heeft de nagelaten goederen van de erflater onder zich en kan daarover
beschikken. In zoverre kan men zeggen dat in beide stelsels de langstlevende
vóór de kinderen gaat; een andere vraag is echter, of ten aanzien
Tweede Kamer, vergaderjaar 1988-1989, 17 141, nr. 5 3

van de nagelaten goederen de kinderen bij eventuele derden voorgaan.
Is de langstlevende tevens de eigen ouder van de kinderen van de
erflater, dan zal het praktisch verschil tussen beide stelsels bij het
overlijden van die langstlevende eveneens gering zijn.
Van de overbedelingsvordering, ontstaan door de ouderlijke boedelverdeling,
zijn de kinderen bij het overlijden van de langstlevende zowel
schuldeiser als schuldenaar, zodat in de regel de vordering door
vermenging teniet gaat (artikel 6.2.4.14b), terwijl de kinderen als erfgenamen
van de langstlevende deze in diens goederen opvolgen. Anderzijds
vervalt door het overlijden van de langstlevende het vruchtgebruik
en verkrijgen de kinderen het volle recht over de overgebleven,
nagelaten, goederen (artikelen 3.8.3 en 22), terwijl de vergoedingsvordering
ten laste van de vruchtgebruiker eveneens door vermenging
tenietgaat. In beide gevallen worden de door de eerststervende
nagelaten goederen, voor zover nog aanwezig bij het overlijden van de
langstlevende, aan de kinderen «doorgegeven».
Alleen bestaat bij de ouderlijke boedelverdeling de mogelijkheid dat de
langstlevende de, immers hem toebehorende, goederen uit de nalatenschap
van de eerststervende bij uiterste wil vermaakt; de langstlevende
die «slechts» vruchtgebruiker is, kan dat niet.
Geheel anders is echter erfrechtelijk de situatie als de langstlevende
niet de eigen ouder van de kinderen van de erflater is, maar de
stiefouder. In dat geval zullen de kinderen gewoonlijk voorkinderen uit
een, door de dood of echtscheiding ontbonden, eerder huwelijk van de
erflater zijn. Blijkens de statistieken komt hertrouwen na de dood van de
eerste echtgenoot niet erg dikwijls voor, doch hertrouwen na
echtscheiding des te meer; de erfrechtelijke gevolgen zullen zich in de
toekomst in toenemende mate voordoen. (Op de 85 a 88 000 huwelijken
die in de recente periode jaarlijks worden gesloten, zijn 26 tot 29 000
der huwenden reeds eerder getrouwd geweest; van rond 90% van hen is
het eerdere huwelijk door echtscheiding ontbonden.)
Een tot wettelijk verheven stelsel van «ouderlijke boedelverdeling»
brengt dan mee dat er in dit geval wel een «overbedelings»-vordering
van de voorkinderen op de stiefouder bestaat, maar dat de goederen uit
de nalatenschap van de eigen ouder der voorkinderen alle vererven naar
hun stiefouder; uitzicht op die goederen bij diens overlijden hebben zij
dan ook niet meer, want de kring van diens erfgenamen bij versterf
wordt gevormd door de stieffamilie van de voorkinderen.
Het is wel waar dat, als de stiefouder eerder dan de eigen ouder
overlijdt, deze laatste, omgekeerd, de goederen van de stiefouder zal
erven, en deze bij zijn overlijden aan de voorkinderen, immers zijn eigen
kinderen, zal doorgeven, maar dit toont alleen aan dat aanvaarding van
de ouderlijke boedelverdeling als wettelijk stelsel tevens betekent
aanvaarding van een element van erfrechtelijke willekeur voor de
kinderen.
Het stelsel van het wettelijk vruchtgebruik brengt dit erfrechtelijk
gevolg ten opzichte van voorkinderen niet mee. Wel moeten hun rechten
op de nagelaten goederen wijken voor de beschikkingsbevoegdheid van
de door hun overleden ouder achtergelaten echtgenoot - hun eigen
andere ouder of een stiefouder -, maar bij diens overlijden volgen zij op
in het volle recht op de resterende vruchtgebruiksgoederen, waarop hun
stieffamilie geen erfrechtelijke aanspraak kan maken.
4. Uitwerking
Op welke motieven de (relatieve) voorkeur van het notariaat voor de
ouderlijke boedelverdeling als wettelijk systeem berust, is niet geheel na
te gaan. Ten dele is waarschijnlijk de oorzaak dat velen dit systeem uit de
praktijk kennen en als eenvoudig en duidelijk hebben leren waarderen -
Tweede Kamer, vergaderjaar 1988-1989, 17 141, nr. 5 4

afgezien van de problematiek, in het bijzonder ten aanzien van de legitimarissen
en van de bijstand, die tot procedures aanleiding hebben
gegeven. Met een boedelbeschrijving, inclusief waardering der goederen
van de nalatenschap, zijn de erfgenamen, en is eventueel de notaris,
gereed. Aan verdeling der goederen noch administratie tijdens het leven
van de langstlevende komt men toe. Het stelsel is uitstekend voor de
langstlevende, en de vraag of ook de kinderen zich rechtvaardig
behandeld voelen, blijft op de achtergrond.
Daarentegen kan een vruchtgebruik allerlei complicaties meebrengen
die ook hier werden gevreesd: zaaksvervanging, administratie en verantwoording
en, in het geval van het wetsontwerp, de berekening van de
vergoedingsvordering. Mede daardoor was een veelgehoorde concrete
klacht dat het wetsontwerp moeilijk leesbaar is.
De aandacht verdient allereerst dat in het ontwerp reeds voor het
wettelijk vruchtgebruik de zaaksvervanging en daarmee ook haar
problemen zijn afgesneden. De zaaksvervanging kan hier immers worden
gemist: voor behoud van de vermogenswaarde van de nalatenschap voor
de kinderen kan de vergoedingsvordering redelijk in de plaats treden, hun
gaat het in het bijzonder om de affectiewaarde die bepaalde van die
goederen voor hen betekenen. Als deze eenmaal, in het bijzonder
doordat de langstlevende zijn beschikkingsbevoegdheid heeft uitgeoefend,
uit de nalatenschapsgoederen zijn verdwenen, compenseert
zaaksvervanging dit verlies voor de kinderen niet.
Voor de praktijk zou het wettelijk vruchtgebruik de ouderlijke boedelverdeling
in eenvoud sterk kunnen benaderen, indien bij de berekening
van de vergoedingsvordering aan het einde van het vruchtgebruik zou
worden uitgegaan van de (geïndexeerde) waarde der goederen ter
gelegenheid van de boedelbeschrijving. Evenmin als bij de ouderlijke
boedelverdeling is het dan nodig de lotgevallen der vruchtgebruiksgoederen
naspeurbaar te houden en hun waarde bij vervreemding vast te
stellen. Omdat dan ook de langstlevende echtgenoot kan worden
ontheven van een verplichting tot periodieke verantwoording en aan
gedetailleerde voorschriften omtrent de verschillende soorten vermogensbestanddelen
geen behoefte meer zal bestaan, is aldus tevens een
vrij sterke vereenvoudiging van het wetsontwerp mogelijk, die de
leesbaarheid bevordert.
Vergelijkt men alsdan beide stelsels, dan komt men tot het volgende
resultaat.
a. Begin. In beide stelsels moet een boedelbeschrijving worden
opgemaakt, bij de ouderlijke boedelverdeling als grondslag voor de
vaststelling van de omvang der overbedelingsschuld, in het vruchtgebruikstelsel
ter identificatie van de vruchtgebruiksgoederen en ter
vastlegging van hun waarde als grondslag voor de eventuele vergoedingsvordering.
In het vruchtgebruikstelsel zullen de kinderen wellicht
iets meer behoefte hebben aan een nauwkeurige identificatie van de
goederen die hun ter harte gaan - na de dood van de langstlevendevruchtgebruiker
krijgen zij immers daarop hun volledige recht.
b. Duur. Tijdens het leven van de langstlevende bestaat er nauwelijks
verschil: in beide stelsels heeft deze, behoudens faillissement, het
bestuur en de vrije beschikking over de goederen; enige verantwoording
is hij niet schuldig.
c. Einde. In de meerderheid der gevallen zijn de kinderen, tevens
erfgenamen, van de langstlevende ook de kinderen van de eerststervende.
Een praktisch verschil tussen beide stelsels bestaat dan meestal
niet: de kinderen verkrijgen de goederen en in hun persoon verenigt zich
de hoedanigheid van schuldeiser en schuldenaar van zowel de overbedelingsschuld
als de vergoedingsschuld. Is de waarde van de nalatenschap
van de langstlevende negatief, dan zijn de kinderen in het vruchtgebruikstelsel
in beginsel beter af: zij hebben een zakelijk recht op de goederen
die nog uit de nalatenschap van de eerststervende stammen.
Tweede Kamer, vergaderjaar 1988-1989, 17 141, nr. 5 5

Was de overleden langstlevende echter de stiefouder van de kinderen
van de eerststervende, dan is er verschil in de afwikkeling. Op de langstlevende
als erfgenaam van de eerststervende zijn volgens de ouderlijke
boedelverdeling diens goederen overgegaan, en de kinderen van de
eerststervende verkrijgen daarvan niets; wel wordt hun vordering uit
overbedeling nu tegenover de erfgenamen van de langstlevende
opeisbaar. In het vruchtgebruikstelsel vervalt bij het overlijden van de
langstlevende het vruchtgebruik en de kinderen van de eerststervende
nemen de door deze nagelaten, in de boedelbeschrijving opgenomen,
goederen nu tot zich: veelal zal de langstlevende nog in die goederen
medegerechtigd zijn geweest, zodat daarvoor een boedelscheiding zal
zijn vereist. Voor zover over de goederen is beschikt, hebben de voorkinderen
een vergoedingsvordering jegens de erfgenamen van de langstlevende,
die opeisbaar wordt; in dit opzicht bestaat er nauwelijks zakelijk
onderscheid met de ouderlijke boedelverdeling.
5. Slot
Binnen afzienbare tijd zullen regering en parlement in gemeen overleg
tot een definitieve keuze omtrent het erfrecht bij versterf van de langstlevende
echtgenoot moeten komen - hoe eerder, hoe beter. Naar het zich
laat aanzien, zal dat een keuze zijn tussen een wettelijk vruchtgebruik en
een «wettelijke ouderlijke boedelverdeling» (wettelijke toedeling van de
boedel aan de langstlevende). In het bovenstaande is eerst geschetst het
principiële verschil in consequenties tussen beide stelsels. Ik meen dat
de keuze voornamelijk hierdoor behoort te worden bepaald. Daarna zijn
de verschillen tussen beide stelsels in hun uitvoering nagegaan. Het
stelsel van de ouderlijke boedelverdeling is eenvoudiger, maar, naar het
mij voorkomt, leent het vruchtgebruikstelsel zich voor een zodanige
vereenvoudiging dat het, behalve juist de beoogde zakelijke werking aan
het einde van het vruchtgebruik, in de praktijk in sterke mate met de
ouderlijke boedelverdeling zal overeenkomen. Daardoor zou aan wensen
van het notariaat tegemoet kunnen worden gekomen. Hiertoe zou
wetsontwerp 17 141 in dit opzicht dienen te worden omgewerkt. Indien
de vaste commissie daarmede instemt, kan dit geschieden bij een nota
van wijziging, in te dienen vóór de opstelling van het voorlopig verslag,
waardoor een discussie over niet wezenlijke verwikkelingen van
technische aard overbodig wordt.
De Minister van Justitie,
F. Korthals Altes
Tweede Kamer, vergaderjaar 1988-1989, 17 141, nr. 5 6