PDF (Dibbits, H.C. (1998) Vertrouwd bezit. Materiële cultuur in

de loterij
Nieuwe goederen vormden een begeerd bezit en een van de mogelijkheden
om deze te verwerven was de loterij. Voor de meeste Doesburgers en Maassluizers
zal de loterij een bekend verschijnsel zijn geweest. Vanaf het begin
van de zestiende eeuw werden immers op steeds meer plaatsen in de Noordelijke
Nederlanden loterijen georganiseerd met onder de prijzen tal van zilveren
kostbaarheden: kleine lepeltjes, schalen, borden en bekers. Op de zogeheten
loterijkaarten kon men zien wat voor prijzen er te winnen waren. 92 Het
zal een dergelijke kaart zijn geweest die in 1637 in het huis van de Doesburgse
brouwer Jan ten Holtendorp werd aangetroffen en die in de inventaris terechtkwam
als ‘een houten bord daer een loterij in staet [= waar een loterijkaart
op geplakt is]’. 93 Het is niet bekend wat voor soort loterij het hier betrof.
Naast de officiële loterijen, georganiseerd door en voor de steden, schuttersgilden
en kerken, werden er ook kleine particuliere loterijen gehouden.
En dan waren er nog de liefdadigheidsloterijen. Het waren deze loterijen,
georganiseerd ten behoeve van de bouw van weeshuizen en andere liefdadigheidsinstellingen,
die in het laatste decennium van de zestiende eeuw tot
grote bloei kwamen. In een poging een nieuwe armenzorg op te zetten vroeg
in die periode vrijwel elke zichzelf respecterende Hollandse en Zeeuwse stad
bij de gewestelijke Staten toestemming om een loterij te houden.
In 1615 vroeg en kreeg de kleine vissersplaats Egmond aan Zee octrooi
voor een loterij ten behoeve van het plaatselijke gasthuis. Dat was de laatste
officiële loterij uit een lange reeks. Voortbordurend op de lijn die in 1618 tijdens
de synode van Dordrecht was uitgezet, werd het loterijspel in particuliere
en provinciale synoden veroordeeld en werden de gewestelijke Staten
aangespoord tot afschaffing van de loterijen. 94 De steden namen een minder
eenduidige houding aan ten opzichte van het loterijwezen. Gedurende twintig
jaar werden er in Holland en Zeeland weliswaar geen grote, door de gewestelijke
Staten goedgekeurde publieksloterijen meer gehouden, maar
voor particuliere loterijen gaven de stadsbesturen dikwijls wel toestemming.
Vanaf 1640 werden er ook weer grote liefdadigheidsloterijen uitgeschreven.
Na Middelburg (1642), Petten (1643), De Rijp (1657), Hulst (1660),
84. ora Doesburg, Criminele procesdossiers, inv. nr. 66, Cornelia Holtsbrouwer, 1802.
85. ora Doesburg, Criminele procesdossiers, inv. nr. 27, Willem Soetart, 1698. 86. De
Vries en Van der Woude, Nederland 1500-1815, 1995, pp. 115-117. 87. Maassen, Tussen
commercieel en sociaal krediet, 1993, p. 134. 88. Ibidem, p. 36. 89. De Vries en Van der
Woude, Nederland 1500-1815, 1995, p. 706. 90. oa Doesburg, inv. nr. 771, Kohier van de
verponding, 1648-1650. 91. Diaconierekeningen Maassluis, 18-1-1700 (extra-ord.
uitgaef). 92. Diverse voorbeelden in: Huisman en Koppenol, Daer compt de Lotery met
trommels en trompetten!, 1991. 93. ora Doesburg, inv. nr. 1577, Jan ten Holtendorp en
Wendel Hellers, 1637. 94. In Zeeland was al in 1606 een algeheel verbod uitgevaardigd op
het houden van loterijen. Ondanks hevig verzet van Middelburg gaven de Staten van
Zeeland echter in datzelfde jaar wel toestemming aan Arnemuiden voor een loterij. Zie
Huisman en Koppenol, Daer compt de Lotery, 1991, p. 68.
67