PDF (Dibbits, H.C. (1998) Vertrouwd bezit. Materiële cultuur in

voorstellingen aan de muur
In de Republiek bestond een grote vraag naar schilderijen. Ook in minder
vermogende huishoudens hingen er vaak schilderijen aan de wand. Op basis
van kwantitatief onderzoek naar onder meer boedelbeschrijvingen wordt de
omvang van de totale productie ten tijde van de Republiek geraamd op vijf
tot tien miljoen schilderijen. 12
Hoe indrukwekkend de gegevens ook zijn, voorzover zij op boedelbeschrijvingen
berusten vertellen zij ons eerder iets over de productie van
‘beeldmateriaal’ in het algemeen dan over de productie van ‘schilderijen’ in
het bijzonder, en zeker niet over de productie van schilderstukken op doek.
Achter het woord ‘schilderij’ konden immers vele soorten beelddragers
schuilgaan. 13 Nu eens is sprake van ‘een schilderij of borretje’, en dan weer
van ‘een schilderij of prent’ of ‘een schilderij of kaart’. Dan zijn er nog ‘schilderijtjes’
van papier, hout, glas, aardewerk of albast, 14 ‘schilderijtjes op
koperen plaatjes’, ‘schilderijtjes in prent’, ‘prentschilderijtjes’ of ‘een rol
schilderijen’. En ten slotte zijn er nog omschrijvingen als: ‘een tafereeltje’,
‘een figuur of tronie’, ‘een beeld achter glas’, ‘een figuur achter glas’ of ‘een
bloempot gestooken onder glas’.
In de periode 1665-1675 komen we in negen van de twintig inventarissen
waarin ‘voorstellingen aan de muur’ genoemd worden ‘borretjes’ tegen. Het
kan hier zijn gegaan om paneeltjes waarop losse prenten waren geplakt, 15 om
gemarmerde, geverfde of beschilderde borden van hout of aardewerk, of om
schilderijtjes op paneel, 16 al dan niet ingelijst, en achter glas geplaatst. 17 Het
Maassluise boekverkopersechtpaar Goemaen-De Bije had in 1696 maar
liefst 29 ‘glazen borretjes’ in voorraad. Misschien betrof het hier achterglas-
5. Nicolai, ‘De genealogie van het voorwerp’, 1992. 6. Pastoor, ‘Bijbelse historiestukken in
particulier bezit’, 1997. 7. Frijhoff, ‘Scheepsmodellen in kerken’, 1988, p. 204. 8. Ibidem.
9. Zie Egmond en Mason, ‘De walvis en de poelomp’, 1992. 10. Kootte (ed.), De bijbel in
huis, 1991; Thoen, ‘Grafter kookpotten en hertrouwende weduwen’, 1997. 11. Over de
relaties tussen museum en beeldvorming zie Frijhoff, ‘Museale beeldvorming’, 1995.
12. Van der Woude, ‘De schilderijenproduktie in Holland tijdens de Republiek’, 1991,
p. 41; en idem, ‘The volume and value of paintings in Holland at the time of the Dutch
Republic’, 1991, p. 297. Vgl. Montias, ‘Estimates of the number of Dutch masterpainters’,
1990. Montias kwam op aantallen in dezelfde orde van grootte, uitgaande van
een schatting van de in de Noordelijke Nederlanden werkzame meesters en hun productiviteit.
Zie ook Bok, Vraag en aanbod op de Nederlandse kunstmarkt, 1580-1700, 1994,
pp. 45-50. 13. Zie ook De Pauw-de Veen, De begrippen ‘schilder’, ‘schilderij’, en ‘schilderen’
in de zeventiende eeuw, 1969, p. 125. 14. Albast werd veel gebruikt voor landschapsschilderijtjes:
bij de op albasten paneel geschilderde landschapjes liet men vaak de structuur van
albast ‘meespelen’. Voor vermeldingen van albaster bordjes in Hindelooper boedels zie
Van der Molen, Hindelooper woonkultuur, 1967. Van der Molen neemt op basis van zijn
gegevens aan dat ‘albast’ staat voor ‘gemarmerd’, en maakt geen onderscheid tussen albaster
en geschilderd. 15. Vgl. Frijhoff, Wegen van Evert Willemsz., 1995, p. 341; Visser,
Broeders in de geest, 1988, deel ii, p. 376. 16. Deze omschrijving onder het lemma ‘bord’ in:
Woordenboek der Nederlandsche Taal. 17. Montias lijkt bij zijn berekeningen geen onderscheid
te maken tussen ‘borretjes’ en ‘schilderijen’; hij beschouwt de ‘borretjes’ als schilderijen
op paneel. Zie bijvoorbeeld Montias, Artists and artisans in Delft, 1982, pp. 220-271.
285